BOTON BOYUTLARlYlA

DiN Prof. Dr. Mehmet GÖRMEZ Prof. Dr. Mustafa TEKiN

Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK Prof. Dr. Yüınni SEZEN

Prof. Dr. Murat SÜLÜN Prof. Dr. Hüseyin HATEMi

Prof. Dr. İsmail TAŞPINAR Prof. Dr. Hasan ONAT

Prof. Dr. Ralılın ACAR Ertuğrul ŞAHİN

Prof. Dr. Mehmet ERDOGAN Prof. Dr. Ömer ÖZSOY

Prof. Dr. Yakup ÇiÇEK Prof. Dr. Raşit KÜÇÜK

Prof. Dr. Şaban Ali DÜZGÜN Prof. Dr. İllıami GÜLER

Prof. Dr. Ejdef.OKllMUŞ/,_..-,.~-=:-Rrot:...Dr.,..Al~ BARDAKOGLU

~ KUR'AN ÇALIŞMALARI

VAKFI

Kur'an Çalışmalan Vakfı Sempozyum Dizisi -1

Kitabın Adı:

Bütün Boyutlanyla Din

Editör - Proje Koordinatörü: · Murat Sülün

Grafik Tasanm

Kapak Tasanm: Burak Özkan

Basla ve Cilt Umut Kağıtçılık Sanayi ve Tic. Ltd. Şti.

Fatih Cad. Yüksel,< So k. Başakhan Merter No: 11J1 Güngören -İstanbul Matbaa Sertifika No: 22826

i '

ı. Basım

Nisan 2016, İstanbul

Künye Bütün Boyutlanyla Din 1 Editör: Prof. Dr. Murat Sülün

ı. Basım, İstanbul: Kur'an Çalışmalan Vakfı, 2016 Kitabın Ebadı: 499 s.; 215x235 mm

ISBN: 978-605-5112-37-0 1-Kur'an 1 2-Sosyal Bilimler 1 3-İlahiyat 1 4-Kültür

İletişim Mimar Sinan Mh. İmam Nasır Sk. No.l2 Üsküdar- İstanbul

Tel: (0216) 532 47 31- Faks: (0216) 532 47 13

©Bu kitap Kur'an Çalışmalan Vakfı tarafından yayma hazırlanmış olup tebliğierin ilmi ve fikri muhtevası ile dil bakımından sorumluluğu tebliğ sahlplerine, telif haklan Kur'an Çalışmalan

Vakfı'na, basım organizasyonu ise anlaşmalı olarak Rumuz Yayınevi'ne aittir.

Dinin Mahiyeti Üzerine Teeınmüller Prof. Dr. İLHAMİ GÜLER697

ı . Avam dini 1 dindarlığı. Amacı korktuğu fanilik şoku, yokluk tehlikesi ve bilinemezliğin sıkıntısm­

dan emin olma 1 kurtulma ve umduklanna (ebedi yaşam, maksi­mum mutluluk) nail olma arzusu: Hayır 1 menfaat dindarlığı.

2. Havas dindarlığı. Verilmişliğin (bahşın, lütfun, rahme­ti.n, ikramm, in'amın) borcunu sorumluluk ve minnettarlık olarak ödeme (şükür 1 iman) ve insanlıktan sorumlu olma (merhamet, feragat): İhsan 1 iyilik dindarlığı.

Ahlak ve din özünde iki katlıdır: 1. Hayır ve şer, havf ve reca~ korku ve çıkar, cennet ve cehennem, maslahat 1 menfaa·t ve mazarrat, adalet ve zulüm' e dayanan din ve ahlak. 2. Minnet 1 şük­ran ve vurdumduymazlık - küfran, hüsn 1 ihsan ve kubuh, cesaret 1 sorumluluk ve korkaklık 1 sorumsuzluk, merhamet ve iİı.safsız­lık. Birincisi avam için, ikincisi havas içindir.

697 Ankara Üniversitesi İlahiyat Fak. ögreıim Üyesi

411

Bütün Boyutlanyla Din

İlahi din, bir "gramer" veya "dil oyunu"dur. Kesin- değiş­mez kurallan vardır (iman, ibadet, ahlak). Meşşailer ve İşrakilik (mistikler), İslam'ın gramer kurallarını tahrip etmek istiyorlardı. Kelamcılar ise buna karşı mücadele ettiler. Kelam ekallerinin yan­lış konuşmalar yaptığını veya şive bozukluklannın olduğunu söy­leyebiliriz; ancak filozoflar ve mistikler gibi kasıtlı olarak grameri tahrip etmeye kalkışmadılar. Dinin sadece ibadet ve mabet olarak öne çıkarılması, onu salt bir "Tanrı davası" olmaya indirgeyerek onun diğer yarısı ol~n "insan davası" olmasını (adalet/ merhamet) örtmüştür.

Dirıin tarihi süreç içinde maruz kalabileceği iki tehlike, de­jenere olmak veya fosilleşmek 1 donmaktır. Bu tehlikelere düşme­mesi için, geleneği sürdürmenin ve tecdit yapmanın kurallarını iyi belirlemek zorundadır. Neden bazı "yenilik"lere sıcak bakılırken başkalanna kötü gözle bakılmaktadır? Yeni keşfedilen veya icat edilen şeylerin "tecdit': veya "biq."'at" yoluyla asl'a ·dahil edilme­sinin kurallan veya daha "önce" var olan bir unsurun "gelenek" olarak sürdürülmesinin kurallan neler olacaktır? Örf 1 maruf, bir kriterdir; anca],< kitleler yanlış şeyler üzerinde de icma etmekte-., dirler. Tanrı ve Peygamber'in verdiği hükümlerin baz_ılan zamana bağlı olabileceği için, tümü birden değişmez kesin bir ilke oluştu­ramaz. insanlar, duygusal ve düşünsel olarak dinamik bir şekilde değiştikleri için, değişen duygu ve düşüncelerin çok sayıda insana maslahat 1 menfaat t~min ·edenleri ne, onların estetik heğeriHerine uygun olanlara "iyi" ve "güzel"; mefsedet ve m~arra_t verenlerine, onlara iğrençlik ve iğretilik verenlerine "kötü" ve "çirkin" diyebi­liriz. Adalet v~ zulüm kavramlan böyle doğar. .

Din, özünde insan için köklü problemler 1 soru(n)lar vazet­me ve burılan çözm~ stratejll:eridir. Bu süreç, aynı zamanda kimlik tanımlama, biz ve öteki yaratma sürecidir. İslam dininin vazettiği sorular iki tanedir:

412

1: "Bu değirmenin suyu nereden geliyor?"· başka bir deyişle · · "Neden hiçliğin ·karanlık sessizliği yerine, varlığın bo ll uğu

var?"

2. "Ben kimim ve burada ne işim var?"

Dinin Mahiyeti· Üzerine Teemmüller

Bu sorulara iki katlı kimlik tanımıyla iki cevap verilmiştir.

l. Tevhid (Tanrı sorunu): Küfür- şirk (teolojik biz).

2. Ahlak-Cinsan sorunu): Adalet- zulüm (politik biz). Bugün teolojik problem "şirk" olmaktan çıkmış, ateizm ve Tan­rı'nın unutulması olmuştur. Zulüm problemi, ·şekil değişti­·rerek devam ediyor.

Dinlerin trajedisi, insanlığın çocukluk dönemlerinin cahil ve gençlik dönemlerinin cesur cevapları oluşları ve sabit hakikaderle değişken hakikatierin ayırımını ve bu ayırımı yapacak kriteri gelişttyememeleridir.

ı. Mistik tecrübe (Tanrı sevgisi 1 aşkı).

2. Muhafazakar lık: Yükte hafif, pahadaağır arneller (ibadetler) ile Tanrı'nın gözüne girme; Tanrı'yı kandırma teşebbüsü.

3. Radikal 1 Siyasal dindarlık: Güç istencinin dinsel kıhfla bağnazlık, yobazlık,.şiddet ve dogmatiklikle tezahürü.

4. Vicdan - Ahlak - Hukukun önemsenmesi. İman ve salih amel. Yorumsal konsensüs arama.

Yaşamı metafizik 1 dünya görüşü 1 paradigma 1 iman içinde amaç ve gayeleri bakımından değil, ancak yapılan, alanlan ve iş­l~yişleri bakımından 1,1zmanlıklara 1 ihtisaslara, komparnmanlara ayırmak gerekebilir. Bu laiklik değildir. Din; oksijen, ışık, iklim olarak derinden ve görünmez olarak ortaya çıkmış bütün hayat forinlannı etkiler. Dinselin insaniann gözüne riya olarak, gösteriş olarak sokulması doğru değildir. Dinin şehirde yoğun 1 kurumsal olarak bulunuşu ise, oksijen Üreten yeşil alanlara (park ve bahçe­ler) berizer, marreviyat ve merhamet üretme merkezleri: Canıller, tekkeler, Kur'an kurslan, ilahiyat fakülteleri, imam hatipler, vakıf­lar,_ dernekler ... vs.

Din özünde iki şeydir:

l. Soru vazedip cevap verme. İslam dini iki soru vazedip on­ların ·cevabını vermiştir: (a) "Bu değirmenin suyu nereden geliy~r?" veya '_'Bu varlık ~eyin nesi?" (b) "Benim .bu dün­yada ne işim var?" veya "Ben kimim?"

2. İnsana vaatte bulunma. islam dininin bir ilkesi el-va'd ve'l-va'tddir. Yani havf ve reca, umut ve korku, nihai ka-

413

Burun Boyutlanyla Din

zanç ve kayıp. Ahiret, akıbet, son gaye, amaç: Tanrı nzası 1 cennet veya Tanrı gazabı 1 cehennem.

Tanrı ve insanla ilişki dinlerde sorun olabiliyor. Doğrusu, Tann'ya kar.şı "saygı" (iman ve ibadet), insana karşı ise "sorum­luluk" (adalet ve merhamet) ilişkisiyken; Hıristiyanlık, Tanrı'ya ve insana karşı "sevgi"yi din davası haline getirirken; rnistisizm (tasavvuf), insana karşı sevgiyi, Tanrı'ya karşı "aşkı" dini dava ha­line getirdi. Oysa sevgi, duygulanıma bağlı, pasif ve koşullu bir erdemdir.

Dinin kurucusunun oluşturduğu normlar, zamanla tea­loglar tarafından yorumlanarak cemaat, mezhep, tarikat olarak somutlaşır. Teologlann ve mezhep, tarikat ve cemaat üyelerinin tr~jedisi, kendilerini üst kimliği 1 öğretiyi ensahih (ortodoks) şe­kilde yansıtnklan iddiasıdır.

Din, kimilerine göre hac, ramazan 1 oruç, cuma 1 namaz, kandil ve bayramlar olarak "mevsimlik"; sakal, cübbe, başörtüsü ve tesbih o[arak görüntülü; kirnilerine göre de ahlak, hukuk ve siyaset olarak dört mevsimlik ve iman - salih amel olarak gizlidir.

ı,

Din, ahiakın Tanrı yaratması (iman) ve O'nunla direkt (iba­det) ve dolaylı, insan üzerinden ahiakl (adalet 1 merhamet) ilişki­ye girmektir.

. . İslamiyerin k~ndinden önceki Yahudi ve Hıristiyanlık tecrü-

belerinden, Araplarin İslamiyet öncesi cahiliyeden aldığı değerleri göz önüne almadan, hepsini kendinin vazettiğini, yarattığını ileri sürmek ne kadar doğrudur? İslam uygarlığının da, yayıldığı coğ­rafyada J\kdeniz, Mezopotamya, Yunan, İran, Roma -Bizans, Hint, Mısır. .. medeniyetlerinden aldıklarını hesaba katıİladan kendi ya­rattığı orijinal unsurlan abçrrtmak ne kadar doğrudur? İnsanlığın ortak paydasından dolayı, evirme süreci ve sentez 1 etkilenıne ola­yı orijinal, otantik, ibda ve yenilikten her zaman daha fazladır. Örneği: Mevlana'nın Mesnevi'si. Bu kitap kadün Hint mistisizmi­nin, Yunan Yeni-Platonculuğunuri, İran dilinin, Türk "(Selçuklu­Konya) müsamahasının ve Arapça Kur'an'ın bir sentezidir. Kanıt: . Ma aşık-i aşkım, moselman digerest 1 Ma mür-ı za'ifem, Süleyman digerest [Biz, aşkın aşığiyız; Müslüman başkadır 1 Biz, zayıf kann­calanz; Süleyman başkadır].

414

Dinin Mahiyeti Üzerine Teemmllller

Halkların dini (itikat - ri tü el), onların falklor oyunlan gibi ebeveynlerinden, atalanndan öğrendiği, miras olarak devraldı­ğı ve oynadığı oyunlar gibidir. Avaının küfrü, onların zulmüdür. Tanrı'nın rahmeti itikatta, adaleti arnelde gerçekleşecek.

Anlam nedensellik, amaçlılık, gayeliliktir (hakk- hikmet). Ötesi abes, absürt, saçma, batıl, boş ve hiççiliktir. Bilinemezcilik (agnostisizm), ikinciye hizmet eder: "Hikmetinden sual olmaz Ya­radan!"

Dinlerde ritüeller 1 ayinler, Tanrı'ya imanın doğurduğu saygı­yı ifade etmenin aracı olmaktan çı.klp da kendinde amaç 1 din haline geldikçe, bireylerin ahlaki vicdanını dumura uğratır. Din 1 şeriat, Tanrı'yı saygı merkezi olmaktan çıkanp daima dış zorlayıcı, azap tehditçisi, yüce - kutsal Tanrı'nın kesin buyruklarına koşulsuz bo­yun eğmeyi 1 itaati vurgulayarak insanın bireysel vicdanını dumura uğratır. Dindarlarm yaygın fanatizmi 1 taassubu 1 bağnazlığı ve şid-deti buradan gelir. ·

Din, ihtiyaç ve ürün olarak suya benzer; halklara, coğrafya­ya ve zamana göre tadı, kokusu ve temizliği - kirliliği (içine kan­şanlar) değişir.

Birçok dindar, sadece "ibadet 1 ritüel 1 ayin"lerle Tanrı'nın gözüne girip ebedi kurtuluşu 1 mutluluğu kazandıklanna inan­dıklan için, insanlara merhamet ve adalet gösteremezler. Tanrı'ya karşı şükran ve saygının ifadesinin formlan olması gereken iba­detleri, ebedi mutluluk 1 kurtuluşun fiyan, pahası ve ücreti san­mak, cahil dindarların aymazlığıdır. .

"Aşk dini"nin müntesipleri (İbn 'Arabt, Mevlana, Yunus· Emre ... ), Tanrı'ya olan aşklarını ileri sürerek, gerekçe göstererek dünyayı imar ve ıslahtan vazgeçiyorlar. Bu, işverenin veya saray sahibinin iş verdiği işçilerin veya saray hizmetçilerinin koşulduk­lan işlerin zorluğundan, sorumluluğundan kaçarak patronlannıı veya ev salıibesine aşık olmalan ve ona sulanmalan terbiyesizli­ğidir. "Adil Yargıç" imgesinden vazgeçerek, "aşık" imgesini onun yepne ikame ettiler. ·

İnanç, Tanrı'nın var olduğunun kesin ve şüphesiz olarak te­yit edilmesi, kanaati, bilgisi (şeytanda olduğu gibi) ve yargısıdır.

415

Bütün Boyutlanyla Din

Dini inancın ayırt edici özelliği, argümana dayanahileceği gibi, aslı olmayan 1 vehim ve zanna da dayanabilmesi ve insanın ebedi var kalma arzusuyla bağlanuh olması hasebiyle sahibinin, değişmest­ne kolay kolay müsaade etm.emesidir. İman ise Tann'nın fiilierinin v~ niteliklerinin doğru takdir edilmesi ve bunun akabinde insanda oluşan duygusal değerlilik yaşantılandır (şükran, haşyet, güven, umut, sevgi, tazim).

İhtiyaç, aslam çakal ya da sırdan yapıyorsa din, -yani "fani" olan insanın ebedi var kalma 1 yok olmama arzusu ve ihtiyacı (umut ~e korku)- Tann gibi mu dak ~ir "güç"le Üiş!Usi bağlamında onu felç edebilir ve hemcinsine karşı tehlikeli hale getirebilir (fa­natizm, bağnailık, yobazlık, gericilik, şiddet). Din, insanın ateŞle ilişkisine benzer; ateş, insanı ısıup aydınlattığı gibi, yangın. ohıp onu yok da edebilir. ·

Dinsel bilinç kadar kolay yorulup hemen kendine bir ev ya­pan başka bir bilinç yoktur: "Allah'tan başkalannı veli edinenierin durumu, kendine bir ev yapan örümceğin durumu .gibidir. Oysa evlerin en dayanıksızı, örümcek evidir." (Ankebut 29/4 1)

ı,

Gerçekliğe 1 kevn ve fesada (is), yapıya 1 yapılanmaya ve bo-zulmaya 1 çürümeye "seküler" bir gözle bakma yerine, "~er an yeni bir _işte olan" (Rahman 55/29) Allah'ın ayan (O'nun işleri) olarak bakabilsek o zaman gözümüz, sadece oradaki ahlaki aynk odarına (haramlara), az sayıdaki istisnaiara (küfür, zulüm, fesad ... ) bakıp oradaki değişimi 1 dönüşümü 1 dinamizmi, çoğulluğu "norİnal" görüp hep istisnaya fikslenecekti. Gerçekliğe "seküler" gözle, yani yaratanı unutarak "kendinde doğa 1 tabiat" olarak bakınca, orada­ki değişmeyi, yenilerimeyi, icat çıkarmayı, keşfi bid'at kavramıyla negatif olarak kodlayıp dini o lam salt sabit 1 donuk-! mumyalan­mış olarak a[gıladık. Oysa din; insanın sabit 1 değişmez 1 fıtrau, yani vicdam 1 hak olarak (Rum 30/30) tekvine, oluşa (kevn ve fesad) teşri gözüyle bakrnaknr. Din (düşünce- duygu- davranış),

insanın dibindedir. Tevrat, İncil ve Kur'an, sabit 1 evrensel dinin tarihsel 1 toplumsal yorumlandır. Sabit olari hakikat Allah, ahiret ve ahlakur; değişen hakikat ise ahiakın halleridir. Zaman yoktur; varlığın "oluşu" vardır.

416

Dinin Mahiyeti Üzerine Teemmüller

inancın dezavantaj ı, sahibini ebedi hüsran/ kayıp 1 yok olma korkusundan kurtanp onu ebedi kurtuluşa kavuşma güvencesi sağlamasıdır. Bunu vadeden otoritenin (Allah'ın) söylediklerini derinlemesine, dibine kadar araşnrma 1 anlama ve gerektiğinde değiştirme cesaretini 1 öz güvenini yok etmesidir. O'nun gözüne girme saiki, bütün hayatını kapsar. Dini dogmatiklerin yüzünde Tann ve Peygamber adına konuşmanın kibri ile bunun mümkün olamayacağım anlayamamamn ahmaklığı üst-üstedir. Kanıt, ge­rekçe, delil, beyyine, sultan, istidlal, burhan yerine; sahip olunan geleneğin ömrünü (tarih) ve yaygınlığını (toplum) "kanıt" diye ileri sürmek, müşriklerin ve Kitap ehlinin başvurduklan taklide dayalı bir tutumdur.

417