diadromes teuxos no 115

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΚΑΙ ΕφΑΡμΟΓΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

H Kοκκινοσκουφίτσα ― Το παραμύθι χωρίς όνομα

115 φΘΙΝΟΠΩΡΟ 2014Δωρεάν ηλεκτρονική έκδοση

Χρήστος Δημόπουλος

Μαθαίνω

με πολύχρωμα σκίτσα

και διασκεδαστικά ποιήματα!

ΕΚΔΟ

ΣΕΙΣ ΨΥΧΟ

ΓΙΟΣ

1 9 7 9 - 2 0 14

Γίνετε μέλη δωρεάν στο www.psichogios.gr ή καλώντας χωρίς χρέωση στο 800-11-64 64 64 και κερδίστε προνόμια και δώρα.

Δ ι α β ά Z ο υ μ ε μ α ζ ί !

ΝΕΟ ΝΕΟ

ΣΤΟ Χ ΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕ ΧΝΙΑ Σ Γ ΙΑ ΠΑΙΔ ΙΑ Κ Α Ι ΝΕΟΥΣΔΙΔ Α Κ ΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕ ΧΝΙΑ Σ Κ ΑΙ ΕΦΑ ΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ Σ ΧΟΛΕΙΟ

Όπως φαίνεται, ο φετινός Ιούλιος δεν θα μείνει στη μνήμη μας για τις υψηλές θερμοκρασίες του, αλλά για το αίμα και τα δάκρυα με τα οποία πότισε τις καρδιές μας, για τις εκατόμβες ανθρώπινων ζωών σε αεροπορικά δυστυχήματα και στην ατε-λεύτητη σφαγή των Παλαιστινίων.

Ιούλιος μήνας ήταν και πριν από 40 χρόνια, όταν ο Ατ-τίλας στην Κύπρο, στο πολύπαθο νησί, έσπειρε το θάνατο και την προσφυγιά. Ιούλιος-Άρης, θεός του πολέμου! Κι αναλογίζεται κανείς πότε θα δούμε στην πράξη το «επί γης ειρήνη και εν ανθρώποις ευδοκία». Ο θείος Πλά-των είπε, πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια: «έως αν η αυτή φύσις του ανθρώπου η, ουκ έστι παύλα κακών» («αν δεν αλλάξει η φύση του ανθρώπου, το κακό δε σταματάει»). Για να επέλθει αυτή η αλλαγή, είναι ανάγκη να σκοπεύσουμε με μεθοδικότητα στη μόρφωση και την αγωγή ειρήνης των παιδιών και των νέων, στην καλλιέργειά τους με κοινά ιδανικά. Γι’ αυτό και πιστεύω πως τα λόγια της Γιέλα Λέπμαν, της Γερμανοεβραίας που ίδρυσε τη Διεθνή Βιβλιοθήκη Νέων στο Μόναχο, ότι «τα παιδικά βιβλία γίνονται γέφυ-ρα μεταξύ των νέων ατόμων όλου του κόσμου», έχει διαχρονική ισχύ. Γέφυρα συνεννόησης: αυτή την αλήθεια υπηρετούν όσοι ασχολούνται με το παιδικό/νεανικό βιβλίο και μοχθούν για την εμπέδωση μιας πανανθρώπινης συνείδησης παράλληλα προς την εθνική.

Στο τεύχος αυτό των Διαδρομών ο αναγνώστης θα βρει άρθρα σχετικά με συγγραφείς που ανάλωσαν τη ζωή τους στη μεγάλη υπόθεση της αγωγής και ψυχαγωγίας των παιδιών: την Κύπρια Φιλίσα Χατζηχάννα, τη Φράνση Στα-θάτου, τη Βίτω Αγγελοπούλου. Για την καθηγήτρια Μαρία Μιράσγεζη, που «έφυγε» πρόσφατα από κοντά μας, στο επόμενο τεύχος θα υπάρχει σχετικό αφιέρωμα. Επίσης, δημοσιεύονται εμπεριστατωμένες μελέτες για την Κοκκι-νοσκουφίτσα, για το Παραμύθι χωρίς όνομα, για το βίωμα ιδωμένο από παιδα-γωγικής πλευράς, καθώς και οι μόνιμες στήλες, με τη Συνέντευξη, τα Νέα, τις Επισημάνσεις, κ.λπ.

Οι Διαδρομές εύχονται: «Καλή σχολική χρονιά, ειρηνική και δημιουργική για όλους!»

Ο Διευθυντής

H Βιβλιογέφυρα

ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΥΣΔΙΔ Α Κ ΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕ ΧΝΙΑ Σ Κ ΑΙ ΕΦΑ ΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ Σ ΧΟΛΕΙΟ

Ιδιοκτησία:Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Οργάνωσης Βιβ λίων

για τη Νεότητα / Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού ΒιβλίουΣωματείο μη-κερδοσκοπικό

μπουμπουλίνας 28, 10682 Αθήνα[email protected]

Εκδότης & Διευθυντής:Βασίλης Αναγνωστόπουλος, e-mail: [email protected]

Yπεύθυνοι Ύλης:Aγγελική Βαρελλά

Ελένη Ηλία Τασούλα Τσιλιμένη

Συντακτική Επιτροπή:Αγγελική Βαρελλά (Α.Β.), 210.808.06.05,

e-mail: [email protected]Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη (Γ.Γ.-Σ.), 210.808.45.15

Ελένη Ηλία (Ε.Η.), 210.557.42.50, e-mail: [email protected]Ηρώ Παπαμόσχου (Η.Π.), email: [email protected]

Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου (Λ.Π.-Α.),210.822.30.08, e-mail: [email protected]

Τασούλα Τσιλιμένη (Τ.Τσ.),2310.342.856, e-mail: [email protected]

Θέτη Χορτιάτη (Θ.Χ.), 2310.273.514Λίτσα Ψαραύτη (Λ.Ψ.), 210.681.22.81, e-mail: [email protected]

Ιστοσελίδες σχετικές με το βιβλίο:ΒΙΒΛΙΟΝΕΤ www.biblionet.gr

ΕΚΕΒΙ http://www.ekebi.gr Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ http://www.greekibby.gr

Ο μΙΚΡΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ http://www.mikrosanagnostis.gr ΚΕΙΜΕΝΑ – ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗ μΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΕφΗΒΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ http://keimena.ece.uth.gr

Εικόνα Εξωφύλλου:Η πριγκίπισσα Κουμ Κουάτ και τα κλεμμένα χαμόγελα,

Εκδόσεις Ελληνοεκδοτικήτης εικονογράφου Μαιρηλίας Φωτιάδου

Marketing, Δημόσιες Σχέσεις και Διαφημίσεις:Ελένη Βαζούρα, 210.2804.847

e-mail: [email protected]

Επικοινωνία:Εκδ. Ψυχογιός A.E.

Tατοΐου 121, 14452 μεταμόρφωση Τηλ.: 210.2804.800

Eπιμελητής περιοδικού:Πέτρος Γιαρμενίτης

DTP:Σπυριδούλα Βονίτση

Το περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ εκδίδεται 4 φορές το χρόνο,τους μήνες μάρτιο, Ιούνιο, Σεπτέμβριο και Δεκέμβριο

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αντιγραφή ή αναπαραγωγή του περιεχομένου ή της δομής του περιοδικού αυτού χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη ο

οποίος διατηρεί όλα τα δικαιώματά του

Owner:Greek Section of I.B.B.Y. /Circle of the Greek Children's Book,a Greek non-profit union28, Bouboulinas str., 10682 Α[email protected]

Publisher & Director:V. D. Anagnostopoulos, e-mail: [email protected]

Editors:Angeliki VarellaHelen Ilia Tasoula Tsilimeni

Editorial Committee:Αngeliki Varella (Α.V.), 210.808.06.05, e-mail: [email protected] Soureli (G.S.), 210.808.45.15Eleni Ilia (Ε.I.), 210.557.42.50, e-mail: [email protected] Papamoschou (Ι.P.), email: [email protected] Loty Petrovits (L.P.),210.822.30.08, e-mail: [email protected]Τassoula Τsilimeni (Τ.Τs.),2310.342.856, e-mail: [email protected] Hortiati (Th.H.), 2310.273.514Litsa Psarafti (L.Ps.), 210.681.22.81, e-mail: [email protected]

Book web sites:GREEK BOOKS IN PRINT DATABASE www.biblionet.gr NATIONAL BOOK CENTRE OF GREECE http://www.ekebi.gr THE CIRCLE OF THE GREEK CHILDREN’S BOOK http://www.greekibby.gr YOUNG READER http://www.mikrosanagnostis.gr “KIMENA” (TEXTS) – JOURNAL FOR THE STUDY AND RESEARCH OF CHILDREN’S AND YA LITERATURE http://keimena.ece.uth.gr

Cover Illustration:Princess Koum Kouat and the stolen smiles, Ellinoekdotiki Publicationsillustrated by Marylia Fotiadou

Marketing, Public Relations and Advertisments:Εleni Vazoura, 210.2804.847e-mail: [email protected]

Communication:Psichogios Publications S.A.121, Tatoiou str. 14452 Metamorfossi Τel.: 210.2804.800

Copy editor:Petros Yarmenitis

DTP:Spyridoula Vonitsi

DIADROMES is published four times a yearin March, June, September and December

The reproduction or copy of the contents or structure of this magazine, in whole or in part, is prohibited without the written authority of the publisher, who retains all rights

Περίοδος Γ’: φθινόπωρο 2014Τεύχος 115

Σεπτέμβριος - Οκτώβριος - Νοέμβριος 2014Τριμηνιαία Έκδοση

(Περίοδος Β΄: 2001-2005, τεύχη 61-80Περίοδος Α΄: 1986-2000, τεύχη 1-60)

3rd Period: Autumn 2014No 115September - October - November 2014Quarterly Publication(2nd Period: 2001-2005, No 61-80 1st Period: 1986-2000, No 1-60)

Επισημάνσεις

Η εικονογράφος του τεύχους:Μαιρηλία Φωτιάδου

Όταν η Κοκκινοσκουφίτσα ξεστράτισε από το μονοπάτι…των αδελφών Grimm

και ακολούθησε εκείνο των κόμικς – Συμβατικές και ανατρεπτικές πορείες

του γνωστού παραμυθιού σε σύγχρονα κόμικςτης Ευαγγελίας Μουλά

Τα παραμύθια της γιαγιάς Ευδοκίαςτου Βασίλη Δ. Αναγνωστόπουλου

Η παιδική λογοτεχνία, η παιδαγωγική και ο ρόλος του βιώματος στο παιδικό βιβλίο

του Θάνου Μπλούνα

Βιβλιοπαρουσιάσεις (27 τίτλοι)

φράνση Σταθάτου – Τελευταίος χαιρετισμός σε μια φίλη που έφυγε

Βίτω Αγγελοπούλου:100 χρόνια από τη γέννησή της

του Βασίλη Δ. Αναγνωστόπουλου

15 χρόνια χωρίς τη φιλίσα Χατζηχάννα [1947-1999] – μια διδακτορική διατριβή και ένα μήνυμα ειρήνης

του Κώστα Κατσώνη

Ξαναδιαβάζοντας το Παραμύθι χωρίς όνοματης Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη

Συνέντευξη της Λίνας μουσιώνη από την Αγγελική Βαρελλά

Νέα

Προδιαγραφές υποβολής άρθρων στις Διαδρομές

Points

This Issue’s Illustrator: Marylia Fotiadou

When Little Red Riding Hood went off the path laid down by the Brothers Grimm and followed that of comic books by Evangelia Moula

Grandmother Evdokia’s Fairy Talesby Vassilis D. Anagnostopoulos

Children’s literature, education and the roleof experience in the children’s bookby Thanos Blounas

Book Presentations (27 titles)

Francie Stathatou – Last farewell to a friend who passed away

Vito Aggelopoulou: 100 years from her birthby Vassilis D. Anagnostopoulos

15 years without Filissa Chatzihanna [1947-1999] – A doctoral dissertation and a message of peaceby Kostas Katsonis

Re-reading A tale without a nameby Galatia Grigoriadou-Soureli

An interview with Lina Moussioni by Angeliki Varella

News

Submission Guidelines

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ4

6

8

28

36

45

56

61

63

70

74

79

82

Τα ενυπόγραφα κείμενα εκφράζουντις προσωπικές απόψεις των συγγραφέων τους.

The undersigned articles express the personal opinions of their authors.

CONTENTS

4ΔΙΑΔΡΟμΕΣ

επ ι σημάνσε ι ςΟικονομική κρίση και αγορά του βιβλίου

Είναι γνωστό ότι η οικονομική κρίση επηρέασε αρνητικά την αγορά του βι-βλίου. Κι ενώ οι εκδότες έχουν μειώσει αισθητά τις τιμές, οι πωλήσεις των παι-δικών βιβλίων σημειώνουν σημαντική πτώση. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το ότι έχουν κλείσει αρκετοί εκδοτικοί οίκοι. Και σαν να μην έφταναν όλα αυτά, με μια βιαστική και άστοχη απόφαση, ο προηγούμενος υπουργός Πολιτισμού κατήργησε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου, τον Δεκέμβριο του 2012, επικαλούμε-νος μιαν ασήμαντη δικαιολογία. Η πράξη του αυτή επέφερε βαρύ πλήγμα στο παιδικό βιβλίο. Το πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας, που είχε ξεκινήσει το 2011 με χρήματα του ΕΣΠΑ, έδινε την ευκαιρία σε χιλιάδες μικρούς μαθητές να εξοι-κειωθούν με το καλό λογοτεχνικό βιβλίο. Είναι γνωστό ότι η φιλαναγνωσία ξεκινάει από τις πολύ μικρές ηλικίες, ενώ την ίδια στιγμή η χώρα μας δε φημί-ζεται για την υψηλή της αναγνωσιμότητα. Οι δάσκαλοι, μέσα από μια σειρά σεμιναρίων και εργαστηρίων του ΕΚΕΒΙ, έμαθαν πώς να λειτουργούν με τα παιδιά και να τα ωθούν στη φιλαναγνωσία. Επίσης, οι μαθητές είχαν την ευ-καιρία να γνωρίσουν από κοντά συγγραφείς και εικονογράφους, να συζητή-σουν για τα βιβλία τους και να εδραιώσουν μια φιλική σχέση με τη λογοτεχνία.

Το ΕΚΕΒΙ υπάγεται πια στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, και κανείς δεν ξέρει αν θα ξαναλειτουργήσει. Είχε μάλιστα συσταθεί μια επιτροπή που θα ερευ-νούσε τους λόγους που έπαψε να λειτουργεί το ΕΚΕΒΙ. Όπως πληροφορού-μαστε, η επιτροπή αυτή παραιτήθηκε. Δε μάθαμε όμως ποτέ τα αποτελέσματα

της έρευνάς της. Μήπως είναι καιρός, ο νέος υπουργός Πολιτισμού να ασχοληθεί με το σοβαρό αυτό θέμα

και να λάβει μια τελική απόφαση;Λ.Ψ.

επισημάνσεις επισημάνσεις

5ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

Τηλεοπτικό lifestyle και πολιτισμόςΗ ελληνική τηλεόραση, κρατική και ιδιωτική, ποτέ δεν είχε σε μεγάλη υπόλη-ψη τα βιβλία. Η ΕΡΤ διέθετε μια-δυο καλές εκπομπές, που όμως όταν δημι-ουργήθηκε η ΝΕΡΙΤ κόπηκαν. Όλα τα κανάλια, σε καιρούς κρίσης και ανέχει-ας, μετατράπηκαν σε «γκουρμέ» κουζίνες στις οποίες οι μάγειροι έχουν γίνει τα νέα αστέρια μαγειρεύοντας τα πιο απίθανα υλικά με τους πιο απίθανους συνδυασμούς, με αμφίβολα γευστικά αποτελέσματα τις περισσότερες φορές.

Βλέπω με λύπη να σπαταλιέται ο πολύτιμος κατά τα άλλα τηλεοπτικός χρόνος σε εκπομπές lifestyle άθλιας ποιότητας. Ένα ασήμαντο γεγονός, π.χ. ένας γάμος, ένα διαζύγιο, μια γέννηση, ένα πάρτι «επωνύμων», όπως συνηθί-ζεται να τους αποκαλούν, αποτελεί θέμα συζήτησης πολλών ωρών στα διάφο-ρα πρωινά και μεσημεριανά πάνελ. Παρελαύνουν ηθοποιοί, τραγουδιστές, πα-ρουσιαστές, γνωστοί και άγνωστοι. Οι «πανελίστες» κουτσομπολεύουν τους πάντες και τα πάντα με τρόπο πολλές φορές χυδαίο.

Πόσο ενδιαφέρει την κάθε νοικοκυρά τι φορούσε η τάδε τραγουδίστρια, πού πήγε, ποιον συνάντησε, ποιο διάσημο ζευγάρι έκανε πού τις διακοπές του, τη στιγμή που εκείνη δεν θα κάνει διακοπές γιατί έχει μόνο δέκα ευρώ στο πορτοφόλι της για να θρέψει την οικογένειά της; Γιατί να ενδιαφέρει την άνεργη κοπέλα το φόρεμα της τάδε ηθοποιού, που η τιμή του της φέρνει ζάλη; Οι καναλάρχες δε νοιάζονται καθόλου για την αισθητική των εκπομπών τους; Δεν ενδιαφέρονται να ανεβάσουν το μορφωτικό και πολιτιστικό επίπεδο των τηλεθεατών τους;

Χρόνο με το χρόνο βλέπουμε την υποβάθμιση να αυξάνεται και τους κανα-λάρχες να ενδιαφέρονται μόνο για τα ποσοστά της τηλεθέασης.

Πρέπει να ξέρουν όμως, ότι υπάρχει μια μεγάλη μερίδα τηλεθεατών που ενδιαφέρεται για την ποιοτική τηλεόραση, για τις τέχνες, τα γράμματα, τα κοινωνικά θέματα που ταλαιπωρούν τη νεολαία, γενικά για τον πολιτισμό.

Στους δύσκολους καιρούς που περνάμε ας βοηθήσουμε, ώστε «να σηκω-θούμε όλοι λίγο ψηλότερα...»

Λ.Ψ.

επ ι σημάνσε ι ς επισημάνσεις επισημάνσεις

Ενώ σελιδοποιούνταν το φθινοπωρινό τεύχος των Διαδρομών, με λύπη μάθαμε ότι η Μαρία Μιράσγεζη, η σπουδαία καθηγήτρια και άνθρωπος, μέλος της συντακτικής ομάδας των Διαδρομών ήδη από το πρώτο τεύχος τους, έφυγε από κοντά μας στις 14 Ιουλίου του 2014. Οι Διαδρομές επιφυλάσσονται να τιμήσουν την πολύτιμη συνεργάτιδά τους στο επόμενο τεύχος τους.

6ΔΙΑΔΡΟμΕΣ

η εικονογράφοςτου τεύχους

ΜΑΙΡΗΛΙΑ ΦΩΤΙΑΔΟΥΗ Μαιρηλία Φωτιάδου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1976. Σπούδασε Αρχιτεκτονι-κή στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), απ’ όπου αποφοίτησε το 1999. Το 2013 αποφοίτησε από το μεταπτυ-χιακό πρόγραμμα σπουδών του ΕΜΠ: «Συντήρηση και αποκατά-σταση Ιστορικών Κτιρίων και Συ-νόλων». Εργά-στηκε ως αρχι-

τέκτονας, ενώ παράλληλα καλλιέργησε την κλίση και την αγάπη της για τη ζωγραφική και το σκίτσο. Το 2004 έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το παιδικό βιβλίο με αφορμή την εικονογράφηση ενός ανέκδοτου παραμυθιού. Παρακολούθησε το Εργαστή-ριο Παιδικής Εικονογράφησης στο Μικρό Πολυτεχνείο – έκτοτε, βρίσκει διαρκώς αφορμές για να διεισδύσει στον μαγικό χώρο της παιδικής φαντασίας.

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΕΙξ Αλεξάνδρα Μπρουντζάκη, Αμάντα: Η πριγκί-

πισσα της Ανθοχώρας, εκδ. Χριστάκη, 2013.ξ Λίνα Μουσιώνη, Η πριγκίπισσα Κουμ Κουάτ και

τα κλεμμένα χαμόγελα, Ελληνοεκδοτική, 2013.ξ Λίνα Μουσιώνη, Ο Δράκος Σερπαντίνος ξύπνησε,

Ελληνοεκδοτική, 2014.

ΜΑΙΡΗΛΙΑ ΦΩΤΙΑΔΟΥΗ Μαιρηλία Φωτιάδου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1976. Σπούδασε Αρχιτεκτονι-κή στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ), απ’ όπου αποφοίτησε το 1999. Το 2013 αποφοίτησε από το μεταπτυ-χιακό πρόγραμμα σπουδών του ΕΜΠ: «Συντήρηση και αποκατά-σταση Ιστορικών Κτιρίων και Συ-νόλων». Εργά-στηκε ως αρχι-

τέκτονας, ενώ παράλληλα καλλιέργησε την κλίση και την αγάπη της για τη ζωγραφική και το σκίτσο. Το 2004 έρχεται για πρώτη φορά σε επαφή με το παιδικό βιβλίο με αφορμή την εικονογράφηση ενός ανέκδοτου παραμυθιού. Παρακολούθησε το Εργαστή-ριο Παιδικής Εικονογράφησης στο Μικρό Πολυτεχνείο – έκτοτε, βρίσκει διαρκώς αφορμές για να διεισδύσει στον μαγικό χώρο της παιδικής φαντασίας.

ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΕΙξ Αλεξάνδρα Μπρουντζάκη, Αμάντα: Η πριγκί-

πισσα της Ανθοχώρας, εκδ. Χριστάκη, 2013.ξ Λίνα Μουσιώνη, Η πριγκίπισσα Κουμ Κουάτ και

τα κλεμμένα χαμόγελα, Ελληνοεκδοτική, 2013.ξ Λίνα Μουσιώνη, Ο Δράκος Σερπαντίνος ξύπνησε,

Ελληνοεκδοτική, 2014.

Νέα βιβλία από αγαπημένους Έλληνες συγγραφείς

ΕκδόσΕισ Πατακη

ΒΚΜ

910

3 •

ΣΕΛ.

112

Η Χλόη Χ* μεγαλώνει τους γονείς της μόνη της, μένει μαζί τους για να μην τους δημιουργήσει ψυχικά τραύματα και γράφει τη βιογραφία της για να δώσει κουράγιο σε όποιον υπήρξε ποτέ Παιδί Λάθος Γονιών.

ΒΚΜ

961

2 •

ΣΕΛ.

336

Όταν η έφηβη Μαρία αποφασίσει να ενώσει τα κομμάτια ενός παζλ που δε γνωρίζει ακόμα ότι είναι κομμάτια ούτε ότι μπορεί να συνθέσουν μια εικόνα, όλα θα συνωμοτήσουν υπέρ της - αλλά μπορεί και εναντίον της.

ΒΚΜ

906

8 •

ΣΕΛ.

128

Ένας αρχικακός έχει κλέψει την εφεύρεση της παρέας με σκοπό να βγάλει πολλά λεφτά πουλώντας ομπρέλες στην έρημο...

ΒΚΜ

961

3 •

ΣΕΛ.

176

Ένα μοναδικό μυθιστόρημα γραμμένο με τέχνη και ευαισθησία, που συμφιλιώνει τον αναγνώστη με τον άγνωστο χώρο, τον πέρα από τις ανθρώπινες αισθήσεις.

Diadromes_Aygoustos 2014.indd 1 31/7/14 2:10 μ.μ.

8ΔΙΑΔΡΟμΕΣ

ΟΤΑΝ Η ΚΟΚΚΙΝΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑΞΕΣΤΡΑΤΙΣΕ ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ...

ΤΩΝ ΑΔΕΛΦΩΝ GRIMMΚΑΙ ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΕ ΕΚΕΙΝΟ ΤΩΝ ΚΟΜΙΚΣΣΥΜΒΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΤΡΕΠΤΙΚΕΣ ΠΟΡΕΙΕΣ

ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥΣΕ ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΚΟΜΙΚΣ

Ευαγγελία ΜουλάΦιλόλογος, δρ Παιδικής Λογοτεχνίας,

Υπεύθυνη Σχολικών Δραστηριοτήτων Δευτεροβάθμιας Δωδεκανήσου

Διηγησιμότητα και διαμεσικότητα των παραμυθιών: ο μηχανισμός αναπαραγωγής τους και οι κατηγορίες διασκευών

Τα παραμύθια αποτελούν δημόσιο αγαθό, κοινή κτήση όλων των ανθρώ-πων. Καθώς δεν προστατεύονται από πνευματικά ή άλλου τύπου δικαιώ-ματα, επαναδιατυπώνονται και επανερμηνεύονται αέναα. Κυκλοφορούν

στην κουλτούρα μας εδώ και αιώνες (Zipes, 1988) ώστε οι συμβάσεις, οι χα-ρακτήρες και η πλοκή τους να διαποτίζουν κάθε πτυχή της πολιτισμικής μας έκφρασης (Degh, 1994): από τις εισπρακτικές επιτυχίες-ταινίες του Disney και τις διαφημίσεις όπως αυτή της Nike «Space Race 2020», όπου η Κοκκινοσκου-φίτσα παίρνει μέρος σε αγώνα δρόμου με το λύκο, μέχρι τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία και τα κόμικς, παραμυθιακά στοιχεία διαχέονται σε όλο το φά-σμα της κουλτούρας και δη της μαζικής.

Τα παραμύθια των Grimm, ερχόμενα από τα βάθη του χρόνου, αποτελούν μέρος της συλλογικής μνήμης και της κληροδοτημένης γνώσης, «πολιτισμικά γονίδια» των οποίων η διηγησιμότητα μετατρέπεται σε σταθερά του δυτικού νοηματοδοτικού συστήματος. O Zipes εξηγεί τη συνεχιζόμενη δημοτικότη-τα των παραμυθιών με όρους «γονιδιακούς» ή, ακριβέστερα, κάνει λόγο για «μιμίδια» (memes) κατ’ αναλογία των γονιδίων (genes) και τα περιγράφει ως πολιτισμικούς αντιγραφείς ή υψηλής πιστότητας πολιτισμικές μονάδες που μεταβιβάζονται μέσα από τη μίμηση (Dawkins, 1999: 192), πληρούν τις προϋ-ποθέσεις της μακροζωίας και της γονιμότητας, και η κάθε τους μετουσίωση εί-ναι αποτέλεσμα των συγκρουόμενων δυνάμεων της πολιτισμικής παραγωγής (Ζipes, 2006: 26) και όχι του νόμου της τυχαιότητας1.

9ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

Οι βασικές διεργασίες μέσα από τις οποίες συντηρείται η πολιτισμική μνή-μη είναι η αντικειμενικοποίηση και η επανακατασκευή. Με την πρώτη εννο-ούμε την αφαιρετική αναγωγή ορισμένων χαρακτηριστικών των παραμυθιών σε αναγνωρίσιμα σχήματα και με τη δεύτερη την επαναχρησιμοποίησή τους σε νέα κειμενικά περιβάλλοντα (Kukkonen, 2010: 128).

Κατά τη μετατόπιση και διασκευή του αφηγηματικού υλικού μπορεί το εύ-ρος διακύμανσης του βαθμού πιστότητας του δευτερογενούς προϊόντος σε σχέση με το αφετηριακό να ποικίλλει. Έτσι διακρίνουμε μεταφορές, σχόλια και αναλογίες (Wagner, 1975: 222-27). Εξίσου συνηθισμένη πολιτισμική πρακτι-κή είναι το αρχικό παραμύθι-πηγή είτε να κατακερματιστεί και να διοχετευτεί αποσπασματικά σε ποικίλα προϊόντα (fission = από ένα αφετηριακό κείμενο αποσπώνται στοιχεία και διαχέονται σε ποικίλα προϊόντα) είτε να συγχωνευ-τεί με άλλα πολιτισμικά δεδομένα σε ένα νέο τελικό προϊόν (fusion = από πολλά διαφορετικά κείμενα διαμορφώνεται ένα νέο κείμενο-στόχος). Σήμερα «η γιγάντωση των μέσων … έχει ως αποτέλεσμα τη διάχυση του ήρωα και την εκμετάλλευσή του στο μάξιμουμ» (Δερβενιώτης, 2002: 24).

Η Κοκκινοσκουφίτσα: οι άγνωστες απαρχές, οι πολλαπλές ερμηνείες

«Φανταζόμαστε μια μητέρα να διηγείται το παραμύθι στα παιδιά της και να τελειώνει με την Κοκκινοσκουφίτσα να την καταβροχθίζει ο λύκος. Τότε τα παιδιά θα διαμαρτύρονταν και θα ζητούσαν την αληθινή ιστορία, αυτή που η Κοκκινοσκουφίτσα ανασταίνεται, και καμία σημασία δεν θα είχε αν η μητέρα τους ισχυριζόταν ότι είναι φιλόλογος που τηρεί αυστηρά τις αρχές της επιστημονικής έρευνας» (Eco, 2005: 12), ισχυρίζεται ο U. Eco και συ-μπληρώνει: «Κανένα από τα παιδιά που μιλάνε σήμερα για την Kοκ-κινοσκουφίτσα δεν την έχει διαβάσει σε κάποια από τις δύο αρχικές εκδοχές της (Eco, 2011: 97).

10ΔΙΑΔΡΟμΕΣ

Την κυριαρχία των στερεοτυπικών αναγνώσεων των παραμυθιών την επικυρώνει και ο Ροντάρι, ο οποίος θεωρεί ότι η απλή αναφορά των λέξε-ων-κλειδιά: κορίτσι, δάσος, λουλούδια, λύκος και γιαγιά, παραπέμπει ευθέως στο παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας, ανεξαρτήτως γλώσσας ή κουλτούρας αναφοράς (Rodari 1996: 34). Ήταν όμως ανέκαθεν η Κοκκινοσκουφίτσα ό,τι σημαίνει για τους πολλούς σήμερα; Η ηρωίδα στο μυθιστόρημα του Daudet (1862) λέει: «Θέλω να ξέρετε, κύριε, ότι έχω καταβροχθισθεί άπειρες φορές και ότι πάντα έφταιγα. 400 χρόνια συμβαίνει το ίδιο πράγμα. Πόσο ενδια-φέρον θα ήταν πράγματι να γράψει κανείς την ιστορία μου ανά τους αιώνες. Ο κος Περώ έγραψε μόνο ένα κεφάλαιο. Τυχεροί αυτοί που θα γράψουν τα επόμενα».

Πόσο βαθιά στο χρόνο όμως πρέπει να σκάψουμε για να βρούμε άραγε τις απαρχές της ιστορίας; Από την ανακάλυψη της γραφής και εξής δεν υπήρξε ποτέ ένα αδιαπέραστο όριο ανάμεσα στον γραπτό και τον προφορικό λόγο, τη λογοτεχνία και το φολκλόρ (Rosenberg, 1991). Από την αρχική χαμένη στο χρόνο προφορικότητά τους, στην πρώτη τους καταγραφή από τον Περώ και μετά στη δεύτερη προφορικότητά τους, όταν τα παραμύθια μεταφέρονται από τους διωκόμενους από τον Λουδοβίκο ΧΙV αριστοκράτες Huguenot, οι οποίοι καταλήγουν στην περιοχή του Ρήνου για να τα μεταδώσουν στους Grimm και έτσι να περάσουν σε ένα δεύτερο στάδιο γραπτής μορφής, τα παραμύθια στην πορεία τους τροποποιήθηκαν πολλές φορές και από προϊόντα της παλαιοκα-

θεστωτικής Γαλλίας προσαρμόστηκαν στις προδιαγραφές των Τευτονικών δασών (Darnton, 1984: 12). Έτσι, όχι μόνο αποβλήθηκαν στοιχεία της

αρχικής τους μορφής, αλλά επενδύθηκε σε αυτά και μια νέα ιδεολο-γία (Zipes, 1979: 8).

Ήταν άραγε το αίσιο τέλος προ-σθήκη των Grimm, ή απλά μια κί-

νηση αποκατάστασης του παραμυ-θιού στην πιο αρχέγονη μορφή του; Ο

Delarue (1956) (Darnton, 1984: 4· Zipes, 1993: 21-23) καθώς και ο Calvino (1956: 5-6)

υπερασπίζονται την πιο βάρβαρη και κτηνώδη εκδοχή της ανθρωποφαγίας, σε μία ιστορία όπου

νωρίτερα η Κοκκινοσκουφίτσα, έχοντας παραπλανηθεί από τον μεταμφιεσμένο λύκο, έχει φάει από το κρέας και πιει από το αίμα της γιαγιάς της, κατόπιν έχει υπακούσει σε ένα τελετουργικό γδύσιμο κατ’ εντολή του λύκου και

έχει ξαπλώσει εκούσια δίπλα του, για να γίνει στο τέ-λος βορά του.

Για την ακρίβεια, ο Delarue (1950) περιλαμβάνει και τα δύο πιθανά τέλη της ιστορίας, πράγμα που οδηγεί τον Soriano (1968) στο συμπέρασμα ότι συνυπήρχαν ταυτόχρονα και οι δύο παραλλαγές.

ISBN

: 978

-960

-04-

4476

-6 |

ΣΕΛ.

16

| ΤΙΜ

Η: 3

,00

€IS

BN: 9

78-9

60-0

4-44

75-9

| ΣΕ

Λ. 1

6 | Τ

ΙΜΗ

: 3,0

0 €

ISBN

: 978

-960

-04-

4477

-3 |

ΣΕΛ.

16

| ΤΙΜ

Η: 3

,00

€ΣΟΦΙΑ ΖΑΡΑΜΠΟΥΚΑσειρά: Τα Αφισοβιβλίακείμενα και εικόνες της Σοφίας Ζαραμπούκα

Ανοιχτά, μπορείς να τα στολίσεις ως αφίσες. Διπλωμένα, είναι το καθένα τους ένα βιβλίο. Το παιδί διπλώνει και ράβει ή συρράπτει το βιβλίο, κι έτσι συμμετέχει στη διαδικασία δημιουργίας του.

Η σπουδαιότερη Ελληνίδα συγγραφέας και εικονογράφος επιστρέφει με μια νέα, φρέσκια και πρωτότυπη σειρά που συνδυάζει όμορφα κείμενα, τις υπέροχες εικόνες της και μια διαδραστική σχέση του παιδιού με το έντυπο βιβλίο.

Μια νέα, πρωτότυπη σειρά, σε εξαιρετικά χαμηλή τιμή. Γιατί, για όσους το αγαπάνε, το βιβλίο είναι είδος πρώτης ανάγκης!

Τέα η γοργόνα

Σαίξπηρ: Ο έμπορος της Βενετίας

Η Δράκαινα κι ο Τίτος

από6

ετών

zarabouka_diaf.indd 1 7/28/14 3:23 PM


Η δεύτερη παραλλαγή, που υιοθετεί και ο Dundes (1989), έχει ευτυχισμένο τέλος. Η Κοκκινοσκουφίτσα σκαρφίζεται ότι χρειάζεται να πάει στην τουα-λέτα, και παρά τις αντιρρήσεις του λύκου αυτός τελικά ενδίδει, αφού της δέ-σει ένα σκοινί στο πόδι. Εκείνη λύνεται και δένει το σκοινί στον κορμό ενός δέντρου, το βάζει στα πόδια και καταφέρνει, παρά την καταδίωξη του λύκου, να σωθεί. Σε αυτή την εκδοχή, η ηρωίδα σώζεται χάρη στην επινοητικότητά της, χωρίς την εξωτερική βοήθεια κανενός ανδρός. Ερμηνεύεται δε, ως ένας συμβολισμός επιτυχούς μυητικής διαδικασίας.

O Περώ από την πιθανή αυτή αφετηριακή εκδοχή αφαίρεσε το στοιχείο των δύο μονοπατιών με τις βελόνες και τις καρφίτσες (που συμβόλιζαν τη ση-μασία της ύφανσης), τα κανιβαλιστικά μοτίβα, το τελετουργικό γδύσιμο, τις αναφορές στις σωματικές λεπτομέρειες και το αίσιο τέλος (εάν προϋπήρχε), ενώ βάφτισε το κορίτσι για πρώτη φορά Κοκκινοσκουφίτσα. Έτσι προσάρμοσε τις προφορικές αφηγήσεις στις ανάγκες της διαπαιδαγώγησης των κοριτσιών της μέσης και ανώτερης αστικής τάξης, στοχεύοντας στον παραδειγματισμό τους και στη μετατροπή τους σε «οικιακούς αγγέλους» (Bacchilega, 1997: 59).

Το ηθικό μήνυμα ήταν ότι το κορίτσι πρέπει να υπακούει στη μητέρα του και να μην υποκύπτει σε πρόσκαιρες επιθυμίες. Με το αίσιο τέλος συντάσσεται και μια λατινική ιστορία γραμμένη σε εξάμετρα του Egbert of Liege, “De puella lupellis seruata”, που συναντάται στο εγχειρίδιο κατηχητικής-παιδαγωγικής χρήσης Fecunda Ratis. Σε αυτήν ο Ziolkowski (1992) εντοπίζει τις πιθανές ρί-ζες του παραμυθιού. Κι εδώ πρόκειται για ένα κορίτσι, του οποίου το κόκκινο χρώμα του χιτώνα βοηθά στην ταύτιση με την παραμυθιακή ηρωίδα, μόνο που εδώ ερμηνεύεται ως αποτροπαϊκό μέσο και δικαιολογείται ως δώρο της γιαγιάς της για τη μέρα της Πεντηκοστής που βαφτίστηκε (μολονότι η ύστερη παράδοση θέλει άσπρους χιτώνες, κατά τον Μεσαίωνα η ημέρα ονομαζόταν «Κόκκινη Κυριακή» σε ανάμνηση των πύρινων γλωσσών που επιτέθηκαν στα κεφάλια των Αποστόλων) (Ζiolkowski, 1992: 570). Μόνο που εκεί η ίδια σώ-ζεται κυριολεκτικά από τα δόντια των λυκόπουλων, στα οποία είχε οδηγηθεί από απερισκεψία, χάρη στις παρακλήσεις της. Η σωτηρία της ανάγεται στο γεγονός ότι η νεαρή είχε δεχθεί τη χάρη του βαφτίσματος, εξ ου και κατάφερε να πείσει τα αγρίμια. Έχοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, ο Zipes υποστήριξε ότι ο Περώ μετέτρεψε μια χαρούμενη προφορική ιστορία μύησης σε τραγω-δία βίας, με το κορίτσι να τιμωρείται επειδή παραβίασε τους κανόνες (Zipes, 1993: 7). H Orenstein (2003: 144) θεωρεί επίσης ότι η αρχική ιστορία τιτλοφο-ρούνταν «Το παραμύθι της γιαγιάς» και ότι το όνομα Κοκκινοσκουφίτσα το έδωσε ο Περώ.

Παρενέργεια της όλης σύγχυσης και σύγκρουσης των μελετητών υπήρξε και η πολλαπλότητα των ερμηνειών, συχνά υποχρεωτικά λανθασμένων. Έτσι, ο Erich Fromm (1951) ερμήνευσε το παραμύθι ως συμβολισμό της σεξουα-λικής εμπειρίας μιας έφηβης, αποκωδικοποιώντας ψυχαναλυτικά ορισμένα στοιχεία του. Αγνοούσε όμως το γεγονός ότι τα περισσότερα δεδομένα που επικαλέστηκε ως αποδείξεις ήταν υστερογενείς προσθήκες (κόκκινη κάπα = έμμηνος ρήση, μπουκάλι με κρασί που δεν πρέπει να σπάσει = παρθενία,

πέτρες στην κοιλιά του λύκου = στειρότητα, σωτηρία Κοκκινοσκουφίτσας = νίκη του εγώ στο εκείνο (= λύκος).

Από την άλλη ο Bettelheim (1976), μέσα από περίπλοκες ταυτίσεις ρόλων και ηρώων του παραμυθιού και ακολουθώντας μια καθαρά οιδιπόδεια προ-σέγγιση, καταλήγει ότι η αναγέννηση της Κοκκινοσκουφίτσας συμβολίζει την υπέρβαση της οιδιπόδειας εξάρτησης από τον πατέρα-λύκο και την αποκατά-σταση μιας νέας ισορροπίας με την αποδοχή του πατέρα-κυνηγού. Μόνο που και εδώ αγνοείται η λεπτομέρεια ότι ο κυνηγός είναι μεταγενέστερη προσθήκη2.

Για να επανέλθουμε στο ζητούμενό μας, οι Grimm, ο σημαντικότερος ίσως σταθμός στην πορεία των μετασχηματισμών του παραμυθιού, μετέτρεψαν το τέλος σε ευτυχές και προσέθεσαν τις εξής λεπτομέρειες στον ήδη παραλλαγ-μένο μύθο: τη συμβουλή της μητέρας να μην ξεστρατίσει η Κοκκινοσκουφί-τσα από το μονοπάτι, τη συμβουλή του λύκου να μαζέψει λουλούδια για τη γιαγιά της, το τυχαίο πέρασμα και την παρέμβαση του κυνηγού-σωτήρα και την τιμωρία του λύκου με το γέμισμα της κοιλιάς του με πέτρες. Το ευτυχές τέλος της αρχικής ιστορίας όμως είχε τελείως διαφορετική πρόθεση και στόχευση, προβάλλοντας τη γυναικεία επινοητικότητα ως αιτία της σωτηρίας της, απόδειξη της επιτυχούς ενηλικίωσής της και της ικανότητάς της να επιβι-ώνει με τα δικά της μέσα. Τα δε στοιχεία κανιβα-λισμού στην αρχική ιστορία (η Κοκκινοσκουφί-τσα δοκιμάζει μετά από προτροπή του λύκου από το κρέας και το αίμα της γιαγιάς) συμβολίζουν τη μεταβίβαση της γνώσης στην εγγονή και την αναγέννηση της νέας γυναίκας σε άτομο ικανό να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες (Verdier, 1978). Στο τέλος του παραμυθιού των Grimm η ηρωίδα σκέφτεται: «Ποτέ ξανά στη ζωή μου δεν θα ξεστρα-τίσω προς το δάσος, όταν η μαμά μου το έχει απαγορεύσει». Παρά το ότι, λοιπόν, στις εκτε-θείσες λεπτομέρειες οι δύο πιο διάσημες εκδοχές των παραμυ-θιών (Perrault-Grimm) διαφέ-ρουν, στην ουσία συγκλίνουν στην έμφυλη ιδεολογία και τη σεξουαλική πολιτική υπέρ της οποίας έμμεσα συνηγορούν και τη συνταγογραφούν ως πρότυπη. Είναι εξίσου και οι δύο εκδο-χές ανδρο-


κεντρικές αφηγήσεις, που αποσκοπούν στον περιορισμό της νέας γυναίκας στα πλαίσια που ορίζει η πατριαρχική κοινωνία. Η γιαγιά και ο λύκος, όπως υπο-στηρίζει η Cixous (1981), «συμμετέχουν στην ίδια αρσενική ή “εξαγνισμένη” τάξη πραγμάτων, εφόσον και οι δύο οριοθετούν τη γυναικεία συμπεριφορά».

Κόμικς, παραμύθι3 και μεταμοντέρνες διασκευές

Όπως ειπώθηκε, τα πολιτισμικά αγαθά επικοινωνούν και διαλέγονται σε ένα αέναο παιχνίδι αλληλεπιδράσεων. Η επικοινωνία και συνεχής ροή των πο-λιτισμικών δεδομένων αναδεικνύει, ως κυρίαρχη πρακτική της εποχής μας, το φαινόμενο της διαμεσικότητας. Ο όρος στα ελληνικά καλύπτει τόσο τις πτυχές της intermediality (Kukkonen, 2010: 150)4, όταν ένα μέσο χρησιμοποι-εί τις τεχνικές του άλλου (π.χ. τα κόμικς του κινηματογράφου), όσο και της transmediality (Kukkonen, 2011), όταν μία ιστορία περνά από ένα μέσο στο άλλο (διακειμενικότητα που αλλάζει μέσο).

Σε αυτή τη λογική στηρίζεται και η παρούσα εξέταση των διασκευών των παραμυθιών των Grimm σε κόμικς, από τα οποία θα εστιάσουμε στην Κοκκι-νοσκουφίτσα (AT333). Τα κόμικς διαμορφώνουν σχέσεις με όλα τα είδη της υψηλής κουλτούρας, από τους αρχαίους κλασικούς (Moula, 2012) μέχρι τη σύγχρονη λογοτεχνία (Moula, 2013), το θέατρο, τη μουσική και τη ζωγραφι-κή, αλλά και της λαϊκής, όπως το παραμύθι.

Σαφώς οι προδιαγραφές και οι τεχνικές δυνατότητες ενός μέσου επηρεά-ζουν και καθορίζουν και το περιεχόμενο της αφήγησης παράγοντας ανάλογα αποτελέσματα. Κάθε φορά που το παραμύθι περνά στη γλώσσα των κόμικς κερδίζει σε πολυτροπικότητα (Kress & Van Leeuwen, 2001: 23)5, καθώς η γλώσσα της εικόνας προσδίδει μια αισθητηριακή διάσταση, ενώ συμπληρώ-νει, προεκτείνει και άλλοτε ακόμη και ανατρέπει τη λεκτική αφήγηση.

Στη μελέτη αυτή θα εξετάσουμε περιπτώσεις εμφάνισης της Κοκκινοσκου-φίτσας σε σύγχρονα κόμικς, επιχειρώντας να διαπιστώσουμε την ερμηνευτική τους εμβέλεια, την όποια –εικονική ή νοηματική– διαφοροποίησή τους από τον πυρήνα των Grimm και τη συμβολή τους στην εξέλιξη του μύθου ή τη δημιουργία νέων πολιτισμικών μύθων.

Ανάλυση περιπτώσεων

1. Μία πρώτη και ειδική κατηγορία είναι τα εικονογραφημένα βιβλία που υι-οθετούν τις συμβάσεις των κόμικς για να μεταδώσουν την ανατρεπτική και –τις περισσότερες φορές– χιουμοριστική τους ερμηνεία. Πρώτος διδάξας ο Janosch (1972) (Beckett, 2002: 75-81), που με την εικονογράφηση τύ-που πάνελ και τα μπαλόνια του ήχου αισθητοποιεί το κωμικό που αγγίζει το παράλογο και εικονοποιεί το λεκτικό παιχνίδι, στη δική του Ηλεκτρική Κοκκινοσκουφίτσα (Elektrisches Rottcappchen). Εξίσου, στο εικονογραφη-

15ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

μένο χωρίς λόγια βιβλίο των Luis Maria Pesceti και O’Kif (ill.), Caperucita Roja (tal como se lo contaron a Jorge)6, που οι τεχνικές του επιλογές θα επέτρεπαν κάλλιστα την κατάταξή του στα κόμικς, το γέλιο προκαλείται μέσα από την οπτική αντιπαράθεση των εκδοχών του παραμυθιού, από τη μία στη σκέψη του πατέρα που το αφηγείται και από την άλλη στου παι-διού που το ακούει. Εξίσου ανάμειξη εικόνας και μπαλονιών λόγου έχουμε στο El último lobo y Caperucita (The last wolf and Little Red Riding Hood) των Miguel Ángel Pacheco και José Luis García Sánchez (1975), και στο πιο πρόσφατο John Chatterton detective (1993) του Yvan Pommaux (Beckett, 2009). Μια ξεχωριστή περίπτωση, αλλά ανήκουσα στην περιφέρεια της καθεαυτό μελέτης μας, αποτελούν και οι καρικατούρες ή οι σύντομες χιου-μοριστικές ιστορίες, που απευθύνονται σε ένα δι-ηλικιακό κοινό και δη σε ενήλικες, του Ungerer (1974).

2. Μία δεύτερη σημαντική κατηγορία είναι τα κόμικς με βασική συνταγή την αντιστροφή των ρόλων και την υπερβολή (Κανατσούλη, 1993: 33) με σκοπό την πρόκληση του γέλιου και τη συμπάθεια. Τέτοια κόμικς με πυρήνες από το παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας εντοπίζονται από τη δεκαετία του ’60. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει σε δύο Γάλλους δημιουργούς, τον F’Murr και τον Gotlib. Συχνά οι διασκευαστές αρέσκονται στο παιχνίδι της χρονικής και τοπικής μετατόπισης, από το άχρονο και απροσδιόριστο τοπίο του πα-ραμυθιού σε σύγχρονα αστικά τοπία, ώστε μέσα από την εκτεταμένη χρήση αναχρονισμών να προκαλούν κωμικά εφέ. Τα κόμικς του F’Murr είναι ένας φόρος τιμής στο Λύκο, μέσα από την οπτική του οποίου παρακολουθούμε όλες τις ιστορίες. H παράδοση nonsense, το έντονο παρωδιακό ύφος, τα

λογοπαίγνια (που πολλές φορές καθι-στούν την αποκωδικοποίηση του

μηνύματος δυσπρόσιτη στο παι-δικό κοινό) και η διακειμενική του διάσταση ανασυνθέτουν το παραμύθι σε εκδοχές με

κριτική, επικαιρική διάστα-ση (Beckett, 2008: 97).

O Gotlib, από την άλλη, παρουσιάζει


έναν δυστυχισμένο λύκο που έχει επίγνωση των ψυχικών και φυσικών του προβλημάτων. Είναι χορτοφάγος και απεχθάνεται το κρέας, πράγμα που τον οδηγεί σε ψυχαναλυτή. Αυτός όμως, υπενθυμίζοντάς του ότι «αμαρτίες γονέων παιδεύουσι τέκνα», του συνιστά να ξεκινήσει δίαιτα κρεατοφαγί-ας, για να ανακτήσει την ψυχική του ισορροπία. Αποτέλεσμα αυτού είναι ο λύκος, ακολουθώντας τη συμβουλή του γιατρού, να τον κατασπαράξει (Beckett, 2008: 111). Με παρόμοια διάθεση, μαύρο χιούμορ, σάτιρα των αν-θρώπινων τύπων και σχέσεων, παραδοξολογίες και κυνισμό που προκαλεί ιλαρότητα και σκεπτικισμό, εξελίσσεται και η (νορβηγική) Κοκκινοσκου-φίτσα του Remco Drjiver7. Εδώ την αποστολή στη γιαγιά την επέβαλε η μητέρα για να μείνει μόνη της με τον κυνηγό για τον οποίο τρέφει κρυφό αίσθημα, ενώ η Κοκκινοσκουφίτσα είναι μια παθολογικά λαίμαργη μικρή, που καταβροχθίζει τα πάντα κάνοντας τον πεινασμένο λύκο να ζηλεύει. Οι παραπάνω δημιουργοί αντίστροφων-ανατρεπτικών παραμυθιών, ή όπως τους αποκαλεί ο Zipes «αντι-πολιτισμικοί (παραδοσιακοί) συγγραφείς» (“counter-cultural fairy tale writers”), μολονότι ενσωματώνουν συχνά έναν έμμεσο κριτικό λόγο αναφορικά με διάφορες πτυχές της σύγχρονης πραγ-ματικότητας, δείχνουν λιγότερο ενδιαφέρον στο να «επέμβουν στην εκπο-λιτισμική διαδικασία» (Zipes, 1983: 179) ή να αφυπνίσουν, και περισσότερο επιθυμούν απλά να διηγηθούν μια αστεία ιστορία.

3. Σπάνια τα κόμικς κατατάσσονται στις μεταφορές-διαμεσικές μετατοπίσεις, ανακαλώντας συνολικά τη βασική γραμμή του παραμυθιού. Στην πραγματικότητα όμως, η επιλογή αυτή υπη-ρετεί ιδεολογική θέση. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν: α) η διασκευή για παιδιά των Κλασσικών εικονογραφημένων.

Στην υπηρεσία του εγκυκλοπαιδισμού και υπακούοντας στις αρχές της παιδαγωγικής λογοκρισίας, αμβλύνει αιχμηρά σημεία και ευθυγραμμίζεται με την επιθυμία των παιδιών για αίσιο τέλος.

β) το νορβηγικό κόμικς για παιδιά Rodhette από τις εκδόσεις Eventyr (1971). Εξίσου καθησυχαστικό και ήπιο, είναι συμβατό με την παιδική ψυχολογία8.

4. Κόμικς που συντάσσονται στο πνεύμα με την Κοκκινοσκουφίτσα των αδελ-φών Grimm, ως το αρχετυπικό παραμύθι περί της γυναικείας ανυποταξίας που οδηγεί στην τιμωρία και την επικύρωση της πατριαρχικής ηγεμονίας, είναι τα παρακάτω:α) Τhe Tales of Asgard, Journey into Mystery #114 (1965 March), από τη

Marvel Comics. Εδώ διατηρούνται τα βασικά συστατικά από το παρα-μύθι της Κοκκινοσκουφίτσας, που αποτελεί το υπόστρωμα της φαντα-στικής πλοκής με ήρωες από τη νορβηγική μυθολογία.

β) Η διασκευή της Κοκκινοσκουφίτσας από τη Zenescope, όπου το πα-ραμύθι εγκιβωτίζεται με μορφή ονείρου. Μια κοπέλα πιέζεται από το αγόρι της να ολοκληρώσουν τη σχέση τους. Αυτός φεύγει θυμωμένος και αυτή καταφεύγει σε ένα βιβλίο με παραμύθια για να ξεχαστεί. Δια-βάζει την Κοκκινοσκουφίτσα, και αυτή ζωντανεύει στον ύπνο της σε μια ψυχαναλυτική προσέγγιση, που συντάσσεται ερμηνευτικά με την παραδοσιακή γραμμή της πρόσληψής της, και δη αυτήν του Fromm.

5. Μετα-κόμικς, που συντάσσονται με τη φεμινιστική κριτική, που χαρακτηρί-ζει το παραμύθι «ακατάλληλη πηγή αρνητικών στερεοτύπων» και παρουσιά-ζουν την ηρωίδα δυναμική και όχι σπάνια συνένοχη (Stone, 1986: 229).

Κλασική περίπτωση (fusion) συγχώνευσης και μακρινής αναλογίας του αρχικού παραμυθιού είναι τα Fables του Bill Willingham (DC Comics’s Vertigo, 2002). Η Κοκκινοσκουφίτσα εδώ είναι μια νεαρή γυναίκα με φυσι-ολογική αντιμετώπιση του σεξ, που ξέρει να διεκδικεί, τολμά να ρισκάρει, μπορεί να θυσιάζεται συνειδητά και κυρίως μάχεται για την ελευθερία της.

Το No Rest for the Wicked της Andrea L. Peterson9, μια ελεγειακή ιστο-ρία με αιωρούμενη θλίψη και τόνους χιούμορ σε μια συγχώνευση-αναλογία (fusion-analogy), όπου παρελαύνουν μία σειρά παραμυθιακών ηρώων. Εδώ διατυπώνεται έμμεσα ένα δριμύ κατηγορώ στην πατριαρχική κοινω-νία, που αποτελεί την πηγή των δεινών όλων των γυναικών.

Το manga Ludwig Kakumei του Kaori Yuki10 – πρόκειται για μια μακά-βρια παραλλαγή της Κοκκινοσκουφίτσας, όπου τα κύρια συστατικά του κλασικού παραμυθιού συνθέτουν μιαν αυτόνομη σε σχέση με την κυρίως αφήγηση ιστορία, η οποία λειτουργεί ως έναυσμα για το ξετύλιγμα της ιστορίας-πλαίσιο. Εδώ, η νέας κοπής Κοκκινοσκουφίτσα είναι δυναμική,

17ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

εκδικητική, και συγκρούεται μετω-πικά με ό,τι την προσβάλλει, φτά-νοντας μέχρι και στο έγκλημα ως μέσο αποκατάστασης της ηθικής τάξης (ο ηθικός της κώδικας είναι πολύ κοντινός με αυτόν των πρώ-των αφηγήσεων).

Στην Κοκκινοσκουφίτσα της σειράς Spider-Man Fairy Tales από τη Marvel Comics το μήνυμα εκ-συγχρονίζεται προς μια πιο πολι-τικώς ορθή εκδοχή. Στην εκδοχή αυτή, η φερόμενη Κοκκινοσκουφί-τσα έχει αυτοπεποίθηση, τόλμη και όραμα για να ζήσει μια ζωή ισότιμη, ενάντια στην παράδοση που θέλει τη γυναίκα υποταγμένη, και απο-δεικνύει ότι το δικαιούται.

Η ελληνική ΚοκκινοσκουφίτσαLittle red riding Hood and the (not so bad) Wolf των Οθωναίου-Αδα-μοπούλου είναι μια ιστορία φαντα-στικού με στοιχεία love story και ψυχαναλυτικές διαστάσεις, καθώς

όλα εξελίσσονται σε ένα εφιαλτικό όνειρο. Μια σειρά ανεξήγητων περι-στατικών κινεί το νήμα της ιστορίας και μας μεταφέρει σε μια νεανική συ-ναυλία όπου ο κακός λύκος είναι ο διάσημος τραγουδιστής-ίνδαλμα και ο καλός κυνηγός είναι ο νεαρός που σώζει την –στην πραγματικότητα– αγα-πημένη του από τα δόντια του. Η ιστορία είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, διότι αντιστρέφει και μετατρέπει την ενδόμυχη αγωνία της Κοκκινοσκου-φίτσας για την πρώτη της ερωτική επαφή σε αυτήν του αγοριού της, που βιώνει την αγωνία να μην τη χάσει, με εκείνη συνειδητά συνένοχη αλλά όχι αρκούντως δυναμική.

6. Μία ξεχωριστή κατηγορία αποτελούν οι μακρινές εκείνες αναλογίες που κινούνται στο χώρο του φανταστικού, ακολουθώντας τη βασική συνταγή της περιπέτειας, άλλοτε με στοιχεία thriller κι άλλοτε nonsense.

Μια τέτοια περίπτωση είναι και το EverAfter της Shaun Healey. Στο Grimmoire, τη χώρα των παραμυθιών, λειτουργεί το Everafter maximum security asylum, στο οποίο νοσηλεύονται όλοι οι «κατά φαντασία ψυχικά διαταραγμένοι» ήρωες των παραμυθιών. Ανάμεσα στους τροφίμους είναι και η Κοκκινοσκουφίτσα, η οποία μετά την τραυματική εμπειρία της με το λύκο παθαίνει διαλείψεις που συνοδεύονται από τυφλή καταστροφική μανία και τη μετατρέπουν σε ψυχοπαθή δολοφόνο.

Στη συγχώνευση-αναλογία Lullaby11 μεταφερόμαστε στη χώρα του Oz,

19ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

όπου η Αλίκη με τη συμμορία της, μεταξύ των οποίων και η Κοκκινοσκου-φίτσα, που είναι μισή άνθρωπος και μίση λύκος γιατί κάποτε την είχε δα-γκώσει λυκάνθρωπος, εμπλέκονται σε διάφορες περιπέτειες.

Στο manga Akazukin-chan ga Fushigi no Kuni ni Mayoikondayou Desu12 η Κοκκινοσκουφίτσα, που έχει χάσει την κάπα της σε παλαιότερη περιπέ-τεια, ζητά από τους αναγνώστες να τη φωνάζουν Αλίκη και ξαναζεί, με παρέα το λαγό, τις περιπέτειες της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων, με τον παραλογισμό υψωμένο στη δευτέρα.

7. Ξεχωριστή κατηγορία είναι τα κόμικς που μετατρέπουν το παραμύθι σε love story με αίσιο τέλος. Πολλά κόμικς χρησιμοποιούν ως διασκευαστικό μη-χανισμό την παρασήμανση. Τα παραμύθια αποβάλλουν την ιδιαίτερη ταυ-τότητά τους και μετατρέπονται από σημεία σε σημαίνοντα σε ένα δευτε-ρογενές σημειολογικό σύστημα13, ή με άλλα λόγια χρησιμοποιούνται απλά ως αφορμές για την ανάπτυξη κάποιου θέματος που δεν υπήρχε ούτε στην περιφέρεια του αρχικού ερμηνευτικού πεδίου. Η πιο συχνή παρασημαντι-κή μεταμόρφωση είναι αυτή της μετατροπής του παραμυθιού σε ρομάντζο με στοιχεία χιούμορ. Κυρίως τα γιαπωνέζικα manga αρέσκονται σε αυτό. Άλλοτε οι πρωταγωνιστές του love story είναι ο Λύκος και η Κοκκινοσκου-φίτσα κι άλλοτε αγαπημένος της είναι ο σωτήρας της. Ενδεικτικά, σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα:• Kei Ishiyama (2008), Grimms Manga, Αμβούργο-Λονδίνο-Λ. Άντζελες-

Τόκιο: Tokyopop (Αθήνα: Comicworld).• Shotaro Ishinomori (1962), Akazukin-chan. Girls’ Club 40, no 3, Τόκιο:

Kodansya (Beckett, 2008:82).• Hamada Shuko (1993), Akazukin ha ookami otoko no yuma wo miru

(Little Red Riding Hood dreams of the Werewolf), Hakusensh (A Lady’s Comics) (Haase, 2008: 587· Beckett, 2008: 81-85).

• Kano Yasuhiro (2009), Akazukin Eliza14. • Ayahara Min, Akazukin Chacha15. • Koisuru Ookami, 2009, Akazukin16.

8. Σε μία ομάδα διασκευών, η Κοκκινοσκουφίτσα δίνει σε πρώτο επίπεδο την εντύπωση της δυναμικής και χειραφετημένης γυναίκας, αλλά ως ελεύθερη γυναίκα σε μιαν ανελεύθερη κοινωνία δεν είναι παρά ένα τέρας της οποίας η σεξουαλικότητα, ακόμα και αν αποτελεί προσωπικό της προνόμιο και επιλογή, είναι ανδροπρεπής. Έτσι μετατρέπεται σε «έναν καθρέφτη της αν-δρικής έλλειψης ανθρωπιάς» (Duncker, 1984).

Το Tokyo Red Hood του Tamaoki Benkyo17 είναι ένα manga για ενήλι-κες, μακάβριο, αιματοβαμμένο και λάγνο, στο οποίο η σύγχρονη Κοκκινο-σκουφίτσα έχει αναγάγει σε σκοπό της ζωής της να βρει το λύκο-άντρα και να φαγωθεί από αυτόν.

9. Κόμικς που δίνουν έμφαση στη φιλία Κοκκινοσκουφίτσας-λύκου ως μέσο κριτικού σχολιασμού επί των στερεοτύπων. Στο βραβευμένο ως καλύτερο ερασιτεχνικό κόμικς του 2010, κατά τη διάρκεια της Japan Expo στο Πα-ρίσι (καλοκαίρι 2010), του Tegami Den, με τίτλο Akazukin circle, η φιλία


Κοκκινοσκουφίτσας και λύκου είναι μια σχέση τρυφερότητας και συνεργα-σίας.

Στη μίνι περιπέτεια Little Red Riding Hood and the Kind Wolf του Palmeros18, χωρίς διαλόγους, ένα μικρό κορίτσι προστατεύει ένα λύκο, που τον καταδιώκουν κυνηγοί για να τον σκοτώσουν.

Το Fairy Quest19 των Humberto Ramos και Paul Jenkins λαμβάνει χώρα στη φανταστική χώρα του Fablewood και αναφέρεται στην ιστορία της φιλίας της Κοκκινοσκουφίτσας και του Κυρίου Λύκου (Mister Wolf), οι οποίοι ρισκάρουν τα πάντα για να μείνουν ενωμένοι, καθώς καταδιώκο-νται από τον Mister Grimm και την ανελέητη Think Police, αστυνομία που ελέγχει τη σκέψη και διαγράφει τις μνήμες με το Mind Eraser.

Οι Serena Valentino και Foo Swee Chin παρουσιάζουν μία ακόμη Κοκ-κινοσκουφίτσα στη σειρά Nightmares & Fairy Tales #8. Εδώ, μια πάνινη κούκλα που αλλάζει ιδιοκτήτριες αφηγείται στις ηρωίδες των παραμυθιών τις ιστορίες τους. Η Luna –υποκατάστατο της Κοκκινοσκουφίτσας– συ-ναντά ένα λύκο στον οποίο ο πατέρας της επιτίθεται, ενάντια στη θέλησή της. Ο λύκος όμως συνέρχεται και τον σκοτώνει. Η Luna συμπάσχει με το λύκο και όχι με τον σκοτωμένο πατέρα, πράγμα που οδηγεί την οργισμένη μητέρα της στο να τη διώξει από το σπίτι.

10. Κόμικς που αντανακλούν το πολιτικό συγκείμενο και το σχολιάζουν υπαι-νικτικά. Η σειρά των διασκευών πέντε παραμυθιών των Grimm από τον σπουδαίο Αργεντινό καλλιτέχνη Breccia, με σεναριογράφο τον Trillo και τίτλο Quién tiene miedo de las Fábulas? (Ποιος φοβάται τα παραμύθια;) (Fellinger, 372-374) δημιουργήθηκε μέσα στο ασφυκτικά ανελεύθερο κλί-μα της δικτατορίας του Βιντέλα. Με μια μοναδική εξπρεσιονιστική προ-σέγγιση, συνθέτει κολάζ από κομμένα στο χέρι πολύχρωμα χαρτιά, που προσδίδουν στο τελικό αποτέλεσμα μιαν αίσθηση ακανόνιστη και πολύ εκφραστική. Η Κοκκινοσκουφίτσα επισκέπτεται τη γιαγιά της, αλλά στο δρόμο συναντά έναν προαγωγό στη θέση του λύκου. Την επίμαχη στιγ-μή, όταν τον βρίσκει ξανά να παριστάνει τη γιαγιά της στο κρεβάτι της,

ορμά ένας αστυφύλακας και τον πυροβολεί. Η Κοκκινοσκουφίτσα, όμως, δεν θα ξαναγυρίσει στην προηγούμενη ζωή της. Στο εξής, δουλεύει

σε ένα πορνείο και ονομάζεται Μαργκό. Στο τελευταίο πάνελ, εμφανίζεται στο πίσω κάθισμα ενός αυτοκινήτου, ενώ μπροστά οδηγεί ο προστάτης της. Το όνομα Μαργκό παραπέμπει σε τάν-γκο του 1919, του Celedonio Flores. Η ηθική εξαχρείωση ως συνέπεια του αστυνομοκρατούμενου καθεστώτος είναι το λαν-

θάνον θέμα που διατρέχει το κόμικς.11. Κόμικς που χρησιμεύουν ως όχημα έκφρασης προσωπικών βιωμά-

των (Katja Tukiainen [2008], The truth of Grandmother). Η δημι-ουργός αποτυπώνει, μέσα από την περσόνα της Κοκκινοσκουφί-τσας, το βίωμα της απώλειας της αγαπημενης της γιαγιάς. Το ένα και μοναδικό ερώτημα που πλανάται είναι το πώς άραγε να ένιωθε η γιαγιά καθώς γερνούσε ολοένα και περισσότερο.

21ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

12. Kόμικς-πορνό. Η Κοκκινοσκουφίτσα, μέσα από τις ψυχαναλυτικές ερμη-νείες, ως το παραμύθι που μιλά για τη μύηση μιας νεαρής γυναίκας στη σεξουαλική εμπειρία και την ωριμότητα, δεν θα μπορούσε να μην εκτραπεί σε μαζικά προϊόντα που εμπορεύονται το σεξ, μεταξύ των οποίων εντοπίζο-νται και κόμικς (π.χ.: http://voffka.com/archives/2008/05/23/044099.html).

13. Τέλος, μία μοναδική αυθεντική εκδοχή του παραμυθιού, σχεδόν πιστή μετα-φορά της προ Περώ εκδοχής του Darnton, με το μακάβριο τέλος, εμπλαι-σιώνεται εγκιβωτισμένη στην κυρίως αφήγηση της επικής σειράς του Neil Gaiman, Sandman – The Doll’s House. Η Miss Walker έχει πρόσφατα πλη-ροφορηθεί τη δολοφονία των θείων της, οι οποίοι όμως κρατούσαν φυλα-κισμένο τον μικρό της αδελφό. Ο κύριος Gilbert, για να απαλύνει τον πόνο της, επιχειρεί με την πρωτόγονη βία της αφήγησης του παραμυθιού να την κάνει να δει μέσα από άλλο πρίσμα τη βάρβαρη συμπεριφορά των θείων της και να την εξοικειώσει με την επικείμενη απώλεια της γιαγιάς της. Ο ρόλος της ένθετης ιστορίας είναι κυ-ριολεκτικά παραμυθιακός-παρηγορητικός. Επίσης, εμβάλλονται κριτικά σχόλια σχετικά με την ιστορία της πρόσληψης των παραμυθιών εν γένει.

Συμπεράσματα

Από την παραπάνω εξέταση οδηγούμαστε στον εν-στερνισμό της άποψης του Jack Zipes ότι τα παραμύθια ενσωματώνουν τους μεταβαλλόμενους πολιτισμικούς κώδικες και γι’ αυτό μπορούν να διαβαστούν ως εγγρα-φές της κοινωνικής παραγωγής, ενώ επίσης μέχρι σήμερα εξακολουθούν να παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφω-ση των έμφυλων ταυτοτήτων και της ταυτότητας εν γένει.

Το παραμύθι εκμοντερνίζεται και διαμεσολαβείται, επι-βιώνοντας σε νέα σχήματα που εκφράζουν την εποχή της παραγωγής τους και απευθύνονται στο μαζικό κοινό (Βloch, 1969/1974). Η Bacchilega υποστηρίζει ότι οι μεταμοντέρνες μεταγραφές έχουν συνήθως διττή διάσταση. Από τη μία εκ-θέτουν και καθιστούν ορατή τη σχέση των παραμυθιών με την πατριαρχική εξουσία και την έμφυλη ιδεολογία της, και από την άλλη φέρνουν στην επιφάνεια στοιχεία που η γραπτή λογοτεχνική παράδοση παρέλειψε, απέκλεισε ή άφησε αδιε-ρεύνητα (Bacchillega, 1997: 50). Αυτό ισχύει εν μέρει. Πολλές μεταγραφές όμως είναι μόνο φαινομενικά ανατρεπτικές, ενώ στην πραγματικότητα «επαναδιευθετούν τα τούβλα που ορί-ζουν τον γυναικείο εσωτερικό χώρο», αποτυγχάνοντας να αποδώσουν στη γυναίκα «τη σεξουαλικότητά της ως αυτόνο-μη επιθυμία», αλλά την προσεγγίζουν ως εμπορεύσιμο αγα-

Δ ιασκεδαστικά, ποικίλα Φρούτα, μια πρώ- τη γεύση από το πολύχρωμο περιβόλι της

λογοτεχνίας, με ελκυστική εικονογράφηση και αισθητική αρτιότητα, που «μεγαλώνουν» παρέα με το παιδί! Μια πρωτότυπη σειρά βιβλίων, εναρ- μονισμένη με τον γλωσσικό πλούτο του παιδιού, που το βοηθάει να διαχειρίζεται συναισθήματα και εσωτερικές συγκρούσεις, μα πάνω απ’ όλα να αγαπήσει το διάβασμα. Τα Φρούτα έχουν σκοπό να βοηθήσουν το παιδί να κατανοήσει σταδιακά τον γραπτό λόγο μέσω της ανάγνωσης μαζί με τον γονιό του. Τα Φρού-τα αποτελούν, επίσης, πολύτιμα εργαλεία κάθε δασκάλου σε όλες τις τάξεις του σχολείου, αφού μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις ώρες της Ευέλικτης Ζώνης – Φιλαναγνωσίας. Φρούτα επιμελημένα με παιδαγωγικό προσανα-τολισμό από αγαπημένους Έλληνες και ξένους συγγραφείς και εικονογράφους, που οξύνουν τη φαντασία κι αποτελούν μια πρωτότυπη μαθησια-κή εμπειρία για το σπίτι ή το σχολείο.

Παιδικές ανασφάλειες

Καθημερινή συμπεριφορά

φιλοζωίαΣχολικός εκφοβισμός

Οικογένεια

«Φρέσκα» Φρούτα για μικρούς

βιβλιοφάγους!

Οικογένεια

Οικογένεια Κοινωνικά θέματα

Σωματική άσκηση & υγιεινή

ΑΚΟΥΩΚΑΙ ΚΑΤΑΝΟΩ

ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Μέχρι 600 λέξειςΠροσχολική ηλικία

Μ

ΠΑΝΑΝΑ

2-4 ΕΤΩΝ

ΔΙΑΒΑΖΩ ΜΙΚΡΑ

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

Από 3.000 λέξειςΔ & Ε΄ Δημοτικού

ΛΩΤΟΣ

9-11 ΕΤΩ

Ν

ΑΚΟΥΩ ΚΑΙ ΔΙΑΒΑΖΩ

ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Μέχρι 1.500 λέξειςΝηπιαγωγείο & Α Δημοτικού

Φ

ΡΑΟΥΛΙΤΣ

Α

5-6 ΕΤΩΝ

ΔΙΑΒΑΖΩ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Από 2.000 λέξειςΒ΄ & Γ΄ Δημοτικού

Β

ΑΤΟΜΟΥΡΟ

7-8 ΕΤΩΝ

ΔΙΑΒΑΖΩΝΕΑΝΙΚΑ

ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ

Από 10.000 λέξειςΕ΄ & ΣΤ΄ Δημοτικού

ΞΙΝΟ

ΜΗΛΟ

11+ ΕΤΩΝ

Μ

ΠΑΝΑΝΑ

2-4 ΕΤΩΝ

Φ

ΡΑΟΥΛΙΤΣ

Α

5-6 ΕΤΩΝ

Β

ΑΤΟΜΟΥΡΟ

7-8 ΕΤΩΝ

Φιλία

ΞΙΝΟ

ΜΗΛΟ

11+ ΕΤΩΝ

Κοινωνία – Φιλία

ΕΚΔΟ

ΣΕΙΣ ΨΥΧΟ

ΓΙΟΣ

1 9 7 9 - 2 0 14 Δ ι α β ά Z ο υ μ ε μ α ζ ί !Κυκλοφορούν και σε e-books. Αναζητήστε περισσότερους από 850 τίτλους στο www.psichogios.gr/ebooks!



θό (Duncker, 1984). Η πρωταρχική μέριμνα των διασκευαστών να προσαρ-μοστούν στη μεταμοντέρνα αισθητική που δίνει έμφαση στη μη αναφορική κενότητα των ορισμών αποκλείει συχνά την αναγκαία αναφορικότητα στην ιστορική και οργανική εμπειρία της γυναίκας, ως μέσο προώθησης ενός κα-ταφατικού και αυτοδύναμου φεμινιστικού αντίλογου (Clark, 1987). Η αλλαγή στιλ δεν αρκεί όμως για μια στρατηγική μεταμόρφωση της σεξουαλικής και ιδεολογικής δυναμικής του παραμυθιού.

Η συντριπτική πλειοψηφία των διασκευών σε κόμικς αναπαράγουν το μο-ντέλο της γυναικείας τρωτότητας μέσα από την επιχρυσωμένη συνταγή της ιστορίας αγάπης, ενώ άλλοτε η πρόκληση γέλιου είναι σχεδόν ο αποκλει-στικός σκοπός καταφυγής στα παραμυθιακά διακείμενα. Επίσης, ολοένα και περισσότερο πληθαίνουν οι διασκευές-συγχωνεύσεις ηρώων από διάφορες λογοτεχνικές παραδόσεις, πράγμα που παραπέμπει στην τεχνική παστίς του

μεταμοντερνισμού (Jameson, 1989). Τέλος, τα κόμικς που παραμένουν πιστά στην αφηγηματική γραμμή των

Grimm, ή τουλάχιστον στο πνεύμα της, αποτελούν μια μειοψηφία, απο-δεικνύοντας έτσι ότι κάθε εποχή αντιλαμβάνεται την παράδοση μέσα από το πρίσμα των δικών της ανησυχιών (Eagleton, 1983: 12). Αυτό όμως που πρέπει να σημειωθεί είναι ότι το μέσο των κόμικς, με τη μεθοδολογική του ανανέωση, ευθύνεται σημαντικά για την αντίστοιχη ερμηνευτική ανανέω-

ση του παραμυθιού το οποίο, παρά τις όποιες διαφοροποιημένες εκδοχές του, εξακολουθεί να στοιχειώνει τη φαντασία μας στην εκδοχή των Grimm.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1. Για μια συνολική κριτική αυτής της θέσης, βλ.: Aunger, Robert (2000), Darwinizing Culture:

The Status of Memetics as a Science, Οξφόρδη: Oxford University Press.2. Για πρώτη φορά εμφανίζεται στο έργο του Tieck Ludwig [1828 (1966)], “Leben und Tod des

kleinen Rotkappchen. Eine TragÖdie”, στο: Schriften, Βερολίνο: De Gruyter II: 326-362.3. Αυδικός Ευάγγελος (1996), Από το παραμύθι στα κόμικς. Παράδοση και νεωτερικότητα,

Αθήνα: Οδυσσέας. Στον συλλογικό αυτόν τόμο εξετάζεται η πορεία από το παραμύθι στα κόμικς μέσα από ποικίλες θεωρητικές οπτικές.

4. Οι όροι χρησιμοποιούνται εναλλακτικά, με αποτέλεσμα ως intemediality να εμφανίζεται στη βιβλιογραφία και η μετακίνηση του αφηγηματικού περιεχομένου από το ένα μέσο στο άλλο (Kukkonen, 2010: 150).

5. Ως μέσο θεωρείται η πραγμάτωση ενός σημειωτικού προϊόντος σε υλικό επίπεδο και ως τροπικότητα η αφηρημένη γραμματική ενός σημειωτικού συστήματος.

6. http://www.slideshare.net/ginasua/caperucita-roja-tal-como-se-la-contaron-a-jorge7. http://remcodrijver.com/roodkapje/2010/12/10/roodkapje-01/8. http://www.comics.org/issue/346775/9. http://www.forthewicked.net/archive/01-01.html10. http://www.mangareader.net/ludwig-kakumei11. http://abacuscomics.com/Online_comics/Lullaby_online_WS_01_COVER.htm12. http://manga102.com/akazukin_chan_ga_fushigi_no_kuni_ni_mayoikondayou_desu/1/13. Εξηγώντας τη διαδικασία της παρασήμανσης, που αποτελεί τον πυρήνα των βασικών πο-

λιτιστικών διεργασιών στη σύγχρονη κοινωνία, αναλύει ο Βarthes πως πάνω σε μια σημει-ολογική αλυσίδα δομείται ένα δευτερογενές σημειολογικό σύστημα. Βλ. Barthes, Roland, Μυθολογίες – Μάθημα (μτφρ.: Χατζηδήμου Καίτη, Ράλλη Ιουλιέττα, επιμέλεια: Κρητικός Γιάννης), Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα, 1979, σ. 208 κ.ε.

25ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

14. http://manga102.com/akazukin_eliza/15. http://manga102.com/akazukin_chacha/1/16. http://manga102.com/akazukin_to_koisuru_ookami/17. http://manga.animea.net/toukyou-akazukin.html?skip=118. http://www.gaosubs.com/manga/a/akazukin_to_yasashii_ookami/volume_x/chapter_0/

page_7.html19. http://fairyquestbook.com/6-page-preview/http://www.kickstarter.com/projects/1803036765/

fairy-quest

BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑAunger, Robert (2000), Darwinizing Culture: The Status of Memetics as a Science, Oxford: Oxford

University Press.Bacchilega, Cristina (1997), Postmodern Fairy Tales: Gender and Narrative Strategies,

Philadelphia: University of Pennsylvania Press.Barthes, Roland (1979), Μυθολογίες – Μάθημα (μτφρ.: Χατζηδήμου Καίτη, Ράλλη Ιουλιέττα,

επιμέλεια: Κρητικός Γιάννης), Αθήνα: Εκδόσεις Ράππα. Beckett, Sandra L. (2002), Recycling Red Riding Hood, New York and London: Routledge.Beckett, Sandra L. (2003), “When Modern Little Red Riding Hoods Cross Borders… or Don’t…”,

Meta: journal des traducteurs / Meta: Translators’ Journal, vol. 48, n° 1-2, 2003: 15-30.Beckett, Sandra L. (2008), Red Riding Hood for all ages. A Fairy-Tale Icon in Cross-Cultural

Contexts, Detroit: Wayne State University Press.Bettelheim, Bruno (1976), The Uses of Enchantment: The Meaning and Importance of Fairy Tales,

New York: Random House.Clark, Robert (1987), “Angela Carter’s desire machine”, Women’s Studies, 14: 147-161.Darnton, Robert (1984), The Great Cat Massacre and Other Episodes in French Cultural History,

New York: Basic Books.Daudet, Alphonse (1993), “The Romance of Little Red Riding Hood”, στο: Zipes: 160.Dawkins, Richard (1999), The Selfish Gene, Oxford: Oxford University Press.Degh, Linda (1994), American Folklore and the Mass Media, Bloomington: Indiana University

Press.Delarue, P. C., Austin, E. Fife & Warren, Chappell [1956 (1968)], The Borzoi Book of French Fairy

Tales, New York: Alfred A. Knopf.Duncker, Patricia (1984), “Reimagining the Fairy Tale: Angela carter’s Bloody Chambers”,

Literature and History, 10,1: 3-12.Dundes, Alan (ed.) (1989), Little Red Riding Hood: A Casebook, Madison: The University of

Wisconsin Press. Hans Wolf Jager – political significance of Tieck’s 1800 play and Grimms’ 1812 version.

Eagleton, Terry (1983), Literary Theory: An Introduction, Minneapolis: University of Minnesota Press.

Eco, Umberto (1986), Art and Beauty in the Middle Ages, Yale University Press.F’Murr [1979 (1993)], Au loup!, Paris: Dargaud.Fromm, Erich (1951), The Forgotten Language: An Introduction to the Understanding of Dreams,

Fairy Tales, and Myths, New York: Rinehart.Gaiman, Neil, The Sandman (1-75), DC, Jan. 1989-March 1996.Gaite, Carmen Martín (1990), Caperucita en Manhattan, Ediciones Siruela.Geertz, Clifford (1993), The interpretation of Cultures: Selected Essays, London: Fontana Press.Gotlib [Marcel Gotlieb] (1970), “La triste histoire du loup végétarien marqué

par son hérédité”, στο: Rubrique-à-brac, Paris: Dargaud: 111-18 (Paris: Pocket BD, 1989).

Greenspun, P. (2005), Little Red Riding Hood from Politically Correct Bedtime Stories by James Finn Garner, Copyright 1994 by James Finn Garner, Published by Macmillan Publishing


USA, Retrieved July 24, 2008 from: http://philip.greenspun.com / Web site: http://philip.greenspun.com/zoo/red-riding-hood

Grimm, Jacob & Grimm, Wilhelm (2002), Jacob and Wilhelm Grimm Complete Fairy Tales, London: Routledge.

Haase, Donald (2007), The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales, Westport, Connecticut: Greenwood Press (3 vol.).

Hutcheon, L. (1984), Narcissistic Narrative: the Metafational Paradox, London: Methuen.Jager, Hans “Wolf, Is Little Red Riding hood wearing a liberty cup? On presumable connotations

in Tieck and in Grimm”, στο: Dundes, Alan: 89-120.Jameson, Fredric (1989), “Postmodernism and Consumer Society”, στο: The Anti-Aesthetic:

Essays on Post-Modern Culture, Hal Foster (ed.), Seattle: Bay Press, σσ. 111-125.Janosch (1972), “Das elektrische Rotkäppchen”, στο: Janosch erzählt Grimm’s Märchen und

zeichnet für Kinder von heute: 50 ausgewählte Märchen, Weinheim: Beltz & Gelberg: 102-107. Kei, Ishiyama (2008), Grimms Manga, Hamburg-London-L.A.-Tokyo: Tokyopop (Αθήνα:

Comicworld).Kukkonen, Karin (2010), Storytelling beyond Postmodernism, Tampere: Tampere University

Press.Marin Gonzalez, Susana (2005), Existia Caperucita Roja antes de Perrault?, Salamanca: Ediciones

Universidad Salamanca.Moula, Evangelia (2012), “Greek Classics through Comic Books: Negotiating cultural tradition

under the fidelity pseudo-dilemma”, Journal of Literature and Art Studies, June 2012, vol. 2, no 6, 587-605.

Moula, Evangelia (2013), “Comics and Literature in a Multivalent and Multidimensional Interplay: Debunking Cultural Stereotypes and Redefining Literariness”, στο: Yue Yun Yvette (ed.), Advances in Social Science Research, Australian Cultural and educational Institute, Sidney 2013, 141-156.

Orenstein, Catherine (2002), Little Red Riding Hood Uncloaked: Sex, Morality, and the Evolution of a Fairy Tale, Basic Books.

Pacheco, Miguel Ángel & José Luis García Sánchez (1975), El último lobo y Caperucita (The last wolf and Little Red Riding Hood), Labor.

Padrino, Jaime García (1992), “Tradición e innovación en la narrativa infantile”, Estudios de Filología y su Didáctica II, Madrid: Public, σσ. 65-82.

Perrault, Charles (1969), Perrault’s Fairy Tales, Trans. A. E. Johnson, New York: Dover Publications Inc.

Peterson, Andrea L. (2003-2012), No Rest for the Wicked. Pommaux, Yvan (1993), John Chatterton detective, Paris: L’École des loisirs.Ramos, Humberto & Paul Jenkins (2012), Fairy Quest.Rodari, Gianni [(1973) 1996], The Grammar of Fantasy (trans. with intro: Jack Zipes), New York:

Teachers and Writers Collaborative.Sevilla, Hector, Mike S. Miller & Ben Avery (2005), Lullaby, Abacus Comics.Shotaro, Ishinomori (1962), Akazukin-chan. Girls’ Club. 40, no 3, Tokyo: Kodansya.Shuko, Hamada (1993), Akazukin ha ookami otoko no Yuma wo miru (Little Red Riding Hood

dreams of Werewolf), Lady’s Comics.Spider-Man Fairy Tales #1 (2007), Marvel Comics. Stone, Kay F. (1986), “Feminist Approaches to the Interpretation of Fairy Tales”, Fairy Tales &

Society: Illusion, Allusion and Paradigm, Ruth B. Bottigheimer (ed.), Philadelphia: University of Pennsylvania Press: 229-36.

Tedesco, Ralph & Joe Tyler (2005-σήμερα), Grimm Fairy Tales, Zenescope Entertainment.Tegami, Den (2010), Akazukin circle.The Tales of Asgard, Journey into Mystery #114 (1965 March), Marvel Comics.Tieck, Ludwig [1828 (1966)], “Leben und Tod des kleinen Rotkappchen. Eine TragÖdie”, στο:

Schriften, Berlin: De Gruyter II: 326-362.Tomi Ungerer’s Erzahlungen fur Erwacshene (2001), Heyne allgemeine Reihe.Tukiainen, Katja (2008), The truth of Grandmother.

Ungerer, Tomi (1974), A Story book from Tomi Ungerer. A Selection of Old And New Fairy Tales, New York: Franklin Watts.

Ungerer, Tomi (1974), “Little Red Riding Hood”, στο: A Story Book from Tomi Ungerer, New York: Franklin Watts: 84-91 [γερμανική έκδοση: “Rotkäppchen”, στο: Märchenbuch (1975), Zurich: Diogenes: 85-93].

Valentino, Serena & Foo Swee Chin (2002-2005: 12 τεύχη), Nightmares & Fairy Tales #8, Slave Labor Graphics.

Verdier, Yvonne (1978), “Grand-meres so vous saviez…le petit chaperon rouge dans la tradition oral”, Cahiers de litterature Oral 4: 17-55.

Wagner, G. (1975), The Novel and the Cinema, Rutheford, Madison & Teaneck: Farleigh Dickinson University Press.

Waugh, P. (1984), Metafiction: the Theory and Practice of Self-conscious Fiction, London: Methuen.

Willingham, Bill (2002), Fables, DC Comics’s Vertigo.Ziolkowski, Jan M. (1992), “Egbert of Liege’s ‘De puella a lupellis seruata’ and the Medieval

background of Little Red Riding Hood”, Speculum, June (67): 549-575.Zipes, Jack (1979), Breaking the Magic Spell: Radical Theories of Folk and Fairy Tales, University

Press of Kentucky.Zipes, Jack (1988), “The changing function of the fairy tale”, The Lion and the Unicorn, 12:2:

7-31.Zipes, Jack (2006), Why fairy tales stick: The evolution and relevance of a genre, New York:

Routledge.Zipes, Jack (1993), Trials and Tribulations of Little Red Riding Hood (2nd ed.), New York:

Routledge.Zipes, Jack (2011), The

Enchanted Screen: The Unknown History of Fairy-Tale Films, New York: Routledge.

Zipes, Jack (1983), Fairy Tales and the Art of Subversion: The Classical Genre for Children and the Process of Civilization, New York: Routledge.

Αυδικός, Ευάγγελος (1996), Από το παραμύ-θι στα κόμικς: Παράδοση και νεωτερικότητα, Αθήνα: Οδυσσέας.

Οθωναίου-Αδαμοπούλου, Little red riding Hood and the (not so bad) Wolf.


TA ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΤΗΣ ΓΙΑΓΙΑΣ ΕΥΔΟΚΙΑΣ

Β. Δ. ΑναγνωστόπουλοςΟμότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Είναι παρήγορο γεγονός για τον πολιτισμό μας, το να διαπιστώνουμε ότι στους σημερινούς δύσκολους καιρούς υπάρχουν άνθρωποι που συνεχί-ζουν την προφορική παράδοση, ιδίως την οικογενειακή, και προσθέτουν

την προσωπική τους σφραγίδα. Εννοούμε την αφηγηματική παράδοση του λαϊκού παραμυθιού, έτσι όπως λειτουργούσε κάποτε μέσα στην οικογένεια. Όταν δηλαδή ο παππούς, η γιαγιά, ο πατέρας και η μητέρα διηγούνταν πα-ραμύθια και ιστορίες στα παιδιά τους καλλιεργώντας ανεπαίσθητα και την αγάπη προς την αφήγηση. Έτσι μεταβιβάζεται όχι μόνο το υλικό αλλά και η τεχνική της αφήγησης στους νεότερους.

Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί και η αφηγήτρια Ευδοκία Ποιμενίδου-Χατζηδημητρίου, εκπαιδευτικός στο επάγγελμα. Έχω στα χέρια μου το βιβλίο της με τίτλο Τα παραμύθια της γιαγιάς Ευδοκίας (Λάρισα 2011, σσ. 104), που είχε την ευγενή καλοσύνη να μου στείλει, δίνοντάς μου έτσι την ευκαιρία να σχολιάσω κάποια σημεία σχετικά με την αφήγηση, την τέχνη και την τεχνική.α) Το ότι καλός παραμυθάς είναι ο προικισμένος από τη φύση με το ξεχωριστό

ταλέντο να αφηγείται παραμύθια και ιστορίες με τρόπο που να μαγεύει και να συναρπάζει το ακροατήριο, δεν το αμφισβητεί κανείς. Ότι το ταλέντο, αυτή η φυσική δωρεά, καλλιεργείται, είναι επίσης γενικά αποδεκτό. Τέ-λος, το ότι ο παραμυθάς αποτελεί από μόνος του μιαν ολόκληρη βιβλιο-θήκη γεμάτη εμπειρίες, βιώματα και περιπέτειες, είναι κι αυτό προφανές. Παραμυθάδες που αγωνίστηκαν για την επιβίωσή τους, γνώρισαν στη ζωή τους πολέμους, φτώχεια, κατατρεγμούς, προσφυγιά, τραύματα ψυχικά και σωματικά, περιπέτειες οικογενειακές, οικονομικές, πολιτικές κ.ο.κ., έχουν σωρεύσει μέσα τους πλούσιο αφηγηματικό υλικό. Η μεγαλύτερη ικανοποί-ησή τους μάλιστα, είναι να τα διηγούνται σε δικά τους πρόσωπα ή και σε ευρύτερο ακροατήριο.

Η αφηγήτρια-συγγραφέας Ευδοκία Ποιμενίδου μιλάει για τον παππού και τη γιαγιά με τρόπο αποκαλυπτικό, που μας δίνει την ευκαιρία να σχολιάσουμε ορισμένα σημεία σχετικά με

την τέχνη και την τεχνική της αφήγησης. Αναφέρει σχετικά:

«Τα παραμύθια που καταγράφονται σ’ αυτό το βιβλίο τα άκουσα απ’ τη γιαγιά μου, τη μητέρα του πατέρα

μου, της οποίας έχω το όνομα.

29ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

»Η γιαγιά Ευδοκία γεννήθηκε στο χωριό Γέννα της περιφέ ρειας Λουλέ-μπουργκαζ της Ανατολικής Θράκης, το έτος 1894. Το 1922 με την ανταλλαγή των πληθυσμών πέρασε με την οικογένειά της στη Δυτική Θράκη. Ήταν ήδη αρραβωνιασμένη με τον παππού μου όταν πέρασαν τα σύνορα κι έμειναν προσωρινά στο Σουφλί. Παντρεύτηκαν, και τους όρισαν σαν τόπο εγκατά-στασης τη Μαρώνεια του νομού Ροδόπης όπου το 1925 γεννήθηκε το πρώτο τους παιδί, ο πατέρας μου. Δυο χρόνια αργότερα τους δόθηκε ένας μικρός κλή-ρος κι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Ξυλαγανή όπου γεννήθηκε και ο δεύτε-ρος γιος τους. Δούλεψαν και πρόκοψαν όπως όλοι οι πρόσφυγες. Πάντρεψαν τα παιδιά τους κι αξιώθηκαν να δουν και τα εγγόνια τους να παντρεύονται.


Κράτησαν στα χέρια τους δισέγγονα λέγοντάς τους τα ίδια παραμύθια που έλεγαν στα παιδιά και στα εγ-γόνια τους.

»Ένοιωθα πολύ τυχερή που είχα τους παππούδες μου στο σπίτι. Είχαν κι οι δυο ταλέντο στην αφήγηση».

Εντυπωσιάζεται κανείς, θαρ- ρώ, αν σκεφτεί με ποιον τρόπο

και μέσα από ποιους δρόμους διαμορφώ-νει το αφηγηματικό του ταλέντο ο λαϊκός παραμυ-

θάς. Τι είναι εκείνο δηλαδή που τον παρακινεί να διηγείται ξανά και ξανά τα ίδια γεγονότα, τα ίδια παραμύθια, τις ίδιες ιστορίες, με κάποιες παραλλαγές βέβαια, και κάθε φορά να συμβαίνει σα να πρόκειται για πρώ-τη φορά. Να αφηγείται με φρεσκάδα, επινοητικότητα, διαύγεια, πλοκή και ζωντάνια. Να ζωντανεύει τον κόσμο της φαντασίας και να αιχμαλωτίζει το ακροατήριο. Συντρέχουν, ασφαλώς, πολλοί παράγοντες, όπως η προσωπι-κή ικανοποίηση, το ταλέντο, το ακροατήριο, η ψυχική διάθεση, ο χρόνος, η εμπειρία, οι περιπέτειες της ζωής. Θα επικεντρώσω το λόγο μου στον τελευταίο παράγοντα, στις περιπέτειες της ζωής, που καθίστανται ισχυ-ρό κίνητρο της ψυχής για διήγηση. Δεν είναι τυχαίο το ότι βρισκόμαστε εδώ και αρκετές δεκαετίες μπροστά στο φαινόμενο της εθνικής αφήγησης. Όσοι έζησαν τα ταραγμένα και σκληρά χρόνια της Κατοχής, της Αντίστα-σης και του Εμφυλίου πολέμου, νοιώθουν την ανάγκη να διηγηθούν τις πι-κρές εμπειρίες και τις περιπέτειες, δικές τους και των άλλων, όλα αυτά τα πραγματικά γεγονότα που έζησαν μέσα στο εξαιρετικά επώδυνο κλίμα της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής. Ακόμη, όσοι γεροντότεροι κουβαλούν μέσα τους την προσφυγιά του ’22, τους κα-τατρεγμούς εκείνων των χρόνων και τις στρατιωτικές περιπέτειες, ανοίγουν την ψυχή τους κι ανιστορούν τα πάθη τους. Είναι αφήγηση βιωμάτων, γι’ αυτό και περιέχει πάθος, βάθος και συγκίνηση. Διαβάζουμε στην εισαγωγή του βιβλίου:

«Ο παππούς Ανεστός μάς μάζευε και μας αφηγούνταν “γεγονότα”. Τα γεγο-νότα ήταν πραγματικές ιστορίες που τις έζησε ο ίδιος. Δύο χρόνια στρατιώ-της στον τουρκικό στρατό, δύο στον βουλγάρικο και δύο στον ελληνικό τον φόρτωσαν εμπειρίες και ιστορίες για να αφηγείται μια ζωή».

Παρακάτω, σημειώνει για τη γιαγιά:

«Περισσότερο όμως τρελαινόμασταν να ακούμε τα παραμύθια της γιαγιάς με τα παράξενα ονόματα όπως ο Ασλάντεντες, ο Αρκουδογιάννης, η Γκιουζελ-ντουνιά και άλλα. Ήταν παραμύθια που ήρθαν μαζί με τους παππούδες μας

ΕΚΔΟ

ΣΕΙΣ ΨΥΧΟ

ΓΙΟΣ

1 9 7 9 - 2 0 14



Τώρα και σε e-book με αφήγηση

και κινούμενα σχέδια!

Διαβάστε όλες τις φανταστικές περιπέτειεςαπό τον κόσμο της <<Ψαρόσουπας>>

του Γιώργου Λεμπέση!


απ’ την Ανα τολική Θράκη. Μας κρατούσαν συντροφιά τα βράδια και η αφή-γησή τους μας καθήλωνε κι ησύχαζε το σπίτι απ’ τις φωνές και τα ποδοβο-λητά μας».

β) Είναι φανερό ότι τα παραμύθια που περιέχονται στο βιβλίο είναι αναδιηγή-σεις από την εγγονή της γιαγιάς Ευδοκίας. Δεν πρόκειται για καταγραφή ή μαγνητοφώνηση παραμυθιών, αλλά για το αποτέλεσμα της αξιοπρόσεχτης ανακλητικής μνήμης της εγγονής, που περιέσωσε αποσπάσματα από τις αφηγήσεις της γιαγιάς. Τελικά, «είναι λαϊκά παραμύθια απ’ αυτά που σώ-θηκαν μέσα στο χρόνο λέγοντάς τα οι για γιάδες στα εγγόνια κι εκείνα με τη σειρά τους στα δικά τους, όπως κάνω κι εγώ τώρα», θα δηλώσει η νέα παρα-μυθού. Θα προσθέσει μάλιστα και δικά της στοιχεία, γεγονός που αποτελεί τη «μοίρα των λαϊκών παραμυθιών. Κάθε ένας αφηγητής να βάζει λίγο απ’ τη δική του ψυχή».

Ασφαλώς, τα «νέα» παραμύθια ενέχουν ιστορικό βάθος και κρύβουν ψυχικές διεργασίες άλλων παραμυθάδων, περασμένων εποχών. Ας θυμη-θούμε εδώ τον Γ. Σεφέρη: «Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας». Στην περίπτωσή μας αναπλάθονται από μια σύγχρονη αφηγήτρια, της οποίας το αφηγηματικό ταλέντο είναι προφανές. Έχει τη στόφα του γνή-σιου λαϊκού παραμυθά, και τα λεγόμενά της (καθώς και τα γραφόμενα, βέβαια) δεν είναι αποστεωμένες απομνημονεύσεις, αλλά ανακαμινευμένο αφηγηματικό υλικό που εμπεριέχει την προσωπική της σφραγίδα.

Σε καθένα από τα δώδεκα παραμύθια της συλλογής προτάσσονται, εν εί-δει προλόγου, λίγα εισαγωγικά που περιέχουν παιδικές εντυπώσεις και γλυ-κιές αναμνήσεις της συγγραφέως, όταν άκουγε τη γιαγιά της να αφηγείται τα παραμύθια. Λειτουργούν μάλιστα ως ενθυμήσεις παρακειμενικές, που

βοηθούν τον σημερινό αναγνώ-στη να συλλάβει το ευεργετικό πνεύμα, την ατμόσφαιρα της αφήγησης, αλλά και τον διδα-κτικό στόχο. Έτσι, πριν από το παραμύθι «Οι τρεις νεράιδες», διαβάζουμε:

«Με το παραμύθι αυτό η γιαγιά ήθελε να μας διδάξει τη φιλο-

μάθεια, την εργατικότητα και τη δικαιοσύνη. Σχολίαζε πάντα κατά τη

διάρκεια της αφήγησης τις συμπερι-φορές και τα απο τελέσματά τους, απο-

δοκίμαζε τη συμπεριφορά των δυο μεγά λων

και επαινούσε την εργατικότητα, την

τιμιότητα και την καλοσύνη του μικρού αδερφού. Με τρόπο διακριτικό και με εύ στοχες παρατηρήσεις μάς περνούσε τα διδάγματα, χωρίς άμε σες διδαχές που πολλές φορές εκνευρίζουν τα παιδιά, αλλά έξυπνα, παιχνιδιάρικα, με χιούμορ, κάτι που λίγοι δάσκαλοι καταφέρνουν να εφαρμόσουν με επιτυχία. Και τα λόγια της εύρισκαν το στόχο τους. Δυο χρόνια μο-νάχα πήγε στο σχολείο η γιαγιά, ίσα που έμαθε γρα-φή και ανάγνωση, ούτε διδακτικές μεθόδους ήξερε ούτε και ψυχολογία, αλλά το αλάθητο ένστικτο της άνοιγε τα μονοπάτια της διδαχής και φύτευε το σπόρο της, όπως όλες οι μάνες κι οι γιαγιάδες απαρχής του κό-σμου ξέρουν να κάνουν».

γ) Ένα ακόμη στοιχείο που ξεχωρίζει αυτά τα παραμύθια είναι η «πρωτότυπη» κατακλείδα τους. Συνήθως, ένα παραμύθι τε-λειώνει με τη γνωστή φράση: «Έζησαν αυτοί καλά και μεις καλύτερα», ή με τρόπο ευτράπελο, όπως λ.χ.: «Είπαμε πολ-λά και σώνει / το πανί βρακί δε σώνει. / Γω το μέτρησα και σώνει / και βρακί και βρακοζώνι», ή: «Κι έρχομαι κι εγώ απ’ εκεί με παπούτσια από χαρτί…»

Στην προκειμένη περίπτωση, η γιαγιά Ευδοκία επι-νοούσε δικό της τέλος στα παραμύθια που διηγόταν, προσγειώνοντας την αφήγησή της μπροστά στο παιδικό κοινό με τρόπο ιδιαίτερα θελκτικό, συνδυ-άζοντας ένα φυσικό γεγονός με τέλος υπερφυσικό, φανταστικό. Με τον τρόπο αυτόν έδειχνε ότι νοια-ζόταν για τα παιδιά που άκουγαν την ιστορία, γι’ αυτό και απευθυνόταν σε αυτά με το κλείσιμο του παραμυθιού, την κατακλείδα. Ας δούμε τα παρακάτω παραδείγματα:

Το παραμύθι «Γκιουζέλ-Ντουνιά» τελειώνει ως εξής:

«Κάλεσε τα όργανα και τους άρχοντες του τόπου, κάλεσε και μένα. Και έγινε γλέντι τρικούβερτο. Φάγαμε, ήπια-με και όταν κίνησα να φύγω, μου έδωσε το παλικάρι ένα ρόδι να σας το φέρω. Καθώς ερχόμουνα όμως, σκοτείνιασε και έβλεπα παντού σκιές και φοβό-μουνα. Έτσι αναγκάστηκα να το σπάσω για να φτάσω στη στιγμή στο σπίτι και γι’ αυτό δε σας έφερα τίποτα. Δεν πειράζει, τι να κάνου-με, μια άλλη φορά που θα με καλέσουν, θα κοιτάξω κάτι να σας φέρω».


Στο παραμύθι «Ο Αρκουδογιάννης»:

«Κι από τότε και για πολλά χρόνια, ζούσαν καλά και έλεγαν παραμύθια στα εγγόνια τους για ένα παιδί που χάθηκε στο βουνό και μεγάλωσε με τις αρκού-δες και το όνομά του ήταν Αρκουδογιάννης. Αυτοί μου το είπαν και μένα, μια μέρα που τους συνάντησα στο μύλο που πήγα να αλέσω το σιτάρι μου. Κι εγώ τώρα το λέω σε σας και σεις να το λέτε στα δικά σας εγγόνια».

Στο παραμύθι «Οι τρεις νεράιδες»:

«Ήμουνα κι εγώ εκεί –με είχαν φωνάξει να τους μαγει ρέψω λαγό στιφάδο που τον κάνω πολύ νόστιμο– και τα έβλεπα όλα αυτά από μια γωνίτσα και όταν έφυγαν οι σπου δαίοι, έμειναν τόσο πολλά φαγιά και γλυκά που παρα-κάλεσα να μου δώσουν λίγα γλυκά για τα εγγόνια μου. Μου είπαν να πάρω όσα θέλω, εγώ ντράπηκα να πάρω πολλά και πήρα μόνο μια τσικουλάτα, μα τι τσικουλάτα. Μεγάλη σαν πινακωτή. Στο δρόμο, καθώς ερχόμουν, κου-ράστηκα να την κουβαλώ και κάθισα σ’ ένα πηγάδι να ξεκουραστώ. Εκεί στο πηγάδι είχε μέσα ένα βάτραχο μεγάλο, με βραχνή φωνή κι όταν φώ ναξε “βρακ”, νόμισα ότι ήταν ένας Τούρκος που φώναζε “μπρακ”, παράτησα την τσικουλάτα κι έφυγα, ούτε πίσω δεν κοίταξα. Ύστερα κατάλαβα τι έπαθα, αλλά ήταν πολύ μακριά να γυρίσω να την πάρω κι έτσι έμεινε εκεί. Ποιος ξέρει, μπο ρεί να τη βρουν τίποτα παιδάκια να τη φάνε. Άλλη φορά θα σας φέρω και σας μία, άμα με ξανακαλέσουν να μαγειρέψω στο παλάτι».

Στο παραμύθι «Η γάτα»:

«Εδώ τώρα θα σας πω ότι ήμουνα κι εγώ στο γλέντι και τους είπα ότι έχω εγγόνια και μου δώσανε μια τούρτα ολόκληρη να σας φέρω. Καθώς όμως περνούσα το γεφύρι κατά το σούρουπο, ακούω ένα “βρακ” κι εγώ νόμισα πως άκουσα έναν Τούρκο να λέει “μπρακ” που θα πει “άσ’ το” και φοβήθη-κα πολύ. Παράτησα τότε την τούρτα κι έφυγα τρε χάλα να γλυτώσω. Μετά κατάλαβα ότι ήταν βάτραχος, αλλά φοβόμουν να ξαναγυρίσω γιατί είχε νυ-χτώσει κι έτσι δε σας έφερα τίποτα».

Στο παραμύθι «Η λάμια»:

«Στο γάμο, που έγινε τον άλλο χρόνο, κάλεσαν όλο το βασί λειο, με κάλεσαν και μένα. Κι αφού φάγαμε και ήπιαμε και γλεντήσαμε, κίνησα να φύγω. Την ώρα που έφευγα μου λέει ο βασιλιάς:

»–Να, πάρε αυτό το σπόρο, είναι απ’ τη μηλιά που κάνει τα χρυσά μήλα. Να τον σπείρεις στον μπαχτσέ σου, να έχετε χρυσά μήλα να τρώτε. Πήρα κι εγώ το σπόρο, τον έβαλα στην τσέπη μου, αλλά ως φαίνεται κάποια τρυπίτσα θα είχε, γιατί τον έχασα. Κρίμα, θα είχαμε τώρα μια μηλιά να κάνει χρυσά μήλα. Γι’ αυτό να κοιτάτε τις τσέπες σας να μην αφήνετε τρύπες, να τις μπα-λώνετε για να μην πάθετε ό,τι έπαθα κι εγώ.

»Και ζήσανε αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα».

35ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

Στο παραμύθι «Ο μαγεμένος βασιλιάς»:

«Τα γλέντια του γάμου κράτησαν τρεις μέρες και τρεις νύ χτες. Όλοι οι άρ-χοντες του τόπου και οι βασιλιάδες των γειτονικών χωρών ήταν καλεσμένοι. Τα τραπέζια δεν προλάβαιναν να αδειάσουν απ’ τα φαγιά και τα πιοτά και οι υπηρέτες τα ξαναγέμιζαν. Ήμουνα κι εγώ εκεί, καλεσμένη. Κι όταν τέλειωσε ο γάμος μού έδωσαν μια μπομπονιέρα, μα τι λογής μπομπονιέρα, με δυο πή-χες τούλια και κουφέτα να φάει όλο το χωριό. Τη φορτώθηκα και κίνησα να έρθω στο σπίτι. Κρατούσα την μπομπονιέρα και σκεφτόμουν να σας φωνάξω για να μοιραστείτε τα κουφέτα. Μα καθώς περνούσα το γεφύρι εδωνά απ’ έξω απ’ το χωριό, ένας βάτραχος φώναξε “βρακ”, εγώ νόμισα πως φώναξε “μπρακ” που στα τούρκικα θα πει “άσ’ το”, φοβήθηκα, πέταξα την μπομπο-νιέρα κι ήρθα τρεχάλα. Άμα δε με πιστεύετε, όποιος δε φοβάται να πάει να δει κάτω απ’ το γεφύρι, κάπου εκεί θα είναι ακόμα η μπομπο νιέρα».

Ορισμένες φορές, η γιαγιά τελειώνει με παραινετικούς λόγους, με κάποιο επιμύθιο, όπως στο παραμύθι «Ο Αγαθός»:

«Κι έτσι έκανε. Πήγε στο σπίτι του κι όταν έβλεπε κόσμο, δε μιλούσε πολύ, έλεγε μια “καλημέρα” και συνέχιζε το δρόμο του. Γι’ αυτό και σεις, άμα βλέ-πετε κόσμο να λέτε καλημέρα και να είστε σοβαροί, να μη λέτε ό,τι σας λένε οι άλλοι, να βουτάτε τη γλώσσα στο μελάνι του μυαλού πριν μιλήσετε για να μη βρίσκετε τον μπελά σας. Κι άμα σκέφτεστε πριν μιλήσετε και δε λέτε αστόχαστες κουβέντες, θα ζείτε καλά κι ακόμα καλύτερα, όπως λέει και το παραμύθι».

Παρατηρούμε λοιπόν ότι η γιαγιά Ευδοκία ολοκληρώνει το παραμύθι δίνο-ντας ένα δικό της τέλος, επινοημένο από την ίδια, συνοδεύοντας την ιστορία με ένα αγαπημένο δώρο για τα παιδιά, όπως η «τσικουλάτα», η μπομπονιέρα, η τούρτα, κ.ά., θυμίζοντας κατά παράδοξο τρόπο του Καραγκιόζη τα λόγια: «Έφαγα και χόρτασα και νηστικός απόμεινα».

Τα παραμύθια της γιαγιάς Ευδοκίας είναι λοιπόν βιβλίο πολύ ενδιαφέρον, από πολλές απόψεις, για μικρούς και μεγάλους. Τα περισσότερα από τα πα-ραμύθια που περιέχει δεν είναι ευρύτερα γνωστά, ενώ ξεχωρίζουν για την αφηγηματικότητά τους, την πλοκή και τη φαντασία. Κρατούν το άρωμα των παλιών γνήσιων λαϊκών παραμυθιών που στην εποχή μας έχουν πλέον εξα-φανισθεί. Στην Ευδοκία Ποιμενίδου-Χατζηδημητρίου οφείλουμε τη διάσωση αυτών των παραμυθιών, συμβολή σημαντική στην προφορική λαϊκή παράδο-ση και λογοτεχνία.


Η ΠΑΙΔΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ

ΤΟΥ ΒΙΩΜΑΤΟΣ ΣΤΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΘάνος Μπλούνας

τ. Ειδ. πάρεδρος Παιδαγωγικού Ινστιτούτου

ΗΠαιδική Λογοτεχνία (Π.Λ.), ως τέχνη που απευθύνεται στο παιδί, απο-σκοπεί στο «τέρπειν άμα και διδάσκειν», στην «ψυχαγωγία» με τη σύγ-χρονη αλλά και την πρωταρχική έννοια του όρου («αγωγή της ψυχής»).

Από την άποψη αυτή, δεν είναι ασφαλώς άσχετη με την παιδαγωγική, την επιστήμη της αγωγής του παιδιού. Βέβαια, οι σκοποί της Π.Λ. δεν περιορί-ζονται στο συγκεκριμένο δίπολο. Ανάλογα με το θέμα ενός κειμένου και τις προθέσεις του συγγραφέα μπορεί να επιδιώκονται και άλλοι σκοποί, όπως, λ.χ., η διέγερση της φαντασίας του παιδιού, η καλλιέργεια της δημιουργικότη-τάς του, η ανάπτυξη της κριτικής του σκέψης κ.ο.κ. Το γεγονός ότι παρόμοιοι σκοποί αναφέρονται και στα αναλυτικά προγράμματα των σχολείων αποδει-κνύει ότι η σχέση της Π.Λ. με την παιδαγωγική και τη διδασκαλία είναι στενή. Το συμπέρασμα αυτό προκύπτει και από το ότι η φιλαναγνωσία, που αποτελεί

37ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

έναν από τους βασικούς σκοπούς της σχολικής διδασκαλίας, επιτυγχάνεται και μέσω του καλού παιδικού βιβλίου. «Η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία», υπογραμμίζει η Τζίνα Καλογήρου1, «με τον πλούτο της θεματικής της και τις αισθητικές καινοτομίες στον τρόπο γραφής, διαφυλάττει και επαυξάνει τη συ-γκίνηση της ανάγνωσης και συμβάλλει αποτελεσματικά στην καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας».

Η στενή σχέση της Π.Λ. με τη σχολική διδασκαλία υπήρξε ανέκαθεν και παραμένει γεγονός αναμφισβήτητο. Ωστόσο, η άποψη ότι η Π.Λ., εκτός από το «τέρπειν», πρέπει να επιδιώκει και το «διδάσκειν», προσκρούει συχνά σε αντιδράσεις και αφορισμούς που αφορούν γενικότερα την τέχνη. Αρχίζοντας από την άποψη ότι «Η λογοτεχνία είναι τέχνη και η τέχνη δεν στρατεύεται», καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι «ο διδακτισμός στην τέχνη είναι φασισμός»! Οι αφορισμοί αυτοί ισχύουν κυρίως για την τέχνη που απευθύνεται σε μεγά-λους, και στις δημοκρατίες είναι γενικά αποδεκτοί. Μιλώντας μάλιστα ειδικά για το διδακτισμό που χαρακτήριζε σχεδόν αποκλειστικά πολλά παιδικά βι-βλία άλλων εποχών, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι υπήρξε –και εξακολουθεί να είναι, στο βαθμό που χαρακτηρίζει και κάποια από τα βιβλία που κυκλο-φορούν σήμερα– αφόρητος για τα παιδιά και απορριπτέος. Η απόρριψη όμως του απωθητικού και απαράδεκτου διδακτισμού αυτού του είδους δεν πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να περιορίζει την επιδίωξη του συγγραφέα στο «τέρ-πειν», αφήνοντας ανεκμετάλλευτη τη δυνατότητά του να επιδρά μέσω της τέχνης του ηθοπλαστικά στα παιδιά. Όμως το πώς θα «διδάξει» κανείς στα παιδιά και μέσα από τη λογοτεχνία κοινωνικά επιθυμητές συμπεριφορές και στάσεις ζωής, αποφεύγοντας τον κραυγαλέο και απωθητικό διδακτι-σμό άλλων εποχών, είναι μια διαφορετική τέχνη, μια τέ-χνη εξίσου δύσκολη με τη δημιουργική γραφή, που πρέ-πει να κατέχουν όσοι γράφουν για τα παιδιά.

Αν δεχτούμε ως έναν εκ των βασικών σκοπών της Π.Λ. το «διδάσκειν» –την «αγωγή της ψυχής»– τότε ορισμένα είδη κειμένων, όπως μια αστεία ιστορία και, πολύ περισ-σότερο, ένα ανέκδοτο ή ένα στιχούργημα τύπου limerick, που απλά διασκεδάζουν προσωρινά τον μικρό αναγνώστη ή ακροατή και μετά ξεχνιούνται, δύσκολα θα τα χαρακτηρίζαμε λογοτεχνικά. Αντίθετα, εντάσσουμε στην Π.Λ. πεζά και έμμετρα έργα τα οποία εκτός από την έλξη που ασκούν στο παιδί με τη γλωσσική και τεχνική τους αρτιότητα, τη θεματολογία τους, τη δράση των ηρώων τους και την πλοκή τους, του μεταφέρουν έντεχνα και κάποια μηνύματα που αγγίζουν τις ευαισθησίες του και επηρεάζουν τις απόψεις του και τη συμπεριφορά του. Σ’ αυτή την κατηγορία εντάσσεται ασφαλώς ένα ποίημα ή ένα πεζό κείμενο που εκ πρώτης όψεως δημιουργεί την εντύπω-ση ότι περιορίζεται στο να υμνήσει την ομορφιά ενός τοπίου ή απλά να παρουσιάσει την απωθητική εικόνα ενός καμένου δάσους ή μιας βρόμικης παραλίας, ενώ απώτερος σκοπός του είναι να ξυπνήσει ή να ενδυναμώ-


σει την ευαισθησία του μικρού αναγνώστη για το περιβάλλον και σε τελική ανάλυση να του μεταφέρει το μήνυμα της υποχρέωσης που έχουμε όλοι να το προστατέψουμε.

Η παιδαγωγική διάσταση της Π.Λ. έχει αναγνωριστεί από πολύ παλιά. Μά-λιστα, σε παλιότερες εποχές, πολλοί από εκείνους που απευθύνονταν με το έργο τους στα παιδιά απέβλεπαν πρωτίστως και κυρίως στη διαπαιδαγώγησή τους. Κάποιοι από τους συγγραφείς εκείνους κατάφεραν με το ταλέντο τους και τη διαίσθησή τους να προσεγγίσουν τις ψυχές των παιδιών και να τα επη-ρεάσουν θετικά και με τρόπο παιδαγωγικά ενδεδειγμένο. Γι’ αυτό και τα έργα τους αγαπήθηκαν και άντεξαν στο χρόνο. Άλλοι όμως κινήθηκαν στον αντί-ποδα. Τα έργα τους, διανθισμένα με πληκτικές ή και ενοχλητικές νουθεσίες, ελάχιστη σχέση είχαν με τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες των παιδιών. Γι’ αυτό και η απήχησή τους υπήρξε μηδαμινή.

Αυτού του είδους ο απωθητικός ηθοπλαστικός –και θρησκευτικός– διδα-κτισμός, που χαρακτήριζε το περιεχόμενο των παιδικών βιβλίων, δεν ήταν κα-θόλου άσχετος με την επικρατούσα τον 19ο αιώνα Ερβαρτιανή παιδαγωγική και το «δασκαλοκεντρικό» σχολείο της εποχής. Ο δάσκαλος εκείνου του σχο-λείου αδιαφορούσε για τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες, για τα βιώματα και τις εμπειρίες των μαθητών του. Το έργο του εξαντλούνταν στην από καθέδρας «προσφορά» γνώσεων, στην περιγραφή επιθυμητών συμπεριφορών, που περι-λαμβάνονταν στο Αναλυτικό Πρόγραμμα του σχολείου, και στον εξαναγκα-σμό των παθητικών κι αδιάφορων μαθητών του να απομνημονεύσουν τις προ-σφερόμενες γνώσεις και να υιοθετήσουν άκριτα τις «σωστές» συμπεριφορές.

* * *

Η παιδαγωγική του 20ού αιώνα μετατοπίζει το κέντρο βάρους τής όλης σχολι-κής εργασίας από το δάσκαλο στο μαθητή. Το «Νέο Σχολείο» ή και «Σχολείο Εργασίας», όπως αποκλήθηκε, μετατρέπεται σε «παιδοκεντρικό». Η διδασκα-λία εδράζεται στις εμπειρίες και τα βιώματα των παιδιών και χαρακτηρίζεται από την ενεργητική συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία και τη δρά-ση τους μέσα και έξω από την τάξη. Ο μαθητής «μαθαίνει πράττοντας», απο-κτά αυτενεργώντας, αλλά και με τη διακριτική βοήθεια του δασκάλου του, εμπειρίες, γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις, (καθ)οδηγείται στο «Learning by doing». Επιπλέον, μέσω της διαδικασίας αυτής, «μαθαίνει πώς να μαθαίνει», φθάνει στο «Learning how to learn», ώστε στο μέλλον να μπορεί αυτοδύναμα να επαυξάνει και να διευρύνει τα εφόδια που απέκτησε στο σχολείο.

Επισημαίνοντας τη σημασία της εμπειρίας2 για την αποτελε-σματική διδασκαλία ο Τζον Ντιούι, πατέρας του φιλοσοφικού ρεύματος του Πραγματισμού και της παιδαγωγικής του 20ού αιώνα, γράφει: «…για να υλοποιήσει τους σκοπούς της, που έχουν σχέση με το άτομο και την κοινωνία, η εκπαίδευση οφείλει να βασιστεί στην εμπειρία [και στα βιώματα3] που συνδέεται [συνδέονται] με την πραγματική ζωή του ατόμου».

39ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

Ας μην ξεχνάμε ότι εμπειρία και μάθηση4 συνδέονται αναπόσπαστα, και ότι οι εμπειρίες που εμπλέκονται σε μια δεδομένη δραστηριότητά μας δρουν μέσα μας προς δύο κατευθύνσεις: Αφενός εμπλουτίζουν τις προγενέστερες, και σε μικρό ή μεγάλο βαθμό επηρεάζουν κάποιες από αυτές με τελικό αποτέ-λεσμα την τροποποίηση και προσαρμογή των απόψεων και της συμπεριφοράς μας στα νέα δεδομένα, και αφετέρου καθορίζουν την πορεία και την ποιότητα όσων θα ακολουθήσουν. Συνεπώς, η σύνδεση της διδασκαλίας με τις εμπειρίες

και τα βιώματα των παιδιών αποτελεί προϋπόθεση για την επιτυχία των στό-χων της και γενικότερα των σκοπών της αγωγής.

* * *

Ό,τι ισχύει ως προϋπόθεση για την επιτυχία των σκοπών της αγωγής ισχύει και για την υλοποίηση των σκοπών της Π.Λ. Ο συγγραφέας που αποβλέπει με το έργο του στο «τέρπειν άμα και διδάσκειν» –ακόμη και όταν γράφει ένα πα-ραμύθι, που δεν συνδέεται με την πραγματική ζωή– δεν παραβλέπει σε καμία περίπτωση τα βιώματα και τις εμπειρίες των παιδιών.

Οι κυριότεροι χαρακτήρες των έργων του είναι παιδιά που αισθάνονται και συμπεριφέρονται όπως και οι ανήλικοι αναγνώστες του. Άλλοι από αυ-τούς έζησαν σε κόσμους μακρινούς κι εξωτικούς του παρελθόντος, στο οποίο παραπέμπουν με την πανομοιότυπη εισαγωγική φράση τους τα παραμύθια του Δυτικού πολιτισμού5, άλλοι δρουν στην εποχή μας και στο γνώριμο περι-βάλλον μας κι άλλοι έρχονται από το άγνωστο μέλλον, όπως το φαντάζεται ο συγγραφέας.


Σημαντικό ρόλο για να επιλέξουν ένα βιβλίο τα παιδιά και ν’ αρχίσουν να το διαβάζουν παίζουν, εκτός από την ηλικία των κυριότερων χαρακτήρων της ιστο-ρίας ή των ιστοριών που περιλαμβάνει, η αναγνωρισιμότητα του ονόματος του συγγραφέα και το αν έχουν διαβάσει και κάποιο άλλο βιβλίο του που τους άρεσε, ο τίτλος του βιβλίου, η εικόνα του εξωφύλ-λου και γενικά η εικονογράφησή του, κα-θώς και το σημείωμα για το περιεχόμενο που υπάρχει ενδεχομένως στο οπισθόφυλ-λο. Βέβαια, το αν η ανάγνωση του βιβλίου θα συνεχιστεί από το κάθε παιδί ως το τέ-λος ή θα περιοριστεί σε ελάχιστες σελίδες του, εξαρτάται από το πόσο ενδιαφέροντα είναι για το παιδί αυτό όσα διαβάζει…

Ο συγγραφέας δεν παραβλέπει και δεν υποτιμά τον κίνδυνο της απόρριψης του έργου του. Γι’ αυτό και ο στόχος του, από τη στιγμή που θ’ αρχίσει να γράφει μια δραματική ή αστεία ιστορία, είναι διπλός: Αφενός να καταφέρει να προκαλέσει το ενδιαφέρον των αναγνωστών του από τις πρώτες σελίδες της και αφετέρου να το δι-ατηρήσει ζωηρό και αμείωτο ως το τέλος της. Πώς; Με τη δράση των ηρώων της, η οποία αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο κάθε έργου της Π.Λ. και από την οποία δεν αποκλείονται τα παθήματα αλλά και τα φανταστικά και υπεράνθρωπα κατορθώματα, με τους ζωηρούς διαλόγους και το χιούμορ, με την πλοκή της υπόθεσης και, τέλος, με το μυστήριο και τις ανατροπές που τροφοδοτούν την αγωνία για τη συνέχεια και το τέλος της ιστορίας του. Στο πλαίσιο αυτό, τα οποιαδήποτε ηθοπλαστικά μηνύματα που επιθυμεί να περιλάβει σ’ αυτήν κατά κανόνα δεν έχουν τη μορφή αφορισμών. Στις ελάχιστες περιπτώσεις που γίνεται αυτό, ο διδακτισμός (πρέπει να) είναι συγκεκαλυμμένος και δυσδιάκριτος6.

Συνήθως, ένα μήνυμα που υποκρύπτεται στις γραμμές μιας ιστορίας για παιδιά γίνεται κατανοητό και αποδεκτό όταν προκύπτει αβίαστα ως συμπέ-ρασμα του αναγνώστη από την παρατήρηση μιας συγκεκριμένης συμπεριφο-ράς ενός ήρωα και των αποτελεσμάτων της. Παρακολουθώντας τα δρώμενα και παρατηρώντας τη συμπεριφορά του κάθε ήρωα, ο αναγνώστης οδηγείται ανεπαίσθητα, αφού σκεφτεί και κρίνει θετικά ή αρνητικά τη συμπεριφορά του καθενός, στο να ταυτιστεί μ’ αυτόν που θεωρεί ως παράδειγμα προς μίμηση

41ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

και όχι με κάποιον άλλο που λειτουργεί ως παράδειγμα προς αποφυγή.

Τότε και μόνο τότε, όταν τα παιδιά-ανα- γνώστες ταυτίζονται με κάποιον από τους ήρωες μιας ιστορίας, όταν ζουν μαζί του τα δρώμενα υιοθετώντας αβίαστα επιθυμη-τές και απορρίπτοντας ανεπιθύμητες συ-μπεριφορές, όταν προσβλέπουν στο αίσιο τέλος της –τη δικαίωση του καλού και την τιμωρία ή τη μετάνοια και τη μεταμόρφω-ση του κακού–, τότε και μόνον τότε μπο-ρούμε να πούμε ότι ο συγγραφέας, εκτός από το σκοπό του «τέρπειν», έχει πετύχει και αυτόν του «διδάσκειν».

* * *

Έχοντας αναφερθεί στη σημασία και την αναγκαιότητα της ύπαρξης στενής σχέσης ανάμεσα στα περιεχόμενα ενός παιδικού βιβλίου και τα βιώματα των αναγνωστών του, απομένει να εξετάσουμε και το ρόλο των βιωμάτων της παιδικής ηλικίας του συγγραφέα.

Πρέπει στις ιστορίες του για παιδιά ο συγγραφέας να περιλαμβάνει δικά του παι- δικά βιώματα; Αυτή είναι μία από τις ερω-τήσεις που απευθύνουν κάποιοι γονείς σε συγγραφείς παιδικών βιβλίων. Η απάντη-

ση είναι εύκολη και κοινότοπη.Η Π.Λ. –και γενικότερα η μυθοπλασία– δεν αποτελεί προϊόν παρθενογέ-

νεσης. Ο συγγραφέας, είτε απευθύνεται σε παιδιά είτε σε μεγάλους, δεν γρά-φει ποτέ ανεπηρέαστος από τα παλιά ή πρόσφατα βιώματά του, μερικά από τα οποία μεταφέρει και στο έργο του. Τη συνηθισμένη αυτή πρακτική έχω ακολουθήσει και ο ίδιος σε δύο από τις ιστορίες του τελευταίου μου βιβλίου για παιδιά7, που αναφέρονται ακριβώς σε γεγονότα και καταστάσεις που είχα βιώσει κατά την παιδική μου ηλικία.

Πόση απήχηση μπορούν να έχουν στα παιδιά τα προσωπικά βιώματα του συγγραφέα, που αποκτήθηκαν σε μια διαφορετική εποχή και σ’ ένα διαφορετι-κό περιβάλλον; Αυτή είναι μία ακόμη, σχετική με την προηγούμενη, ερώτηση.

Αφού θυμίσω ότι και τα παραμύθια, που τόσο αρέσκονται να ακούν και να διαβάζουν τα παιδιά, διαδραματίζονται σε παλιές, απροσδιόριστες εποχές και σε άγνωστους συνήθως τόπους, θα αναφερθώ και πάλι σ’ ένα προσωπικό παράδειγμα:


Προ ετών, χρησιμοποιώντας και κάποια ψήγματα αναμνήσεων ενός παρα-μυθιού που μου άρεσε ν’ ακούω όταν ήμουν μικρός, επινόησα και αφηγήθηκα νυχτιάτικα στα –μικρά εκείνη την περίοδο– παιδιά μου ένα παραμύθι. Το πα-ραμύθι, παρά τη σχετικά μεγάλη του έκταση, τα κράτησε άγρυπνα ως αργά και το παρακολούθησαν με αμείωτο ενδιαφέρον ως το τέλος. Η απήχησή του, την οποία απέδωσα στο ότι τα ονόματα και η περιγραφή των δύο από τους τέσσερις ήρωες-παιδιά της ιστορίας παρέπεμπαν στα ίδια και τα διευκόλυνε να ταυτιστούν μ’ αυτούς, επιβεβαιώθηκε και από το ότι την επόμενη νύχτα μού ζήτησαν επίμονα να τους το επαναλάβω. Κατά τη διάρκεια της επαναλη-πτικής εκείνης αφήγησης διαπίστωσα με έκπληξη ότι θυμούνταν ακόμη και λεπτομέρειες των όσων είχαν ακούσει την προηγούμενη νύχτα, αφού συχνά με διέκοπταν διορθώνοντας τις εκφράσεις μου ή με βοηθούσαν να συνεχίσω συμπληρώνοντας τα κενά της μνήμης μου. Τελικά, το παραμύθι «τους» πήρε τη μορφή βιβλίου και κυκλοφόρησε με τον τίτλο Ο Φαταπίτσας, ο άφοβος Φοίβος και η πεντάμορφη Χρυσάνθη8. Στο σημείο αυτό αξίζει να προσθέσω ότι κάποια προσωπικά μου παιδικά βιώματα έχουν περιληφθεί σε μια νουβέλα μου9 και ότι οι πρώτοι αναγνώστες αυτής της νουβέλας, πολύ πριν κυκλοφο-

ρήσει σε βιβλίο, υπήρξαν τα ανήλικα ακόμη παιδιά μου, «ο άφοβος Φοίβος» και «η πεντάμορφη

Χρυσάνθη»… Το πόση απήχηση έχουν τα παιδικά

βιώματα ενός συγγραφέα στα παιδιά επιβεβαιώνεται όχι μόνο από παρα-

δείγματα όπως αυτό που προανέφερα, όπου η απήχηση μπορεί να αποδοθεί

στην προσωπική σχέση ή συγγενι-κή σχέση του συγγραφέα με τους

αναγνώστες του, αλλά και σε περιπτώσεις που ο μοναδικός

σύνδεσμος ανάμεσα στο συγ-γραφέα και τους μικρούς ανα-

43ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

γνώστες του είναι το συγγραφικό του έργο. Ας αναλογισθούμε μόνο πόσο δημοφιλή στα παιδιά όλου του κόσμου είναι τα βιβλία του Κάρολου Ντίκενς, που γράφτηκαν τον 19ο αιώνα.

«Ο Κάρολος Ντίκενς δεν απευθύνθηκε σε παιδιά. Έγραψε όμως γι’ αυτά […] ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την παιδική ηλικία ή, σωστότερα, ανέδειξε τους περισ-σότερο αξιομνημόνευτους παιδικούς χαρακτήρες»10. Γι’ αυτό και τα γνωστότε-ρα από τα έργα του, όπως Οι μεγάλες προσδοκίες, το μυθιστόρημα που ξεκινά από τα παιδικά χρόνια του ήρωά του, η Χριστουγεννιάτικη ιστορία, στην οποία ξαναζωντανεύουν οι αναμνήσεις και τα παιδικά βιώματα του Σκρουτζ, και ο Δαβίδ Κόπερφιλντ, το σχεδόν βιογραφικό μυθιστόρημά του, συγκαταλέγονται ανάμεσα στα κλασικά έργα για παιδιά. Γι’ αυτό και –για να έρθουμε στα δικά μας– Τα ψηλά βουνά του Ζαχαρία Παπαντωνίου, που γράφτηκαν για παιδιά και περιλαμβάνουν βιώματα και εμπειρίες του συγγραφέα από την παιδική του ζωή στη Γρανίτσα Ευρυ-τανίας, αγαπήθηκαν ιδιαίτερα από τα Ελληνόπουλα. Τέλος, για τον ίδιο λό-γο, οι ομάδες των εκπαιδευτικών που καταπιάνονται κατά καιρούς με τη συγγραφή σχολικών βι-


βλίων περιλαμβάνουν συχνά στα βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας αποσπά-σματα από μυθιστορήματα καταξιωμένων πεζογράφων που αναφέρονται σε βιώματα των παιδικών τους χρόνων. Αναφέρω ενδεικτικά το απόσπασμα με τον τίτλο «Η Ψιχλού»11, που ανθολογήθηκε στη δεκαετία του ’80 στο πρώτο τεύχος του βιβλίου Η Γλώσσα μου της Ε΄ Δημοτικού, και τελειώνω παραθέ-τοντας ως μνημόσυνο στον μεγάλο μας Νίκο Καζαντζάκη ένα πασίγνωστο απόσπασμα μιας εμπειρίας των πρωτοσχολικών του χρόνων, που περιέχεται στην αυτοβιογραφική του Αναφορά στον Γκρέκο:

«Μια μέρα, ήταν άνοιξη, χαρά Θεού, τα παράθυρα ήταν ανοιχτά κι έμπαινε η μυρωδιά από μια ανθισμένη μανταρινιά στο αντικρινό σπίτι. Το μυαλό μας είχε γίνει κι αυτό ανθισμένη μανταρινιά και δεν μπορούσαμε πια ν’ ακούμε για οξεί-ες και περισπωμένες. Κι ίσια-ίσια ένα πουλί είχε καθίσει στο πλατάνι της αυλής του σκολειού και κελαηδούσε. Τότε πια ένας μαθητής, χλωμός, κοκκινομάλ-λης, που ’χε έρθει εφέτο από το χωριό, Νικολιό τον έλεγαν, δε βάσταξε, σήκωσε το δάχτυλο: Σώπα, δάσκαλε, φώναξε. Σώπα, δάσκαλε, ν’ ακούσουμε το πουλί!»

Τούτη τη συγκλονιστική σκηνή ας έχουν υπόψη τους κάποιοι δάσκαλοι, κάποιοι γονείς, αλλά ίσως και κάποιοι συγγραφείς παιδικών βιβλίων, που αδια-φορώντας για όσα ενδιαφέρουν και συγκινούν την ψυχή του παιδιού θεωρούν ότι εκπληρώνουν την απαίτηση του «διδάσκειν» αναλισκόμενοι στην από θέση αυθεντίας μετάδοση ανιαρών γνώσεων και κουραστικών συμβουλών…

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1. Τέρψεις και ημέρες ανάγνωσης, β΄ τόμος, έκδ. Σχολής Ι. Μ. Παναγιωτόπουλου, Αθήνα 2003,

σ. 14.2. John Dewey, Experience in Education, Collier-MacMillan LTD, London 1971, σ. 89. 3. Στα αγγλικά, η έννοια της λέξης εμπειρία/experience είναι ευρύτερη της αντίστοιχης ελλη-

νικής, περιλαμβάνοντας και την έννοια του βιώματος (το οποίο δεν πρέπει να ταυτίζεται με το συναίσθημα-συγκίνηση/feeling ή emotion, που αποτελούν επακόλουθα του βιώματος). Στη γλώσσα μας πάντως, όπως και στα γερμανικά, εκτός από τη λέξη εμπειρία/Erfahrung χρησιμοποιείται και η λέξη βίωμα/Erlebnis, άλλοτε ως ταυτόσημη και άλλοτε με την «εμπει-ρία» να αναφέρεται σε γνώση που προέρχεται από την άμεση αντίληψη των πραγμάτων και την ενασχόλησή μας με αυτά, και με το «βίωμα» να παραπέμπει σε κάτι που ζούμε, που μας αγγίζει συναισθηματικά και που μπορεί να επηρεάσει θετικά ή αρνητικά, παροδικά ή και μόνιμα την ψυχική μας κατάσταση, τις απόψεις μας και τη συμπεριφορά μας.

4. Βλ. Ν. Β. Πετρουλάκη, «Εμπειρία και μάθηση», Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαί-δεια-Λεξικό, τ. 2, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1989, σσ. 1009-1010.

5. «Μια φορά κι έναν καιρό…», “Once upon a time…”, “Es war einmahl…”. 6. Πρβλ. τον υποκρυπτόμενο διδακτισμό στους στίχους του Καβάφη: «Σαν βγεις στον πηγαι-

μό για την Ιθάκη / να εύχεσαι να ’ναι μακρύς ο δρόμος», ή τη φράση που λέει γελώντας η νεράιδα στον ψευδόμενο Πινόκιο του Κάρλο Κολόντι: «Νά τι παθαίνεις, όταν λες ψέματα!» (Μεγαλώνει η μύτη σου…).

7. Τα δίδυμα του Ζαχαρία και της Γλυκερίας Χαλβατζή: Αστείες ιστορίες από τη ζωή τους στη Στυλίδα, εκδ. Πάσσαρης, 2013.

8. Έκδ. Λακωνικής Σχολής 1, 2007. 9. «Ο κύριος Πρόκλος», στο βιβλίο Η εξομολόγηση, εκδ. Οιωνός, 2012. 10. Σούλα Οικονομίδου-Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο: «Ο κύριος Ντίκενς και τα παιδιά του»,

εργασία αναρτημένη στο διαδίκτυο. 11. Από το βραβευμένο μυθιστόρημα του Κώστα Καλατζή, Η ασημόπετρα, εκδ. Πιτσιλός, 1997.

45/1

β ι β λ ι ο π α ρ ο υ σ ι ά σ ε ι ς

ΣΤΟ Χ ΩΡΟ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕ ΧΝΙΑ Σ Γ ΙΑ ΠΑΙΔ ΙΑ Κ Α Ι ΝΕΟΥΣΔΙΔ Α Κ ΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕ ΧΝΙΑ Σ Κ ΑΙ ΕΦΑ ΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ Σ ΧΟΛΕΙΟ

ΣΕΠΤΕμΒΡΙΟΣ – ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ – ΝΟΕμΒΡΙΟΣ 2014

46/2

Άγγελος Αγγέλου – Έμη Σίνη ΠΩΣ ΝΑ ΚΑΝΕΤΕ ΕΝΑΝ ΕΛΕΦΑΝΤΑ ΝΑ ΧΟΡΕΨΕΙΕικ.: Σοφία ΤουλιάτουΠαπαδόπουλος, Αθήνα 2014, σελ. 32

Ιστορία που ξετυλίγεται κλιμακωτά, και όπου με διασκεδαστικό τρόπο και με τη συνέργεια της ζωγραφικής της Σοφίας Τουλιάτου βγαίνει το συμπέρασμα ότι όλα μπορεί να τα καταφέρει κανείς, αρ-κεί να μετατρέπει την «αδυναμία» του σε δύναμη.

Α.Β.

Φραντζέσκα Αλεξοπούλου-Πετράκη ΘΕΛΩ ΠΑΝΤΑ ΝΑ ΓΕΛΑΣ!Εικ.: Σάντρα ΕλευθερίουΠαπαδόπουλος, Αθήνα 2014, σελ. 32

Η Χαρά έχει μια φίλη Γιαπωνέζα, τη Γιοσίμη. Έτσι έρχεται σε επα-φή με τα ήθη και τα έθιμα αυτής της χώρας, με τρόπο που μόνο τα παιδιά ξέρουν. Κατορθώνει και καταλαμβάνει ξεχωριστή θέση στην καρδιά της φίλης της, ενθυμούμενη την επέτειο αγάπης για τον παππού και τη γιαγιά της Γιοσίμη. Το θέμα προσφέρει την ευ-καιρία στη συγγραφέα να αναδείξει τα αντιπροσωπευτικά χαρακτη-ριστικά των Γιαπωνέζων και τις χαρακτηριστικές τους συνήθειες. Η εικονογράφηση της Σάντρας Ελευθερίου συνοδεύει το κείμενο με ευρηματικότητα.

Α.Β.

Αγαθή Δημητρούκα ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ – ΕΛ ΓΚΡΕΚΟΕικ.: Νικόλας ΑνδρικόπουλοςΠατάκης, Αθήνα 2014, σελ. 40

Η σύντομη αυτή βιογραφία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, γραμμένη με εξαιρετική δεινότητα, παρουσιάζει τους κυριότερους σταθμούς της ζωής του μεγάλου ζωγράφου με τρόπο γλαφυρό, καταληπτό κι ενδιαφέροντα για τα μικρά παιδιά. Το όμορφο αυτό βιβλιαράκι εντάσσεται στη σειρά «Χωρίς σωσίβιο – Δελφινάκια», που σημαίνει ότι μπορεί να διαβαστεί από τα παιδιά που έχουν ήδη

για παιδιά νηπιακής και πρώτης σχολικής ηλικίας

47/3

κατακτήσει το μηχανισμό της ανάγνωσης (Α και Β΄ Δημοτικού), αλλά και να αναγνωσθεί από τους μεγάλους σε μικρότερα ή όσα δυσκολεύονται ακόμα στο διάβασμα. Θαυμάσια η εικονογράφηση του Νικόλα Ανδρικόπουλου.

Λ.Π.-Α.

Σοφία Ζαραμπούκα ΑΦΙΣΟΒΙΒΛΙΑ:ΤΕΑ, Η ΓΟΡΓΟΝΑΗ ΔΡΑΚΑΙΝΑ ΚΙ Ο ΤΙΤΟΣΟ ΕΜΠΟΡΟΣ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣΕικ.: Σοφία ΖαραμπούκαΚέδρος, Αθήνα 2014, σελ. 16 (έκαστο)

Μια νέα, πρωτότυπη σειρά που συνδυάζει όμορφα κείμενα, υπέρο-χες εικόνες και μια πραγματικά διαδραστική επαφή του παιδιού με το έντυπο βιβλίο. Το πρώτο αφισοβιβλίο αναφέρεται στην Τέα, ένα μικρό κορίτσι που θέλει να γίνει γοργόνα. Μια νύχτα το κρεβάτι της θα γίνει βάρκα και η Τέα θα μεταμορφωθεί σε μια όμορφη γοργό-να που τριγυρίζει στο βυθό της θάλασσας, γνωρίζοντας τα ζώα και ζώντας μαγευτικές στιγμές. Το δεύτερο αφισοβιβλίο αποτελεί δια-σκευή του γνωστού έργου του Σαίξπηρ Ο έμπορος της Βενετίας, ενώ το τρίτο είναι μια ελεύθερη διασκευή λαϊκού παραμυθιού. Η γνωστή εικονογράφος και συγγραφέας μάς χάρισε τρεις αφίσες που γίνονται βιβλία, στις οποίες κυριαρχούν εικόνες με εκρηκτικά χρώματα υψη-λής αισθητικής. Τα παιδιά μπορούν να ζωγραφίσουν τα σχέδια και να απολαύσουν την ομορφιά της ζωγραφικής.

Λ.Ψ.

Γιώργος Λεμπέσης ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΟ ΒΥΘΟΣΧΟΛΕΙΟΕικ.: Θοδωρής ΤιμπιλήςΨυχογιός, Αθήνα 2014, σελ. 32

Βιβλίο γραμμένο από τον… θαλασσογράφο για παιδιά, τον Γιώρ-γο Λεμπέση, γεμάτο με δραστηριότητες και 50 αυτοκόλλητα, ό,τι χρειάζεται ένα παιδί για να περνά ευχάριστες ώρες με τον Βρασίδα τον αχινό, που έχει κι αυτός μύρια βάσανα από ένα κακόψαρο που του κάνει το βίο αβίωτο θέλοντας να του χαλάσει τις διακοπές. Ο Θοδωρής Τιμπιλής συνεισφέρει με την εικονογράφησή του στο να διασκεδάσουν τα παιδιά βάζοντας το μυαλό τους να δουλέψει.

Α.Β.

Σπύρος Σιδέρης ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΞΥΠΝΗΣΕΙΕικ.: Λήδα ΒαρβαρούσηΜίνωας, Αθήνα 2008, σελ. 44

Σ’ ένα μικρό βιβλίο με όμορφη εικονογράφηση χωρούν πολλά: Τα προβλήματα ύπνου που έχει το Φεγγάρι, ο εκνευρισμός του Ήλιου και οι φίλοι που προσπαθούν να βοηθήσουν. Αποτέλεσμα ένα δι-ασκεδαστικό κείμενο, που μιλάει για τη φιλία και καλλιεργεί τη φαντασία, ενισχύοντας τις αναγνωστικές ικανότητες των παιδιών.

Λ.Π.-Α.

Εύη Τσιτιρίδου-Χριστοφορίδου ΜΗΝ ΤΡΩΣ ΤΗ ΜΑΜΑ ΜΟΥ!Εικ.: Ναταλία ΚαπατσούλιαΠαπαδόπουλος, Αθήνα 2014, σελ. 32

Το θέμα του παιδικού θηλασμού ήταν έως τώρα ανέγγιχτο στη θε-ματολογία των παιδικών βιβλίων. Η Εύη Τσιτιρίδου, με πολύ απλό τρόπο –έτσι όπως ακριβώς χρειάζεται, άλλωστε– το φέρνει στο προσκήνιο. Ο μικρός αδελφός, ο Βεντουζάκης, κολλημένος στο στήθος της μαμάς του, θυμώνει τη Ρηνούλα, που νομίζει ότι το μι-κρό της αδελφάκι «τρώει» τη μανούλα τους, και δεν την αφήνει να ηρεμήσει. Η μαμά είναι όμως εκεί για να δώσει απάντηση σε τού-τη την απορία, που ασφαλώς θα είναι και απορία πολλών παιδιών. Όπως πάντα, εκφραστικότατη η εικονογράφηση της Ναταλίας Κα-πατσούλια.

Α.Β.

Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΜΟΥ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΥΘΟΥΣ ΤΟΥ ΑΙΣΩΠΟΥ Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΜΟΥ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΚΟΡΙΤΣΙΑ Μετ.: Σοφία ΓρηγορίουΨυχογιός, Αθήνα 2014, σελ. 192 (έκαστο)

Δυο εξαιρετικά στην εμφάνιση βιβλία, με σκληρό εξώφυλλο και δέ-σιμο με κορδέλα, βιβλία κατάλληλα ως ένα εντυπωσιακό δώρο. Το

πρώτο, συλλέγει τους αθάνατους μύθους του Αισώπου, με τα διαχρονικά μηνύματά τους, που μέσα από τις περιπέ-τειες των ζώων-ηρώων διδάσκουν και τέρπουν όλους μας εδώ και αιώνες. Το δεύτερο, συγκεντρώνει πρωτότυπες ιστορίες για πριγκίπισσες, μαγικές κούκλες, χαριτωμένα πόνι και νεράιδες. Βιβλία τυπωμένα στην Κίνα, με πλού-σια εικονογράφηση.

Α.Β.48/4

49/5

Μαρία Αγγελίδου ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΠΟΥ ΤΙΣ ΕΙΠΕ ΤΟ ΦΩΣΕικ.: Ίρις ΣαμαρτζήΜεταίχμιο, Αθήνα 2014, σελ. 56

Η Μαρίζα Αγγελίδου… ξαναχτυπά, αυτή τη φορά με θέμα το φως. Με λέξεις «φωτεινές», αφηγείται με τρόπο όμορφο: α) την ιστορία του Απόλλωνα, του θεού του φωτός, μέσα από την αναφορά στις Πυθίες του και τον έρωτά του για τη Δάφνη, β) τη λύση που έδωσε ο πολυμήχανος Οδυσσέας για να τελειώσει επιτέλους ο πόλεμος της Τροίας και να γυρίσουν οι πολεμιστές στα σπίτια τους, γ) τις σκέψεις και τις απορίες του Θαλή του Μιλήσιου σχετικά με τον ήλιο και τα άστρα, και δ) την ιστορία του θεάτρου στην αρχαία Αθήνα, που «φώτισε» το μυαλό των ανθρώπων μέσα από τις ιστορίες των αρχαίων τραγωδών, που κατάφεραν να μεταλλάξουν τον πόνο των εχθρών σε δικό τους πόνο. «Στο φως βρίσκεται πάντοτε η αρχή». Αυτό θέλει να τονίσει η συγγραφέας, αφού όποια ιστορία κι αν πιά-σει το φως, την κάνει ολοκαίνουργια. Τούτα τα «ιστορικά παραμύ-θια», όπως τα αποκαλέσαμε και άλλοτε, δείχνουν στα παιδιά ότι η Ιστορία δεν είναι απλά και μόνο ένα σχολικό μάθημα…

Α.Β.

Αργυρώ Μουντάκη ΤΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥΕικ.: Πέγκυ ΦούρκαΜεταίχμιο, Αθήνα 2014, σελ. 160

Βιβλίο που θίγει ορισμένα από τα σύγχρονα προβλήματα: ρατσι-σμός, λεκτική βία, εφηβικός έρωτας, αδελφική αγάπη. Διήγηση που κυλάει με άνεση, διόλου κουραστική, μας αφηγείται μια ιστορία που εξελίσσεται στην καθημερινότητα, στο σχολείο, στο σπίτι. Κύριοι πρωταγωνιστές η Αλκμήνη, ο Πέτρος και η Αλίσια, μια όμορφη Πακιστανή, που αν κι έχει έρθει στην Ελλάδα για μια καλύτερη ζωή βρίσκεται μπροστά σε έναν εχθρικό τοίχο. Ο μόνος που τη βοη-θάει είναι ο Πέτρος, ο αδελφός της Αλκμήνης, που στέλνει στους αναγνώστες με τη συμπεριφορά του σημαντικά μηνύματα σχετικά με τους ξένους που βρίσκονται στην πατρίδα μας. Η μοντέρνα ει-κονογράφηση της Πέγκυ Φούρκα βοηθά από την πλευρά της στη μετάδοση των μηνυμάτων.

Α.Β.

για παιδιά 7 ετών και πάνω

50/6

Ιωάννα Μπουλντούμη ΣΑΝ ΤΟΝ ΣΚΥΛΟ ΜΕ ΤΗ ΓΑΤΑΕικ.: Κατερίνα ΧαδουλούΜεταίχμιο, Αθήνα 2014, σελ. 90

Ο ντετέκτιβ Πουαντιγιέ και η Αγάπη Γαλή τα βάζουν με τα φαντάσμα-τα, ύστερα από τα παράξενα γεγονότα που συμβαίνουν στο σπίτι που κληρονόμησε ο Φίλιππος, ο πιο καλός φίλος του Πουαντιγιέ. Τίποτε δεν θα ξεφύγει από την παρατηρητικότητα του απίστευτου ντετέκτιβ! Μεθοδικά, αναλύει και αξιολογεί τα επεισόδια, και προχωρώντας σιγά-σιγά με όπλο τη λογική, θα καταφέρει να φτάσει στο βάθος, εκεί που είναι κρυμμένη η αλήθεια. Η περιπέτεια με τα φαντάσματα θα μεταφερ-θεί και σε άλλα βιβλία, γεγονός που κάνει τον Πουαντιγιέ να αποκτήσει ακόμη περισσότερη φήμη και αίγλη, εξυψώνοντας το προσωπικό του γόητρο αλλά και της βοηθού του. Η εικονογράφος Κατερίνα Χαδου-λού, προερχόμενη κι εκείνη από το… γραφείο Αστυνομικών Ερευνών του ντετέκτιβ Πουαντιγιέ, γίνεται εξίσου διάσημη.

Α.Β.

Ιωάννα Σκαρλάτου ΣΥΝΤΡΟΦΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΛΟΥΚΑ ΤΟΝ ΙΑΤΡΟΕικ.: Πέγκυ ΦούρκαΠαραμυθία, Αθήνα 2014, σελ. 56

Ο άγιος Λουκάς, Αρχιεπίσκοπος Κριμαίας –κατά κόσμο Βαλοντίν ντε Φέλιξ Βόινο Γιασενέτσκι–, γεννήθηκε σε μια φτωχή οικογένεια στο Κερς της Κριμαίας. Είχε ταλέντο στη ζωγραφική και σπούδασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Αγίας Πετρούπολης. Ευαίσθη-τος και φιλάνθρωπος καθώς ήταν, διέκρινε τον πόνο της ψυχής του κάθε ανθρώπου και αναλόγως απέδιδε ζωγραφικά τη φυσιογνωμία του. Τελικά όμως, το επάγγελμα που επέλεξε ήταν αυτό του ανα-τόμου χειρουργού… Οι συνθήκες της ζωής στην εποχή του ήταν τέτοιες, ώστε πέρασε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του σε μπου-ντρούμια και φυλακές, με μαρτύρια και βασανισμούς. Η εικονογρά-φηση της Πέγκυς Φούρκα ζωντανεύει τη μορφή και την έκφραση στα πρόσωπα του βιβλίου, ιδίως σε αυτό του αγίου.

Α.Β.

Μαρία Πετκανοπούλου ΠΑΙΖΟΥΜΕ; Εικ.: Μαρία ΠετκανοπούλουΚαλειδοσκόπιο, Αθήνα 2014, σελ. 196

Είναι αδύνατον να περιγραφεί σε μια σύντομη παρουσίαση το τι προ-σφέρει αυτό το πολυτιμότατο βιβλίο σε μικρά και μεγάλα παιδιά, σε εκπαιδευτικούς και γονείς. Η εκπαιδευτικός και συγγραφέας Μαρία Πετκανοπούλου, με αστείρευτη φαντασία και εκπληκτική ικανότη-τα, παρουσιάζει 100 επιτραπέζια παιχνίδια που η ίδια έχει επινοήσει και που διασκεδάζουν μικρούς και μεγάλους, ενώ παράλληλα ακονί-

51/7

ζουν το μυαλό, εξασκούν τη μνήμη, προάγουν τη μαθηματική σκέψη, την παρατηρητικότητα και τις γλωσσικές δεξιότητες. Η κατασκευή τους ευκολότατη, μέσα από απλά υλικά που υπάρχουν στο σπίτι και μπορούν να ανακυκλωθούν με απρόσμενο τρόπο. Στην εξαιρετικά κατατοπιστική εισαγωγή αυτού του βιβλίου, η δημιουργός αναφέρε-ται γλαφυρά στο παιχνίδι και ειδικότερα στην ιστορία του επιτραπέ-ζιου παιχνιδιού, ενώ δίνει γενικές οδηγίες για τις προτάσεις της. Ακο-λούθως, παρουσιάζει κάθε παιχνίδι με επεξηγηματικές πολύχρωμες εικόνες και εξηγεί με σαφήνεια τη διαδικασία κατασκευής του και τον τρόπο που παίζεται, στο σχολείο ή στο σπίτι. Πολύτιμο εργαλείο για τους μεγάλους, αλλά και πηγή χαράς για τους μικρούς.

Λ.Π.-Α.

Χριστίνα ΦραγκεσκάκηΝΑ ΤΟ ΠΑΡΕΙ ΤΟ ΠΟΤΑΜΙ;Εικ.: Ελίζα Βαβούρη Κέδρος, Αθήνα 2014, σελ. 48

Η κυρία Συμέλη είναι δασκάλα. Μαζί με τα παιδιά της τάξης της ψάχνουν να βρουν την καρδιά του σχολείου. Ξεκινούν από τη βι-βλιοθήκη, όπου θα έχουν κάποιες απροσδόκητες συναντήσεις και θα βρεθούν μπροστά σε κρυμμένα μυστικά και σε πράγματα μαγι-κά. Θα γίνουν γεωγράφοι, εξερευνητές, στιχουργοί, καρδιολόγοι, ποιητές, αλλά και ταξιδευτές μέσα στις σελίδες των βιβλίων. Κα-λογραμμένο βιβλίο σχετικά με τον θαυμαστό κόσμο των βιβλίων και τη μαγεία της ανάγνωσης. Η Ελίζα Βαβούρη μάς ευφραίνει, για ακόμη μία φορά, με τις όμορφες ζωγραφιές της.

Λ.Ψ.

Ντάγκμαρ ΓκάισλερΕΤΣΙ ΚΑΙ ΓΕΛΑΣΕΙ ΚΑΝΕΙΣ…Πατάκης, Αθήνα 2014, σελ. 148

Γραμμένη με την αφέλεια και τον τρόπο που μιλούν τα σημερινά παιδιά, διανθισμένη και με τα ανάλογα χιουμοριστικά ασπρόμαυρα σκίτσα, η ιστορία αυτή είναι ιδιαίτερα διασκεδαστική. Ιστορία απλή, που ξετυλίγεται μέσα από διάφορα κωμικά απρόοπτα σχετικά με τις προσπάθειες των δύο πιτσιρικάδων πρωταγωνιστών του βιβλίου, που προσπαθούν να βρουν την κλεμμένη κάρτα μνήμης της φω-τογραφικής τους μηχανής. Εκτός από τα απελπισμένα στρατηγικά σχέδια που καταστρώνουν για να αντιμετωπίσουν τον αντίπαλο, μια απαγωγή σκύλου θα λάβει χώρα, μια οικογένεια θα πρέπει να εγκαταλείψει το σπίτι της, μια αδελφή θα πρέπει να παραστήσει την ερωτευμένη, ώστε να μπορέσουν τελικά να φτάσουν οι ήρωές μας την προσπάθειά τους σε αίσιο τέλος, μ’ ένα απρόσμενο βραβείο… Σπαρταριστή αφήγηση που προκαλεί άφθονο γέλιο, κι ας έχει το βιβλίο τον… απειλητικό τίτλο «Έτσι και γελάσει κανείς…»

Η.Π.

52/8

Λέττα Βασιλείου7 ΚΑΡΔΙΕΣΚέδρος, Αθήνα 2014, σελ. 272

Το ομώνυμο παραμύθι γίνεται μυθιστόρημα! Η γνωστή ιστορία με την απρόσκλητη νεράιδα στα βαφτίσια του πριγκιπόπουλου, που εκδικείται θυμωμένη για την προσβολή που της έγινε, παίρνει δια-φορετική διάσταση, ειδικά μάλιστα όταν πρόκειται για τη νεράιδα Αγάπη. Η εκδίκηση-κατάρα της θα είναι η στέρηση της αγάπης: να αγαπιέται το πριγκιπόπουλο, αλλά να μην μπορεί να αγαπήσει… Κι η κατάρα αυτή θα δράσει καταλυτικά, παρόλη την ανοχή που επι-δεικνύει ο πρίγκιπας, αλλά και την προσπάθεια αυτών που τον περι-βάλλουν. Στο τέλος η καρδιά του, που αρχικά είναι σιδερένια, ύστερα από δοκιμασίες και περιπέτειες πολλές, κι αφού αλλάξει εφτά φορές υπόσταση, θα μπορέσει να ξαναβρεί την ανθρώπινη μορφή της, ανα-καλύπτοντας συγχρόνως τη δύναμη της πραγματικής αγάπης.

Η.Π.

Μάγια Δεληβοριά ΑΔΕΡΦΙΑ ΕΝΩΜΕΝΑ ΠΟΤΕ ΝΙΚΗΜΕΝΑ!Εικ.: Κωνσταντίνα ΖαφείρηΚέδρος, Αθήνα 2014, σελ. 136

Βασισμένη στο ομώνυμο θεατρικό έργο που τιμήθηκε με το Γ΄ Κρατικό Βραβείο Θεατρικού Έργου για παιδιά το 2009, η ιστορία μετατρέπεται από τη Μάγια Δεληβοριά σε μυθιστόρημα για εφή-βους. Η ηρωίδα, παρ’ όλο που τσακώνεται συνεχώς με τον αδελφό της, δέχεται να αποκτήσει κι έναν τρίτο αδελφό, πράγμα που θα της βγει σε καλό. Εκείνος θα τους οδηγήσει σε μια παράξενη περιπέ-τεια, σχετική με τα βιβλία. Πού γράφονται; Πού φυλάγονται; Πώς διατηρούνται στη μνήμη μας; Τα ερωτήματα που θα απαντηθούν είναι πολλά. Η Μάγια Δεληβοριά διακρίνεται για την άνεσή της με τον θεατρικό λόγο. Έχει τιμηθεί με τρία κρατικά βραβεία θεατρικών έργων και έχει διδάξει σε πολλούς φορείς θεατρική αγωγή.

Α.Β.

Ελένη ΔικαίουΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΜΕ ΜΙΑ ΠΡΙΓΚΙΠΕΣΑΕικ.: Δημήτρης ΦουσέκηςΠατάκης, Αθήνα 2014, σελ. 198

Σε μια κρουαζιέρα που υπό κανονικές συνθήκες θα ήταν άψογη γιατί διέθετε τα πάντα, τίποτα δεν πάει καλά. Παράλληλα με την ωραία εκ-

για μεγάλα παιδιά και νέους

53/9

για μεγάλα παιδιά και νέους δρομή ξετυλίγεται το κουβάρι μιας μικρής οικογενειακής τραγωδίας, που φουντώνει ζητώντας τη λύση της. Ο κ. Μάριος, χήρος, θέλει να φέρει πιο κοντά την καινούργια του αγάπη, τη Νικόλ, στην κόρη του τη Ραλλία, που με κανέναν τρόπο δεν θέλει να αποδεχτεί ότι υπάρχει «αντικαταστάτρια» της αγαπημένης της μητέρας. Αντιμιλά, φέρε-ται άσχημα, εμφανίζει αντανακλαστικά ενός παλιόπαιδου και κάνει αδύνατη την προσέγγιση για την «αχώνευτη» μητριά. Όλα αυτά τα διηγούνται τα φαντασματάκια που βρέθηκαν από τύχη στο ιστιοφό-ρο που άκουγε στο όνομα «Πριγκηπέσα». Θα παίξουν το ρόλο των παρατηρητών, ενώ η μοίρα τα όρισε, μαζί με ένα τσούρμο πειρατές, να γίνουν οι κριτές που θα δώσουν τέλος σ’ αυτή τη μικρή τραγωδία. Η συγγραφέας εμβάλλει εμπνευσμένα ένα κοινωνικό δράμα στη δια-δρομή του όμορφου πλεούμενου, γεγονός που μπορεί να συμβεί γύρω μας, εκεί που όλα μοιάζουν να πηγαίνουν καλά. Η εικονογράφηση του Δημήτρη Φουσέκη συμπορεύεται με τους χαρακτήρες που εμπνεύ-στηκε η συγγραφέας. Ιδίως η… υποψήφια μαμά, με τα κρινένια δά-κτυλα που καταλήγουν στα πιο άγρια και κοφτερά νύχια!

Α.Β.

Ελένη ΚατσαμάΓΟΡΙΛΛΑΣ ΣΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙΠατάκης, Αθήνα 2014, σελ. 336

Πρόκειται για ένα καλογραμμένο εκτενές μυθιστόρημα, χωρισμέ-νο σε τρία μέρη, που διαδραματίζεται σε κάποιο χωριό – υπαρκτό ή ανύπαρκτο, δεν έχει σημασία. Σε πρωτοπρόσωπη γραφή και με πρωταγωνίστρια τη Μαρία, αποσπά από την αρχή το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Θέμα του η –σχεδόν σπαραχτική– σχέση ανάμεσα σε μάνα και κόρη, που χαρακτηρίζεται από μίσος, ανασφάλεια, αυταρ-χισμό και αναίδεια, που σίγουρα έχουν βαθύτερη αιτία. Διανθισμένο με απεριόριστη φαντασία και δράση που ξεπερνά τα όρια της λογικής, το κείμενο προχωρά καλπάζοντας! Η αφήγηση –ενίοτε αιρετική– κι-νείται ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον κόσμο του παραλόγου. Μέσα από καθημερινές αλλά και εξωφρενικές περιπέτειες, που έχουν συχνά αστυνομική υφή, αναδεικνύονται οι ανθρώπινες αδυναμίες σε ποικίλες εκφάνσεις, ενώ συνάμα προσεγγίζονται βασικά στοιχεία της σύγχρονης ζωής.

Η.Π.

Μαρούλα Κλιάφα Ο ΚΟΣΜΟΣ ΒΑΡΙΕΤΑΙ ΝΑ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΘΛΙΒΕΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣΚέδρος, Αθήνα 2014, σελ. 152

Βιβλίο-μαρτυρία, από τα πρώτα στην Ελλάδα με θέμα το ρατσισμό, που πρωτοεκδόθηκε το 1988 και ταρακούνησε το χώρο της παιδικής

54/10

λογοτεχνίας. Γραμμένο με απλότητα και ειλικρίνεια, κατορθώνει να σε συνεπάρει. Με τον τρόπο που είναι γραμμένο δεν αφήνει περι-θώρια στη φαντασία – δεν ταιριάζει με αυτήν. Όλα όσα περιγράφει είναι πραγματικά. Η Μαρούλα Κλιάφα ασχολείται από το 1972 με τη λογοτεχνία, καθώς και με τη μελέτη της τοπικής ιστορίας, τη συλλογή λαϊκών παραμυθιών και θρύλων, αλλά και τη συλλογή παλαιών φωτογραφιών.

Α.Β.

Διονύσης Λεϊμονής ΤΟ ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΙΒΩΤΙΟΕικ.: Λευτέρης ΚιουρτσόγλουΠατάκης, Αθήνα 2014, σελ. 112

Μια παρέα παιδιών που περνάει τις διακοπές της στα Κύθηρα ζει από κοντά τις προσπάθειες που γίνονται κείνο το καλοκαίρι για να βρεθεί και ν’ ανασυρθεί επιτέλους από τη θάλασσα το περίφημο 17ο κιβώτιο – το μόνο άφαντο από κείνα με τα κλεμμένα γλυπτά του Παρθενώνα που ο λόρδος Έλγιν φόρτωσε στον «Μέντορα», το πλοίο που βυθίστηκε στον Αβλέμονα, το λιμανάκι των Κυθήρων. Η αναζήτηση των περίφημων γλυπτών, η ομορφιά της φύσης και τα όσα μαθαίνουν για το νησί και την ιστορία του, γεμίζουν τα παιδιά ενθουσιασμό και τους προσφέρουν ένα συναρπαστικό καλοκαίρι. Τι κι αν τελικά δε βρέθηκε το χαμένο κιβώτιο; Οι προσπάθειες δε θα σταματήσουν ποτέ! Ένα καλογραμμένο, ευχάριστο βιβλίο, που δίνει την ευκαιρία στους νεαρούς αναγνώστες να μάθουν μ’ ευχάριστο τρόπο όσα πρέπει να ξέρουν όλα τα παιδιά του τόπου μας για τους κλεμμένους αυτούς ελληνικούς θησαυρούς.

Λ.Π.-Α.

Βασίλης ΠαπαθεοδώρουΗ ΛΕΥΚΗ ΑΠΕΡΓΙΑ ΤΩΝ ΡΟΖ ΦΛΑΜΙΝΓΚΟΕικ.: Πέτρος ΜπουλούμπασηςΚαστανιώτης, Αθήνα 2014, σελ. 192

Ο συγγραφέας μάς ξαφνιάζει ευχάριστα για άλλη μια φορά. Όπως και προηγούμενα βιβλία του, έτσι και αυτό το οικολογικό-κοινωνικό θρίλερ βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, στη Γαλλία αυτή τη φορά, σε μιαν όμορφη περιοχή στο Δέλτα του Ροδανού, όπου ζουν τα πουλιά φλαμίνγκο. Στον τόπο αυτό οι άνθρωποι ζούσαν εδώ και αιώνες αρμονικά με τη φύση. Ως τη στιγμή που τα τοπικά συμφέρο-ντα θα αποφασίσουν να κλείσουν τις αλυκές όπου αναπαράγονταν τα πουλιά. Αποτέλεσμα; Τα φλαμίνγκο αναγκάζονται να μετανα-στεύσουν και έτσι πυροδοτείται μια τρομερή ανατροπή στην τρο-φική αλυσίδα του υδροβιότοπου. Δυο επιστήμονες, η Λίντσεϋ και ο

55/11

Πωλ, συνεργάτες-ερευνητές που τους γνωρίσαμε σε προηγούμενο βιβλίο του συγγραφέα, θα αναλάβουν αυτή τη νέα αποστολή, να ερευνήσουν τα αίτια της καταστροφής. Θα παλέψουν με αλληλοσυ-γκρουόμενα συμφέροντα, με την απληστία και την εχθρότητα των κατοίκων, αλλά θα καταφέρουν, έπειτα από αγωνίες και περιπέτειες, να προστατέψουν την ισορροπία του φυσικού περιβάλλοντος της περιοχής. Γραμμένο με τη γνωστή μαστοριά του συγγραφέα, το βι-βλίο θα συναρπάσει όχι μόνο τους νεαρούς αναγνώστες, αλλά και όσους νοιάζονται για τη διάσωση της φύσης.

Λ.Ψ.

Γιώτα Φώτου ΟΤΑΝ ΧΑΣΑΜΕ ΤΗΝ ΝΤΟΛΥΕικ.: Μαρία Στέφου Ψυχογιός, Αθήνα 2014, σελ. 144

Ψάχνοντας να βρουν μια χαμένη μοτοσικλέτα που άκουγε στο όνομα Ντόλυ, ο Σπύρος και η Ελίζα ανακαλύπτουν κάτι καλύτε-ρο: δέκα αξίες ζωής που είναι πιο ακριβές κι από μια μοτοσικλέτα 1.100 κυβικών, το καμάρι του πατέρα τους. Βιβλίο που με τρόπο επαγωγικό δείχνει στον αναγνώστη τι πρέπει να προσέχει στη ζωή. Πώς δεν πρέπει να διαφεύγουν από την αντίληψή του πράγματα που στέκονται στηρίγματα στην πορεία του, που τον βοηθούν να προχωρήσει θετικά και σίγουρα, δίχως να ασχολείται με ασημαντό-τητες. Πράγματα που αποδεικνύονται θησαυρός, έστω κι αν αυτό συνειδητοποιηθεί αργά.

Α.Β.

Μάικλ ΠαρτΛΙΟ ΜΕΣΣΙ – ΜΙΑ ΖΩΗ ΣΑΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΠατάκης, Αθήνα 2014, σελ. 142

Όσοι αγαπούν το ποδόσφαιρο είναι σίγουρο πως θα απολαύσουν το βιβλίο. Πρόκειται για τη συναρπαστική ιστορία του περίφημου ποδοσφαιριστή Λίο Μέσσι, που από την πρώτη φορά που άγγιξε την μπάλα, σε ηλικία πέντε χρονών, στους δρόμους του Ροζάριο της Αργεντινής, μέχρι το πρώτο του γκολ στο Καμπ Νόου με την Μπαρτσελόνα, έδειξε το μεγάλο ταλέντο του. Παρακολουθούμε τη συναρπαστική πορεία ενός παιδιού προορισμένου να γίνει ένας από τους μεγαλύτερους ποδοσφαιριστές του κόσμου, πορεία που μετατρέπεται σε μυθιστόρημα γεμάτο αγωνία και συγκίνηση. Στις τελευταίες σελίδες αναφέρονται η τροπαιοθήκη του Μέσσι, οι προ-σωπικές του διακρίσεις και τα ρεκόρ του.

Λ.Ψ.

ΦΡΑΝΣΗ ΣΤΑΘΑΤΟΥ:ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣΣΕ ΜΙΑ ΦΙΛΗ ΠΟΥ ΕΦΥΓΕ

Στις 12 Δεκεμβρίου του 2013, ημέρα της απονομής των ετήσιων βραβείων της, η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά τίμησε με το βραβείο «Τατιάνα Σταύρου» τη Φράνση Σταθάτου, επίλεκτο μέλος της και από τα πρώτα

και παλαιότερα στελέχη της. Για εκείνη μίλησαν η Ντίνα Χατζηνικολάου και η Αγγελική Βαρελλά. Η ίδια απουσίαζε λόγω της ασθένειάς της, ήταν όμως αδύ-νατο να φανταστούμε ότι μετά από τόσο μικρό χρονικό διάστημα θα έφευγε από κοντά μας.

Η Φράνση μας έφυγε στις 23 Ιουλίου του 2014.

Ντίνα Χατζηνικολάου:Ευχαριστώ τη Γ.Λ.Σ. που μου έδωσε τη χαρά

να αναφερθώ, μαζί με την Αγγελική Βα-ρελλά, σε μιαν εξαιρετική συγγραφέα,

με σημαντική προσφορά στο χώρο των Γραμμάτων και ιδιαίτερα της

Παιδικής Λογοτεχνίας.Η συγγραφέας που επάξια

τιμάται απόψε με το βραβείο «Τατιάνα Σταύρου» είναι η πολυαγαπημένη μας Φράνση Σταθάτου. Το βιογραφικό της παιδικής και εφηβικής της ηλι-κίας μάς το προσφέρει η ίδια

με πολύ χιούμορ και τρυφερό-τητα στο θαυμάσιο βιβλίο της

Μυστήρια, μυστικά και μάγια στη μεγάλη πόλη. Το βιβλίο αυτό πε-

ριέχει μια συναρπαστική περιήγηση στη μεταπολεμική Αθήνα. Ένα κοριτσά-

κι πεντέμισι ετών, η Φραγκίσκη, που δεν είναι άλλη από τη συγγραφέα μας, ζει το 1945 στα Εξάρχεια, μετά τη λαίλαπα του

πολέμου, και γνωρίζει από κοντά τις αθηναϊκές γειτονιές. Συμπρωταγω-νίστρια στις σελίδες του πρωτότυ-

57ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

που αυτού βιβλίου είναι η Σύλβα, η αγαπημένη της μαύρη γάτα με τα χρυσά μάτια, η «συνεργάτα» της, όπως την αποκαλεί.

Τα χρόνια περνούν, η μικρή Φραγκίσκη μεγαλώνει, τελειώνει το Αρσάκειο Ψυχικού. Παίρνει διπλώματα Αγγλικής και Γαλλικής γλώσσας και διορίζεται στην Εθνική Τράπεζα.

Αγγελική Βαρελλά:Στην Εθνική Τράπεζα, στο τμήμα Δημοσίων Σχέσεων, τη γνώρισα κι εγώ. Κρά-τησα από τη γνωριμία μας το εκπληκτικό χιούμορ της, όλα τα χρόνια που συνεργαστήκαμε. Μου είχε πει στην πρώτη μας γνωριμία: «Ένα καθάριο, γε-λαστό βλέμμα παιδιού και μια αυθόρμητη κουβέντα του, όπως “πολύ μου άρε-σε το βιβλίο σας”, με αποζημιώνουν για τις κριτικές που τυχόν δεν έφτασαν ως την ψυχή των γραφτών μου και για τις εκκαθαρίσεις των συγγραφικών δικαιωμάτων που δεν έφτασαν στην πόρτα μου. Αυτά τα βλέμματα, τα χαμό-γελα και οι κουβέντες είναι τα ανεκτίμητα μυστικά μου κέρδη – κι ευτυχώς, αφορολόγητα».

Ντίνα Χατζηνικολάου:Το συγγραφικό της ταλέντο διαφαίνεται από τη νεαρή της ηλικία. Πρωτο-εμφανίστηκε στη νεότερη Διάπλαση των Παίδων και ασχολήθηκε κυρίως με την Παιδική Λογοτεχνία. Βραβεύθηκε από την Εταιρεία Μακεδονικών Σπου-δών, τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδι-κού Βιβλίου και το Υπουργείο Πολιτισμού με δύο κρατικά βραβεία παιδικού-θεατρικού έργου, καθώς και για Αναγνωστικά του Δημοτικού.

Αγγελική Βαρελλά:Σε ένα από αυτά τα Αναγνωστικά, εκείνο της Β΄ Δημοτικού, δουλέψαμε μαζί με μεγάλη όρεξη και πήραμε το βραβείο. Βέβαια, το βραβείο δεν ήταν τίποτε μπροστά στη χαρά που νιώσαμε όταν μάθαμε ότι το βιβλίο θα τυπωθεί και θα κυκλοφορήσει σε όλα τα σχολεία της Ελλάδας. Χρησιμοποιούσε τακτικά την έκφραση «έχω ασκηθεί», γιατί πίστευε πως το γράψιμο είναι μια συνεχής άσκηση για το συγγραφέα, ενώ έλεγε ότι όποιος ισχυρίζεται πως δεν έχει πια ανάγκη την άσκηση είναι ή μεγαλοφυΐα ή ψεύτης. Μεγάλη άσκηση για κείνην ήταν οι σύντομες, μικρές ιστορίες, που απαιτούσαν αυτοέλεγχο και αυτοπερι-ορισμό. Επίσης, μεγάλη άσκηση ήταν τα κείμενα για τα Αναγνωστικά, είδος ιδιαίτερα δύσκολο και απαιτητικό, που προϋπέθετε υπευθυνότητα, και που ωστόσο μας χάρισε πολλές χαρές μέσα από ώρες δημιουργίας. Στην Εθνική Τράπεζα ήταν υπεύθυνη για το περιοδικό Συνεργασία, που έβγαινε κάθε μήνα. Το ετοίμαζε με μεγάλη ευσυνειδησία και επιμέλεια, με τη βοήθεια ορισμένων συνεργατών του Τμήματος. Το περιοδικό ήταν αξιόλογο, είχε συνεργασίες συναδέλφων, αφορούσε τα νέα της Τράπεζας, δικό της όνειρο όμως ήταν να οργανώσει ένα περιοδικό για παιδιά.


Ντίνα Χατζηνικολάου:Το βιβλίο της Ήταν κάποτε μια νεράιδα τιμήθηκε με το βραβείο της Γ.Λ.Σ. και με αναγραφή στον τιμητικό πίνακα της ΙΒΒΥ, το 1972. Συνεργάστηκε με την ελληνική ραδιοφωνία και τηλεόραση, καθώς και με διάφορα περιοδικά, γρά-φοντας κείμενα για παιδιά. Όλα της τα έργα αντανακλούν την ποιότητα του χαρακτήρα της, το ήθος και την ευαισθησία της.

Αγγελική Βαρελλά:Ήταν ευαίσθητη, αγαπούσε όμως και τη σάτιρα, ψάχνοντας να βρει τη χιου-μοριστική πλευρά των πραγμάτων, το κωμικό που φτάνει στο τραγελαφικό. Το γέλιο ήταν η άμυνά της στα καθημερινά, απρόσμενα και σκληρά που συμ-βαίνουν στη ζωή.

Ντίνα Χατζηνικολάου:Ο Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου την τίμησε με το βραβείο «Πη-νελόπη Δέλτα» για το σύνολο του έργου της και για την προσφορά της εν γένει στην Παιδική Λογοτεχνία. Για τον ίδιο λόγο την τίμησε ο Σύνδεσμος Αποφοίτων Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Έχει γράψει μυθιστορήματα, διη-γήματα, θεατρικά έργα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, μυθολογικά αφηγήματα,

μικρές ιστορίες. Το ιστορικό μυ-θιστόρημα κατέχει μία από τις πρώτες θέσεις στη συγγραφική της παραγωγή. Είναι απίστευ-το με πόση άνεση, γνώση και ακρίβεια ασχολείται με αυτό το δυσκολότατο λογοτεχνικό είδος (To θαύμα της Ρόδου, Φως από το Αρκάδι, Παπαφλέσσας). Συμ-μετείχε στη δωδεκάτομη παιδι-κή εγκυκλοπαίδεια Μαθαίνω με την παιχνιδοπαρέα, των εκδό-σεων Παγουλάτου, μαζί με την Αγγελική Βαρελλά, την Ντίνα Χατζηνικολάου που ανέλαβε το ποιητικό μέρος και τη μουσική επένδυση, και την Άρτεμη Νι-κολαΐδου που φιλοτέχνησε τη θαυμάσια εικονογράφηση. Μέσα στις ιστορίες των 12 βιβλίων με τις αντίστοιχες κασέτες, που αρ-γότερα κυκλοφόρησαν σε CDs, προσωποποιείται μια χαρούμενη παρέα παιχνιδιών: Ένας χαρταε-

59ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

τός, ένας φασουλής και μια μπάλα κουβεντιάζουν φιλικά με τα παιδιά, μετα-δίδοντας έτσι πλήθος γνώσεων με ζωντάνια, με δημιουργική φαντασία και χιούμορ. Τα CDs που συνοδεύουν τα βιβλία, με τη θεατρική απόδοση των κει-μένων και τη χαρούμενη μουσική επένδυση, καθίστανται ιδιαίτερα ελκυστικά. Η συνεργασία μας αυτή, που πραγματοποιήθηκε μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα απερίγραπτου κεφιού και χαράς, θα μας μείνει αξέχαστη.

Αγγελική Βαρελλά:Νομίζω ότι περισσότερο κι από το είδος του μυθιστορήματος της ταίριαζε το θέατρο. Ό,τι έγραφε, διέθετε θεατρική δομή, ασυνείδητα αλλά σταθερά. Αγα-πούσε πολύ το θέατρο και ήθελε να συγκεντρώσει σε 1-2 τόμους όλα τα θεα-τρικά της έργα, παλαιά αλλά και καινούργια.

Ντίνα Χατζηνικολάου:Η Φράνση Σταθάτου απέκτησε μιαν εξαιρετική οικογένεια, που της συμπαρα-στάθηκε στις ευγενικές της επιδιώξεις με συγκινητική αφοσίωση και αγάπη. Δηλώνει ότι είναι ευτυχισμένη όταν τα παιδιά την ακολουθούν στα ταξίδια της φαντασίας της, γιατί πιστεύει ότι η αγάπη τους είναι η καλύτερη κριτική και δικαίωση για ένα συγγραφέα.

Αγαπημένη μας Φράνση, σου ευχόμαστε να είσαι

πάντα δημιουργική, και τα ταξίδια της φαντασίας σου

να δώσουν πολλές ακόμη χαρές στα παιδιά.

ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ IΣTOPIA ΦΤΙΑΓΜΕΝΗ ME ΤΙΤΛΟΥΣ ΒΙΒΛΙΩΝ

ΤΗΣ ΦΡΑΝΣΗΣ ΣΤΑΘΑΤΟΥ

Η ΤΑΝ ΚΑΠΟΤΕ ΜΙΑ ΝΕΡΑΪΔΑ, που είχε όνειρο να ταξιδέψει. ΜΟΥ ΑΡΕ-ΣΟΥΝ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ, ΜΟΥ ΑΡΕΣΟΥΝ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ, έλεγε στις άλλες νε-

ραϊδούλες κάθε που ξεκίναγε μια καινούργια μέρα. Θέλω να πραγματοποιήσω ένα ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ, να πάω στο Αρκάδι της θυσίας, να δω το ΦΩΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΚΑΔΙ, να βρεθώ στη Ρόδο, να ζήσω το ΘΑΥΜΑ ΤΗΣ ΡΟΔΟΥ, να γνωρίσω τέλος πάντων ΣΤΕΡΙΕΣ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΕΣ.

Η επιθυμία της έφτανε ως τα βάθη της αρχαιότητας και της ιστορίας. Θα ήθελε να είναι Αργοναύτισσα στην ΑΡΓΟΝΑΥΤΙΚΗ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ, να αγωνιστεί με τον ΛΙΝΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΟΛΥΜΠΙΑ, να θαμπωθεί από τον ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ,

ΤΗ ΔΑΦΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΥΣΑ TOYΣ ΟΠΛΑ, να πολεμήσει δίπλα στον ΠΑΠΑ-ΦΛΕΣΣΑ και να βρίσκεται στη Μακεδονία ΤΑ ΦΛΟΓΙΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ.

Εδώ και καιρό μιλούσε με ΤΑ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΡΜΑΡΙΝΟ ΚΟΣΜΟ κοιτάζοντας προς τον Παρθενώνα, κι επειδή παρακολουθού-

σε την πρόοδο της τεχνολογίας ήθελε να γνωρίσει και την ΙΝΦΟ-ΧΩΡΑ ΜΕ ΤΗΝ ΙΝΦΑΝΤΑ ΜΠΛΟΥ.

Η μάνα της συμφωνούσε. Μα στη νεραϊδοχώρα ΜΑΝΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ ΜΙΑ. Έχουν όλες γνώμη. Κι επειδή την αγαπού-σαν πολύ φοβόνταν τι θα πει ο μπαμπάς της. Ο μπαμπάς της, ΕΝΑΣ ΚΑΛΟΣ, ΜΕΓΑΛΟΣ, ΓΚΡΙΖΟΣ ΛΥΚΟΣ, συντηρητικός ως το

κόκαλο, θα είχε αντιρρήσεις. Γιατί εδώ που τα λέμε, η νεραϊδούλα ήταν πλάσμα ΧΙΛΙΟΖΩΗΡΟΥΛΙΚΟ, ΜΑΖΙ ΜΕ ΧΙΛΙΑ ΑΛΛΑ. Πώς θα

πήγαινε στα ταξίδια, μακριά και μόνη της; Τη συμβούλευε λοιπόν: «Μείνε εδώ, νεραϊδούλα μου, να ζήσεις ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ, ΤΑ ΜΥΣΤΙ-ΚΑ ΚΑΙ ΤΑ ΜΑΓΙΑ ΣΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΠΟΛΗ. Τώρα τα Χριστούγεννα θα συναντήσεις και το ΠΑΓΑΝΟ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΛΗ ΚΑΡΔΙΑ, κάτσε να παίξεις με το ΑΓΑΠΗΜΕΝΟ ΣΟΥ ΡΟΜΠΟΤ. Να ξεκουραστείς, να διαβάσεις τις ΙΣΤΟΡΙΕΣ MΕ ΤΟ ΚΙΤΡΙΝΟ ΜΠΑΛΟΝΙ, να πε-

ράσεις την ώρα σου με τα ΧΡΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ, ΤΟΥΣ ΑΡΙΘΜΟΥΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, να εξασκηθείς και σε κάποιο από

τα ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ».Τα λόγια του όμως, από το ένα αυτί τής έμπαιναν και από το άλλο

τής έβγαιναν. Ώσπου, δυστυχώς, μια μέρα έπεσε και χτύπησε. «Αχ!» φώ-ναξε, «ΤΟ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΜΟΥ ΠΟΔΙ, ΤΟ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΜΟΥ ΠΟΔΙ!» Την έβαλαν με το ζόρι στο κρεβάτι και αναγκάστηκε τελικά να μείνει σπίτι και να τα γράψει όλα αυτά με το δεξί της χέρι.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΒΑΡΕΛΛΑ

61ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

ΒΙΤΩ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ: 100 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ

Β. Δ. ΑναγνωστόπουλοςΟμότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Διάβασα με μεγάλη προσοχή και αγάπη τη μονογραφία για την αείμνηστη Βίτω Αγ-γελοπούλου, βιβλίο που επιμελήθηκε ο

Κυριάκος Ντελόπουλος και κυκλοφορεί με τον τίτλο Η Βίτω Αγγελοπούλου: Τα παιδιά, Η Παι-δεία και το Παιδικό Βιβλίο – Το πολύπλευρο έργο μιας Παιδαγωγού (Αθήνα 2013, σσ. 172). Είναι αλήθεια ότι ζωντάνεψαν εντός μου, μέσα από πρόσωπα και γεγονότα, όλα σχεδόν τα χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση, χρόνια γεμάτα αγώνες και αγωνίες για το παιδικό βιβλίο και την Παι-δική Λογοτεχνία. Σε αυτή την προσπάθεια, μία από τις κεντρομόλους δυνάμεις-πρόσωπα ήταν η Βίτω. Παιδαγωγός, συγγραφέας, κριτικός και μεταφράστρια, δαπάνησε όλα σχεδόν τα χρόνια της ζωής της, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην εκπαίδευση των παιδιών, στο παιδικό βιβλίο και σε ό,τι σχετίζεται με αυτό. Το βιβλίο, με περισσή τέχνη και μεράκι δομημένο, χωρίς υπερβολές και πληθωρικούς χαρακτηρισμούς, καλύπτει όλες τις πλευρές του έργου της. Είναι αληθινό, γι’ αυτό και χρήσιμο σε όλους.

Η ιστορία του ελληνικού παιδικού βιβλίου είναι μια πορεία μέσα στο χρόνο με χαραγμένα οδόσημα, πρόσωπα που άνοιξαν δρόμο και πρόσφεραν ουσι-αστικά στην προβολή και την άνθηση του βιβλίου, όπως για παράδειγμα ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, η Πηνελόπη Δέλτα, η Πιπίνα Τσιμικάλη, η Αντιγόνη Μεταξά, η Γεωργία Ταρσούλη, ο Γιώργης Κρόκος και πολλοί από τους νεότε-ρους. Ανάμεσα σε αυτούς λογίζεται και η Βίτω Αγγελοπούλου. Μικρασιάτισσα στην καταγωγή, σπούδασε στη Μαράσλειο Παιδαγωγική Ακαδημία και στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας, δούλεψε ως δασκάλα στο Κολλέγιο Αθηνών (1946-1968) και ως υπεύθυνη για τη Βιβλιοθήκη του σχολείου. Μέλος του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου από τη δεκαετία του ’70, διετέλε-σε Αντιπρόεδρος και Πρόεδρος (1990-1994). Για την προσφορά της έλαβε το βραβείο «Πηνελόπη Δέλτα», και προς τιμήν της ο Κύκλος έχει δώσει το όνομά της στο ετήσιο βραβείο για βιβλίο γνώσεων. Έγραψε βιβλία για σχολική χρή-ση, παιδικά (Η Ακρόπολη και η ιστορία της), βιβλία κριτικής (Τα βιβλία των παιδιών μας – Παράθυρα στον κόσμο), και σε συνεργασία με τη Ζωή Βαλάση το Διαλέγουμε βιβλία για παιδιά – Για μια βασική βιβλιοθήκη. Το έργο της συ-μπληρώνουν πολλές μεταφράσεις (περίπου 30).


Στον συλλογικό αφιερωματικό τόμο, ο αναγνώστης θα βρει όχι μόνο ενδια-φέρουσες πληροφορίες και στοιχεία για τη ζωή και τη δράση της Βίτως, αλλά και μια γενική αποτίμηση της προσωπικότητάς της από ανθρώπους που τη γνώρισαν, τη θυμούνται και τη μνημονεύουν με αγάπη για την προσφορά της. Είναι φίλοι, συνεργάτες, συνάδελφοι, μαθητές της και συγγραφείς.

Στην ανθολόγηση από τα γραπτά της βρίσκει κανείς πολλές υποθήκες και σοφές υποδείξεις. Νομίζω πως αξίζει να σταθούμε ενδεικτικά σε ορισμένες:Α. «Η επιλογή του βιβλίου δεν επιβάλλεται από κανέναν. Αυτή ακριβώς η ελευ-

θερία κάνει το βιβλίο να είναι ένα από τα πιο αποτελεσματικά μέσα για την πληροφόρηση, την αυτομόρφωση, ακόμα και για την ψυχαγωγία μας» (σ. 53).

Β. «Η εμπειρία κι η επιστημονική έρευνα έχουν αποδείξει ότι η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας είναι αποτελεσματική όταν η πρώτη επαφή με τον έντυπο λόγο δεν βασίζεται στον καταναγκασμό –όπως συνήθως συμβαί-νει στο σχολείο–, αλλά έχει χαρακτήρα ψυχαγωγικό, δίνει δηλαδή χαρά κι ευχαρίστηση, όπως ακριβώς και το παιχνίδι» (σ. 57).

Γ. «Ένα βιβλίο προορισμένο για την παιδική ηλικία δεν αξιολογείται μόνο από το περιεχόμενό του. Πρέπει αναμφισβήτητα να είναι και καλογραμ-μένο. Γιατί το παιδί που αρχίζει και πλησιάζει το γραπτό λόγο βρίσκεται στην ηλικία που διαμορφώνει το γλωσσικό του αισθητήριο, πλουτίζει το λεξιλόγιό του, αρχίζει να μαθαίνει να εκφράζει τα διανοήματά του» (σ. 66).

Δ. «Για να μπορέσουν τα παιδιά μας ν’ αγαπήσουν το διάβασμα, πρέπει να έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν το καλό εξωσχολικό βιβλίο, το βιβλίο που θα τα ψυχαγωγήσει, θα δώσει φτερά στη φαντασία τους, θ’ απαντήσει στα προβλήματά τους, θα τα κάνει να σκεφτούν, να κρίνουν, να δημιουρ-γήσουν τα ιδανικά τους» (σ. 71).

Ε. «Στην ηλικία που το παιδί δημιουργεί τα πρότυπά του κι είναι ευσυγκίνητο, που διαβάζει κάτι και το ζει, που ταυτίζεται με τους ήρωές του, τα βιβλία του πρέπει να του μιλήσουν για τις ανθρώπινες αξίες. Να το κάνουν να καταλάβει τι είναι η αγάπη, η φιλία, ο ηρωισμός, η αξιοπρέπεια. Να του μιλήσουν για το σεβασμό στον άνθρωπο, για τη δικαιοσύνη, για την ειρή-νη. Να μην εξάρουν τη βία, την πονηρία, την καπατσοσύνη, να μην έχουν σωβινισμό και ρατσισμό» (σ. 87).

ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ ΧΩΡΙΣΤΗ ΦΙΛΙΣΑ ΧΑΤΖΗΧΑΝΝΑ [1947-1999]

ΜΙΑ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΚΑΙ ΕΝΑ ΜΗΝΥΜΑ ΕΙΡΗΝΗΣ

Κώστας ΚατσώνηςΦιλόλογος-συγγραφέας, Πρόεδρος Κυπριακού Συνδέσμου Παιδικού-Νεανικού Βιβλίου

Συμπληρώνονται φέτος, το 2014, δεκαπέντε χρόνια από την εκ-δημία της αείμνηστης Φιλίσας

Χατζηχάννα, που έφυγε τόσο αδό-κητα και αναπάντεχα από ανάμεσά μας στις 2 Δεκεμβρίου του 1999, σε ηλικία μόλις 52 χρόνων. Κι είναι ευ-τυχής συγκυρία το γεγονός ότι πρό-σφατα έχει εκδοθεί η διδακτορική διατριβή του Θεσσαλονικιού εκπαι-δευτικού Δημήτρη Γουλή, Διδάκτο-ρα του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ο οποίος έχει ενδιατρίψει με σεβασμό αλλά και με επιστημονική εμβρίθεια στο πολυσήμαντο έργο της Φιλίσας Χατζηχάννα. Η αναλυτική παρουσί-αση και η αποτίμηση του πολυσή-μαντου έργου της Φιλίσας είναι πια στη διάθεση κάθε ενδιαφερόμενου, μέσα από τις σελίδες της διατριβής, που εκδόθηκε το 2012 από τις εκδό-σεις Επίκεντρο, με τίτλο Το έργο και η προσφορά της Φιλίσας Χατζηχάν-να στην παιδική λογοτεχνία της Κύ-πρου και της Ελλάδας, και με μερική επιχορήγηση από τις Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κυπριακής Δη-μοκρατίας.

Η Φιλίσα Χατζηχάννα θεωρεί-ται, κατά γενική ομολογία, μία από

τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες της σύγχρονης κυπριακής λογοτεχνίας για παιδιά και νέους. Η αφοσιωμένη δασκάλα και καταξιωμένη συγγραφέας, που πλούτισε την παιδική λογοτεχνία της Κύπρου με το έργο της, κατάφερε να σπάσει τα σύνορα της μικρής της πατρίδας και να τύχει ευρύτερης, πανελλή-νιας αναγνώρισης, κατακτώντας τη δική της θέση στην ιστορία της νεοελλη-νικής παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας. Με μια συνολική συγκομιδή είκοσι λογοτεχνικών βιβλίων για παιδιά, τρία από τα οποία εκδόθηκαν μετά την εκ-δημία της από τον σύζυγό της Μίμη Χατζηχάννα, με σημαντικές διακρίσεις και βραβεύσεις στην Κύπρο και στο εξωτερικό, η Φιλίσα υπηρέτησε με αφοσίωση την παιδική μας λογοτεχνία με το γνήσιο ταλέντο και την έμπνευσή της, δί-νοντάς μας έργα που καλύπτουν όλο το φάσμα του γραπτού λογοτεχνήματος: μυθιστορήματα, διηγήματα, μικρές ιστορίες, ποιήματα και θεατρικά έργα, αρ-κετά από τα οποία ανεβάστηκαν με μεγάλη επιτυχία από την Παιδική Σκηνή του ΘΟΚ και από άλλους θιάσους.

Η διατριβή του Δημήτρη Γουλή για το έργο της Φιλίσας Χατζηχάννα, που βρίσκεται συγκεντρωμένη σ’ έναν καλαίσθητο τόμο και καταλαμβάνει 434 σελίδες, είναι η πρώτη επιστημονική μελέτη, σε επίπεδο διδακτορικού, που

65ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

εκδίδεται για το έργο Κύπριου συγγραφέα παιδικής λογοτεχνίας και αποτελεί, χωρίς καμιά αμφιβολία, σημαντική και μοναδική στο είδος της πηγή πληροφό-ρησης για το συνολικό λογοτεχνικό έργο της Φιλίσας Χατζηχάννα, για τους μελετητές, τους σπουδαστές και τους φίλους γενικά της κυπριακής παιδικής λογοτεχνίας. Με επιβλέποντα καθηγητή τον Αντιπρύτανη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, καθηγητή Γεώργιο Δ. Καψάλη, γνωστό και εμβριθή μελετητή του έργου της Φιλίσας Χατζηχάννα, ο οποίος προλογίζει το βιβλίο, ο Δημήτρης Γουλής κατάφερε, μέσα από τα επτά κεφάλαια της διατριβής του, να μας δώσει μια ολοκληρωμένη και άρτια μελέτη, με την αναγκαία επιστημονική τεκμηρί-ωση, αλλά και με τον προσήκοντα σεβασμό και την αγάπη για το λογοτεχνικό έργο της μεγάλης συγγραφέως.

Όσον αφορά τη δομή και τα περιεχόμενα του βιβλίου, θα πρέπει να σημει-ωθεί ότι το πρώτο μέρος περιλαμβάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα εισαγωγική αναφορά και περιδιάβαση στον ιστορικό και λογοτεχνικό περίγυρο της Κύ-πρου, από το 1878 ίσαμε σήμερα, αλλά και μια αναλυτική εργοβιογραφική αναφορά στη Φιλίσα Χατζηχάννα. Το δεύτερο μέρος του βιβλίου επικεντρώ-νεται διεξοδικά στη μελέτη του θεατρικού, του πεζογραφικού και του ποιητι-κού έργου της συγγραφέως, και ολοκληρώνεται με τα συμπεράσματα και τα παραρτήματα, που παρέχουν πολύ χρήσιμες και ενδιαφέρουσες πληροφορίες, μέσα από έρευνες, συνεντεύξεις, χρονολογικούς πίνακες, φωτογραφικό υλι-κό, χειρόγραφα, φωτοτυπίες εφημερίδων κ.λπ., ενώ στο τέλος παρατίθεται η πλούσια βιβλιογραφία και το ευρετήριο ονομάτων.

Η διεξοδική μελέτη και ανίχνευση του έργου της Φιλίσας Χατζηχάννα, όπως το έχει διεξέλθει ο Δημήτρης Γουλής, μπορεί να αποτελέσει το έναυσμα και το ερέθισμα για παρεμφερείς έρευνες και αναφορές, για τις πολυποίκιλες πτυχές του συγγραφικού της έργου. Με αφορμή, λοιπόν, την επισήμανση που γίνεται και στη διδακτορική διατριβή για το πνεύμα ειρηνικής συνύπαρξης και αλληλοκατανόησης με τους σύνοικους Τουρκοκυπρίους που εκφράζει μέσα από το έργο της η Φιλίσα Χατζηχάννα, όπως και άλλοι Κύπριοι συγγραφείς, θα ήθελα να σταθώ για λίγο στο θέμα αυτό που είναι σήμερα ιδιαίτερα επί-καιρο. Μετά την πολύ πρόσφατη συμφωνία για επανέναρξη, μάλιστα, των συνομιλιών για την επίλυση του Κυπριακού προβλήματος και τη διάχυτη αι-σιοδοξία και προσδοκία που επικρατεί σήμερα στο νησί, ανάμεσα σε Ελληνο-κυπρίους και Τουρκοκυπρίους, οι περισσότεροι από τους οποίους πιστεύουν και προσδοκούν ότι ύστερα από 40 χρόνια προσφυγιάς, κατοχής και βίαιου διαχωρισμού έφτασε η ώρα για τον τερματισμό της κατοχής, την επανένωση του νησιού και την ειρηνική συνύπαρξη όλων των κατοίκων του, το μήνυμα της ειρηνικής συνύπαρξης που εκπέμπει με τον δικό της λογοτεχνικό τρόπο η Φιλίσα Χατζηχάννα αποκτά σήμερα μια ξεχωριστή σημασία1.

Η Φιλίσα, που βίωσε την τραυματική εμπειρία της τουρκικής εισβολής και τις τραγικές της συνέπειες, ενώ είχε ταυτόχρονα πικρές και επώδυνες εμπει-ρίες ως δασκάλα, που κλήθηκε τότε να απαλύνει τον πόνο και το κλάμα των προσφυγόπουλων της Κύπρου, που εκτοπίστηκαν βίαια από τις εστίες, τις γειτονιές της χαράς και των παιγνιδιών τους ή έμειναν ξάφνου ορφανά και


ξεκληρισμένα, δεν ήταν δυνατό να παραμείνει ασυγκίνητη από το καθημερι-νό δράμα των ανθρώπων του τόπου και ιδιαίτερα των παιδιών. Η ευαίσθητη ψυχή της μετουσιώνει τον πόνο, την πίκρα, το κλάμα και το παράπονο των εκτοπισμένων παιδιών σε λογοτεχνική δημιουργική έκφραση, μέσα από τα ποιήματα, τα διηγήματα, τα πρώτα της μυθιστορήματα αλλά και τα θεατρι-κά της έργα. Το βιβλίο διηγημάτων της Φιλίσας Χατζηχάννα Λουλούδια και όνειρα (1979), για παράδειγμα, είναι ένα από τα πρώτα βιβλία που γράφτηκαν αμέσως μετά την κυπριακή τραγωδία, με στόχο να αποτυπώσει το δράμα των παιδιών της Κύπρου και να εμπνεύσει ταυτόχρονα την πίστη και την ελπίδα για την επιστροφή.

Περιλαμβάνει 12 μικρά διηγήματα, όπου τα παιδιά που πρωταγωνιστούν βιώνουν καινούργιες εμπειρίες στους συνοικισμούς της προσφυγιάς, ζώντας πάντα με το όνειρο του γυρισμού. Στα περισσότερα από αυτά τα διηγήματα, ταυτόχρονα με την καλλιέργεια της μνήμης για την κατεχόμενη γη, και τη νοσταλγία των χαμένων τόπων, αποτυπώνεται μια έντονη αντιπολεμική διά-θεση και τονίζεται η αναγκαιότητα της αισιόδοξης ενατένισης της ζωής, της αγωνιστικότητας και της ελπίδας, όπως επίσης και η επιθυμία για ειρηνική συνύπαρξη Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων σε μια ελεύθερη και επανε-νωμένη Κύπρο. Η ιστορία του μικρού Χασάν, που δίνεται στο διήγημα «Θα σε περιμένω, Χασάν», για την οποία γίνεται αναφορά και στη διατριβή του Γουλή, αναφέρεται σε ένα «Τουρκάκι προσφυγόπουλο», που από τα Πολεμίδια της Λεμεσού βρέθηκε μετά την εισβολή στην κατεχόμενη Μόρφου, και είναι η μοναδική λογοτεχνική μαρτυρία στην παιδική-νεανική λογοτεχνία της Κύ-πρου των χρόνων εκείνων, που δίνει τα γεγονότα του πραξικοπήματος και της εισβολής από την οπτική γωνία των Τουρκοκυπρίων.

Μέσα από το διήγημα επιδιώκεται να σταλεί το μήνυμα ότι το κακό επη-ρεάζει όλους τους ανθρώπους το ίδιο, και πολύ περισσότερο τα μικρά παιδιά. Οι άνθρωποι, Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι, που ζούσαν τόσα χρόνια μαζί ειρηνικά, αδελφωμένα και ανέμελα, ξαφνικά κλείνονται στα σπίτια, φο-βούνται να μιλήσουν ο ένας στον άλλο, αγωνιούν για την επόμενη μέρα και τελικά βιώνουν την τραγωδία της προσφυγιάς και όλα τα δεινά ενός άδικου πολέμου. Τα παιδιά όμως, ακόμα και σ’ αυτή τη δύσκολη στιγμή, με την αθω-ότητα και την άδολη ψυχή τους, βρίσκουν τον τρόπο να επικοινωνήσουν και να δώσουν υποσχέσεις για συνέχιση της φιλίας τους. Ιδού πώς περιγράφει ο μικρός Χασάν τη στιγμή του αποχωρισμού από τον φίλο του Μιχάλη, την ημέρα του αναγκαστικού εκτοπισμού της οικογένειάς του εξαιτίας της τουρκι-κής εισβολής και της απόφασης για μεταφορά όλων των Τουρκοκυπρίων στο κατεχόμενο βόρειο τμήμα του νησιού:2

«Η τελευταία φορά που βρεθήκαμε με τον Μιχάλη στον αγαπημένο μας χωμα-τόδρομο ήταν μια Δευτέρα απόγευμα.

— Αύριο θα φύγουμε, Μιχάλη, του είπα λυπημένα…— Θέλεις να φύγεις; με ρώτησε. — Όχι, του είπα ξαναμμένος.

67ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

— Ε, τότε γιατί φεύγεις; — Μα αφού πήραν τον πατέρα. Πρέπει να πάμε να τον βρούμε. — Είναι κακοί αυτοί που χωρίζουν τους ανθρώπους, είπε.— Είναι κακοί αυτοί που κάνουν τους πολέμους.— Θα σε θυμάμαι και θα σε περιμένω, μου είπε και μ’ αγκάλιασε. — Κι εγώ θα ξανάρθω, Μιχάλη, θα ξανάρθω.Τώρα είμαι στου Μόρφου. Σ’ ένα ξένο σπίτι, με παιχνίδια ξένα. Δεν παίζω μ’

αυτά. Ντρέπομαι. Η μάνα μου μ’ έμαθε, όταν ήμουν μικρός, να μην παίζω με ξένα πράγματα. Τρώγω πορτοκάλια από το περιβόλι και σκέφτομαι πως κάποιο άλλο παιδάκι έπρεπε να τα τρώει...»

Στο απόσπασμα αυτό διακρίνουμε μιαν άλλη σημαντική πτυχή της κυπρια-κής τραγωδίας, η οποία συνέβαλε στο διαχωρισμό των ανθρώπων, Ελληνο-κυπρίων και Τουρκοκυπρίων, που για αιώνες ζούσαν ειρηνικά κι αδερφωμένα σε μικτά χωριά και στις πόλεις της Κύπρου. Η συγγραφέας καταγράφει με τη λογοτεχνική της γραφίδα το ιστορικό γεγονός της ανταλλαγής αιχμαλώ-των, που είχε ως αποτέλεσμα να μεταφερθούν στο βόρειο τμήμα του νησιού εκατοντάδες Τουρκοκύπριοι που είχαν συλληφθεί από την ελληνοκυπριακή πλευρά, με στόχο την ανταλλαγή τους με τους Ελληνοκυπρίους αιχμαλώτους που είχαν μεταφέρει στην Τουρκία οι κατοχικές δυνάμεις. Η ανταλλαγή των αιχμαλώτων, που έγινε τον Οκτώβριο του 1974 μέσω του Ερυθρού Σταυρού και των Ηνωμένων Εθνών, και η μεταφορά των Τουρκοκυπρίων αιχμαλώτων στο βόρειο τμήμα της Κύπρου ήταν το πρόσχημα που χρησιμοποιήθηκε για


να μεταφερθούν στα κατεχόμενα, στη συνέχεια, και οι οικογένειές τους που διέμεναν στην ελεύθερη Κύπρο, για καθαρά ανθρωπιστικούς λόγους (επανέ-νωση οικογενειών). Η απόφαση αυτή, στην οποία συναίνεσε η κυβέρνηση της Κυπριακής Δημοκρατίας λόγω της ανθρωπιστικής πτυχής του θέματος, υπήρ-ξε ένα καθοριστικό βήμα στην παγίωση των τετελεσμένων της εισβολής και στην ντε φάκτο διχοτόμηση του νησιού, αφού ο διαχωρισμός Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων οριστικοποιήθηκε με τη μεταφορά όλων των Τουρκοκυ-πρίων της νότιας περιοχής του νησιού στις κατεχόμενες βόρειες περιοχές.

Μέσα από το πιο πάνω κείμενο οι νεαροί αναγνώστες πληροφορούνται τη σημαντική αυτή πτυχή της κυπριακής τραγωδίας, ενώ παράλληλα βιώ-νουν τη συγκίνηση των μικρών παιδιών, του Μιχάλη και του Χασάν, καθώς αποχωρίζονται αναγκαστικά, δίνοντας την υπόσχεση να ξανασυναντηθούν κάποτε κάτω από καλύτερες συνθήκες. Δίνεται επίσης το συναίσθημα που φαίνεται να βίωσαν οι Τουρκοκύπριοι όταν μεταφέρθηκαν υποχρεωτικά σε σπίτια Ελληνοκυπρίων, τα οποία οι νόμιμοι ιδιοκτήτες τους εγκατέλειψαν με όλα τα υπάρχοντά τους, σε αντίθεση με τους ίδιους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στις κατεχόμενες περιοχές με εκατοντάδες λεωφορεία και φορτηγά, που με-τέφεραν επίσης και ό,τι οι ίδιοι επιθυμούσαν να μεταφέρουν από τα σπίτια

69ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

τους. Ανάλογα συναισθήματα βίωσαν και οι Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες που κατέφυγαν στα άδεια, εγκαταλειμμένα σπίτια των Τουρκοκυπρίων, αναζητώ-ντας προσωρινό καταφύγιο μετά τον βίαιο εκτοπισμό. Και είναι βέβαιο πως οι νεαροί αναγνώστες του διηγήματος αυτού, αλλά και πολλών άλλων παρό-μοιων λογοτεχνικών κειμένων της Φιλίσας Χατζηχάννα, βιώνουν μια έντονη συναισθηματική φόρτιση, καθώς γνωρίζουν μέσα από τη λογοτεχνική ανά-γνωση αυτές τις συγκλονιστικές στις διαστάσεις τους πτυχές της σύγχρονης κυπριακής τραγωδίας.

Όλ’ αυτά τα συναισθήματα και πολλά άλλα μας συνέχουν καθώς κάνουμε το ταξίδι της μελέτης και της εμβάθυνσης στη διδακτορική διατριβή του Δη-μήτρη Γουλή, αλλά και καθώς ανατρέχουμε παράλληλα στα έργα της Φιλίσας Χατζηχάννα. Και δεν έχουμε καμιά αμφιβολία ότι η Ντιντόν, ο Παβελάκης, ο Καρυδάκης, η Ζαχαρούλα και ο Μαυρίκο, η Κατερίνα με τις μικρές της ιστορί-ες, ο Τρελάρας, το Γελαστό μουστάκι και οι άλλοι θεατρικοί ήρωες της αείμνη-στης Φιλίσας, μαζί με τον μικρό Χασάν και τον Μιχάλη των διηγημάτων, αλλά και μαζί με τα Χαμόγελα που σκορπά η ποίησή της, θα συνεχίσουν να συντρο-φεύουν μικρούς και μεγάλους, παρέχοντας αληθινή ψυχαγωγία και αισθητική συγκίνηση, αλλά και μεταδίδοντας ταυτόχρονα, χωρίς επιτήδευση και διδα-κτισμό, σύγχρονα και θετικά μηνύματα για τη ζωή και για τον άνθρωπο.

Δεν έχουμε λοιπόν παρά να ευχαριστήσουμε και να συγχαρούμε θερμά τον εκπαιδευτικό και μελετητή της παιδικής λογοτεχνίας Δρα Δημήτρη Γουλή για το εξαίρετο πόνημά του, που μας δίνει την ευκαιρία να εγκύψουμε και πάλι στο πολυσήμαντο λογοτεχνικό έργο της Φιλίσας Χατζηχάννα και να το γνω-ρίσουμε καλύτερα και βαθύτερα, μέσα από τις αναλύσεις, το σχολιασμό και τα συμπεράσματα που περιλαμβάνονται στη διατριβή. Εμείς, στον Κυπρια-κό Σύνδεσμο Παιδικού Νεανικού Βιβλίου, θεωρούμε την έκδοση αυτής της διατριβής μια σημαντική και ευτυχή στιγμή για την ιστορία της κυπριακής παιδικής λογοτεχνίας. Ευχόμαστε να ακολουθήσουν και άλλοι μελετητές το παράδειγμα του Δημήτρη Γουλή, ώστε σύντομα να έχουμε και άλλες παρόμοι-ες μελέτες και εκδόσεις για το έργο αξιόλογων Κυπρίων συγγραφέων παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1. Για το θέμα της ειρηνικής συνύπαρξης, όπως αναδεικνύεται μέσα από τα διηγήματα της

Φιλίσας Χατζηχάννα, βλ. και τη διδακτορική διατριβή του Κώστα Κατσώνη, Το παιδαγωγικό στοιχείο στο σύγχρονο κυπριακό διήγημα για παιδιά και νέους, έκδ. Πολιτιστικών Υπηρεσιών Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, Λευκωσία 2008.

2. Φιλίσα Χατζηχάννα, Λουλούδια και όνειρα, Λευκωσία 1979, σσ. 20-25.

διαχρονικά*

ΞΑΝΑΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ1

Γαλάτεια Γρηγοριάδου-ΣουρέληΣυγγραφέας

Θυμάμαι, όταν βρέθηκα –μεγάλη πια– στη γενέθλια πόλη, την απογοήτευ-ση που ένιωσα μπρος στο δρομάκι, στη γειτονιά, στο λιμάνι της. Εκείνα που –θεόρατα, μοναδικά, με διαστάσεις που δύσκολα έχουν όρια και σύ-

νορα– ζούσαν μέσα μου, στο μαγευτικό θάμπος των αναμνήσεων, αποχτώντας με την απομυθοποίηση τις σωστές τους διαστάσεις, με έθλιβαν. Ο εξωραϊσμός των αναμνήσεων, αλλά και ελάχιστες από αυτές τις ίδιες τις αναμνήσεις μπο-ρούν να σταθούν χωρίς το θάμπος της απόστασης.

Τα γράφω αυτά για να δείξω το δισταγμό μου μπρος στο ξαναδιάβασμα του βιβλίου Παραμύθι χωρίς όνομα. Θυμάμαι πόσο με είχε ενθουσιάσει, συγκι-νήσει, συνεπάρει. Θα βρισκόμουν, άραγε, μπρος σ’ ένα γερασμένο, ρυτιδια-σμένο βιβλίο, σ’ ένα βιβλίο κουρασμένο από το χρόνο; Μπροστά σε σελίδες που ξεπεράστηκαν από αυτό το βιαστικό «σήμερα», όπου και το επίκαιρο ακό-μη κρατά τόσο λίγο ώστε να μην είναι πια επίκαιρο; Μήπως η εντύπωση που μου είχε γεννήσει οφειλόταν στο ότι δεν υπήρχε τότε πληθώρα βιβλίων, ώστε να έχω την πολυτέλεια της σύγκρισης και την ευκολία της απόρριψης; Έκλα-ψα τότε διαβάζοντάς το∙ μήπως κλάψω περισσότερο σήμερα, μπροστά σε μία ακόμη νεκρή αγάπη μου; Αυτοί ήταν οι φόβοι μου, και ευτυχώς τους ξεπέρασα.

Το πρώτο που σκέφτηκα όταν τελείωσα το βιβλίο ήταν πως η λογοτεχνία πρέπει να κατέχει λόγο βασικό μέσα στα σχολικά βιβλία. Δεν είναι μόνον ο γλωσσικός της πλούτος, αλλά και ο μοναδικός της τρόπος στο να παιδαγωγεί χωρίς αντιπαθητικό, κηρυγματικό ύφος. Πολύτιμο βοήθημα για τον παιδαγω-γό, το να αγγίζει θέματα καυτά με τον μαγευτικό τρόπο της λογοτεχνίας. Στο βιβλίο αυτό θίγονται πολλά καυτά θέματα, διαχρονικά αλλά και επίκαιρα.

Η Δέλτα, συντηρητική ούσα, φαίνεται να πιστεύει πως το παιδικό βιβλίο οφείλει να είναι συντηρητικό. Μόνο ο ώριμος άνθρωπος ξέρει να γκρεμίζει και να χτίζει. Η πρόωρη ανάπτυξη της ριζοσπαστικής διάθεσης είναι πολύ επικίν-δυνη. Και όμως, σ’ αυτό το βιβλίο θέλει –πιο σωστά: επιδιώκει– να ξυπνήσει τη συνείδηση του παιδιού, τονίζοντας πως χρέος είναι να διεκδικούμε το δίκιο μας, όσο κι αν αυτό μας στοιχίζει.


* Στις σελίδες αυτές επαναδημοσιεύονται κείμενα με διαχρονική αξία, που είχαν παρουσιαστεί στις Διαδρομές κατά τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια της κυκλοφορίας τους. To άρθρο αυτό δη-μοσιεύτηκε στο τεύχος 16 (Χειμώνας 1989).

71ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

Ο παραμυθένιος κόσμος, εντός του οποίου στήνει η Δέλτα την ιστορία της, είναι αναγνωρίσιμος. Νομίζεις, καθώς σε ακολουθούν αυτά που διάβασες στις εφημερίδες και όσα άκουσες από την τηλεόραση, πως η συγγραφέας έκανε μια μυθιστορηματική καταγραφή τού σήμερα. ΄Ενας κόσμος χρεωκοπημένος, μια Πολιτεία σε παρακμή, η Διοίκηση διεφθαρμένη ή αιθεροβάμων: όλα τα στοι-χεία της σήψης στις σελίδες του. Και ο λαός αδιάφορος, χωρίς αντίσταση, με έντονο τον «ωχβρεαδελφισμό», να χάνεται, καθώς όλο και πιο βαθιά χώνεται στο τέλμα.

Ο Συνετός βασιλιάς έχει πεθάνει, ο αστόχαστος ερημώνει τον τόπο, ξενιτεύ-ονται τα δυναμικά στοιχεία. Η Ειρήνη σκέφτεται σοβαρά να ξενιτευτεί κι αυτή.

Η Δέλτα, με σταθερό χέρι, χαρτογραφεί μια Πολιτεία που –αλίμονο– έχει τόσα κοινά με τη δικιά μας Πολιτεία. Η Δικαιοσύνη δε λειτουργεί παρά προς όφελος των δυνατών. Στρατός, στόλος, δημόσιες υπηρεσίες, υπάρχουν μόνο στην ταραγμένη φαντασία του βασιλιά. Και ο λαός; Αποχαυνωμένος, έχει συνθηκολογήσει με την κλοπή, με τη φτώχεια. Γεμίζει τα καφενεία προσπα-θώντας απλά να «βολευτεί». ΄Ενας γερασμένος κόσμος, χωρίς ελπίδα. Μα η Δέλτα δε γράφει απαισιόδοξα. Σκοπός της δεν είναι να κλείσει ορίζοντες, να γράφει επικήδειους. Πιστεύει στο «αύριο» που οι νέοι άνθρωποι θα χτίσουν. Μπροστά στον πεθαμένο ήδη κόσμο στήνει το μοντέλο του αγωνιστή. Ο γιος του βασιλιά βγαίνει από τον κλοιό του παλατιού. Αντικρίζει την πραγματικό-τητα, αλλά δεν συνθηκολογεί. Αποφασίζει να παλέψει. Βέβαια, έχει τις στιγ-μές που αναρωτιέται αν θα ήταν πιο «ωφέλιμο» για τον ίδιο να τα βροντήξει κι αυτός και να βρει μια προσωπική διαφυγή. «Αξίζει άραγε ο κόπος να εργάζεσαι για τέτοιους ανθρώπους; Να πονάς για τέτοιο τόπο;» «Ναι, αξίζει», απαντά η Γνώση. «Διόρθωσε ΕΣΥ τον κόσμο».

Όταν το σημερινό παιδί κυκλοφορεί στους δρόμους, βλέπει στον τοίχο την υπόμνηση: «Η εποχή μας είναι η εποχή των μάταιων προσπαθειών». Αυτή η αντίληψη, που κυκλοφορεί όπως η υγρασία στον αέρα, το μουλιάζει σιγά, αδιό-


ρατα, αλλά σίγουρα. Και έρχεται η Δέλτα για να του μάθει πως ναι, «κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο των Δανών», αλλά «το Καλό υπάρχει απέναντι στο Κακό, σε μια προαιώνια αντιπαράθεση και μάχη, όμως τελικά το Καλό θα νικήσει».

Ο Τσαρούχης είχε παρατηρήσει εύστοχα πως ο λαός μας είναι τώρα πια λαός του ΠΡΟ-ΠΟ και των λαχείων. Ο Τσαρούχης, όμως, δεν έγραφε για παιδιά. Η Δέλτα, από την πλευρά της, φοβόταν πάντα μήπως και περάσουμε την κούρασή μας στα παιδιά. Στο βιβλίο αυτό μάλιστα, φαίνεται να τρέμει μήπως και περά-σουμε τη συνθηκολόγηση, την ψυχική μας αδιαφορία και το λήθαργο σε αυτά.

Λέγεται πως στην Ελλάδα τού σήμερα τα μόνα που λειτουργούν και δου-λεύουν είναι τα ρολόγια. Είναι, άραγε, αποκλειστικά σημερινό το πρόβλημα; «Αυτό γυρεύω! Να ξαναμάθει ο κόσμος να δουλεύει», γράφει η Δέλτα στο βι-βλίο της. Με ανησυχία οι ειδικοί βλέπουν πως η ανθρωπότητα ξέμαθε να χρη-σιμοποιεί τα χέρια της. «Ανθρωπότητα χωρίς χέρια», μας ονόμασαν. Η Γνώ-ση μάς ξαναμιλά για τη βελόνα, τη στιγμή που η εντύπωση που δίνουμε στα παιδιά μας είναι ότι η χειρωνακτική δουλειά είναι κατάρα. Η Δέλτα, μάλιστα, φοβάται να το προτείνει για φάρμακο. Όλοι δουλεύουν – και τα παιδιά. Η κυ-ρα-Φρόνηση και η κόρη της η Γνώση το ξέρουν πως η δουλειά είναι ανάγκη: «Με τόση δουλειά η Ζήλια και η Πικρόχολη ξέχασαν να μαλώσουν. –Η Γνώση λέγει πως έχει ένα γιατρικό και θα μας το δώσει. –Τι γιατρικό; –Δεν ξέρω! Κάθε φορά που πήγα να τη ρωτήσω, μου έδωσε αμέσως μια βιαστική δουλειά. Και σαν τελείωνα και ξαναπήγαινα να τη ρωτήσω, μου έδινε ευθύς μιαν άλλη βιαστική δουλειά. Κι έτσι ακόμα δεν πρόφτασε να μου το πει. Το ίδιο και με την Πικρό-χολη. Και το βράδυ, όταν τέλειωσε η δουλειά και όλοι πήγαν να κοιμηθούν, η κούρασή τους ήταν τέτοια που πάλι ξέχασαν να μαλώσουν οι δυο αδελφές».

Με έκπληξη βλέπεις εντός του κειμένου να προτείνονται λύσεις για τα οικονομικά αδιέξοδα, λύσεις όπως το εξαγωγικό εμπόριο. Πώς θα μπει συ-νάλλαγμα στη χώρα; Το βασιλόπουλο δεν έχει σπουδάσει οικονομικά, πιάνει όμως το πρόβλημα στη βάση του. Λιτότητα από τη μια πλευρά («Ναι, πατέρα! Για μερικά χρόνια, οι τόπος όλος θα τρώγει σούπες από ξινήθρα και θα του δώσουμε εμείς το παράδειγμα ώσπου να ξαναμάθει πάλι η γη να μας δίνει τα πλούτη της»). Αλλά και… εξαγωγικό εμπόριο από την άλλη. Πουλάει ξυλεία, μέλι, σταφύλια στον γείτονα ξάδελφο βασιλιά. Έτσι, η χώρα στέκεται πια στα πόδια της. Τα χέρια όμως τώρα δε φτάνουν γι’ αυτή την ανασυγκρότηση. Πρέ-πει να ’ρθουν πίσω οι ξενιτεμένοι που πλουταίνουν με το δυναμικό τους τα ξένα χώματα. «Έλα πίσω, παιδί μου, οι καλές μέρες ξανάρθαν στον τόπο, όλοι σήμερα γύρισαν και κερδίζουν το ψωμί τους, μόνο εσύ πια έμεινες τελευταίος να μαραίνεσαι στα ξένα». Ο καημός της Δέλτα για την ξενιτιά!

Η «κάθαρση» είναι μια ανάγκη ψυχής. Στην αρχαία τραγωδία ελευθερώνει το θεατή, επειδή η δικαίωση είναι ψυχικός λυτρωμός. Για το παιδί, η απονομή της Δικαιοσύνης συνιστά ένα από τα βασικά δομικά στοιχεία στην επίτευξη της ισορροπίας του. Ετσι, η τιμωρία του προδότη παλατιανού το λυτρώνει και του μαθαίνει πως ατιμώρητα δεν μπορεί κάποιος να κάνει το Κακό.

Γεμάτη θανάτους η διεθνής ειδησεογραφία. Άσκοπους θανάτους, αδικαί-ωτους: ριψοκίνδυνη οδήγηση με μηχανάκια, αυτοκίνητα, ερωτοτροπία με τα ναρκωτικά, το AIDS να παραμονεύει λόγω της ανεύθυνης ερωτικής συμπε-

ριφοράς. Η Δέλτα δε φοβάται να μιλήσει στο παιδί για το θάνατο. Του πα-ρουσιάζει όμως ένα θάνατο κατ’ επιλογήν, ένα θάνατο με σκοπό τη ζωή των άλλων. «Αν πεθάνει ο σπόρος, τότε θα φέρει αυτός ο σπόρος καρπό», τονίζει ο Χριστός. Να θυμίσουμε εδώ, ότι ο θάνατος για την πατρίδα έχει τραγουδηθεί και από τον Κάλβο. Πληγωμένος θανάσιμα ο Μονοχέρης, αυτός που στην κα-ταρρέουσα χώρα ήταν όλο κι όλο το ναυτικό της. Στη βάρκα του κουβαλάει τα φλουριά που θα γίνουν όπλο άμυνας στην αρχή και νίκης στη συνέχεια. Πόση αξία έχει η ζωή του μπρος στη σωτηρία του τόπου;

— Μονοχέρη, φώναξε με αγωνία ο Πολύδωρος.— Παρών… αποκρίθηκε η πνιγμένη φωνή του κουλού.

Ιδού, επιτέλους, ένας θάνατος-παρουσία! ΄Ενας θάνατος που ζωντανός μέ-νει στη συνείδηση του λαού και γίνεται μνήμη, μια μνήμη που σαν λίπασμα αφρατεύει κι εμπλουτίζει τη γενέθλια γη στους αιώνες που θα ’ρθουν. Γι’ αυτό η Δέλτα στήνει το μνημείο του αφανούς ήρωα, το μνημείο δηλαδή του άγνω-στου στρατιώτη. Είναι η μνήμη σημείο αναφοράς για ένα πετυχημένο «αύριο».

Καθώς ολοκληρώνω την ανάγνωση, μαζί με τη συγκίνηση που επαναλαμβά-νεται με την ίδια ένταση όπως τότε που το πρωτοδιάβασα, μου έρχεται και μια «λογική» σκέψη. Πολύ γρήγορα εμψυχώθηκαν οι άνθρωποι κι έφτιαξαν όπλα, κα-ράβια. Λογική σκέψη… μα πόση λογική έχουν όλα τα μεγάλα κατορθώματα; Και πόση χρονική απόσταση από έναν μέτριο άνθρωπο που γίνεται ήρωας-μάρτυρας;

Η Πολιτεία, που έργο κι ευθύνη της είναι η προετοιμασία ώριμων, σκε-πτόμενων και υπεύθυνων πολιτών, θα έπρεπε γι’ αυτό το κολοσσιαίο έργο να ζητήσει τη βοήθεια της Λογοτεχνίας∙ να χρησιμοποιήσει τη Λογοτεχνία. Το Παραμύθι χωρίς όνομα είναι ένα πετυχημένο παράδειγμα του τι μπορεί να προσφέρει η Λογοτεχνία στον νεαρό αναγνώστη. Και όχι μόνο σ’ αυτόν!

73ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014


συνέντευξη

ΛΙΝΑ ΜΟΥΣΙΩΝΗ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Η Λίνα Μουσιώνη γεννήθηκε στη Λάρισα. Σπούδασε Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέ-χνης στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστη-μίου Αθηνών. Ειδικεύτηκε στη μελέτη του Νε-ότερου Ελληνικού Πολιτισμού και απέκτησε διδακτορικό τίτλο στο πεδίο της Λαογραφίας. Εργάστηκε στο Τμήμα Εκπαιδευτικών Προ-γραμμάτων του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής

Τέχνης και από το 1991 έως το 2009 ως επιμελήτρια του Λαογραφικού Ιστορι-κού Μουσείου Λάρισας. Παράλληλα ήταν υπεύθυνη του Τμήματος Εκπαιδευ-τικών Προγραμμάτων του για το σχεδιασμό και την εφαρμογή εκπαιδευτικών δράσεων, τα Εθνικά Προγράμματα του ΥΠΠΟΤ-ΥΠΕΠΘ («Μελίνα» και «Ευ-ρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς»), την εκπαίδευση ενηλίκων, και τα προγράμματα ειδικής αγωγής και διαπολιτισμικής εκπαίδευσης. Είναι ιδρυ-τικό στέλεχος της ΝΟΥΤΟΠΙΑΣ, συλλόγου για την αισθητική και συναισθη-ματική καλλιέργεια των παιδιών, και μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου Μου-σείων – ICOM. Λατρεύει τα παιδιά, τα μουσεία, τα ταξίδια και τα καλοκαίρια.

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ• Ένας ασπρόμαυρος ζωγράφος, εικονογράφηση: Κατερίνα Βερούτσου, Με-

ταίχμιο, 2011.• Ο μάγος Πότε Πότε και το χαμένο ποτέ, εικονογράφηση: Κατερίνα Βερού-

τσου, Μεταίχμιο, 2012.• Η νεράιδα μαγείρισσα, σειρά: «Μικρές Καληνύχτες», εικονογράφηση:

Ζωή Λούρα, Μεταίχμιο, 2013.• Η πριγκίπισσα Κουμ Κουάτ και τα κλεμμένα χαμόγελα, εικονογράφηση:

Μαιρηλία Φωτιάδου, Ελληνοεκδοτική, 2013.• Ο Δράκος Σερπαντίνος ξύπνησε, εικονογράφηση: Μαιρηλία Φωτιάδου,

Ελληνοεκδοτική, 2014.• Η μεγάλη περιπέτεια του Φι και του Λι, εικονογράφηση: Βανέσσα Ιωάν-

νου, Ελληνοεκδοτική, 2014.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Αγγελική Βαρελλά: Σας πρωτογνώρισα μέσα από το βιβλίο Ένας ασπρόμαυ-ρος ζωγράφος,που συνοδευόταν από την εξαιρετική εικονογράφηση της Κα-

75ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

τερίνας Βερούτσου. Εκεί εντόπισα πολλά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσμα-τα ενός πηγαίου ταλέντου. Ήταν αυτό το πρώτο σας βιβλίο;Λίνα Μουσιώνη: Ο Ασπρόμαυρος είναι πράγματι ο κανακάρης μου. Το πρώτο μου βιβλίο. Για την ακρίβεια, το πρώτο κείμενο που έγραψα και ονειρεύτη-κα ως βιβλίο. Και ήταν πολύ τυχερό που εικονογραφήθηκε από τη θαυμαστή Κατερίνα Βερούτσου! Ήταν μια πολύ παράξενη εποχή για μένα τότε. Σκέψεις τριβέλιζαν νύχτα μέρα το μυαλό μου για θέματα επαγγελματικά. Δυσκολευό-μουν να κλείσω τα μάτια μου και να κοιμηθώ. Ένα βράδυ αποφάσισα να επιτε-θώ στην αϋπνία. Σηκώθηκα από το κρεβάτι μου και άνοιξα τον υπολογιστή. Η ιστορία του ασπρόμαυρου ζωγράφου γράφτηκε απνευστί. Μέσα σε μία μόνο νύχτα. Την επόμενη μέρα την έδειξα στα παιδιά μου και στις συναδέλφους μου στο Μουσείο. Έβλεπα να διαβάζουν το κείμενο και να χαμογελούν. Ένα μικρό όνειρο είχε μόλις «ξυπνήσει». Άρχισα να υπακούω, συστηματικά πια, στην ανάγκη της γραφής. Οποιαδήποτε ώρα και στιγμή: μεσάνυχτα, αξημέ-ρωτα πρωινά, μεσοδιαστήματα αναμονής των παιδιών από τα εξωσχολικά. Τάιζα τη λύπη μου για τις επερχόμενες αλλαγές στον εργασιακό μου χώρο με λέξεις. Έγραφα παραμύθια για να πείσω τον εαυτό μου πως το καλό νικά και ο ήρωας δικαιώνεται. Ο Ασπρόμαυρος ζωγράφος έμεινε καιρό στο συρτάρι μαζί με πολλές άλλες ιστορίες. Κι όταν αποφάσισα να το ανασύρω, όλα έγιναν με μια ανάσα. Η φωνή της κυρίας Ρένας Ρώσση-Ζαΐρη, που ήταν τότε υπεύθυνη παιδικής λογοτεχνίας στο Μεταίχμιο, κουδουνίζει ακόμη στα αυτιά μου.


Α.Β.: Σας ήταν δύσκολο να εισβάλετε στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, ούσα στην περιφέρεια; Ποιες ήταν, αν υπήρξαν, οι πιο σημαντικές δυσκολίες;Λ.Μ.: Πρόκειται μάλλον για ομαλή διείσδυση παρά για εισβολή. Ένα μεγάλο κομμάτι της επαγγελματικής μου ταυτότητας ως αρχαιολόγου-εθνογράφου αφορούσε το παιδί. Είχα πάντα στο νου μου το να κάνω προκλητική την επί-σκεψή τους στο Μουσείο, να παίζω μαζί τους στα εκπαιδευτικά προγράμματα, να βλέπω τα φλογισμένα από περιέργεια μάτια τους και τα πικάντικα χαμόγε-λα στα χείλη τους. Έγραφα τα κείμενα των εκπαιδευτικών φυλλαδίων, οργά-νωνα και συντόνιζα όλες τις εκπαιδευτικές δράσεις. Ήμουν σε διαρκή επαφή με τα παιδιά. Νομίζω πως η σχέση μου με το χώρο είναι φυσική. Δεν αντιμε-τώπισα εμπόδια ή δυσκολίες. Αποδέχτηκα εξ αρχής πως ήμουν ένα ψαράκι που έπρεπε να κολυμπήσει στον μεγάλο εκδοτικό ωκεανό. Σιγά-σιγά θα έκανα φίλους, θα μοιραζόμουν τις σκέψεις και τις αγωνίες μου, θα ανοιγόμουν στα βαθιά. Η μόνη δυσκολία ήταν το ανυπέρβλητο αίσθημα ευθύνης. Αλλά αυτό υπάρχει πάντα, όταν έχεις να κάνεις με παιδιά – είναι ο κανόνας. Σε επίπεδο πρακτικό, αν η περιφέρεια ορίζεται γεωγραφικά, νομίζω πως αυτό που μου έλειψε και συνεχίζει να μου λείπει είναι η επαφή με τους ανθρώπους που υπη-ρετούν στο χώρο της παιδικής λογοτεχνίας. Η αμεσότητα των σχέσεων και η συνεχής ανταλλαγή εμπειριών και ιδεών.

Α.Β.: Ο Δράκος Σερπαντίνoς ξύπνησε: πρόκειται για ένα αφήγημα όπου βρί-σκετε την ευκαιρία να αναφερθείτε με ευρηματικότητα στο θέμα του Χρό-νου. Ένα καλό παράδειγμα για το πώς μέσα από το παραμύθι μπορείς να διδάξεις τα πάντα σχετικά με το θέμα σου: την ώρα, το χρόνο, τα ρολόγια. Λ.Μ.: Η περιπέτεια του Ναπολέοντα στην ιστορία του δράκου Σερπαντίνου συμπυκνώνει την άποψή μου για το χρόνο που κυλά και μέσα στη ροή του μας συναπαντά. Χαρές και λύπες, αποτυχίες και επιτυχίες, λάθη, πάθη, συνωστί-ζονται μέσα σε στιγμές και συνθέτουν τη ζωή μας όλη. Νομίζω πως πρέπει να νιώθουμε ευγνωμοσύνη που βαδίζουμε στη γραμμή του Χρόνου, για κάθε κα-λημέρα, για κάθε ξημέρωμα. Αυτό ήθελα να πω στα παιδιά. Ένα σύνθημα είναι αυτό το παραμύθι: «Χαρείτε τη ζωή σαν ένα πακέτο με πολύχρωμες σερπαντί-νες!» Πρέπει να παραδεχτώ πως εδώ το αρχαιολογικό μικρόβιο δεν μπόρεσε να κατανικηθεί. Με τη βοήθεια του παραρτήματος προσπάθησα να δώσω μερικές ιδέες στους εκπαιδευτικούς και τα παιδιά σχετικά με το πώς να γνωρίσουν το Χρόνο μέσα από τη μυθολογία, την τέχνη, την επιστήμη, την τεχνολογία. Μα-κάρι να τον συμπαθήσουν περισσότερο και να μη βιάζονται να μεγαλώσουν.

Α.Β.: Αναρωτιέμαι πώς συνάμα με τη θητεία σας στην Αρχαιολογία μπορείτε και διδάσκετε παραμύθια σε νηπιαγωγεία – πώς μπορούν να συνδυ-αστούν αυτά τα δύο. Θα ήθελα την άποψή σας επ’ αυτού.Λ.Μ.: Είχα στο νου μου τα παιδιά, ήδη από το Πανεπιστήμιο. Ήθελα να αγαπήσουν αυτό

77ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

που τόσο πολύ αγαπούσα, την επιστήμη μου την Αρχαιολογία. Να δουν τον άνθρωπο πίσω από τα εργαλεία, τα αγγεία, τα αγάλματα, τα μελαγχολικά ερεί-πια. Να ακούσουν τις ιστορίες του. Να μπορέσω να τις διηγηθώ με λόγια απλά, κατανοητά. Χωρίς φλυαρίες και περιττή επιστημοσύνη. Η πρώτη μου δουλειά ήταν στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, που τότε οργάνωνε το Τμήμα Εκ-παιδευτικών Προγραμμάτων του. Όλα τότε ήταν στο ξεκίνημά τους, γύρω στα 1989. Είχα την τύχη να συμμετάσχω στα πρώτα εκπαιδευτικά προγράμματα, στα ελεύθερα εργαστήρια, στην οργάνωση και εφαρμογή των μουσειοσκευών. Αμέσως μετά, και για δεκαοχτώ χρόνια, εργάστηκα στο Λαογραφικό Μουσείο της Λάρισας ως επιμελήτρια και υπεύθυνη των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Ο χώρος της τυπικής εκπαίδευσης μου είναι ολότελα οικείος. Τον γνωρίζω και τον αγαπώ. Ξέρω τις δυσκολίες και τις εγγενείς αδυναμίες του, όμως εξακολου-θώ να τον θαυμάζω. Καθαρότητα θέλουν τα παιδιά και να ακουμπάς την ψυχή τους. Να τα σέβεσαι και να τα εμπιστεύεσαι. Τότε μπορεί να σου επιτρέψουν να τρυπώσεις στον κόσμο τους είτε ως αρχαιολόγος, είτε ως συγγραφέας, είτε ως καλή νεράιδα. Και πρέπει να ομολογήσω πως έχω μεγάλη αδυναμία στα νηπιαγωγεία!

Α.Β.: Πιστεύετε πως αρκεί το ταλέντο και μόνο για να προσφέρει καρπούς στους αναγνώστες ή χρειάζεται και κάτι άλλο; Τι μπορεί να είναι αυτό;Λ.Μ.: Δεν μπορώ να αμφισβητήσω το ταλέντο. Θα ήταν πολύ άδικο. Το ταλέντο είναι χάρισμα. Σα να έχεις γεννηθεί με χαραγμένο πάνω σου ένα χάρτη που οδηγεί κατευθείαν στο θησαυρό. Πιστεύω στο ταλέντο, όπως πιστεύω και στη σκληρή δουλειά. Αυτό που λένε αλλιώς και γνώση. Δρόμοι υπάρχουν πολλοί. Εγώ προτιμώ τα ίδια τα βιβλία. Το μοναχικό μονοπάτι της ανάγνωσης. Επίσης, πιστεύω και στην ενσυναίσθηση: να μπορείς να αφουγκράζεσαι την παιδική ψυχή και να την κατανοείς. Τότε νομίζω πως ένα συγγραφικό


δένδρο μπορεί να καρπίσει. Αλλιώς, υπάρχει ο κίνδυνος να παραμείνει στο στάδιο της ανθοφορίας.

Α.Β.: Είστε από τους συγγραφείς που βιάζονται να προχωρήσουν, να ακου-στούν, να κριθούν από το κοινό τους, ή ξεκινήσατε το ταξίδι της γραφής γε-μάτη παρρησία και με σταθερά, σίγουρα βήματα;Λ.Μ.: Αυτή είναι μια ερώτηση που κάνω κάθε μέρα στον εαυτό μου. Η απά-ντηση είναι η στάση μου απέναντι στον μαγικό αλλά και άγνωστο, ακόμη, χώρο της παιδικής λογοτεχνίας. Όχι, δεν βιάζομαι. Άργησα πολύ να πάρω την απόφαση να στείλω τα κείμενά μου σε εκδοτικό οίκο, στο Μεταίχμιο αρχικά, στην Ελληνοεκδοτική αργότερα. Από συστολή και σεβασμό μαζί. Ομολογώ πως τώρα, που βλέπω τα βιβλία μου και κουβεντιάζω με τα παιδιά, ούτε κι εγώ το πιστεύω. Και έχω πάντα ένα αμήχανο βλέμμα όταν στα σχολεία επιμένουν να με αποκαλούν «συγγραφέα». Αγαπώ τα παιδιά και τα βιβλία, γι’ αυτό γρά-φω βιβλία για παιδιά. Είναι ο τρόπος μου να συστήνομαι. Δεν κουβαλώ κανέ-να μύθο για τη συγγραφική ιδιότητα. Σημείο εκκίνησης είναι πάντα η σχέση μου με τα παιδιά. Γράφω για να βρίσκομαι κοντά τους. Αυτό το λαχταρώ πολύ, και δεν μπορώ να σας το αποκρύψω. Όσο για την κριτική, την αναγνωρισιμό-τητα ή την οποιαδήποτε αποδοχή, αυτή πιστεύω πως έρχεται μέσα από ένα καλό κείμενο, τη μεθοδική δουλειά και τις τίμιες σχέσεις. Αν δεν πληροί αυ-τούς τους όρους, δεν με αφορά.

Α.Β.: Αν έπαιρνε φωτιά η βιβλιοθήκη σας, ποιο βιβλίο απ’ όλα θα σώζατε;Λ.Μ.: Τώρα μου βάζετε πολύ δύσκολα! Η βιβλιοθήκη μου είναι μονίμως ακατά-στατη, διαβάζω εξαιρετικά αργά και αγοράζω ακατάπαυστα βιβλία. Αν ήμουν τολμηρή, θα έσωζα ένα βιβλίο που δεν διάβασα ακόμη. Ένα τυχερό, από τα στοιβαγμένα της βιβλιοθήκης μου. Όμως, δυστυχώς, δεν είμαι ούτε τολμηρή ούτε ριψοκίνδυνη. Λοιπόν! Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, έκδο-ση του 1961. Εξώφυλλο υφασμάτινο, στο πράσινο του φρέσκου αμύγδαλου. Κανείς στην οικογένεια δεν θυμόταν πώς είχε βρεθεί στη μάλλον φτωχική μας βιβλιοθήκη. Άρχισα να το διαβάζω άγουρο παιδί ακόμη. Μαθήτρια στο Δη-μοτικό. Μου άνοιξε την όρεξη για έναν ολόκληρο κόσμο. Κι ας μην είχα ιδέα ποιος ήταν αυτός ο Γκρέκο! «Φτάσε όπου δεν μπορείς», ήταν τέσσερις λέξεις μαγικές. Αρκετές για τη ζωή μου όλη. Για κάποιον παράξενο λόγο, δεν κατά-φερα ποτέ να το ολοκληρώσω, κι ας βρίσκεται στην προσωπική μου βιβλιο-θήκη από τα χρόνια τα φοιτητικά. Η πυρκαγιά σας, κυρία Βαρελλά, ίσως μου έδινε μία ακόμη ευκαιρία!

Θα μου επιτρέψετε να προσθέσω κλείνοντας, την απάντηση σε ένα ερώτη-μα που δεν μου θέσατε, και που έχει για μένα μεγάλη σημασία:

Ευχαριστώ από τα βάθη της καρδιάς μου εσάς και το πολύτιμο περιοδικό Διαδρομές. Αυτό που λέω δεν αφορά το τυπικό πρωτόκολλο μιας συνέντευ-ξης. Είναι πέρα για πέρα αληθινό.

•

79ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

νέα

ΔΡΑΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΙΒΒΥ –ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΑΙΔΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Την 30ή Ιουνίου πραγματοποιήθηκαν οι εκλογές του Ελληνικού Τμήματος ΙΒΒΥ – Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, σωματείου πολιτιστικού, μη κερδοσκοπικού, για την ανάδειξη νέου Διοικητικού Συμβουλίου. Οι εκλεγέ-ντες συγκροτήθηκαν σε σώμα ως εξής:

Πρόεδρος: Βαγγέλης ΗλιόπουλοςΑντιπρόεδρος: Βάσω Νίκα (Σύνδεσμος με περιοδικό Bookbird)

Γενική Γραμματέας: Κατερίνα Δερματά Ταμίας: Ηρώ Παπαμόσχου

Έφορος-Υπεύθυνη Συντονισμού Επιτροπών: Μαρία ΚουρκουμέληΣύμβουλοι: Εύα Καλισκάμη (Υπεύθυνη επικοινωνίας με την ΙΒΒΥ)

Πάττυ Παπαδήμου (Υπεύθυνη Βορείου Ελλάδος)

Τη διετία 2012-2014, το Ελληνικό Τμήμα IBBY – Κύκλος του Ελληνικού Παι-δικού Βιβλίου πραγματοποίησε, με εθελοντική προσφορά των μελών του, τις ακόλουθες δράσεις:• Σεµινάρια Φιλαναγνωσίας και σειρά συναντήσεων για εκπαιδευτικούς, με

θέμα «Γνωριμία με τους δημιουργούς», το χειμώνα του 2012-2013. • «Ας παίξουμε με τις αφίσες»: Η κινούµενη έκθεση αφισών της ΙΒΒΥ για

την 2α Απριλίου ταξίδεψε στην Κάρπαθο, στην Αλεξάνδρεια Ηµαθίας, και το 2014 στη Θεσσαλονίκη, στο Πολύδροµο, όπου πραγµατοποιήθηκαν σεµινάρια εκπαιδευτικών και την επισκέφτηκαν πολλά παιδιά εφαρµόζο-ντας το Εκπαιδευτικό Πρόγραµµα που έχουµε σχεδιάσει.

• Συµµετοχή στο Δίκτυο κατά του σχολικού εκφοβισµού: Την 6η Μαρτίου, Ηµέρα Κατά του Σχολικού Εκφοβισµού, πραγµατοποιήθηκε εργαστήρι εκ-παιδευτικών στη Θεσσαλονίκη µε θέµα το πώς το παιδικό βιβλίο µπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη και στην αντιµετώπιση του φαινοµένου.

• Συνεργασία µε το Δίκτυο για τα Δικαιώµατα του Παιδιού στα πλαίσια της καμπάνιας για την Παγκόσμια Ημέρα Δικαιωμάτων του Παιδιού και την Παγκόσμια Ημέρα Παιδικού Βιβλίου.

• Συµµετοχή στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης. Πραγµατοποιήθηκαν δύο


εργαστήρια, για εκπαιδευτικούς και για παιδιά, µε τη συνεργασία του Πο-λύδροµου και αφορμή το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ας παίξουμε με τις αφίσες».

• Συµμετοχή σε όλες τις δράσεις της ΙΒΒΥ, με εκπρόσωπο στο στρογγυλό τραπέζι της IBBY Europe στην Έκθεση της Φρανκφούρτης, µε την οικο-νοµική βοήθεια της ΕΨΥΠΕ.

• Υποδοχή των μελών της οργάνωσης «The examined life: Greek Studies in the Schools», µε επικεφαλής την Barbara Harisson, και συνεργασία για την κατάρτιση του φακέλου τους σύμφωνα με την πρότασή µας να είναι υπο-ψήφιοι για το Βραβείο Astrid Lindgren.

• Έκθεση Ελλήνων Εικονογράφων με τίτλο «Ζωγράφισέ μου ένα βιβλίο!» στην αίθουσα Τέχνης του ΙΑΝΟΥ, το 2013.

• Ενίσχυση πολλών σχολικών βιβλιοθηκών μέσα από τα βιβλία που κατατέ-θηκαν για τα βραβεία μας.

• Εµπλουτισμός της ελληνικής συλλογής της Διεθνούς Παιδικής Βιβλιοθή-κης του Μονάχου.

• Ίδρυση γωνιάς φιλαναγνωσίας στο Ελληνικό Προξενείο στην Κωνσταντι-νούπολη.

• Εκδήλωση στη µνήµη της επίτιµης Προέδρου µας Βίτως Αγγελοπούλου, σε συνεργασία µε το Ελληνοαµερικανικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα, στη Βιβλι-οθήκη του Κολλεγίου Αθηνών, µε αφορµή το βιβλίο του Κυριάκου Ντελό-πουλου σχετικά με τη ζωή και το έργο της.

• Δράση «Το γέλιο κάνει καλό στο σχολείο» µε σκοπό να ενισχυθούν οι Σύλλογοι Γονέων, με τη συμμετοχή 88 συγγραφέων και 88 εικονογράφων. Η δράση βρίσκεται σε εξέλιξη.

• Έκθεση μεταφρασμένων ελληνικών βιβλίων στο πλαίσιο του Διεθνούς Συ-νεδρίου «The child and the book».

• Workshop Readers Theater με την Elizabeth Poe.• Σκυταλοδρομία συγγραφής παραμυθιού σε συνεργασία με το Δήμο Πα-

λαιού Φαλήρου στο πλαίσιο των εκδηλώσεων «Φάληρο – Βιβλιότοπος για παιδιά».

• Εκτύπωση και διανομή της αφίσας για τη 2α Απριλίου, με χορηγία των Εκδόσεων Ψυχογιός.

• Εορτασμός της Παγκόσμιας Ημέρας Παιδικού Βιβλίου στην Ελληνοαμε-ρικάνικη Ένωση. Απονομή βραβείων σε βιβλία παραγωγής 2012 και 2013 και σε φορείς και φυσικά πρόσωπα που με τη δράση τους προωθούν τη Φιλαναγνωσία.

81ΤΕΥΧΟΣ 115 / 2014

ΒΡΑΒΕΙΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ «ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ»

Την Πέμπτη, 5 Ιουνίου του 2014, σε τελετή που έγινε στο Μέγαρο Μουσικής, απονεμήθηκαν τα βραβεία του ηλεκτρονικού περιοδικού Αναγνώστης σε λο-γοτεχνικά βιβλία που εκδόθηκαν το 2013. Όσον αφορά τα παιδικά/εφηβικά βιβλία, έγιναν οι εξής απονομές:

• Βραβείο εικονογραφημένου βιβλίου για παιδιά: Βούλα Μάστορη, Γιαγιά στο ψυγείο, εικονογράφηση: Ίρις Σαμαρτζή, εκ-

δόσεις Ψυχογιός.

• Βραβείο λογοτεχνικού βιβλίου για παιδιά: Βασίλης Παπαθεοδώρου, Ναι, Βιρτζίνια, υπάρχει Άγιος Βασίλης!, εικονο-

γράφηση: Λίλα Καλογερή, εκδόσεις Καστανιώτη.

• Βραβείο λογοτεχνικού βιβλίου για εφήβους: Γλυκερία Γκρέκου, Η μοναξιά των συνόρων, εκδόσεις Ψυχογιός.

Την Κριτική Επιτροπή για τα παιδικά/εφηβικά βραβεία του περιοδικού Ανα-γνώστης αποτελούσαν οι:

• Αγγελική Αθανασοπούλου, βιβλιοθηκονόμος, προϊσταμένη της Βιβλιο-θήκης του Αετοπούλειου Πολιτιστικού Κέντρου του Δήμου Χαλανδρίου.

• Πόπη Αλεξίου, γραφίστρια.• Τζίνα Καλογήρου, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών.• Μαρίζα Ντεκάστρο, κριτικός παιδικής λογοτεχνίας, συγγραφέας.• Γιώργος Παναγιωτάκης, συγγραφέας.


ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΥΠΟΒΟΛΗΣ ΑΡΘΡΩΝ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Το περιοδικό Διαδρομές λειτουργεί με κριτές. Την κριτική επιτροπή αποτελούν μέλη της συντακτικής επιτροπής, πανεπιστημιακοί και άλλοι ειδικοί επιστήμονες, ανάλογα με τη θεματική του κειμένου που υποβάλλεται προς δημοσίευση.

Τα κείμενα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική μορφή είτε μέσω e-mail είτε σε CD (με τη συνοδεία δύο εκτυπώσεων). Στην πρώτη περίπτωση τα κείμενα υποβάλλονται σε: α) Eλένη Βαζούρα ([email protected]), β) Τασούλα Τσιλιμένη ([email protected]) και γ) Ελένη Ηλία ([email protected]).

Στη δεύτερη περίπτωση αποστέλλονται ταχυδρομικά στη διεύθυνση: Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, υπ’ όψιν Eλένης Βαζούρα, Τατοΐου 121 & Σπ. Μερκούρη 1, 144 52 Μετα-μόρφωση Αττικής.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κάθε κείμενο δεν θα πρέπει να ξεπερνά στο σύνολό του τις 3.000 λέξεις.

Στην πρώτη σελίδα υποβολής της πρότασης θα πρέπει να περιέχεται κατά σειρά:• Τίτλος άρθρου: στο κέντρο, με στοιχεία 14΄ έντονα (bold), και από κάτω κενό 2

στίχων (αράδων).• Ονοματεπώνυμο συγγραφέα ή συγγραφέων (στιλ γραμματοσειράς απλό, μέγεθος 12΄).• Ιδιότητα, ταχυδρομική διεύθυνση, ηλεκτρονική διεύθυνση, τηλέφωνο.

Ακολουθεί μία (1) σελίδα όπου επαναλαμβάνεται ο τίτλος του άρθρου, όπως παραπάνω, και στη συνέχεια το πλήρες κείμενο, το οποίο θα είναι πλήρως στοιχισμένο ως εξής:• Γραμματοσειρά: Times New Roman Greek, σε μέγεθος 12΄ (για το κείμενο).• Διάστιχο: μονό. • Εισαγωγικά τύπου: « » για τις παραθέσεις και: ‘’ για όρους, κ.λπ.• Εφόσον υπάρχουν τίτλοι ενοτήτων εντός του κειμένου, αυτοί θα πρέπει να έχουν

στοίχιση αριστερά, με στοιχεία 12΄ bold.

Οδηγίες για τις βιβλιογραφικές αναφορέςΣε ό,τι αφορά τις παραπομπές, σας παραθέτουμε στη συνέχεια παραδείγματα σύμφω-να με την American Psychological Association (4η έκδοση).Αναφορά σε άρθρα περιοδικών:Turner, J. C. (1975). Social comparison and social identity: Some prospects for inter-group behaviour. European Journal of Social Psychology, 5, 5-34.Αναφορά σε βιβλίο:Maccoby, E. E., & Jacklin, C. N. (1974). The psychology of sex differences. Stanford, CA: Stanford University Press.Αναφορά σε άρθρα που αποτελούν κεφάλαιο βιβλίου ή συλλογικού τόμου:Pratto, F., Sidanius, J., & Stallworth, L. M. (1993). Sexual selection and Sexual and ethnic basis of social hierarchy. In L. Ellis (Ed.), Social stratificatio αnd socioeconomic inequality (pp. 111-137). Westport, CT: Praeger.

Αναφορές σε ηλεκτρονικές πηγές:Άρθρο σε περιοδικό:Kaplan, A., & Krueger, J. (1999). Compliance after threat: Self-affirmation or self-pre-sentation? Current Research in Social Psychology, 4, 178-197. Retrieved November 2, 1999 from the World Wide Web: http://www.uiowa.edu/~grpproc/crisp/crisp.4.7.htm

ΕΚΔΟ

ΣΕΙΣ ΨΥΧΟ

ΓΙΟΣ

1 9 7 9 - 2 0 14



Δύο πρωτότυπες συλλογές με σπιρτόζικα ποιήματα για τα γράμματα και τους αριθμούς!

Οι ΔΙΑΔΡΟμΕΣείναι το περιοδικό που ασχολείται

με τη θεωρητική θεμελίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας,

την παρουσίαση παιδικών βιβλίων,την πληροφόρηση γύρω από

την κίνηση των παιδικών βιβλίων καθώς και με τη διδακτική της λογοτεχνίας

και τις εφαρμογές στο σχολείο.

Ε ν δ ι α φ έ ρ ε ι :

εκπαιδευτικούς γονείς

εικονογράφους βιβλιοθηκάριους

εκδότες παιδοψυχολόγους

ερευνητές σπουδαστές

και γενικά όσους ενδιαφέρονται για τα παιδικά βιβλία.

diadromes teuxos no 115

Documents