UVODHiljade godina obrada materijala i gradnja obavljali su se uz pomo jednostavnih i primitivnih ureaja ija je pokretaka snaga bila u prirodnim izvorima energije: vjetar, voda, ivotinjska i ljudska snaga. Pored pokretake snage prirode ljudi su koristili i uad, poluge i koloture, ali sva ova pomagala mogla su biti pokretana i korisna samo uz upotrebu ljudske snage. Zemljani radovi i njima slini masovni radovi razvili su primjenu visoke mehaniziranosti velikih uticaja pojedinih maina. Zato je prouavanje tehnologije zemljanih radova zapravo prouavanje primjene pojedinih graevinskih maina i ureaja u meusobno povezanom djelovanju koje na kraju daje odreeni (eljeni) proizvod ili graevinu. Zemljani radovi se uglavnom izvode s upotrebom graevinske mehanizacije, koja je zahvaljujui intenzivnom razvoju proizvodnje graevinskih ureaja dostigla vrlo visoke rezultate, to je uveliko olakalo, ali i znatno ubrzalo izvoenje radova. Udio fizikog rada u izvoenju zemljanih radova neznatan je i postoji jedino kod vrlo malih objekata, gdje zbog prostornih ogranienja nije mogue koristiti maine. Kad su u pitanju radovi u vrstom materijalu i stijeni na raspolaganju stoji irok izbor strojeva visokog uticaja. Dizalica je ureaj za podizanje tereta koji se sastoji od vitla, eline uadi ili lanaca te kuke. Koristi se za podizanje i sputanje, ali i za horizontalno pomicanje predmeta. Prve dizalice upotrebljavane su ve davno u domainstvu, na primjer za dranje lonca za kuhanje i njegovo premjetanje s vatre ili na nju. Stari Grci su vjerojatno izumili i poeli primjenjivati prve graevinske dizalice. I Egipani su ih koristili u izgradnji piramida. U Srednjem vijeku u upotrebu su ule prve luke dizalice, za utovar i istovar tereta s brodova, a kasnije i za njihovu izgradnju.

1

DizaliceMaine za prenos i dizanje su specijalne maine namenjene unutranjem (gradilinom) transportu. One obuhvataju sledee tipove maina: Toranjski kranovi, Auto dizalice, Ostali kranovi ( portalni, mosni, kabl i derik kranovi ), Specijalni ureaji (pumpe za beton, viljukari, platforme i liftovi).

Veina maina za prenos i dizanje spadaju u maine sa ciklinim dejstvom. Izuzetak su pumpe za beton. Pogon ovih maina moe biti na elektrini pogon i sa motorima sa unutranjem sagorevanjem. Djelotvornost maina za prenos i dizanje rauna se kao za maine sa ciklinim djelovanjem uz precizno odreivanje trajanja ciklusa.

2.1.MONTAA KRANA

Slika 1. Kran Postupak sastavljanja dizalica od dovezenih komponenti u cjelinu spremnu za djelovanje (prenos i dizanje), ili postupak uspravljanja dizalice u oblik spreman za djelovanje, naziva se montaa dizalice. Obrnuti postupak, od stanja dizalice u kome je mogla da djeluje do rastavljanja u transportabilne komponente, ili povratak dizalice u stanje da se moe kao cjelina transportovati putevima zovemo demontaa dizalice. 2

Montaa i demontaa dizalice su sloeni monterski zadaci i moraju se sprovoditi tano za svaki tip po uputstvima proizvoaa i svim sigurnosnim mjerama. Trajanje procesa montae i demontae moe biti reda veliine nekoliko sati do reda veliine nekoliko sedmica, zavisno od veliine dizalice, vrste, marke i tipa, kao i od mogunosti koritenja pomonih sredstava (auto dizalice, dizalice na gusenicama...). Mnogi proizvoai novih tipova kranova uzimaju kao pretpostavku za montau prisustvo auto dizalica odreene nosivosti. Za vee toranjske kranove sa horizontalnom strijelom vrijeme montae iznosi oko 10 dana sa priblino 1000 radnih sati. Priblian odnos trajanja montaa-demontaa je 60%-40%. Kod puzajuih - Kletter kranova, vremena za montau kreu se od 120 do 180 radnih sati. Vrijeme potrebno za postavljanje 1 m kolosijeka iznosi od 1,50 h/m do 2,5 h/m.

2.2. TORANJSKI KRANOVI

Slika 2. Toranjski kranovi

Toranjski kranovi su maine koje se koriste za prijenos kabastog materijala i betona u visokogradnji. Osnovni elementi konstrukcije toranjskog krana su: 3

o o o o

postolje - omoguava prenos teine krana i tereta koji se prenosi na tlo balast - svojom teinom pravi ravnoteu sa teretom koji se prenosi kranom toranj - svojom visinom omoguava vertikalni transport materijala strela krana (ruka) - omoguava horizontalni transport materijala

Osnovne karakteristike konstrukcije toranjskih kranova su: Konstrukcija strele toranjskog krana: horizontalno pomijeranje moe da se izvede na dva osnovna naina: postoje kranovi kod kojih je strela pokretna u vertikalnom pravcu (takozvana igla) rotiranjem oko take spoja sa tornjem i kranovi sa strelom koji je stalno u horizontalnom poloaju i po kojoj se kree ekrk krana (maka). Poloaj obrtnog dijela toranjskog krana: kod manjih kranova, obre se i toranj i strela krana, dok se kod veih toranjskih kranova najee obre samo gornji dio krana sa strelom Poloaj komandne kabine: komandna kabina najee se nalazi na vrhu krana, ispod strele. Ona se obre zajedno sa strelom ime je obezbeena dobra preglednost. Postoje i (manji) kranovi kod kojih je komandna kabina na postolju i krana kao i kranovi sa daljinskom kontrolom kretanja. Konstrukcija postolja: u zavisnosti od mogunosti pomijeranja tornja krana, postoje kranovi koji se kreu po koloseku, na tokovima i na gusenicama. Takoe, postoje i nepokretni toranjski kranovi. Tehniko - eksploatacione karakteristike: osnovne karakteristike su brzina dizanja, obrtanja i kretanja kao i mogunost njihovog kombinovanja. Kod dizalica sa makom, znaajna je i brzina kretanja make. Primjena toranjskih dizalica daje najekonominije rezultate tek kod masa veih od 1.000 m3. Jedan kran moe da snadbijeva 25 zidara kod zidanja opekom odnosno 16 zidara kod primjene blokova. Kljuno je dobro snadbijevanje krana materijalom koji je najee na paletama. Toranjske dizalice treba da obavljaju cijeli unutranji transport, kao i dizanje i premijetanje oplate, dizanje armature, maltera, stolarije itd. Srednja vrijednost je od 12 do 17 ciklusa na sat. Montaa i demontaa dizalice su sloeni monterski zadaci i moraju se provoditi tano za svaki tip po upustvima proizvoaa i svim sigurnosnim mjerama. Kod prorauna djelotvornosti treba proces ralaniti na pojedine operacije (zahvatanje tereta, dizanje tereta, okretanje tornja, sputanje tereta, ponovno dizanje praznog suda, okretanje tornja, sputanje praznog suda).

4

Treba nastojati da se za vrijeme procesa dizalica ne kree po kolosijeku , nego da se sud podmee pod kuku, jer je brzina kretanja dizalice mala i kretanje cijele dizalice sa teretom je neekonomino. Kod prorauna kotanja za pojedinu vrstu rada treba uzeti u obzir uee pojedine pozicije procentualno od ukupnog radnog vremena, jer toranjska dizalica ne treba da radi samo na jednoj poziciji.Takoe, obavezno treba izraunati i jednokratne trokove montae i demontae dizalice. Na slijedeoj slici date su osnovne eme montae toranjskih kranova :

. Slika 3. Montaa toranjskih kranova

2.3. AUTODIZALICE

5

Slika 4. Autodizalica Na poslovima gdje je potrebno angaovanje dizalica u kraem vremenskom periodu ili ako je potrebno trenutno angaovanje, razvijene su posebne vrste dizalica koje se nalaze na asijama specijalnih vozila. Ovakve maine mogu da se same kreu po saobraajnicama i vrlo brzo po pristizanju na gradilite mogu da budu u radnom stanju. Konstrukcija auto dizalica sastoji se od vozila na tokovima i kraka dizalice na ijem se kraju nalazi ekrk. Sam krak dizalice moe da se teleskopski produava i moe biti kutijastog profila ili reetkast. Zbog svoje konstrukcije na tokovima autodizalice moraju da imaju stabilizatore da bi se tokom rada teret ravnomijerno rasporedio na tlo. Stabilizatori se montiraju kada autodizalica zauzme definitivan radni poloaj. Ukoliko se oni ne postave, dozvoljeno optereenje je znatno manje. Autodizalice se ne koriste za kinematiku montau (rad u pokretu) zato to one mogu da rade samo dok maina stoji u mjestu. Ukoliko je potrebno da se rad vri u pokretu, moraju se koristiti dizalice na gusjenicama.

6

Slika 5. Autodizalica Dizalicu pokree motor vozila na kome se dizalica nalazi. Motor pokree hidrauliku pumpu pomou koje se obavljaju sve operacije pri dizanju. Dizalice mogu biti montirane i na inskim vozilima i tada slue potrebama eljeznice (montaa objekta, manipulacija opreme, istovar...) Djelotvornost autodizalica rauna se kao i za ostale maine sa ciklinim djelovanjem. Koeficijent koritenja vremena je prilino mali i iznosi 0,3 do 0,5. Obraun djelotvornosti vri se raslanjivanjem procesa na operacije zahvatanja tereta, kretanja u tri dimenzije, istovara i manipulacije pri utovaru i istovaru (ukljuujui i saekivanje kod utovara).

Slika 6. Priprema za utovar i istovar Montaa autodizalica (dovoenje u radni poloaj) traje oko 1h.

7

2.4. OSTALI KRANOVI2.4.1. DERIK KRANOVI

Slika 7. Derik kran Derik kranovi su maine za prenos i podizanje materijala koje imaju veoma iroku primjenu. Koriste se kod montae mostova, elinih hala, betonskih brana i sl. Konstrukciju derik krana ine slijedei elementi: Vertikalni jarbol - punog ili reetkastog profila koji se kree oko svoje vertikalne ose. U gornjim takama, ukruen je u vertikalni poloaj sa dva kruta tapa ili elinim uadima (od 4 do 12 komada). Na donjem kraju, jarbol je zblobno oslonjen to mu dozvoljava okretanje. Katarka - tap punog ili reetkastog profila koji je sa jarboloom vezan u donjoj oslonakoj taki jarbola koja je nepokretna. Katarka moe da rotira oko svoje donje take i time mijenja svoj ugao prema horizontu. Na svom gornjem kraju, katarka je objeena preko koturaa za vrh jarbola, ime se mijenja nagib, a samim tim i domet derik krana. Pogon preko 3 vitla - jedno slui za obrtanje jarbola oko katarke, drugo za dizanje i sputanje katarke dok tree slui za dizanje i sputanje tereta.

8

Slika 8. Derik kran Derik kranovi primjenjuju se kod montae mostova, elinih hala i kod montane gradnje sa prefabrikovanim elementima. U ovim sluajevima, kranovi se postavljaju na postolje koje se kree po kolosijeku. Katarka je izlomljena ( kao guiji vrat ) i izrauje se od pune limene konstrukcije kao i ukruenja. Obraun djelotvorsnoti derik krana vri se raslanjivanjem procesa na operacije zahvatanja tereta, kretanja u tri dimenzije, istovara i manipulacije pri utovaru i istovaru (ukljuijui i saekivanje kod utovara). Brzine kretanja su slijedee: brzina dizanja tereta 0,5 - 1 m-sec, broj obrtaja jarbola 0,4 - 0,7 o-min.

2.4.2. KABL KRANOVIKabl kranovi su maine koje vre prenos tereta na vee udaljenosti u horizontalnom i vertikalnom pravcu. Oni sjedinjuju veliku nosivost sa velikim rasponima i velikim brzinama kretanja ekrka. Na ovaj nain, kabl kranovi omoguavaju ostvarivanje velikih uinaka i njihova prijmena je isplativa samo kod izvoenja velikih radova, obino ne manjih od 100.000 m3 , ili kada se ne mogu primjeniti druga sredstva za prenos i dizanje (rad u klisurama i slino). Kabl kranovi se sastoje od dva tornja izmeu kojih je razapeto nosee ue, po kome se kree ekrk (maka) koji nosi teret. Najee, jedan od tornjeva je snadbijeven pogonskim ureajima, dok su na drugom ureaji za zatezanje noseeg ueta.

9

Konstrukciju kabl krana ine: dva tornja - nalaze se na krajevima podruija koje je pokriveno radom kabl krana najee najviim bonim stranama klanca i slino. Najee, jedan od tornjeva je snadbijeven pogonskim ureajima, dok su na drugom ureaji za zatezanje noseeg ueta sa tegovima. nosee ue - razapeto je izmeu tornjeva i slui kao lananica koja prihvata optereenje od tereta koji se prenosi. Na njemu se nalazi ekrk (maka) koji prihvata teret. Presjek noseeg ueta zavisi od raspona krana i njegove nosivosti. vuno ue - vezano je za jedan kraj make i slui za horizontalno pokretanje make ue za podizanje tereta - ide preko make do pogonskog dijela ue sa jahaima - slui kao nosee ue za vuno i ue za podizanje tereta kako ova dva ne bi slobodno visili u vazduhu.

-

Prema dispoziciji i konstrukciji tornjeva, kabl kran moe biti slijedee konstrukcije: . Na slijedeoj slici, dat je ematski prikaz tri osnovna tipa konstrukcije kabl krana: oba tornja su pokretna i kreu se po paralelnim stazama oba tornja su nepokretna i u tom sluaju kran pokriva samo profil klisure oba tornja su fiksna ali se mogu pomijerati (naginjati) upravno na raspon krana po 15o na svaku stranu, ukupno 30o. Ovo su takozvani pendel kabl kranovi. jedan toranj je fiksan a drugi je radijalno pokretan, i tada kabl kran pokriva povrinu oblika isjeka kruga

Slika 8. a) Jedan toranj je pokretan a drugi je fiksan

Slika 8. b) Oba tornja su pokretna

10

Slika 8. c) Oba tornja su nepokretna Postavljanje kabl kranova zahtjeva izvrenje obimnih radova u tlu kao, znatnijih betonskih radova na izradi staza i dui period za montau i probni pogon (dva do est mjeseci). Proraun djelotvornosti kabl kranova vri se kao i kod drugih maina za prenos i dizanje. Trajanje ciklusa obuhvata trajanje pojedinih pokreta i vreme manipulacije (zahvatanje tereta, ubrzanje i usporenje i istovar). Okvirne vrijednosti vremena manipulacije date su u sledeoj tabeli: Vrste radova Prenos oplate 600-720 0,6-0,8 0,5-0,8

Montaa elemenata Vrijeme manipulacije(sec) Koeficijent Kp Koeficijent Kv 480-900 0,5-0 0,4-0,7

armature

i Prenos sudu 120-150 0,8-1,0 0,7-0,9

betona

u

Kod projektovanja kabl kranova, potrebno je znati i oekivanu vrijednost nagiba lananice, odnosno za zadate uslove veliinu koncentrisanog tereta. Okvirno, uzima se da je nagib jednak L/20, gde je L raspon noseeg ueta. Veliina horizontalne sile treba da je jednaka 0,25 od moi noenja ueta pri lomu.

11

2.4.3.MOSNI KRANOVI

Slika 9. Mosni kran Po svojoj konstrukciji, mosni kranovi su slini portalnim kranovima s tim da nemaju stubove i da imaju vei raspon. Mosni kranovi se kreu po inama koji se nalaze na kranskim nosaima i obezbjeuju cijelu halu. Eventualno, kranski nosai mogu i da izlaze iz hale, ukoliko postoje odgovarajui nosai i time poveaju domet krana. Obraun djelotvornosti mosnog krana vri se raslanjivanjem procesa na operacije zahvatanja tereta, kretanja u tri dimenzije, istovara i manipulacije pri utovaru i istovaru. Obraun djelotvornosti mosnog krana vri se raslanjivanjem procesa na operacije zahvatanja tereta, kretanja u tri dimenzije, istovara i manipulacije pri utovaru i istovaru (ukljuujui i saekivanje kod utovara). Brzine kretanja mosta su od 50 do 100 metara po minuti, make od 20 - 40 m/min, a brzina dizanja tereta od 6 - 20 m/min.

Slika 10. Sastavljanje mosnog krana Vrijednosti koeficijenta Kv kree se od 0,1 - 0,4 a vrijednosti koeficijenta Kp od 0,2 - 0,9.

12

Slika 11. Mosni kran

2.4.4. PORTALNI KRANOVI

Slika 12. Portalni kran

Portalni kranovi sastoje se od rama (portala) koji moe biti fiksiran ili, to je mnogo ei sluaj, montiran na kolosijeku. Konstrukcija rama sastoji se od dva stuba i grede. Izraena je od elika, i moe biti punog profila ili reetkasta. Na gredi se nalazi ekrk (maka) kojim se izvodi manipulacija teretom. Rukovanje kranom izvodi se elektrinim komandama iz kabine koja se nalazi najee ispod grede portala. Kod manjih portalnih kranova, rukovanje se izvodi preko kontrolnog ureaja koji visi na kablu sa grede. Portalni kran pokriva stazu po kojoj se kree. Operacije koje on izvodi svode se na utovar, prenos i istovar u granicama duine staze. Proraun djelotvornosti portalnih kranova vri se prema optoj formuli za maine za prenos i dizanje. Kljuni problem je odreivanje trajanja vremena jednog ciklusa i procjena vrijednosti koeficijenata Kp i Kv. Jedan ciklus rada sastoji se od operacija utovara, 13

transporta u granicama staze, istovara i povratka do mjesta utovara. Transport obuhvata kretanje krana po kolosijeku, kretanje make po gredi i podizanje/sputanje tereta. Pri odreivanju trajanja ciklusa, mogu se koristiti slijedei podaci o brzinama: Operacija Kretanje krana po kolosijeku Kretanje make po gredi Dizanje tereta Brzina (m/min) 30-35 35 7-10

Vrijednosti koeficijenta Kv kree se od 0,1 - 0,5 a vrijednosti koeficijenta Kp od 0,3 - 0,9.

14

ZakljuakMaine za dizanje imaju veliku primjenu u savremenom graevinarstvu. Primjena maina za dizanje u graevinarstvu donosi brzinu i olakava izvoenje, poveava profit jer se upotrebom ureaja poveava produktivnost, a primjena ureaja uveava kvalitet i preciznost izvoenja pa se gotovo eliminira mogunost pogreke. Svrha ureaja za dizanje je podizanje, prenos i sputanje. Meutim, nemaju sve dizalice mogunost horizontalnog prenosa, ve samo podizanja i sputanja (lift, skip, konzolne). Postoje razliite vrste maina za dizanje. Veina maina za prenos i dizanje spadaju u maine sa ciklinim djelovanjem. Izuzetak su pumpe za beton. Pogon ovih maina moe biti na elektrini pogon i sa motorima sa unutranjim sagorijevanjem. Uinkovitost maina za prenos i dizanje rauna se kao za maine sa ciklinim djelovanjem uz precizno odreivanje trajanja ciklusa. Kada su u pitanju maine za dizanje posebno je vano voditi rauna o sigurnosti njihovog koritenja. Ove maine su uvrtene u Pravilnik o listi maina i ureaja s poveanim opasnostima kojim se utvruju maine i ureaji s poveanim opasnostima i obaveze poslodavca da ispituje njihovu ispravnost.

15

Literatura Davor Z. Ostri, Slobodan B. Toi, Dizalice, Beograd, 2005. Miroslav R., Dizalice i transporteri, Zavod za udbenike, Beograd, 2004. http://hr.wikipedia.org/wiki/Dizalica http://www.jelsingrad.net/download/masine/dizalice.pdf

16

SADRAJ UVOD.......................................................................................................................................1 Dizalice.....................................................................................................................................2 2.1.MONTAA KRANA.........................................................................................................2 2.2. TORANJSKI KRANOVI..................................................................................................3 2.3. AUTODIZALICE...........................................................................................................5 2.4. OSTALI KRANOVI.........................................................................................................8 2.4.2. KABL KRANOVI..........................................................................................................9 2.4.3.MOSNI KRANOVI.......................................................................................................12 2.4.4. PORTALNI KRANOVI...............................................................................................13 Zakljuak ...............................................................................................................................15 Literatura ...............................................................................................................................16

17