ödənilməsi» deməkdir - hidden · web viewixtisas: 050647 –metrologiya, standartlaşdırma...

Fənn: Beynəlxalq standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma (ADAU- 2011)

Ixtisas: 050647 –Metrologiya, standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma mühəndisliyi

Dos.İ.A.Əmiraslanov,

Ədəbiyyat:1. N.R.Məmmədov Standartlaşdırmanın əsasları,

Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 2. A.M.Qafarov Standartlaşdırmanın əsasları,

Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003 3. A.M.Qafarov Sertifikattlaşdırma , Dərs vəsaiti,

Bakı, Çaşoğlu -20034 N.H.Fərzanə və b. Standartlaşdırmanın əsasları,

Dərs vəsaiti, Bakı, Təhsil -2007 5. Ş.İ.Həsənov və b. Beynəlxalq standartlaşdırma və

məhsulların keyfiyyət ekspertizasıDərs vəsaiti, Gəncə- 2003

Mühazirə 1.

Мювзу: Стандартлашдырмаnın гыса инкишаф тарихи və onun

mahiyyəti.

П л а н:1. Стандартлашдырманын гыса инкишаф тарихи.2. Бейнялхалг (рэионал) стандартлашдырма4. Standatlaşdırman mahiyyəti və məzmunu.

4 Standartlaşdırma üzrə normativ sənədlər və standartların növləri.

1. Стандартлашдырманын гыса инкишаф тарихи

Стандартлашдырманын елементләри о заман мейдана чыхмышды ки, hәлә бу барöдə hеч бир термин yох иди. Буна ашаьыдакылары мисал эюстәрмәк олар. Мисирдә фараонлар пирадималарын тикинтисиндә 410x200x130 мм юлчцйя малик кәрпичлярдəн истифадя етмяляри, гәдим Ромада су чархларынын катапултларынын ( həрби учуcу машын) йарадылмасы заманы мцтянасип әдәдләр методунун тәтбиги, ромалылыр тяряфиндән шәщярин су кәмәринин тикинтисиндә

мцәййән диаметрляря малик борулардан истифадә олунмасы, парчаларын юлчцляринин кейфиййят кюстәрижиләринин мцәййәнләшдирилмәси вә с.инсан фәалиyyәтинин елə бир саhəси йохдур ки, стандартлар

2

она тохунмасын. Стандартлашдырма щямишя инсанлара йашаmагда вә ишләмәкдә кöмәк етмишдир.

Стандартлашдырманын методик әсасларынын важиб принсипляриндән бири олан "нисби юлчцләр прннсипи беля баш парметрә әсасланыр ки, машынын истәнилән щиссясинин бцтцн юлчцляри юз араларында бир сыра амилләрдән иряли эәлән асыллыгларла баьлыдыр. Бу принсипляр илк дәфя 4200 ил бундан яввял гәдим Мисирдә иншаат техникасында катапултун hазырланмасында тәтбиг едилмишдир. Стандартлашдырмаyа әсасланмыш гурулмасыны геyд едирляр. Истифадя едилән дашлар дәгиг юлчцләрә малик дир вә бунсуз мцhәндис фәалиййәти саhәсиндә тарихчиләр адәтян гяим Мисирдә пирамидаларын пирамидаларын дцзэцн hәндәси формасыны, онларын узун мцддят сахланылмасыны тямин етмәк мцмкцн олмазды.

Вавилон гüлләсинин hцндцрлцйц 90м-дир. Онун тикинтисиндö 85 млн. дәгиг юлчцлц бишмиш кәрпич истифадә

едилмишдир. Пирамидалардан фәргли олараг бурада баьлайыжы кими асфалтдан истифадә едилмишдир. hüндüрлüyü 15 м олан гцллöнин йухары мәртәбәсинә кöy ширәләнмиш кәрпиждән цз чякилмишдир ки, бунун да щазырланмасы няинки стандарт юлчцлярин, щям дя стабил ресептуранын дцрцст эюзлянилмясинин нятижясидир.

Мцасир тарих щесабы юлкялярин чоху цчцн стандартдыр. Бир сыра юлкялярин юз тарих щесабы системи мювжуддур вя онлар бу вя йа диэяр юлкя мигйасында стандартдыр.

Əlverişli qiymətə lazımi keyfiyyətli mal əldə etmək, eləcə də, təhlükəsiz və

komfortlu əmək hüquqlarını təmin edən, yerinə yetiriləsi məcburi və yaxud tövsiyə

xarakteri daşıyan tələblərin, pozulmaların, qaydaların və xassələrin işlənib təyin

edil-məsinə yönələn fəaliyyətə standartlaşdırma deyilir.

2. Standartlaşdırmanın mahiyyəti

Beləliklə, standartlaşdırmanın məqsədi real mövcud olan, planlaşdırılan və

potensial məsələlərin həlli üçün təsbit edilmiş qaydaların, tələblərin, normaların

3

geniş və çox-miqyaslı istifadə olunması vasitəsilə bu və ya digər sahədə qaydaya

salınmanın optimal dərəcəsini əldə etməkdən ibarətdir.

Standartlaşdırmanın məqsədi ümumi və konkret ola bilər.

Normaların, tələblərin və qaydaların işlənməsi ümumi məqsədlərə aiddir:

- məhsulun, işlərin, insanların həyatı və sağlamlığı üçün qulluqların,

ətraf mühitin və əmlakın təhlükəsizliyi ;

- məmulatların uyğunluğu və qarşılıqlı əvəz olunması;

- elmi- texniki tərəqqinin səviyyəsinə müvafiq olaraq məhsulun, işlərin

və qulluqların keyfiyyəti;

- ölçülərin vəhdətini;

- bütün vəsait növlərinə qənaət;

- təsərrüfat obyektləri və fövqaladə halların təhlükəsizliyi;

- ölkənin müdafiə qabiliyyəti və səfərbərliyə hazırlığı.

Stanlartlaşdırmanın konkret məqsədləri – fəaliyyətin müəyyən sahəsinə,

malların və qulluqların istehsal sahələrinə, məhsulun bu və ya digər növünə,

müəssə-yə və s. aiddir.

Standartlaşdırma iki anlayışla bağlıdır: - standartlaşdırma obyekti və

standartlaşdırma sahəsi.

Bu və ya digər tələbləri, xarakteristikaları, parametrləri, qaydaları və s. işlənən

məhsula, prosesə və ya qulluğa standartlaşdırma obyekti deyilir. Standartlaşdırma

bütövlükdə obyektə, yaxud onun ayrı- ayrı xarakteristikalarına aid ola bilər.

Qarrşılıqlı əlaqədə olan standartlaşdırma obyektləri toplusuna

standartlaşdırma sahəsi deyilir.

Məsələn: maşınqayırma sənayesi standartlaşdırma sahəsidir, ancaq

maşınqayırmada standartlaşdırma obyektləri, texnoloji proseslər, mühərriklərin

növləri, maşınların təhlükəsizliyi və ekoloji təmizliyi və s. ola bilər.

Standartlaşdırma müxtəlif səviyyələrdə həyata keçirilir və üç növə bölünür:

- beynəlxalq standartlaşdırma, istənilən dövlətin uyğun təşkilatına

standartlaşdırmada iştirak etmək mümkündürsə;

4

-regional standartlaşdırma, dünyanın bir coğrafi, siyasi və yaxud iqti-sadi

regionuna daxil olan dövlətlərin uyğun təşkilatları üçün mümkün olan fəaliyyətdir.

- milli standartlaşdırma, konkrekt bir dövlətdə aparılan standartlaşdır-

madır. Milli standartlaşdırma müxtəlif səviyyələrdə yerinə yetirilə

bilər: dövlət səviyyəsində, sahə səviyyəsində, iqtisadiyyatın bu və ya

digər sektorunda (məsələn, nazirliklər səviyyəsində), assosiasiyalar

is-tehsaat firmaları, müəssisələr (fabriklər, zavodlar) və idarələr).

- inzibati- ərazi standartlaşdırması, inzibati ərazi tərkibində aparılır.

Стандартлашдырма саhәсиндә тәтбиг олунан әсас терминләр стандартлашдырманын елми принсиплöрини юйрәнән ИСО беyнәлхалг тәшкилаты тәрәфиндән мüәййән едилмишдир. Бу терминләр дцнйанын бир чох öлкöләри тәрәфиндән гöбул едилмишдир. Онларын бир hиссәси Азәрбайжан Республикасынын 8 октйабр

1996-жы илдән гцввәйә минмиш "Стандартлашдырма hаггында" ганунда öз әксини тапмышдыр.

Стандартлашдырма - мәhсуллар (ишләр, хидмәтләр) цчцн норма, гайда вә характеристикалары мцәййәнләшдирән фәалиййәт олуб, ашаьыдакылары тямин етмәк мәгсəди дашыйыр.

1) мәhсулларын (ишләрин, хидмәтләрин) инсанын hяйаты, саьламлыьы, әмлакы вә әтраф мцщит цчцн тәhлцкәсизлийини;

2) мящсулларын техники, технолоъи вя информасийа уйьунлуьу

3) технолоъи вә информасийа уйьунлуьуну, еләжә дә

гаршылыглы әвәз олунмасыны;4) мәhсулларын (ишләрин, хидмәтләрин) елм, техника вә

технолоэийанын инкишафына уйьунлуьуну вә онларын рогабәт габилиййәтинин йцксәлдилмәсини;

d. юлчмәләрин дәгиглийини вя вәhдәтини:e. бцтцн нов ресурсларын гәнаәтини;

5

f. тәбии вә техноэен гәзаларын вя hабелә, диэяр фювгәладә вәзиййятләрин йаранмасы еhтималлары нәзәрə алынмагла тәсәррцфат обйектләринин тәhлцкәсизлийини:

5.) юлкәнин мüдафиә габилиyyәтини вә сәфәрбәрлиyә hазырлыьыны;

6) истеhлакчыларын мәhсулларынын (ишләрин, хидмәтләрин) номенклатурасы вә кейфиййәти hагqында там вә сәhиh информасийайа малик олмаларыны.

Стандарт - мараглы т ә р ә фл ә рин ә кс ә рийй ә тинин разылыь ы ә сасында h азырланмыш в ә мцвафиг с ә ла h ийй ә тли т ә шкилат в ә йа органлар т ә р ә финд ә н т ә сдиг едил ә н к ц тл ə ви

истифад ә цчцн няз ә рд ә тутулмуш м әh сулларын (ишл ә рин, хидм ö тл ә рин) кейфийй ә тин ә в ә т әh лцк ә сизлийин ö даир т ә л ә бл ә ри мц ә йй ә нл ә шдир ә н норматив сяняддир. Стандартлашдырма цзря норматив сянәд - мцяййән нюв фәалиййәтин, йахуд онун нәтижәләринин цмуми олан ижра вә

истифадә норма, гайда вә характеристикаларыны әкс етдирән норматив hугуги актдыр.

Беyнялхалг стандартлар - дцнйа дöвләтләринин әксәриййәтинин гәбул вә истифадә етдийи стандартлар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир.Рекионал (щювзя) стандартлар - техники-иггисади әмәкдашлыг едән бир груп рекионал (hювзә) дöвләтләринин гәбул вә

истифадö етдикләри стандартлар, норма, гаyда вә

тöвсиййәләрдир.Дöвләтларарасы стандартлар - ики дöвләтин гаршылыглы

разылыг әсасында гöбул вә бир-бири илә мцвафиг мцнасибöтләрдә истифадә етдийи стандартлар, норма, гаyда вә

тювсиййәләрдир.Милли стандартлар - аyры-аyры мцстәгил дöвләтин әразисиндә

мцвафиг гайдада hазырланыб истифадә едилән стандартлар, норма, гаyда вә тöвсиййәләрдир.

Стандартлашдырма обyектляри - стандартлашдырма цзрә

ишләрин предмети олан вә шәрти ваhидләрин, ишарәләрин вә

анлаyышларын кöмәйи илә кейфиййәтжә вә кәмий-йятжя характеризә едилә билән мямулатлар, просесләр, гайдалар, методлар вә истеhсал васитәләридир. Стандартлашдырма беyнәлхалг мигyасда, юлкәдә, игтисади район, сәнаyе саhәләри, трест, фирма, мцәссисә вә hәтта сех дахилиндә апарыла биләр.

6Стандарт кюстәричиләри - шәрти ваhидләр, ишарәләр вә йа

анлайышларын кюмәйи илә ифадә едилән стандартлашдырма обйектләринин характеристикаларыдыр. Юлчц, кимyәви тәркиб,физики хассә, кцтлә, истисмар кейфиййәтлöри, сәмәрәлилик, давамлылыг,

е'тибарлылыг вә с. стандарт кюстәричиләри ола биләр. Параметр - мямулатын (просесин, hадисәнин) hәр щансы

хассәсини характеризя сдән гиймəтдир. Параметрлöр стандартларда адәтән параметрик сыралар шәклиндә

кюстәрилир.Параметрик сыра - гәбул едилмиш дәрәчәләр системи

әсасында параметрин мцяййән диапазону даирәсиндя онун әдәди гиймәтинин ардыжыл сырасыдыр.

Стандартладщырылан обйект-ләрин параметрик сыралары цстцн тутулан ядядләр системи әсасында гурулур.[ртандартлашдырма обyектләринин параметрик сыраларынын әсасыны онларын юлчцләри, йцкэютцрмә габилиййәти, истеhсалат эцжц, суряти вя с. тяшкил едир.

Mühazirə 2.

Mövzu: Standartlaşdırmanın məqsədləri, prinsipləri, funksiyaları vəmetodları

Ədəbiyyat:1 N.R.Məmmədov Standartlaşdırmanın əsasları,






Plan:1. Standartlaşdırmanın məqsədi.2. Standartların növləri.3. Standartların metodları.4. Obyrktlərin eyniləşdirmə üsulları.

Standartlaşdırmanın ümumi məqsədi məhsulların, işlərin və xidmətlərin

keyfiyyət məsələləri üzrə istehlakçıların və dövlətin maraqlarının mühafizə

edilməsindən ibarətdir. “Standartlaşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanu-nunun 1-ci fəslinin 1-ci maddəsində aşağıdakı anlayışlar verilir:

Stanlaşdırma – məhsullar, (işlər, xidmətlər) üçün norma , qayda və xarakte-

ristikaları müəyyənləşdirən fəaliyyət olub aşağıdakıları təmin etmək məqsədi daşı-

yır:

- məhsulların (işlərin, xidmətlərin) insanın həyatı, sağlamlığı, əmlakı və ətraf

mühit üçün təhlükəsizliyi;

- məhsulların (işlərin, xidmətlərin) texniki, texnoloji və informasiya

uyğunluğunu, eləcə də qarşılıqlı əvəz olunmasını;

- məhsullarm (işlərin, xidmətlərin) elm, texnika və texnologiyanm inkişafına

uyğunluğunu və onların rəqäbət qabiliyyətinin yüksəldilməsini;

- ölçmələrin dəqiqliymi və vəhdətini;

- bürün növ resurslära qənaəti;

2

- təbii və texnogen qəzaların və habelə digər fövqaladə vəziyyətlərin"

yaranması ehtimallan nəzərə alınmaqla təsərrüfat obyektlərinin təhlükəsizliyini;'

- ölkənin müdafiə qabiliyyətmi və səfərbərliyə hazırlığmı;

-: istehlakçıların məhsullann {işlərin, xidmətlərin) nomenklaturası və

keyfiyyəti haqqında tam və səhih infonnasiyaya malik olmalı.

Standart - maraqlı tərəflərin əksəriyyətinin razılığı əsasında hazırlanmış və

müvafıq səlahiyyətli təşkilat və ya orqanlar tərəfmdən təsdiq edilən kiitləvi istifadə

üçün nəzərdə turulmuş məhsulların (işlərin,: xidmətlərin)- keyfiyyət və

təhlükəsizliyinə dair tələbləri . müəyyənləşdirən normativ sənəddir.

Ştandartlaşdırma üzrə nonnativ sənəd -müəyyən növ

fəaliyyətin, yaxud onun nəticələrinin .ümumi olan icra və

istifadə norma, qayda və xarakteristikalarını əks etdirən

normativ hüquqi aktdır.

Beynəlxalq standartlar - dünya dövlətlərinin əksəriyyətinin qəbul və istifadə

etdiyi standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir.

Regional, (hövzə) standartlar - texniki-iqtisadi əməkdaşlıq edən bir qrup

regional (hövzə) dövlətlərinin qəbul və istifadə etdikləri standartlar, norma, qayda və

töysiyyələrdir.

Dövlətlərarası standartlar - iki dövlətin qarşılıqlı razılığı əsasında qəbu1 və

bir-biri ilə müvafiq münasibətlərdə istifadə etdiyi standartlar, norma, qayda və

tövsiyyələrdir.

Milli standartlar - ауп-ауп müstəqil dövlətlərin ərazisində müvafiq qaydada

hazırlanıb istifadə edilən standartlar, norma, qayda və tövsiyyələrdir.

Standartlaşdırma obyektləri - standartlaşdırma üzrə işlərin predmeti olan və

şərti vahidlərin, işarələrin və anlayışların köməyi ilə кеуfiyyət və kəmiyyətcə

xarakterizə edilə bilən məmulatlar, proseslər, qaydalar, metodlar və istehsal

vasitəİəridir. Standartlaşdırma beynəlxalq miqyasda, regionda, ölkədə, iqtisadi

rayonda, sənaye sahələrində, treşt, fırma, müəssisə və hətta sex daxilində aparıla

bilər.

3

Standart göstəriciləri - şərti vahidlər, işarələr və ya anlayışların köməyilə ifadə

edilən staııdartlaşdırma obyektlərinin xarakteristikalarıdır. Ölçü, kimyəvi tərkib,

fıziki xassə, kütlə, istismar keyfıyyətləri, semərəlilik, davamhlıq, etibarhlıq və s.

standart göstəriciləri ola bilər.

Parametr - məmulatın (prosesin, hadisənin) hər hansı xassəsini xarakterizə

edən qiymətdir. Parametrlər standartlarda adəten parametrik sıralar şəklində

göstərilir.

Standartlaşdırma sahəsində yuxarıda göstərilən əsas terminlər (anlayışlar)

standartlaşdırmanın elmi prinsiplərini öyrənən beynəlxalq İSO təşkilatı tərəfmdən

müəyyən edilmiş və dünyanın əksər ölkələri tərəfındən qəbul edilmişdir.

Məhsulun və xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsini təmin edən normativ

sənədlər sistemində standartlar əsas yerlərdən birini tutur. Standartlarda keyfıyyətin

əsas göstəriciləri və göstəricilərin ölçülərinin xarakteristikaları müəyyənləşdirilir.

Standartlar elm və texnikanın son nailiyyətlərini özündə cəmləşdirir. Ona görə

də onlar ölkəniu iqtisadiyyatının inkişafında böyük rol oynayır. Çünki, standartlar

qabaqcıl təcrübənin mütərəqqi və üsulların geniş yayılmasına imkan yaradır.

Standartlaşdırma elmin, texnikanın və qabaqcıl təcrübənin nəticələrinə

əsaslanaraq nəinki hazırkı, həmçinin gələcək inkişafın əsasını təşkil edir və elmi-

texniki tərəqqi ilə bağlı olaraq daim iııkişafdadır.

Elmi-texniki və iqtisadi tərəqqinin sürətlənməsində standartlaşdmnanın böyük

əhəmiyyəti vardır. O, elmin və texnikanın son nailiyyətlərinin, optimal həllərinin və

nəticələrinin isfehsalata tətbiqini təmin edir, maşın hissələrinin qarşılıqlı əvəz

olunmasına zəmanət verir, xammal və materiallardan səmərəli istifadəni, məhsulun

keyfiyyətinin yaxşı nümunələr səviyyəsində saxlanmasını və bazar iqtisadiyyatının

inkişafına imkan yaradır.

STANDARTLAŞDIRMANIN METODLARI

İstehsal texnologiyalarmm intensiv olaraq təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq

bazarların qloballaşdınlması, kapitalın konsentrasiyası və istehlak bazarinin

4

inkişafma təsir göstərən digər amillər əmtəə rəqabətini kəskin surətdə gücləndirir.

İstehlakçılarm konkret tələb-lərinə tam cavab verən əmtəə üstünlük əldə edir.

İstehsalçılar də-yişkən bazarda öz məhsullarının rəqabətə dözümlülüyünü təmin

etmək üçün onlann növünü, parametrlərini və tip ölçülərini istehlak bazarının və ya

konkret istehlakçılar qrupımun tələblərinə uyğun olaraq tez-tez dəyişdirilməsinə

məcbur olurlar. Bu prosesi təmin etmək üçün müəssisələr standartlaşdırma

metodlarından geniş isti-fadə edirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, standartlaşdırma eyni zamanda müəs-sisədə

təkrarlanan məsələlərin optimal həlli və onlarm norma və qayda kimi

qanunlaşdırılması üzrə metodlar kompleksidir.

Standartlaşdırma metodu - standartlaşdırma məqsədlərinə nail olmaq üçün

üsul və ya üsullar toplusudur.

Standartlaşdırma ümumelmi və spesifik metodlara əsaslamr.

Standartlaşdırmanın geniş istifadə olunan metodları aşağıdakılardır:

1.Standartlaşdırma obyektlərinin qaydaya salınması

2.Parametrik standartlaşdırma

3.Məhsulun unifıkasiyası

4.Aqreqatlaşdırma

5.Kompleks standartlaşdırma

6.Qabaqlayıcı standartlaşdırma

Standartlaşdmna obyektlərinin qaydaya sahnması - məhsulun, proseslərin və

xidmətlərin standartlaşdırılması sahəsində universal metoddur. Növ müxtəlifliyinin

idarə olunması qaydaya salınmaya əsasən müxtəlifliyin azaldılması ilə bağlıdır.

Qaydaya salınma işlə-rinin nəticəsi kimi hazır məhsulun, dəstləşdirici məmulatların

sayı-mn məhdudlaşdırılmasını göstərmək olar. Qaydaya salınma universal metod

olaraq bir neçə metoddan ibarətdir: sistemləşdirmə, se-leksiya, simplifıkasiya,

tipləşdirmə və optimallaşdırma.

Standartlaşdmna obyektlərinin sistendəşdirilməsi - konkret standartlaşdırma

obyektləri məcmusunun elmi əsaslandırılmış və ardıcıl olaraq əhəmiyyətinə görə

5

təsnifatlaşdırılmasıdır. Məhsulun sistemləşdirilməsi nəticəsi kimi sənaye və kənd

təsərrüfatı məhsul-larının təsnifatlaşdırıcısı ola bilər. Təsnifatlaşdırıcı bütün əmtəə

məhsullarını (əsasən sahələr üzrə) sistemləşdirərək müxtəlif təsni-fat qruplarına

bölür.

Təsnifat sistemləri əşyalan, hadisə və anlayışlan onların ümumi əlamətlə-

rindən asılı olaraq siniflər, yarımsiniflər və qruplar üzrə yerləşdirilməsi məqsədini

güdür. Adətən, təsnifatı onluq sistemi üz-rə apanrlar. Onun əsasmda məhsulun

ümumrespublika təsnifçisi ya-radıla bilər. Universal onluq təsnifat (UOT, rusca

Универсальная десятичная классификация - УДК) texniki və humanitar

ədəbiyya-tın beynəlxalq indekslərlə fəsillərə bölmə sistemi kimi qəbul edilib.

Standartlaşdırma obyektlərinin seleksiyası - gələcək istehsal üçün

məqsədəuyğun sayılan konkret obyektlərin təyin olunması və seçilməsi ilə bağlı olan

fəaliyyətdir.

Simpliııkasiya - gələcək istehsal üçün məqsədəuyğun sayılma-yan konkret

obyektlərin təyin olunması ilə bağh olan fəaliyyətdir. Məsələn, polad istehsah

müəssisəsində qəbul olunmuş standartlara uyğun olaraq müxtəlif bərkliyə və digər

xassələrə malik olan У7, У7А, У8, У8Г və У8ГА markalı alət poladı buraxılır. Fərz

edək ki, müəssisəyə konkret sifarişçilərdən У8ГА markalı polada uzun müddətdir ki,

sifarişlər qəbul olunmur. Bu halda müəssisənin rəh-bərliyi konkret У8ГА markah

poladın standartının ləğv olunması haqda milli standartlaşdırma agentliyinə müraciət

edərək onun ləğvinə nail ola bilər. Seleksiya və simplifıkasiya prosesləri paralel

olaraq aparılır. Bundan qabaq obyektlərin əhəmiyyətinə görə təs-nifatlaşdırılması

aparılır və təhlil edilərək onların gələcək istehlak tələblərinə uyğun olması

perspektivi müəyyən olunur.

Standartlaşdmna obyektlərinin tipləşdirilməsi - obyekt tipləri-nin

(nümunələrinin) konstruksiyalarının. texnoloji qaydalarının, sə-nəd formalanmn

yaradılması üzrə fəaliyyətdir. Seleksiyadan fərqli olaraq, verilən konkret obyektlər,

onlann keyfıyyətinin və univer-sallığımn yüksəlməsinə yönəlmiş müəyyən texniki

dəyişikliklərə məruz qalırlar.

6

Məmulat konstruksiyalannm tipləşdirilməsi - bir sıra məmulat-lar, onlarm

tərkib hissələri üçün ümumi konstruktiv parametrlər daxil edən birtipli

konstruksiyalann işlənib hazırlanması və müəy-yən edilməsidir. Tipləşdirilmə

zamanı məmulatların mövcud olan tipləri və tip ölçüləri, onların tərkib hissələrinin

təhlili ilə yanaşı elm və texnikanın nailiyyətlərini və sənayenin inkişafını nəzərə alan

yeni perspektivlərini də işləyib hazırlayırlar. Məsələn, 1960-cı illərin başlanğıcında

istismarda televizorların 100-dən çox növ müxtəlifliyi mövcud idi. Özünü doğrult-

mayan növ müxtəlifliyini aradan qaldırmaq məqsədi ilə onların konstruksiyalarını

tipləşdirdilər və nəticədə özünü doğrultmuş konstruktiv sxemlər təkmilləşdirildik-

dən sonra yeni tip konstruksiyalar (unifıkasiya olunmuş) istehsal olunmağa başlandı

- УНТ-35, УНТ-47, УНТ-59.

Obyektlərin eyniləşdirilməsi - hər bir obyekt, hadisə, xassə onun mahiyyətini

təyin edən əlamətlər toplusuna malikdir, bu isə öz növbəsində onu digər bir çox ona

bənzər obyektlərdən fərqlən-dirir. Bu halda insan intuitiv olaraq minimal sayda əsas

xassələri və yaxud bir xassəni (nişan, qeyd, xüsusiyyət) eyniləşdirici kimi seçir.

Adlar, soyadlar, ləqəb, nömrələr, xassələr, göstəricilər, təsvir və s. obyektlərin

eyniləşdiriciləridir.

Praktiki olaraq eyniləşdirmə aşağıdakı məsələlərin həllinə yönə-lib:

- obyektin birmənalı təyin olunması;

- obyektin onun xassələri əsasında tanınması;

- obyektləri təyin olunmuş xassələri əsasında qruplaşdırma;

- özünə oxşarların daxilindən obyektin seçilməsi və s.

Həll olunan məsələlərdən asılı olaraq konkret məhsulun (növü, markası,

artikulu, hazır forması) eyniləşdirilməsi üçün informasi-yanın minimal və maksimal

yığımı istifadə oluna bilər.

Minimal yığun - məmulatın xarakteristikasını təyin edən nor-mativ və ya

texniki sənədin işarəsini (nömrəsini), məmulatın adını, onun şərti işarəsini, kodunu

və nömrəsini daxil edir.

7

Maksimal yığmı - məmulatın eyniləşdirilməsi üçün lazım olan informasiyanın

minimal yığımına əlavə edilərək alınan maksimal yığım onun bütün fiziki (kimyəvi,

bioloji) və istismar (istehlakçı) xa-rakteristikalarını daxil edir.

Daha çox istifadə olunan eyniləşdirmə üsullan aşağıdakdardır: ad, rəqəmli

nömrələr, təsnifat, şərti işarələr, istinad etmə, təsvir et-mə, təsvir etmə-istinad etmə,

avtomatik indeksləşdirmə, biometriya.

Ad metodu. Ad metodu qədimdən istifadə olunur, çünki obyektin meydana

çıxması ilə birgə ona müəyyən ad verilir. Ona görə də müxtəlif obyektlərin termin

və təriflər standartlarının işlənməsi -beynəlxalq mübadilə və informasiya

uyğunluğunda informasiyanm birmənalı mənimsənilməsinə zəmin yaradır.

Kompyuter sistemlərində obyektlərin adlan vasitəsilə axta-nlması obyektlərin

eyniləşdirilməsində xüsusi məna daşıyır.

Obyekti eyniləşdirən ad «bu nədir?» sualına cavab verməli və bir qayda olaraq

aşağıdakıları daxil etməlidir:

- obyektin əsas adı, onun mahiyyətini təyin edən və isim ilə ifadə olunan

(cay, yağ, avtomobil, restoran və s.);

- obyektin mahiyyətini ifadə edən minimal sayda sözlər və əsas adlar

(kərə yağı, mühərrik yağı, qarğıdalı yağı və s.);

- obyektə verilən xüsusi adı və əsas adı (Gəncə çayı, Moskva restoranı,

«Mersedes» avtomobili və s.).

Üsulun əsas çatışmazlığı çox miqdarda işarələrdən istifadə olun-madır

(hərflər).

Rəqəmli nömrələr üsulu. Rəqəmli nömrələr obyektlərə verilir və üsul kimi

geniş yayılmışdır. Obyektin adı ilə birlikdə onun nömrəsi obyekti birmənalı

eyniləşdirmək üçün imkan yaradır.

Nömrələr vasitəsilə eyniləşdirmənin iki üsulu mövcuddur: sıravi və seriyalı-

sıravi.

Sıravi nömrə nömrələməni həyata keçirən orqan müəyyən olun-muş

ardıcıllıqda obyektə verilir. Mənfi cəhəti - qeyri-informativ-liyidir. Bu çatışmazlıq

8

seriyalı-sıravi nömrənin istifadə olunması halda aradan qaldınlır. Məsələn: tədris

binasmda auditoriyaların nömrəsi 1413, 1420, 1520 və s. (1-korpusun nömrəsi, 4-

mərtəbə, 13-auditoriyanın nömrəsi).

Təsnifatlaşdmna üsulu - bir qrup oxşar obyektlərin eyniləşdiril-məsini həyata

keçirmə zamanı istifadə olunur. Təsnifatlaşdırılan obyektləri siniflərə, qruplara və

növlərə bölürlər. Bölünmə «ümu-midən xüsusiyə» prinsipi əsasında obyekti

xarakterizə edən xassə-lər əsasında aparılır, yəni obyektlərin iyerarxik təsnifatı

qurulur. İyerarxik təsnifatın üstün cəhəti onun məntiqiliyində, informasiya-nın maşm

və əl vasitəsi ilə emalı üçün yaxşı uyğunlaşma qabiliyy-ətinə malik olmasındadır.

Şərti işarələr üsulu - sənədlərin və məhsulun eyniləşdirilməsində geniş

istifadə olunur. Daha çox şərti işarələr üsulunun iki növü isti-fadə olunur: mnemonik

və təsnifat-nömrələmə.

Şərti işarələrin mnemonik üsulu insanm lazım olan məlumatların başa

düşməsini və yadda qalmasını yüngülləşdirir. Məsələn, «Е1ек-tronasos ГНОМ 100-

25» : Elektronasos - adı və mnemonik işarəsi, Г - çirkab sular üçün, H-nacoc, O-

birpilləli, M-monobloklu, 100 -100 m3/saat, 25 - 25 m təzyiqlə.

Bu üsul əlavə olaraq metalların və metal ərintilərinin eyniləşdiril-məsi

üçün istifadə olunur. Məsələn, Polad 45.

Təsnifat-nömrələmə üsulu. Bu şərti işarələrin qurulma üsulu bir qrup məhsula

aid sənədlərin axtarılmasına imkan yaradır. Məsələn: ТУ 4511-003-05804803-96

«Avtomobil-samosval 2502» daxil edir: 4511- təsnifatlaşdırma qrupu, yəni

«Avtomobillər yük üçün», 003-qeydiyyat nömrəsi (istehsalçı tərəfindən verilir),

05804803-müəssisənin kodu, 96- texniki şərtin qeydiyyat tarixi.

İstinad etmə üsulu - obyektlərin konkret xarakteristikaları (xas-sələri,

göstəriciləri və s.) normativ və ya texniki sənədlərdə göstəril-dikləri hallarda onun

eyniləşdirilməsi üçün istifadə olunur. İstinad etmə üsulu daha çox konkret məhsulun

onun sifarişi zamanı istifa-də olunur.

9

Eyniləşdirmə məmulatın adını, şərti işarəsini və sənədə istinad etməsini daxil

edir. Məsələn, fosfat turşusu ГОСТ 3118-77; Butil-kauçuk БК-1675У ТУ 2294-

010-17187505-95.

Təsvir etmə üsulu - konkret obyektin xarakteristikalarının (xas-sə, parametr,

göstərici) eyniləşdirmə zərurəti yarandığı halda istifa-də olunur.

Məsələn, plastik kütlədən hazırlanmış kanistrlərin hazırlanması üzrə texniki

şərtlər onlann bir neçə formada hazırlanmasmı nəzər-də tutur və əsas ölçülər üzrə

eyniləşdirilir:

- hündürlüyü 278, 220, 265 mm-dən çox olmamaq şərti ilə;

- uzunluğu 18, 185, 225 mm-dən cox olmamaq şərti ilə;

- eni 125, 170, 225 mm-dən çox olmamaq şərti ilə;

- kütləsi 0,33; 0,4; 0,7 kq-dan çox olmamaq şərti ilə.

Təsvir etmə eyniləşdirmə metodu obyektin bütün xarakteris-tikalanndan

istifadə olunmasını nəzərdə tutaraq onu digər oxşar obyektlərdən fərqləndirməyə

imkan yaradır.

Təsvir-istinad etmə üsulu. Bu eyniləşdirmə üsulu obyektin əsas

xarakteristikalanndan bir qismini sənədə istinad etməklə birgə is-tifadə edir.

Sənəddə onun bütün xarakteristikaları göstərilir.

Avtomatik indeksləşdirmə üsulu - elektronikanın və mənimsəmə

(skanerləşdirmə) vasitələrinin yaradılması obyektlər üzrə informa-siyanın emalı və

tanınması üsullarının inkişafı nəticəsində geniş is-tifadə olunur. Avtomatik

indeksləşdirmə üçün, məsələn, ştrixli kodlar, radioetiketlər, maqnit zolaqlan, smart-

kartlar, səs və siq-nallar, optiki üsulla tanman işarələr və s. istifadə olunur.

Biometriya üsulu - elektron cihazlar vasitəsilə insanm barmaq iz-lərinin,

səsinin, gözünün tor qişasının şəklinin; istilik simasımn, in-san sifətinin şəklinin və

s. istifadə olunması ilə konkret adamm tanınması, yəni eyniləşdirilməsidir. Yuxarıda

göstərilən hər bir gös-təricinin ölçülməsi ilə insanı tanımaq, yəni eyniləşdirmək olar.

Bio-metrik eyniləşdirmədən aeroportlarda, gömrük keçid məntəqələ-rində,

hospitallarda geniş istifadə olunur.

10

Standartlaşdırma obyektlərinin optimauaşdınlması - optimal əsas

parametrlərin (təyinat parametrlərinin), həmçinin bütün digər key-fiyyət və

səmərəlilik göstəricilərinin təyin olunmasmdan ibarətdir. Çox mürəkkəb olmayan

qiymətləndirmə və qəbul olunan qərarla-rm əsaslandınlma metodlarma arxalanan

seleksiya və simplifikasi-ya işlərindən fərqli olaraq, standartlaşdırma obyektlərinin

optimal-laşdınlması xüsusi iqtisadi-riyazi metodlar və optimallaşdırma mo-dellərinin

istifadə olunması ilə həyata keçirilir. Optimallaşdırmanm məqsədi seçilmiş meyar

üzrə mümkün olan maksimal effektivliyə və optimal dərəcədə qaydaya salınmaya

nail olmaqdır.

Mühazirə 3

Mövzu: MDB dövlətlərarası standartlaşdırma sistemi (SDAŞ)Keyfiyyətə nəzarət üzrə təşkilatlar.







Plan:1. MDB dövlətlərarası şuranın yaradılmasında məqsəd.2. SDAŞ –nın strukturu.3. MDB- də sertifikatlaşdırma4. Keyfiyyətə nəzarət üzrə Avropa təşkilatları və onların strukturu.

1. MDB dövlətlərarası standartlaşdırma sistemi (SDAŞ).

1992-ci il martın 13-də keçmiş SSRİ-yə daxil olan müstəqil dövlətlərin

nümayəndələri tərəfındən standardaşdırma sahəsində razılaşdırılmış siyasətin

aparılması və əməkdaşlığın genişləndrilməsi barədə razılaşma imzalaınmışdır.

Həmin razılaşma MDB ölkələrinin dövlətlərarası standart-laşdırma sisteminin

əsasını təşkil edir. Bu sənədə əsasən keçmiş SSRİ dövründen qalan və qüvvədə olan

dövlət standartları – dövlətlərarası standartlar kimi qüvvədə qalır, onun etalon bazası

birgə istifadə edilir, staııdartlasdırma, sertifikatlaşdırma və ıııetrologiya

sistemlərinin qarşılıqlı tanınması üçün isə ikitərəfli razılaşma tələb edilir.

Həmin dövlətlərin hökumətləri səviyyəsində Standartlaşdırma, Metrologıya və

Sertifikatlasdırma Dövlətlərarası Şurası (SDAŞ) yaradılmşıdır. Onun əsas

funksiyalarına aşağıdakılar daxildir.

2

- standartlaşdırma sahəsində fəaliyyətlərin prioritet istiqamətlərinin

işlənməsi;

- dövlətlərarsı standartların layihələrinin təsdiqə hazırlanması;

- standartlaşdırma sahəsində əsas işlərin istiqamətlərinin müəyyən

edilməsi və onların aparılması üçün xərclər smetasının tərtibi.

Şura tərəfındən qəbul edilmiş qərarlar, nümayəndəliyi şura üzvü olan

dövlətlər üçün məcburidir. SDAŞ-a 12 MDB dövlətinin milli

standartlaşdırma, metrologiya və sertifıkatlaşdırma orqanlarının rəhbərləri

daxildirlər. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Standartlaşdırma və

Metrologiya Mərkəzi (Azərdövlətstandart) həmin Şuranın üzvüdür

SDAŞ-ın əsas işçi orqanı - Standartlar, Metrologıya sertifikatlaşdırma Bürosu

- Belorus Respublikasının paytaxtı olan Minsk şəhərindədir. Qəbul edilən ənənəyə

göro şuranın iclasları növbə ilə razılaşmanm üzvü olan ölkələrdə keçirilir. SDAŞ-ın

fəaliyyəti nəticəsində SSRİ dövründən qalan normativ-texniki sənədlərin fondu (25

min dövlət, 40 min sahə standartı, 35 texniki-iqtisadi infonnasiya təsnifatları) və

etalon bazası (fiziki kəmiyyətlərin 140 metroloji etalon vahidləri) saxlanmışdır.

Hazırkı dövrə qədər MDB üzvü olan dövlətlərin milli standartlaşdırma

sistemlərinin qarşılıqlı tanmması prosesi bütövlükdə tamamlanmışdır.

SDAŞ işçi orqanları standartlasdmna üzrə dövlətlərarası texniki komitələrdən

(SDTK) ibarətdir. Həmin komitələr dövlətlərarası standartları işləyir və digər

konkrekt işlər görür. 200-dəu çox SDTK fəaliyyəti nəticəsində DST-lərin işlənilməsi

qəbul edilmiş illik planların əsasında aparılır. Dövlətlərarası standartların və onlara

dəyişikliklərin qəbul edilməsi ildə 2 dəfə keçirilən SDAŞ iclaslarının qərarları

əsasında həyata keçirilir. Dövlətlərarası standartlaşdırma üzrə işlərin aparılması

qaydalarının ümumi müddəaları DST 1.0-92 standartında verilmişdir. Standartın

qəbulunun lehinə ən azı iki dövlətin nümayəndələri səs veribsə, о qəbul edilir.

Razılaşmanın üzvü olan dövlətin standartlaşdırma üzrə milli orqanı qüvvədə

olan milli standartları dövlətlərarası DST-lərin layıhəsi kimi təklif edə bilər.

3

Məsələn, son zamanlar qəbul edilmiş DST-ın 70%-ni Rusıya Federasiyasının

DST-rı təşkil edir. Beş il (1992-97-ci illər) müddətində 2500 normativ-texniki sənəd

qəbul

edilmişdir. Onlar, əsasən məcburi sertifıkatlaşdırmaya məruz qalan məhsullara

texniki şərtlərin işlənməsinə yönəlmişdir. Qəbul olunan standartlar MDB

dövbtləriuin məhsullarının beynəlxalq bazarlara çıxarılmasına imkan yaradır.

MDB dövlətləri çərçivsində SDAŞ lərəfındən aparılan işlərin nəticəsində

Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Təşkilat (İSO) onu standartlaşdırma üzrə

beynəlxalq regional təşkilat kimi tanımışdır. SDAŞ-in. fəaliyyəti MDB dövlətlərinin

İSO və beynəlxalq ticarət təşkilatına ( BTT) qəbul. olunma prosesinin tezləşməsinə

xidmət edir.

2. MDB-də sertifikatlaşdırma

MDB məkanında sertifİkatlaşdırma üzrə fəaliyyət istiqamətini təyin edən

əsas sənəd 1992-ci ildə imzalanmış Standartlaşdırma, metrologiya və

sertifiıcatlaşdırma sahəsində razılaşdırılmış siyasətin apanlması haqqında

Müqavilədir. Müqavilənin sertifiıcatlaşdırmaya aid müddəaları əsasında birliyin

ölkələri müqavilənin iştirakçıları, sertifİkatlaşdırma sisteminin

optimallaşdırılmasında və realizəsində və bu sahədə işlərin təşkilində tam

sərbəstliyə malik olmaqla, İSO/BEK- rəhəredici sənədləri və bu sahədə yığılmış

təcrübəni nəzərə almaqla milli sertifikatlaşdırma sistemlərini tamamlamışdır.

Rusiyamn QOST R Sistemi daha çox beynəlxalq qaydalarla uzlaşdırıldığından

MDB ölkələri sertifikatlaşdırma üzrə metodik sənədləri tərtib edərkən Rusiya qayda-

larını əsas götürmüşdür. Müqaviləni imzalayan dövlətlər sertifikatlaşdırma üzrə

orqanların, sınaq laboratoriyalarının sınaqlarınm sertifikatlaşdırmanın nəticələrinin,

qarşılıqlı təchiz olunan məhsula sertifikatların və uyğunluq nişanlarınm razılıqlı tanınması haqqında razılıq əldə etmişlər. Sonrakı qarşılıqlı tanınma

üçün aşağıdakı akkreditasiya işləri də qəbul edilmişdir: milli sertifikatlaşdırma sistemıində orqanların və laboratoriyalarm akkreditasiyası;

4

Sınaq laboratoriyalarının, sınaqları dövlətlərarası standartlar əsasmda aparmaq

üçün, praktiki təcrübənin olması;

MDB ölkələrinin qoşulduğu və tanınma haqqmda məsələləri həll edən,

beynəlxalq sertifikatlaşdırma sistemlərində akkreditasiya.

Beynəlxalq sertifikatlaşdırma sistemlərində tərəflər müstəqil iştirak edir.

Müqavilə, tərəflərin beynəlxalq sertifikatlaşdırma sisteminin qaydalarından irəli

gələn hüquq və vəzifələrinə toxunmur.

SertifİKatlaşdırma sınaqları ixtiyari ölkənin акkreditasiya olunmuş

laboratoriyasında aparıla bilər.

Müqavilənin iştirakçısı olan ölkələrdə tanmmış beynəlxalq, dövlətlərarası,

yaxud milli standartlar sertifikatlaşdırmanm normativ bazası kimi qəbul edilmişdir.

Müqaviləni imzalayan ölkələr qarşılıqlı təchizolunan məhsulun məcburi

sertifikatlaşdırılmasının mərhələli tətbiq olunma qaydasmı razılaşdırmaq, sınaqların

nəticələrinin obyektivliyini və məhsulun sertifiıkatlaşdırılmasının nəticələrinin

düzgünlüyünü təmin etmək barədə razılığa gəlmişlər.

Məhsulu idxal edən ölkədə sertifikatlaşdırmanın tələblərinin gözlənilmədiyi

müəyyən olunduğu halda milli sertifikatlaşdırma orqanı öz ölkəsində sertifiıkatların

tanınmasını saxlama səlahiyyətinə malikdir, bu barədə məhsulu ixrac edən ölkənin

milli orqamna və standartlaşdırma, metrologiya və sertifikatlaşdırma üzrə

Dövlətlərarası Şuramn Texniki Katibliyinə xəbər verilməlidir.

Sertifikatlaşdırma üzrə razılaşdırılmış siyasətin sonrakı inkişafı 1994-cü il üçün

imzalanmış "Sertifikatlaşdırma üzrə işlərin aparılması və qarşılıqlı tanınması

prinsipləri haqqında Müqavilə" sənədində öz əksini tapmışdır. Bu Müqavilənin əsas

müddəaları aşağıdakiların tanmmasını təmin edir:

• təsdiq olunmuş siyahıya uyğun olan və məcburi sertifikatlaşdırılmalı

məhsullara və xidmətlərə sınaq protokollarını, sertifikatların və uyğunluq

nişanlarmın qarşılıqlı tanmması; milli sertifikatlaşdırma sistemlərinin və

onlarm verdikİəri sertifikatların, müəyyən olunmuş prosedurlarm gözlənildiyi

şərt daxilində qarşılıqlı tanınması;

5

• Müqavilənin iştirakçısı olan ölkələrin ekspertlərinin fikirlərini (rəylərini,

mülahizələrini) nəzərə almaqla standartlaşdırma, metrologiya və sertifi-

• katlaşdırma üzrə milli orqanlar tərəfindən sertifikatlaşdırma üzrə orqanlarm

akkreditasiyası;

Müqavilənin iştirakçısı olan ölkələrin sertifikatlaşdırılmış məhsula inspeksion

nəzarətin yerinə yetirilməsi hüququ.

MDB-yə üzv ölkələrin heç də hamısı eyni səviyyədə qarşılıqlı tanınma haqqın-

da çoxtərəfli müqavilələrin bağlanmasına hazır olmadığı üçün qərara alınmşdır ki.

hələlİK iki tərəfli müqavilələr bağlansın. Belə müqavilələr milli sertifikatlaşdırma

orqanları səviyyəsində bağlanır.

Sertifikatlaşdırma sahəsində qarşılıqlı tanınma haqqnda Müqavilə aşağıdakıla-

rı təyin edir:

- Milli sertifikatlaşdırma sistemlərində akkreditasiya olunmuş

sertifikatlaşdırma orqanlarıınn və sınaq laboratoriyalarının

qarşılıqlı tanmması şərtlərinin və prosedurlarının Konkret

müddətlərini;

- Qarşılıqlı tanmma haqqmda Müqavilə çərçivəsində göndərilən

məhsulun təhlükəsizliyinin təsdiq ölunması qaydasını;

- istehsalçının və sertifikatı verən orqanın ixrac olunan məhsulun

təhlükəsizliyinə cavabdehliyini;

- ixrac edən ölkənin sertifikatını məhsulu qəbul edən tərəf, xarici

sertifikatların tanınması üçün nəzərdə tutulmuş qaydada tanıyır.

MDB məkanında sertifikatlaşdırmanın inkişafı istiqamətində mütərəqqi

addım, Müqavilənin iştirakçısı ölkələr üçün, standartlaşdırma, metrologiya və

sertifikatlaş-dırma üzrə vahid tələbləri müəyyən edən normativ sənədlərin qəbul

edilməsi olmuşdur. Bunlar, həmcins qrup məhsulların sertifikatlaşdırılması qayda və

həmçinin bir sıra xidmət növlərini müəyyən edən dövlətlərarası normativ

6

sənədlərdir. Dövlətlərarası Şuranın qəbul etdiyi qərarlar arasında bütün iştirakçı

ölkələr üçün laboratoriyaların акkreditasiyası üzrə Avropa təşkilatına oxşar

akkreditasiya üizrə Avropa - Asiya regional təşkilatı (EAL) haqqında razılıq mühüm

əhəmiyyətə malikdir.

Sertifikatlaşdırmanın təşkilində Dövlətlərarası Şu-*a tərəfindən ölçmə

vasitələrinin sertifİKatlaşdırılması aaqqında Əsasnamənin qəbul edilməsini də

irəliləyiş 3aymaq olar. Əsasnamədə deyilir: Müqavilənin iştiraKçı-3i olan öİKədən

ölçmə vasitələrinin idxalına (ixracma) maraqlı olan təşKİlat öz milli orqanı

vasitəsilə ixrac (id-xal) edən öİKənin milli orqanına sertifİKat və yoxlama

metodİKası ilə birlİKdə istismar sənədlərini təqdim edir. Bu vəziyyət qarşılıqh

təchizat olunan məhsulun smaqla-rımn nəticələrinin iştiraKçılar tərəfindən tamnması

üçün prinsipial əhəmiyyətə malikdir.

Standartlaşdırma, metrologiya və sertifiıcatlaş-dırma üzrə Dövlətlərarası Şura

daimi fəaliyyətdə olan texniki katibliyin və bir neçə işçi qrupun işinə rəhbərlik edir.

Onlarm arasmda aşağıdakı qrupları göstərmək olar: standartlaşdırma, vaxtın və

tezliyin vahidliyinin təmini, texniki - iqtisadi və sosial informasiyanın

sinifləşdirilmə-si və kodlaşdırılması, standart nümunələr və s. üzrə qruplar.

Dövlətlərarası Şuranm fəaliyyətində aşağıdakıları əsas nailiyyət saymaq olar:

• Keçmiş SSRİ-nin normativ sənədlərinin bütün fondlarının və etalonlar

bazasının saxlanılması. Bu MDB çərçivəsində standartlaşdırmanın və met-

rologiyanın təkmilləşdirilməsi üzrə dövlətlərarası proqramların işlənməsi üçün

mühüm əhəmiyyət kəsb edir;

• MDB-yə üzv öİKƏİərin standartlaşdırma, metrologiya və sertifikatlaşdırma

üzrə milli qanunlarının harmonikləşdirilməsi;

• standartlaşdırma, metrologiya və sertifikatlaşdırma sahələrində, ümumi

iqtisadi тәşkilaт və istehsal sferasında inteqrasiyanın möhkəmləndirilməsinə

котәк edən, dövlətlərarası və sahələrarasi müqavilələrin hazırlanması.

Sertifikatlaşdırmada əsas istiqamət qarşıhqh təchizat olunan məhsulun

təhlükəsizliyinin təmin edilməsidir.

7

Bu da milli sertifikatlaşdırma sistemlərinin qarşılıqlı tamnması ilə bağlıdır. Bu

sahədə çətinlİK təşkilatın inkişafının MDB-nin üzv ölkələrində sertifiikatlaşdırma

praktikasının eyni səviyyədə olmamasıdır. Bu problemin həlli həmcins məhsulun

sertifiıcatlaşdırılmasının dövlətlərarası sistemlərinin yaradılmasına imkan

verəcəkdir.

Son bir neçə ildə milli sertifikatlaşdırma sistemləri təşkilati və həmçinin meto-

dik planda təkmilləşmədə davam edir. MDB-nin üzv ölkələrində bununla əlaqədar

müvafiq uyğunluq nişanları qəbul olunmuşdur.

3. Keyfıyyətə nəzarət üzrə Avropa təşkilatı

Keyfıyyətə nəzarət üzrə Avropa təşkilatı (KNAT) 1957-cı ildə yaradılmışdır.

Bu təşkilatın əsas vəzifəsi məhsulların və xidmətlərin keyfiyyətinin idarə

edilməsinin əsas prinsiplərini və metodlarını işləyib hazırlamaqdan və geniş təbliğ

etməkdən ibarətdir. KNAT - buraxılan məhsulların yüksək keyfıyyətinin təmin

olunması məsələləri üzrə qazanılmış təcrübənin, tədqiqatların nəticələrinin və

keyfiyyət üzrə milli sənədlərin mübadiləsini həyata keçirən beynəlxalq təşkilatdır.

KNAT-a 25 Avropa ölkəsi daxildir. Bundan başqa, KNAT-ın fəaliyyətində bir

sıra qeyri Avropa ölkələrinin, ABŞ, Yaponiya, Çin, Kolumbiya, Yeni Zelandiya,

Çili, Argentina və Braziliyanm regional təşkilatları nümayəndələri də iştirak edirlər.

KNAT standartlaşdırma və metrologiya üzrə beynəlxalq təşkilatlarla, о cümlədən

ISO, ВЕК, Qanunverici Metrologiya üzrə Beynəlxalq Təşkilatla (QMBT) six əlaqə

saxlayır.

KNAT-ın əsas fəaliyyəti konfransların, siımpoziıımların, seıminarların təşkil

edilməsi və aparılmasından, kursların təşkilindən, özünün tərkibində yaradılmış

texniki komitələrde, sahələr üzrə bölmələrdə və işçi qruplarında məhsulun

keyfıyyətinin idarə edilməsi məsələlərinə baxılmasından ibarətdir.İSO və ВЕК

təşkilatları kimi KNAT da qeyri-dövlət, beynelxalq təşkilatdır. 0, regional təşkilat

8

olsa da faktiki olaraq ümumdünya təşkilatı kimi tanınır. KNAT-da üzvlük 4

növdür: tam səlahiyyətli, fəxri, kollektiv, fərdi. Ümumiyyətlə, üzvlüyün

bütün növləri üzrə KNAT-da Avropa, Asiya, Amerika və Afrikanın 52 ölkəsi təmsil

edilmişdir.

K.NAT-ın tam səlahiyyətli üzvü Avropa ölkələrinin standartlaşdırma və

keyfıyyət üzrə milli təşkilatları ola bilər. Kollektiv üzv kimi KNAT-a 17 Avropa

ölkəsi daxildir.

KNAT-ın alı rəhbər orqanı Şuradır. Şuraya onun bütün üzvləri daxildir.

Şuranın iclasında təşkilatın yüksək vəzifəli şəxsləri seçilir, büdcə üzrə qərarlar qəbul

edilir, texniki komitələrin, sahələr üzrə bölmələrin və digər orqanların fəaliyyətinin

nəticələri müzakirə olunıır. Şuranın iclasında sesvermə hüququna ancaq tam

səlahiyyətli üzvlər malikdir. Bütüıı qərarlar iclasda iştirak edən üzviərin səs çoxluğu

ilə qəbul edilir.

KNAT-ın prezidenti 3 il müddətinə seçilir.

KNAT-ın İcraiyyə Komitəsinə 6 nələr - vitse-prezident və keçmiş prezidentlər

daxildirlər. Icraiyyə Komitəsi KNAT-ın fəaliyyətində ortaya çıxan bütün cari

məsələləri həll edir.

KNAT-ın konfransları hər il növbə ilə onun üzvü olan ölkələrdə keçirilir.

Həmın konfranslarda Şuranın, texniki komitələrin, sahələr üzrə bölmələrin və işçi

qrupların tərkibi seçilir və iclasları keçirilir. Konfransın materialları ümumiləşdirilir,

nəşr edilir və bütün iştirakçılara göndərilir.

KNAT-ın daxili orqanları texniki komıitələr və sahələr üzrə bölmələrdir.

Hazırda orada iki texniki komitə və altı bölmə fəaliyyət göstərir. Texniki komitələr

terminologiya, kadr hazırlığı, standartlaşdırma, keyfıyyət və digər problemlər üzrə

yaradla bilər.

Sahə bölınələri keyfıyyət üzrə, yeyinti, avtomobil, aviakosmik sənaye və digər

sahələr üzrə yaradılmışdır.

Standartlaşdırma və keyfıyyətin idarə edilməsi üzrə texniki komitə 1971-ci

9

ildə yaradılmışdır. Hazırda bu komitə Rusiyada standartlaşdırma və keyfıyyətin

idarə edilməsinin daha səmərəli inkişaf istiqamətlərinin öyrənilməsi və bu sahədə

təcrübə mübadiləsi ilə məşğuldur.

Texnikı komitədə aşağıdakı məsələlər öyrənilir:

1. Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi sistemləri və bu sahədə əsaslı

standartlar.

2. Məhsulun keyfıyyətinin qiymətləndirilməsinin standart metodları.

Burada məhsulun keyfıyyətinə nəzarətin statistiк metodlarının tətbiqi,

3. sınaq metodlarının dəqıqliyi, sınağın nəticələri arasında qarşdıqlı əlaqə

və digər məsələlərə baxılır.

Mühazirə 4.

Mövzu: İnkişaf etmiş xarici ölkələrdə standartlaşdırma Ədəbiyyat:

1 N.R.Məmmədov Standartlaşdırmanın əsasları, Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003

2. A.M.Qafarov Standartlaşdırmanın əsasları, Dərs vəsaiti, Bakı, Çaşoğlu -2003

3. A.M.Qafarov Sertifikattlaşdırma , Dərs vəsaiti,Bakı, Çaşoğlu -2003

4 N.H.Fərzanə və b. Standartlaşdırmanın əsasları,Dərs vəsaiti, Bakı, Təhsil -2007

5. Ş.İ.Həsənov və b. Beynəlxalq standartlaşdırma və məhsulların keyfiyyət ekspertizası

Dərs vəsaiti, Gəncə- 2003

Plan:

1. Avropa iqtisadi çərçivəsində standartlaşdırma.

2. Standartlaşdırma üzrə Skandinaviya ölkələrarası təşkilat.

3. Cənubi –Şərqi Asiya ölkələrinin Beynəlxalq Assosiasiyası (ASEAN)

4. Standartlaşdırma üzrə Panamerika kkomitəsi (KOPANT)

1. Avropa İttıfaqı çərçivəsində standartlaşdırma

Müasir dövrdə ölkələrin ıqtisadi inteqrasiyası güclənir, ауп-ауп region

dövlətlərinin birləşmiş bazarları yaranır. İnteqrasiya prosesiərinin ən yüksək inkişafı

Avropa Ittifaqı (Aİ) çərçivəsində müşahidə edilir. Aİ-na daxil olan dövlədərin daxili

bazarı 1993-oü il yanvarın 1-də formalasmışdır. Bu bazar Aİ-na daxil olan 15

ölkənin təxminən 400 mln. əhalisinə xidmət edir. Avropa İttifaqı daxili bazarında

ticarət üçün milli maneələrin aradan qaldınlması yolunda Avropada

standartlaşdırmanın inkişafının böyük əhəmiyyəti vardır.

Hələ 1957-ci ildə Avropa İqtisadi Birliynə daxil olan ölkələrin

standartlaşdırma üzrə təşkilatlarının rəhbərləri həmın ölkələrin iqtısadi

inteqrasiyasını gücləndirmək məqsədilə milli standartların bir-birinə

uyğunlaşdırılması məsələlərini genış müzakirə etmişdilər. Nəticə kimi 1961-ci ildə

Standartlaşdınna üzrə Avropa Komitəsi (SEN 1972-ci ıldə Elektrotexnikada

2

Standartlaşdırma üzrə Avropa Komitəsi (SENELEK) təsis edilmişdır. SEN və

SENEL EK çərçivəsində 239 texniki komitə (TK) fəaliyyət göstərir.

1972-ci ildə Avropa Birliyi tərəfndən texniki maneələrin aradan qaldırılma-

sının mühüm proqramı qəbul edilmişdir. Texniki maneələrə, əsasən, milli

standartlarla beynəlxalq standartların arasmda olan fərqlər daxildir. Həmin proqram

çərçivəsində Aİ ölkələri üçün məcburi olan vahid standartlar sisteminin yaradılması

nəzərdə tııtulurdu. Vahid standartlarda məhsulın keyfiyyət göstəricilərinin normala-

ranın müəyyən edilməsinə xüsusi diqqət yetirilirdi. Bu sahədə nümunə kimi, əsasən

Almaniya Federativ Respublikasının dövlət standartları (DİN) qəbul edilirdi. Həmin

standartlar üzrə hazırlanan məhsulların yüksək keyfiyyətinin təmin olunmasma

zəmanət verilirdi.

1985-ci ildə Aİ komissiyası tərəfindən etiraf edildi ki, vahid Avropa

staııdartlarının yaradılması işləri çox ləng gedir. Ona görə komissiya «Avropanın

yaşıl kitabı» proqramı hazırladı. Həmiu proqramda Avropa ölkələrinin texniki

inteqrasiyasını sürətləndirmək üçün Avropada standartlaşdırmanın yenidən

qurulması və inkişafı planı verilınişdir. Avropa standartlarında ən müasir texniki və

iexnoloji nəaliyyətlər öz əksiui tapmalı idi. Direktivlərdə isə Avropa qitəsinə əhali

və ətraf mühit üçün təhlükə törədə bilən keyfiyyətsiz məhsulların gətirilməsinə qarşı

effektli tədbirlər göstərilirdi.

Aİ-da standartlaşdırma sahəsində köklü dəyişiklik 90-cı illərin əvvəllərində

müşahıdə edilməyə başladı. Əgər 1991-ci ildə Aİ 200 direktiv və 1200 Avropa

standartları qüvvədə idisə, artıq 1993-cü ildə ouların sayı 2-3 dələ artmışdı. Hazırda

Aİ-mn standartlaşdırma üzrə normativ bazasına yaxşı inkişaf eimiş texniki ııormativ

sənədlər, о cümlədən Avropa standartları daxildir.

Avropa standartlarının əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onların əsasını

ауп-ауп Avropa ölkələriin ən yaxşı standartları təşkil edir. Məsələn, fərdi

kompüterlərin elektromaqnit təhlükəsizliyi üzrə yüksək texniki səviyyəli İsveç

standartları bütün dünyada məşhurdur. Həmin standartlar Aİ vahid standartlarının

əsasında qoyulmuşdur.

3

Müasir dövrdə SEN və SENELEK komitələrinin siyasəti ondan ibarətdir ki,

İSO və ВЕК. beynəlxalq standartları regional standartlar kimi daha çox istifadə

edilsin. Bunun nəticəsıdır ki, Aİ çərçivəsində qüvvədə olan normativ sənədlərin

45% İSO/BEK tərəfındən işlənmiş beynəlxalq standartlardan ibarətdir.

Dıgər tərəfdən Aİ ölkələrin sıx inteqrasiyasının qarşıya qoyduğıı məsələlər və

dünya bazarında onların məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi zərurəti

çox hallarda beynəlxalq standartlarn burada tətbiqini çətinləşdirir. Bu proseslər

həmin birlik çərçivəsində istehsalatın mərkəzləşməsinə və kooperasiyasına gətirib

çıxarır ki, bu da ABŞ və Yaponiya kimi iri ölkələri regional bazarlarda sıxışdırmağa,

AI ölkələrinə

iqtisadi təsir dairəsini genişləndirərək digər ölkələrin iqtisadiyyatna nüfuz etməyə

şərait yaradır.

2. Standartlaşdırma üzrə Skandinaviya ölkələriarası təşkilatı

Standartlaşdırma üzrə Skandinaviya ölkələriarası təşkilatı (İNSTA) 1952-ci

ildə yaradılmışdır. İsveç, Norveç, Finlandiya, Danimarka ölkələri özlərinin

standartlaşdırma üzrə milli təşkilatları ilə və onlardan əlavə həmin sahədə on başqa

təşkilatlarla İNSTA-ya daxildirlər.

İNSTA-nın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, ümumi Skandinaviya

regionu standartları hazırlamır. Bu onunla əlaqədardır ki, həmin ölkələrin geniş

xarici ticarət əlaqələri nəticəsində ixrac olunan məhsullar beynəlxalq standartlar

əsasmda istehsal edilir. Məsələn, Danünarka hələ 70-ci illərin əvvəllərindən milli

standartlar hazırlamır və bütövlükdə beynəlxalq, yaxud ümumavropa

standartlarından və digər normativ sənədlərdən istifadə edir.

İNSTA-nın əsas fəaliyyəti - Skandinaviya ölkələrinin milli standartlarının bir-

birinə uyğunlaşdırılması, milli normativ sənədlərdə texniki tələblərin unifikasiyasına

nail olunması, standartlaşdırma işləri üzrə geniş informasiya və təcrübə mübadiləsi,

İSO, ВЕК, SEN və d. təşkilatların üzvü olan ölkələrlə razılaşdınlmış birgə

mövqelərin müəyyənləşdirilməsi məsələlərinə yönəldilmişdir.

4

Standartların uyğunlaşdmlmasında İNSTA-nm mütəxəssisləri «4F»

qaydalarına əsaslanırlar: Forbruker (istehlakçı), Fabrikant (istehsalçı), Forskrifter

(təhlükəsizlik), Forsksming (tədqiqatlann nəricələri).

İşlənilən normativ sənədlərin əsası kimi İSO və ВЕК beynəlxalq standartları

SEN vo SENELEK Avropa standartları və təşkilatların normativ sənədləri götürülür.

İşlənilən normativ sənədlərin layihələri İNSTA-mn üzvü olan ölkələrin hamısı

tərəfindən təsdiq edildikdən sonra həmin ölkələrin milli standartları kimi qəbul

edilir.

Başqa bölgə təşkilatları kimi İNSTA da Skandinaviya regionunda və Aİ-na

daxil olan ölkələrdə texniki problemlərin aradan qaldırılması sahəsində geniş

fəaliyyət göstərir. Həmin problemlərin əsas həlli yolları - standartların bir-birinə

uyğunlaşdınlması, sınaqların nəticələrinin qarşılıqlı tanınması, məhsulun uyğun-

luğunun standartlaşdırılmasının vahid sisteminin yaradılması və s.-dən ibarətdir.

Bu işlərin aparılmasmda İsveç, Norveç və Danimarkanın xüsusi rolu vardır.

Bunun üçün bölgə ticarətinin aparümasında maneələrin aradan qaldırılması üzrə

xüsusi proqram hazırlanmışdır.

İNSTA üzvü olan ölkələrin müvafıq milli təşkilatlarının informasiya təminatı

üçün uyğunnlaşdırılmış standartların kataloqları nəşr edilir. İNSTA-nın fəaliyyəti

barədə məlumatlar standartlaşdırma üzrə milli jurnallarda və KOPANT bülletenində

dərc edilir.

Milli standartların uyğunlaşdınlmasının prioritet sahələrinə maşın və

dəzgahqayırma, iş yerlərinin təhlükəsizliyi, yanğına qarşı ləvazimatın etibarlılığı və

təhlükəsizliyi aiddir.

3. Cənub-Şərqi Asiya Ölkələrinin Beynəlxalq Assosiasiyası (ASEAN)

Cənub-Şərqi Asiya Ölkələrinin Beynəlxalq Assosiasiyası (ASEAN) 1994-ci

ildə standartlaşdmna və keyfiyyət üzrə Məsləhət Komitəsi yaratmışdır. Həmin bölgə

təşkilata ASEAN-m üzvü olan ölkələrin - Malaziya, Tayland, İndoneziya, Sinqapur,

Filippin, Bruney-Darüssəlam və Vyetnamın standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma

5

üzrə milli teşkilatların və sənaye-ticarət palataları daxildir. Qeyd etmək lazımdır ki,

bu ölkələrin çoxunda milli standartlaşdırma və beynəlxalq standartların tətbiqi

yüksək səviyyədədir.

ASEAN-m üzvü olan ölkələrin məsləhət komitəsinə daxil olan milli

təşkilatların əksəriyyəti dövlətə məxsusdur və onların işləri dövlət tərəfindən

maliyyələşdirilir. Yalnız Sinqapurun standartlaşdırma orqanı olan SİSİR özü-özünü

maliyyələşdirir. ASEAN ölkələrinin milli standartları, əsasən könüllü xarakter

daşıyır (Malayziyada - 100%, İndoneziya və Taylandda - 97%, Filippində 95%,

Sinqapurda - 91%). Yalnız birbaşa texniki qanun şəklində işləyəndə standartlar

məcburi status ahr.

ASEAN ölkələrinin hamısı İSO 9000 seriyalı beynəlxalq standartları

«Üzlüyün dəyişdirilməsi» metodu ilə istifadə edirlər. Sinqapur xidmətin

keyfıyyətinin idarə edilməsi üzrə İSO 14000 seriyalı beynəlxalq standartları tətbiq

edir. Ümumilikdə götürdükdə, standartlaşdırma və keyfıyyət üzrə Məsləhət

Komitəsi terəfindən idarə olunan ASEAN ölkələri Bölgə Standartlaşdırma Təşkilatı

standartlaşdırma sahəsində müsbət nəticələr eldə etmişdir.

Məsləhət Komitəsi standartlaşdırma və keyfıyyət üzrə ümumi məsələlərin

həllinə baxır, sənayenin dövlət və xüsusi sektorlarında standartlaşdırmada daha

konkret məsələləri həll edir və həmin sahədə informasiya təminatı üzrə fəaliyyət

göstərir.

Komitənin fəaliyyətinin praktiki hissəsi üç işçi qrupu tərəfindən həyata

keçirilir:

-Standartlaşdırma və informasiya qrupu standartlaşdırma və standartların

uyğunlaşdırılması üzrə milli təşkilatlar arasında informasiya mübadiləsi sistemi

yaradır;

-Uyğunluğun təsdiqi qrupu milli sertifikatlaşdırma sistemlərinin və məhsu-lun

uyğunluğunun qiymətləndirilməsinin eyni qaydaya salınmasını, keyfiyyət

sistemlərinin sertifikatlaşdırılmasının nəticələrinin qarşılıqlı tanınması məsələlərini

həll edir;

6

-Sınaqlar və yoxlanış qrupu ölçü cihazlarının sınaqlarının və yoxlanmasının

nəticələrinin qarşılıqlı tanınması prinspilərinin işlənməsi və digər metrologiya

məsələlərini həll edir.

4. Standartaşdırma üzrə Panamerika komitəsi (KOPANT)

Standartlaşdırma üzrə Panamerika Komitəsi (KOPANT) 1961-ci ildə

yaradılmışdır və oraya Argentina, Boliviya, Braziliya, Çili, Kolumbiya, Kosta-Rika,

Ekvador, Dominikan Respublikası, Meksika, Panama, Paraqvay, Peru, Trinidad-

Tabaqo, Uruqvay, Venesuela, Salvador, Qvatemala, Honduras və Nikaraquanın milli

təşkilatlaı daxildir.

Bölgə ticarətində bütün texniki maneələrin aradan qaldırılması KOPANT-ın

əsas məqsədidir. Bunun üçün o, bölgə standartlarının işlənib geniş tətbiq edilməsi,

onların beynəlxalq standartların tələblərinə uyğunlaşdırılması, elmi-texniki nəaliy-

yətinin standartlaşdırmada geniş istifadə edilməsi istiqamətlərində təşkilat üzvü olan

ölkələrin six əməkdaşlığını təmin edir, Latin Amerikası ölkələrinin İSO və ВЕК

beynəlxalq təşkilatlarının işində aktivləşməsi və bölgə normativ sənədlərin

beynəlxalq təşkilatların tələblərinə uyğunlaşdırılması və b. sahələrdə geniş fəaliyyət

göstərir.

KOPANT bunlardan əlavə üzvü olan ölkələrin standartlaşdırma üzrə milli

təşkilatlanma işinin təkmilləşdirilməsi, orada işləyən mütəxəssislərin təhsili və

ixtisaslarının artırılması sahələrində də fəaliyyət göstərir. Bilavasitə onun təşkili və

iştirakı ilə həmin regionun ölkələri metrik ölçü sisteminə keçmişlər.

KOPANT-m baş orqanı, üzvü olan ölkələrin nümayəndələri tərəfəindən təşkil

edilən Baş Assambleyadır. Orada üc il müddətinə İcra Şurası, icra katibi və texniki

koordinasiya katibliyi seçilir. İşçi orqanları olan texniki komitələrin fəaliyyətləri

xüsusi komissiyalar tərəfindən koordinasiya edilir.

Mühazirə- 5

Mövzu: Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatlar Ədəbiyyat:







Plan:

1. Standartlaşdırma sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın əhəmiyyəti.

2. Standartlaşdırma üzrə beynəlxalq təşkilatlar.

3. Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Elektrotexnika Komissiyası (BEK)

4. BEK –in əsas xüsusiyyətləri.

1. Standartlaşdırma sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın əhəmiyyəti

Beynəlxalq əlaqələrin durmadan genişlənməsi standartlaşdırmanın ауrı-ауrı

ölkələrin və regionların çərçivəsiııdə qalmasına iınkan vermir. Müxtəlif ölkələrin

elmi-texniki əməkdaşlığında, iqtisadi və ticarət əlaqələrinin möhkəmlənməsində

beynəlxalq standartlaşdırma mühüm rol oynayır. Eyni çeşidli ınəhsullara milli

standartların tələblərinin müxtəlifliyi dünya bazarında beynəlxalq ticarətin inkişafma

önəmli əngəllər törədir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq ticarətin artım

tempi 3-4 dəfə milli iqtisadiyyatların artım tempindən yüksəkdir.

Məsələn, 60-cı illərdə televizorlara ABŞ ilə bir çox başqa ölkələrin

standartlarında yaranan müxtəliflik ABŞ-da istehsal edilən televizorların başqa öl-

kələгә ixıacatına imkan vermirdi. Hollandiya şirkəti «Filips» həmin dövrdə istehsal

etdiyi radioqəbulediciləri gərginliyə, tezliyə və cərəyanın gücünə görə ixrac etdiyi

ölkələrin tələbi əsasında 12 müxtəlif variantda hazırlayırdı. Bunun nəticəsində

şirkət konstruktiv sxemləri dəyişməyə və çoxlu miqdarda əlavə detallardan,

avadanlıqdan,

2

nəzarət-ölçü cihazlarından istifadə etməyə məcbur olurdu. Göstərilən səbəblər

üzundən məhsulun maya dəyəri artır, rəqabət qabiliyyəti isə aşağı düşürdü.

Başqa bir misal. Avropa ölkələrinin vahıd ölçü sistemi olan metrik sistemə

keçməmişdən əvvəl İngiltərədə istifadə edilən düyüm ölçü sistemi SSRİ-dən oraya

meşə-ağac məhsullarının ixracına çox ciddi əngəllər törədırdi. Sonradan İugiltərənin

metrik ölçü sisteminə keçməsi bu çətinlikləri aradan qaldırdı.

Beynəlxalq ticarətin problemlərinin həllində standartlaşdırmanın

kommunikasiya fünksiyaları əhəmiyyətli rol oynayır. O, ölkələr araşında

məhsulların, enerji daşıyıcılarının hərəkətinə, informasiya mübadiləsinə çox əlverişli

şərait yaradır. Standartlaşdırma sahəsiadə beynəlxalq elmi-texniki əməkdaşlığın əsas

vəzifəsi müxtəlif ölkələrin milli standartlaşdırma sistemlərinin beynəlxalq, regional

və о cümlədən iakişaf etmiş aparıcı ölkələrin milli standartlaşdırma sistemlərinə

uyğunlaşdırmaqdan və bu sahədə dünyada qabaqcıl təcrübədən, son elmi-texniki

nailiyyətlərdən istifadə etməkdən ibarətdir. Həmin vəzifələri yerinə yetirmək üçün

standartlaşdırmanın beynəlxalq və regional təşkilatları geniş və hərtərəfli fəaliyyət

göstərir, bütün sahələrdə beynəlxalq və regional standartlar işləyib təsdiq edir,

normativ-texniki sənədlər hazırlayıb geniş yayırlar.

Buna görə də, müasır milli standartları işləyib hazırlayan zaman

standartlaşdırma üzrə beynəlxalq və regional təşkilatların normativ sənədləri və

təklifləri nəzərə alınır. Bunun nəticəsındə müxtəlif ölkələrdə hazırlanan maşın qov-

şaqlarının və hissələrinin qarşılıqlı əvəz olunmasını, məhsulların keyfıyyət

göstəricilərinin yüksəlməsini, onlara rəqabət qabiliyyətlərinin artmasını təmin etnıək

mümkün ölur, ölkələr arasında elmi-texniki və ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə

şərait yaranır.

Beynəlxalq standartlaşdırma sahəsində Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı

(İSO), Beynəlxalq Elektrotexnika Komissiyası (BEK) və Beynəlxalq Elektrik

Rabitəsi İttifaqı (BERİ) fəaliyyət göstərir.

3

2. Beynəlxalq Elektrotexnika Komissiyası (ВЕК)

Beynəlxalq Elektrotexnika Komissiyası (ВЕК) 1906-cı ildə 13 ölkənin

nümayəndələrinin iştirakı ilə Londonda keçirilən beynəlxalq konfransda

yaradılmışdır. 1963-cü ildə BEK-in bu günə qədər qüvvədə olan yeni nizamnaməsi

qəbul edilmişdir. Həmin nizamnaməyə görə BEK-in əsas vəzifəsi elektrotexnika,

uzaq məsafələrlə rabitə və radioelektronika sahəsində Beynəlxalq standartların

işlənməsindən, milli standartların unifikasiyalaşdırılmasına və koordinasiyasna

köməklik göstərməkdən ibarətdir. Bu da beynəlxalq ticarətin iııkişafına güclü təkan

verir. Bundan basqa, ВЕК yuxarıda qeyd edilən məsələlər üzrə informasiya

mübadiləsini təşkil edir, müxtəlif ölkələrin qabaqcıl iş təcrübələrini öyrənir və təbliğ

edir, İSO ilə və digər beyaəlxalq təşkilatlarla əlaqələr yaradır və əməkdaşlıq edir.

ВЕК və İSO-nın ınüxtəlif vaxtlarda yaranması və müxtəlif sahələrdə fəaliyyətləri

dünyanın ən iri iki beynəlxalq təşkilatlarının uzun müddət pararlel mövcudluğu

faktını müəyyən etmişdir. Digər tərəfdən, həmin təşkilatların ayrı-ayrı texniki

örqanlarının fəaliyyətlərində təkrarhğın aradan qaldırılması, texniki

fəaliyyətlərinin aralarında bölünüb dəqiqləşdirilməsi və koordinasiyası sahəsində

onların arasmda saziş bağlanmışdır.

BEK-in hazırda milli komitələrdən ibarət 60 üzvü var. İSO-ya nisbətən BEK-

in üzvü olan ölkələrin sayının az olması onunla əlaqədardır ki, bir çox inkişaf etmiş

ölkələrin elektrotexnika, radioelektronika və rabitə avadanlığı sənayeləri zəif inkişaf

etmişdir, onların məhsullarının rəqabət qabiliyyətləri aşağıdır.

Keçmiş SSRİ, indi isə onun varisi Rusiya 1922-ci ildən BEK-in üzvüdür.

BEK-in ali rəhbər orqanı - milli komitələrdən ibarət olan və ən azı ildə bir

dəfə iclası çağırılan Şuradır. BEK-in işində iştirak etnıək istəyən hər bir ölkədə bu

təşkilatın adını daşıyan milli komitə yaradılır. Bu milli komitə həmin ölkəni BEK-də

təmsil edir.

Şura BEK-in prezidentinin, yaxud milli komitələrin dörd nümayəndəsinin

tələbilə növbədənkənar çağrıla bilər.

4

BEK-in fəaliyyəti Şura, İcraiyyə Komitəsi, Mərkəzi Büro və Texniki

Komitələr vasitəsilə həyata keçirilir. Seçkili vəzifəli şəxslər - prezident, vitse-

prezident, xəzinədar və baş katib üç il ınüddətinə seçilirlər. Şuranın işində həmçinin

BEK-in keçmiş prezidentləri də iştirak edirlər. Onun iclasları hər il növbə ilə

müxtəlif ölkələrdə keçirilir. Orada BEK-in fəaliyyətinin texniki, inzibati və maliyyə

xarakterli məsələlərinə baxılır. Bütün qərarlar adi səs çoxluğuna görə

qəbul olunur. Verilmiş səslərin sayı eyni olduğu halda prezident həlledici səsə malik

olur.

BEK-in Şurası nəzdində Icraiyyə Komitəsi fəaliyyət göstərir. Şuranın

iclasında 12 nəfərdən ibarət olmaqla 6 il müddətinə İcraiyyə Komitəsinin üzvləri

seçilir.

Onların üçdən biri hər üçüncü ilin sonunda yenidən seçılir. Bundaıı başqa

prezident, vitse-prezident, xəzinədar və baş katib İcraiyyə Komitəsinə üzv kiıni

daxil olurlar.

Komitənin iclaslarında qərarlar sadə səs çoxluğu ilə qəbul edilir.Icraiyyə

Kömitəsi BEK-in Şurası tərəfindəu çıxarılan qərarların, ona tapşırlmış məsələlərin

yerinə yetirilməsi və həlli ilə məşğul olur, texniki işlərin vaxtında və keyfıyyətlə

yerinə yetirilməsi üçün bütün tədbirləri görür və ayrı-ayrı texniki komitələrin işlərini

koordinasiya edir. BEK-in İcraiyyə Komitəsinin nəzdində iki məsləhət komitəsi

yaradılmışdir: Elektrik təhlükəsizliyi məsələləri üzrə məsləhət komitəsi (AKOS) və

Elektronika, rabitə üzrə məsləhət komitəsi (ASET). Bu komitələrin yaradılması

onunla izah olunur ki, məsələn, elektrotəhlükəsizlik sahəsində BEK-də 20-yə yaxın

texniki komitə və yarurikomitələr (məişət elektrik cihazları, radioelektron aparatları,

yüksək gərginlik avadanlığı və s.) fəaliyyət göstərirlər. Onların

elektrotəhlükəsizliyinin təmin edilməsi sahəsində konsepsiyaları müxtəlif ola bilər.

Ona görə də, bu cür məsələlərin həllinə vahid formada yanaşmanı təmin edən xüsusi

struktur bölmələri yaradılmışdır. AKOS və ASET-in üzvləri müvafiq texniki

komitələrin sədrləri və katibləridir.

5

İcraiyyə komitəsi texniki problemləriu həlli uzrə müxtəlif işçi qrupları da

yaradır. Məsələn, elektromaqnit uzlaşması məsələləri üzrə, elektrik və elektron-

avadanlığının modul ölçüləri üzrə və s. qruplar yaradılmışdır.

BEK-in əsas fəaliyyəti beynəlxalq standartların işlənınəsi və təsdiq

edilməsindən ibarətdir. Həmin işləri texnikanın müxtəlif sahələri üzrə ixtisaslaşmış

texniki komitələr (TK), yarırakomitələr (YK) və işçi qrupları (İQ) yerinə yetirirlər.

Texniki komitələrə onların işində iştirak etmək istəyən milli komitələrin

nümayəndələri cəlb edilirlər. Hər TK-uin işində 15-25 ölkə iştirak edir.Qeyd edək

ki, BEK-in texniki orqanlarının strukturu İSO-nun strukturuna oxşardır.

BEK-də 80-don çox texniki komitə (TK) yaıadılmışdır. Onların ümumtexniki

və sahələrarası beynəlxalq standartlar (məsələn, terminolegiya üzrə, standart

gərginlik və tezlik üzrə və s.), digərləri isə konkret məhsul növlərinə

(transformatorlar, məişət radioelektron aparatları, elektronika məmulatları və s.)

beynəlxalq ştandartlar işiəyib hazırlayırlar.

Əksər texniki komitələr müxtəlif istiqamətlər üzrə yarımkomitələr (YK)

yaratmş və onların fəaliyyət sahəsini müəyyən etmişlər. Məsələn, texniki komitə TK

2 «Fırlanan elektrik maşınları» - 6 yarımkomitədən ibarətdir: turboge-neratorları

elektrik maşınlarının bərkidici yerlərinin ölçülərinin və güclərinin sıraları; mühafizə

dərəcəsi, soyutma üsulları və s. kimi yarımkomitələr.

Beynəlxalq standartlar, əsasən, yarımkomitələr və işçi qrupları tərəfındən

işlənib hazırlanır. Əgər milli komitələrin 80 faizindən çoxu səs verersə, beynəlxalq

standart qəbul olunur. İndiyə kimi ВЕК tərəfındon 3 mindən çox standart işlənib

təsdiq edilmişdir. Onların obyektləri aşağıdakılardır:

-elektrotexnika sənayesi üçün minerallar (bərk, maye və qaz formasında

dielektriklər, mis, aluminium, onların ərintiləri, maqnit materialları);

istehsal təyinatlı elektrotexnika avadanlığı (qaynaq aparatları,

-mühərriklər, işıq texnikası avadanlığı, aşağı gerginlik aparatları, kabel,

elektrik naqilləri və s.);

6

-elektroenergetika avadanlığı (buxar turbinləri və hidravlik turbin- 1әг,

elektrik ötürmə xətləri, generatorlar, transformatorlar);

-elektronika sənayesi məmulatları (inteqral sxemlər, mikro- rosessorlar,

çap plataları və s.);

- məişət və səııaye təyinatlı elektron avadanlığı;

-elektrik alətləri;

-kosmik rabitə avadanlığı

- terminologiya;

Öz məzmununa görə BEK standartları İSO standartlarına nisbətən konkret-liyi

ilə fərqlənir. Onlarda hər bir məhsula konkrekt texniki tələblər qoyulur və sınaq

metodları, təhlükəsizlik tələbləri verilir. Ona görə həmin məhsulların standartlarının

təhlükəsizlik tələblərinə uyğunluğunun yoxlanılıb standartlaşdı-rılmasına imkan

yaranır. Beynəlxalq ticarətin inkişafı naminə BEK konkrekt malların

təhlükəsizliyinə dair xüsusi beynəlxalq standartlar işləyir. Ona görə də BEK

tərəfindən hazırlanan beynəlxalq standartlar təşkilatın üzvü olan ölkələrdə İSO- nun

beynəlxalq standartlarına nisbətən birbaşa istifadə edilə bilir və təcrübə göstərir ki,

bu daha əlverişlidir.

Məhsulun keyfiyyəti sahəsində BEK- in fəaliyyətinin əsas xüsusiyyətlə-rindən

biri də budur ki, bu təşkilatın rəhbərliyi altında beynəlxalq standartlaşdırma sistemi

yaradılmışdır. Əgər İSO standartlaşdırma məsələlərinin əsas prinsipləri ilə məşğul

olursa, BEK bu məsələləri praktik nöqteyi- nəzərincə həll edir. 1970- ci ildə BEK-

də elektron- texniki məlumatların (kondensatorların, rezistorların və s.)

sertifikatlaşdırma sistemi yaradılmışdır. Bu sistemin işində BEK- ə daxil olan bütün

ölkələr iştirak edə bilirlər.

ВЕК çərçivəsində 1984-cü ildə elektrotexnika məmulatlarının

sertifikatlasdırılması üzrə digər sistem yaradılmışdır. Bu sistem оna qədər

beynəlxalq komissiya (SEE) çərçivəsində müstəqıl fəaliyyət göstərir. Sistemə

rəhbərliyi həyata keçirmək üçün rəhbər orqanlar təsis edilmişdir.

7

ВЕК sistemində elektrotexnika məmulatlarının sertifıkatlaşdırılması ancaq bu

məmulatların təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə yönəldilmişdir (əsasən məişət

elektrik cihazlarının) və bu məhsulun ıstehlak xassələrini əhatə edir.

BEK-in hər iki standartlasdırma sistemi ölkəiərin buгауа daxilolma qaydalarını

qəbul etmişlər.

Təhlükəsizliyə dair beynəlxalq standartların hazırlanmasının vacibliyini nəzərə

alaraq İSO vө ВЕК birlikdə İSO/BEK 5l “Standaıtların hazırlanmasında

təhlükəsizlik məsələlərinin izahatına dair ümumi tələblər” adlı rəhbər sənəd qəbul

etmişlər. Burada «təhlükəsizlik» anlayışına açıqlama verilir və göstərilir ki, praktik

olaraq tam təhlükəsizlik mövcud deyil. Ona görə də hətta ən yüksək təhlükəsizlik

təmin olunarsa belə, məhsul yalnız nisbi təhlükəsizliyə malikdir.

İstehsal edilən məhsulun təhlükəsizliyinin təmin edilməsiuin müəyyən

olunması üçün risklərin hesablanma və təhlükəsizlik dərəcəsinin qiymətləndirilmə-si

aparılmalıdır.

BEK- in beynəlxalq standartlarının işlənmə prosedurası lSO-da istifadə

edilən proseduraya oxşardır. Bir standartin işlənməsinə 3-4 il vaxt sərf edilir. Bu da

çox vaxt məhsulun yeniləşmə və bazara yeni malların gutirilmə tempindən geri qalır.

Həmin müddətin azaldılması üçün BEK-də qısaldılmış prosedur üzrə gələcək

standartın ideyası şəklində texniki yönəldici sənədin (TYS) işlənib qəluıl edilməsi

tətbiq edilir. TYS əsasında yeui standart fəsdiq olunana qədər о ən çoxu üç il

müddətində müvəqqəti istifadə edilir.

ВЕК tərkibində radiomaneələr (radiopomexlər) üzrə xüsusi komitənin

(SİSPR) mühüm statusu var. Həmin komitə elektron və elektrotexnik cıhazlar

tərəfindən şüalandırılan radiomaneələrin ölçülmə ınetodlarının vy buraxılabilən

hədlərin standartlaşdmlması ilə məşğuldur.

SİSPR-in işində milli komitələrdən əlavə bir neçə digər beynolxalq təşkilatlar

da iştirak edirlər: Radio Verilişləri üzrə Avropa ittifaqı, Elektrik Enerjisi

İstehsalçılarının və Paylayıcılarının Beynəlxalq İttifaqı, Böyük Elektrotexniki

Sistemlərin Beynəlxalq konfransı, Dəmir yollarının Beynəlxalq ittifaqı, İctimai

8

Nəqliyyatın Beynəlxalq İttifaqı, Elektrotermiya üzrə Beynəlxalq İttifaq.

Müşahidəçi kimi komitənin işində Radio Rabitəsi üzrə Beynəlxalq Komitənin və

Mülki Aviasiyanın Beynəlxalq Təşkilatının nümayəndələri də iştirak edirlər.

Mühazirə 6

Mövzu: ISO - Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı. Ədəbiyyat:







Plan:

1. Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq İSO təşkilatı.

2. İSO –nun yaranma tarixi.

3. İSO –nun strukturu.

4. İSO üzrə komitələrin əsas vəzifələri.

İSO - staadartlaşdırma məsələləri ilə məşğııl olan ən iri beynəlxalq təşkilatdır.

Bu təşkilat standartlaşdırma sahəsiadə əsas terminləri işləyıb qəbul etmişdir. İSO

1926-ct ildə Praqa şəhərində yaradılmışdır. О vaxt həmin təşkilata 20 dövlət daxil

idi və o, Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Assosiasiya (İSA) adlanırdı. İkiııci

Dünya Müharibəsi dövründə İSA öz , fəaliyyətini dayandırdı. Müharibədən

sonra 14 oktyabr 1946-cı ildə Londonda Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Təşkilat

(ISO) yaraudı və 1947-ci ildən fəaliyyətə başladı.

ISO təşkilatı, elektrotexnika və elektronika sahələrindən başqa bütün sahələrdə

standartlaşdırma üzrə geniş fəaliyyət göstərir. 1999-cıı ilin yanvarından İSO

təşkilatında 178 ölkə fəaliyyət göstərir. Keçmış SSRİ həmın təşkilatın

yaradıcılarından biri idi. İSO təşkilatının vəsait fondu onun üzvü olan ölkələrin

üzvlük haqlarından, nəşr olunmuş standartların və digər sənədlərin satışından əldə

edilmiş vəsaitlərdən və s. b.k. formalaşır.

2

ISO-nun Nizamnaməsində onun məqsədi aşağıdakı kimi müəyyən edilınişdir:

«Təşkilatın məqsədi beynəlxalq əmtəə-ınal mübadiləsini asanlaşdırmaq və həmçinin

elmi, texniki və iqtisadi fəaliyyət sahəsində qarşılıqlı əlaqəni genişlındirmık üçün

dünya ıniqyasında standartlaşdırmanın inkişafına kömək etməkdir».

Beləliklə, İSO dünya səvıyyəsində əldə edilmiş elmi-texniki nailiyyətlərə

cavab verən beynəlxalq standartlar yaradıb tətbiq etmək yolu ilə elmin, texnikanın

və iqtisadiyyatın bütün sahələrində geniş beynəlxalq əməkdaşlığa kömək edir.

İSO təskilatı rəhbər və işçi orqanlarından ibarətdir. Rəhbər orqanlara alı orqan

sayılan Baş Məclis, Şura, Şura komitələri və Beynəlxalq Katıblik aiddir. Onun rəsmi

şəxsləri prezident, vitse-prezident, xəzinədar və baş katib hesab edilir.

Baş Məclısin sessiyaları arasındakı üç il mddətində İSO-nun işinə onun üzvü

olan dövlətlərin standartlaşdırma üzrə milli təşkilatlarının nümayəndələrindən ibarət

Şura rəhbərlik edir. Həmia Şııranın ən azı ildə bir dəfə keçinlən iclaslarında texaiki

icra orqanlarının strukturu, təsdiq edilmiş beynəlxalq standartları və digər normativ

sənədlərin çap olunması məsələlərinə baxıhr, icra orqanlarının üzvləri, texniki

komitələrin sədrləri təyın edilir və s.. Şuranın nəzdində yaradılmış İcra Bürosu İSO

texniki komitələrinin fəaliyyətinə rəhbərlik edir.

Beynəlxalq standartların layihələri texniki komitələrın işçi qrupları tərəfındən

işlənir. Texniki komıtələr (TK) texnikanın konkret sahələrı üzrə işləyən komitələrə

və ümumi komitələrə bölünürlər. İSO təşkilatındakı 26 ümumi texniki komitə

sahələrarası məsələlələrin həlli üzrə faliyyət göstərir. Onlara misal olaraq TK 10

-«Texniki çertyojlar», TK 12 «Ölçü vahıdləri», TK 19 «Üstün tutulan ədədlər», TK

37 «Terminalogıya» ə s. göstəraıək olar.

Qalan 14 komitə texaikanın konkret sahələrində fəaliyyət göstərir. Məsələn,

TK 22 «Avtomobillər», TK 39 «Dəzgahlar» və s. Böyük sahələri əhatə edən

komitələrin (kimya, aviakosmik texnıka və b.) nəzdində yarımkomitələr (YK) və işçi

qruplar (İQ) yaradılmışdır.

İSO-nun hər bir üzvü TK işində maraq dairəsindən asılı olaraq özünün iştirak

statusunu müəyyən edir. Üzvlük aktiv və yaxud müşahidəçi formasında ola bilər.

3

Beynəlxalq standartın (BS) layihəsi TK aktiv üzvlərinin 75 faızinin səs

çoxluğu ilə qəbul edilmiş hesab edilir. 2000-cı ildə 12000 BS qüvvədə idi. Onların

75 faizı məhsulların sınaq metodlarına aid olaraq əsaslı standartlar hesab edilir.

Beynəlxalq standartlaşdırma təcrübəsində məhsallara standartların işlənməsi

zamanı məhsulların sınaqlarının vahid metodlarının qəbul olunmasına,

markalaşdırma və terminologiya tələblərinə xüsusi diqqət yetirilir. Bunsuz məhsulun

hansı ölkədə hazırlanmasından asılı olmayaraq istehsalçı ilə istehlakçının bir-birini

anlamaları və ticarət əla-qələri mümkün deyil. BS-da bunlardan əlavə məhsulun

insanların sağlamhğına və həyatına, ətraf mühitin təhlükəsizliyinə, qarşılıqlı əvəz

olunmasına və texniki uyğunluğuna da tələblər qoyulur. Konkret məhsulun

keyfıyyətinə dair başqa tələblərin BS-da göstərilməsi məqsədəuyğun hesab edilmir.

Konkret məhsula konkret keyfıyyət normaları istehlakçı ilə bağlanan kontraktlarda

göstərilən qiymətlərlə tənzimlənir.

lSO-nun ümumi və sahələrarası TK-in fəaliyyətlərinin ən əhəmiyyətli

nəticələrindən ölçü vahidlərinin beynəlxalq sistemini, yivlərin metrik sistemini,

bütün növ nəqliyyat vasitələri ilə daşınan yüklər üçün konteynerlərin

konstruksiyaları və standart ölçüləri sistemini göstərmək olar. Indiki dövrdə TK 176

«Keyfıyyətin təminat sistemi» adlanan 1979-cu ildə yaradılmış işi xüsusən

diqqətəlayiqdir. Onun məqsədi keyfıyyətin təmin edilməsi sisteminin əsaslı prinsip-

lərinin standartlaşdırlmasından ibarətdir. 1987-ci ildə İSO standartlarının 9000

seriyasından dörd standartın ilk nümunələri dərc edilmişdir.

Hazırkı dövrdə İSO-nun işçi orqanları kimi 175 TK, 576 YK, 2075 İQ

fəaliyyət göstərir. İSO Şıırasının digər orqanları; Plan Komitəsi (PLAK.O),

Məhsulun standartlara uyğunluğunun qiymətləndirilməsi üzrə komitə (KASKO),

tstehlak məsələləri üzrə komitə (KOPOLKO), İnkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım

komitəsi (DEVKO), İnformasiya üzrə komitə (İNFKO), Standart sorğu məlumatları

üzrə informasiya şəbəkəsı (İSONET), Standart nümunələr üzrə komitə (REMKO),

Standartlaşdırmanın elmi prinsiplərini öyrənmək üzra komitə (STAKO).

4

Plan komitəsi (PLAKO) İSO-nun texniki fealiyyətinin təşkili, koordinasiyası

və plaıılaşdırılması məsələləri üzrə Şuraya təkliflər hazırlayır. Komitə yeni texniki

komitələrin yaradılması və mövcud komitələrin buraxılması üzrə təkliflərə baxır,

texniki işlərin direktivlərinin dəyişdirilməsinə dair təkliflər verir. Şuranın göstərişi

əsasmda texniki komitələrin adlarını təsdiq edir və onların fəaliyyət sahələrini

müəyyənləşdirir.

Müxtəlif sahələrin standartlaşdırma işlərinin koordina-siyası üçün PLAKO-

nun nəzdində marağı olan ölkələrin aparıcı mütəxəssislərindən ibarət məsləhət

qrupları yaradılmışdır. Bu qruplar öyrənilən problemlərin həlli üçün təkliflər

hazırlayır. Məsələn, kimyəvi və fıziki-kimyəvi sınaq metodları üzrə, metallar üzrə,

enerji mənbələri və onun konservasiyası üzrə, metrologiya üzrə, tibb avadanlığı

üzrə, tikinti üzrə və s..

Məhsulun standartlara uyğunluğunun qiymətləndiril-məsi üzrə komitə

(KASKO) 70-ci illərin əvvəllərində inkişaf etmiş ölkələrdə sertifıkatlaşdırma

işlərinin geniş yayılması ilə əlaqədar olaraq yaradılmışdır. Bu dövrdə həmin

ölkələrdə milli sertifikatlaşdırma sistemləri və müstəqil sınaq laboratoriyaları

(mərkəzləri) şəbəkəsi yaradılmağa başlamışdı. KASKO sertifıkatlaşdırma işlərinin

bütün ölkələrdə eyni qaydada aparılmasını təmin etmək üçün vahıd qaydada

beynəlxalq tövsiyyələr hazırladı. Həmin tövsiyyələr ölkələr arasında ticarət

əlaqələrinin genişləndirilməsınə və maneə-lərin aradan qaldırılmasına təkan verdi.

Beynəlxalq tövsiyyələrdə ölkələrdə sınaq mərkəzlərinin təşkili, onlara qo-yulan

tələblər, sertifikatlaşdırılmış məhsulların nişanlanması qaydaları,

sertifıkatlaşdırma sisteminə rəhbərliyi həyata keçirən orqanların səlahiyyətləri və

vəzifələri göstərilir. Sertifıkatlaşdırma üzrə tövsiyyələri komitənin nəzdində xüsusi

işçi qrupları hazırlayır (terminologiya üzrө işçi qrup, sınaq protokolları üzrə işçi

qrup, sertifıkatlaşdırmada hüqüqi məsuliyyət üzrə işçi qnıp, məhsulun standartların

tələblərin uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi üzrə işçi qnıp).

КАSКО milli sertifikatlasdırma sistemlərinin fəaliy-yətlərinin təhlilini apanr.

Məsələn, 1970-ci ildə «Milli uy-ğunluq nişanları toplusu», 1980-ci ıldə

5

«Sertifikatlaşdırma prinsipləri və praktika» adları altında bukletlər nəşr etdirmişdir.

Bukletlərdə müxtəlif ölkələrdə tətbiq edilən sertifikatlaşdırma növlərinin təhlili,

iqtisadi səmərəliliyi, konkret şəraitdən asılı olaraq onuıı növünün seçilməsinin

məqsədəuyğunluğu araşdırıhr. KASKO-nun fəaliyyətinin nəticələri milli

sertifıkatlaşdırma sistemlərini təzə yaradan ölkələr üçün xüsıısi əhəmiyyət daşıyır.

İstehlak məsələləri üzrə komitənin (KOPOLKO) vəzifələrinə aşağıdakılar

daxildir:

-standartlaşdırma sahəsində istehlakçılara tövsiyyələrin işlənib

hazırlanması və öyrədilməsi;

-istehlakçılara məhsulun standartlaşdırılmasmdan iqtisadi səmərə almaları

və onların beynelxalq standartlaşdırmada iştirak etmələrini təmin edən tədbirlərin

hazırlanması;

-istehlak mallarının standartlaşdırılması və həmin işlərdə istehlakçının

iştirakı, onların milli və beynəlxalq standartlaşdırmada iştiraketmə təcrübə-lərinin

təhlili;

-istehlakçıların marağına toxunan məsələlər üzrə İSO-nun digər orqanları

ilə daimi əlaqələrin saxlanması.

Komitə tərəfindən istehlak mallarının müqayisəli sınaqlarının aparılması üzrə

rəhbər sənədlər və informasiya materialları, malların istismar xarakteristikalarının

ölçülməsi-nin standart metodları işlənib nəşr edilınişdir.

Beynəlxalq standartlaşdırma sahəsiudə koordinasiya fəaliyyətini İSO

sistemində yaradıimış İnformasiya üzrə komitə (İNFKO) yerinə yetirir. Onun

vəzifələrinə daxildir:

-kompüterlərdən istifadə etməklə İSO-nun informasiya mərkəzinin normal

və fasiləsiz işini təmin etmek;

-İSO-nun üzvü olan ölkələrin informasiya mərkəzlərinin standartlaşdırma

sahəsində informasi-ya təminatı və işlərinin koordinasiyası;

6

-standartların və digər normativ-texniki sənəd-lərin avtomatlaşdırılmış

işlənməsi üçün onların təsnifatlaşdırılması və indeksləşdirilməsi üzrə işlərin yerinə

yetirilməsi və tövsiyyələrin işlənib hazırlan-ması;

-beynəlxalq standartların və digər normativ-texniki sənədlərin informasiya

sistemləri üzrə geniş yayılması və tətbiq edilməsinə hər cür şərait yara-dılması.

İSO-da qəbul edilmiş sazişə əsasən onun üzvü olan hər bir ölkə özüııün milli

standartlarının ııüsxələrini digər üzv dövlətlərə göndərirlər. Lazımı standartlar

haqqında informasiya axtarışını səmərəli təşkil etmak üçün İNFKO-nun nəzdində

İSONET adlanan informasıya şəbəkəsi yaradılmışdır. İSO-nun rəsmi dilləri –

İngilis, Fransız və Rus dilləridir. Beynəlxalq standartların ümumi massivinin 70

faizi rus dilinə tərcümə edilmişdir.

hıkişaf eünəkdə olan ölkələrə yardım komitəsi (DЕVКО)aşağıdakı

vəzifələri yerinə yetirir:

-inkişaf etməkdə olan ölkələrin. staudart-laşdırma və onunla əlaqəli

keyfiyyətə nəzarət, metrologiya, sertifikatlaşdırma sahələri üzrə tələbatını müəyyən

ləşdirmək, həmin işlərin yerinə yetirilməsində onlara yardım göstərmək;

-standartlaşdırma və onunla qarşılıqlı əlaqəli sahələrin xüsusiyyətlərini

inkişaf etməkdə olan ölkələrdə geniş müzakirə etmək, onlara sənaye baxımından

inkişaf etmiş aparıcı ölkələrin həmin sahədə qabaqcıl təcrübələrindən istifadə edə

bilmək üçün hər cür şərait yaratmaq.

Bu işlər Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) xüsıısi agentliyi və digər

beynəlxalq təşkilatlar ilə əməkdaşlıq şəaritində həyata keçirilir.

Standartlaşdırma və məhsulun keyfıyyətinin idarə olunması məsələlərinin

həllində inkişaf etməkdə olan ölkələrə yardım məqsədilə BMT-nin büdcəsi hesabına

hər regionda onun regional nümayəndələri təyin edilmişdir. Bu cür nümayəndələr

Latin Amerikasında, Afrikada (Kipr də daxil olmaqla), Conub-Şərqi Asiyada, Ərəb

ölkələri regionında (Türkiyə də daxil olınaqla) və Cənubi Asiyada (İran da daxil

olaınaqla) fəaliyyət göstərirlər.

7

Standart nümuııələr üzrə komitə (REMKO) İSO-nun texniki komitələri üçün

rəhbər sənədlər hazırlamaqla məş-ğuldıır. Bu komitə tərəfindən aşağıdakı rəhbər

sənədlər işlənib nəşr edilmişdir:

-beynəlxalq standartlarda standart nümunələrə istinadlar;

-«Standart nümunələrə aid terminlər və təyinlər»;

-«Standart nümunələrin şəhadətnamələrinin məzmunu»;

-«Standart nümunələrin attestasiyası. Ümumi və statistik prinsiplər».

REMKO bunlardan əlavə standart nümunələr üzrə sorğu kitabı hazirlaınış və

nəşr etdirınişdir.

Standartlaşdırmanın elmi prinsiplərinin öyrənilməsi üzrə komitə (STAKO)

həmin sahədə tövsiyyələr və digər sənədlər hazırlayır. Komitə beynəlxalq

standartların ölkələrdə tətbiqi üzrə bir sıra rəhbər sənədlər işləyərək nəşr

etdirmrişdir. Həmin sənədlərdən hazırda dünyanın bir çox ölkələrində geniş istifadə

edilir. Bundan əlavə konıitə «Standartlaşdırma, sertifıkatlaşdırma və sınaq

laboratoriyalarının akkreditasiyası sahəsində terminologiya üzrə rəhbərlik» adlı

normativ sənəd hazırlamışdır.

STAKO beynəlxalq standartlaşdırmanın perspektiv inkişaf məsələləri üzrə

semınarlar təşkil edir, ölkələr arasında ticarətin inkişaf. üçün beynəlxalq

standartların tətbiqi sahəsində bir çox işlər görür.

Qeyd edildiyi kimi İSO-nun əsas fəaliyyət sahəsi beynəlxalq standartlar işlə ib

hazirlamaqdir. Ona görə də, bu təşkilatın əsas işçi strukur bölmələri texınkanın

müxtəlif sahələri üzrə (еlektrotexnika və elektronikadan başqa) texniki komitələr,

yarımkomitələr və işçi qruplardır. Bu bölmələrdə 2500-dən çox mütəxəssis fəaliyyət

göstərir.

ISO beynəlxalq standartlarının tətbiqi bütün ölkələr üçün məcburi deyil. Hər

bir ölkə özündə beynəlxalq standartları öz istədiyi ilə taın, yaxud ayrı-ayrı hissələrlə

tətbiq edə bilər. Lakiu, dünya bazarlarında kəskin rəqabət şəraitində istehsalçılar

çalışırlar ki, onların istehsal etdikləri məhsullar yüksək keyfıyyətə və rəqabət

qabiliyyətinə malik olsun, onların beynəlxalq standaıtlara uyğunluğu geniş reklam

8

edilsin. Odur ki, bu ölkələr məcburiyyət qarşısında qalaraq İSO və digər beynəlxalq

təşkilatların standartlarını tətbiq edirlər. Buna görə də beynəlxalq standartları işləyən

zaman inkişaf etıniş ölkələrin iri şirkədəri arasnda onlar üçün sərfəli olan şəkildə

standartlara tələblərin və qaydaların daxil edilməsi uğrunda kəskin mübarizə gedir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər bir məhsul növü üçün beynəlxalq standart

yalnız о vaxt yaradılır ki, bu cür standartlar ölkələr arasında ticarətin genişlənməsi

üçün vacibdir, yaxud onlar standartların təhlüksizliyinin və sağlamlığının təmin

olunmasna, ətraf mühitin qorunmasına yönəlmişdir.

İSO standartlarının yalnız 20 faizində konkret nıəhsullara dair tələblər qoyu-

lur. Nonnativ sənədlərin əsas kütləsində təhlükəsizlik, qarşılıqlı əvəzolunma, texniki

uyğunlııq, məhsulun sınaq ınetodlarına tələblər öz əksini tapır.

Beynəlxalq standartların məzmununa da müəyyən tələblor qoyulur. Məlumdur

ki, konkret məhsul üçün standart həmin məhsula olan texniki tələbləri, bu tələblərin

ölçülməsi və sınaq metodlarını nəzərdə tutmalıdır. Odur ki, məhsula beynəlxalq

standart hazırlayan zaman məhsulun sınağı üçün vahid sınaq metodları müəyyən

edilməlidir. Həmin beynəlxalq standart məhsulun harada və kim tərəfındən istehsal

olunmasından asılı olmayaraq onun keyfıyyət göstəricilərinin obyektiv müəyyən

edilməsinə, qablaşdırılmasına, nişanlanmasına, saxlanmasına konkret tələblərin

qoyulmasını təmin edir. Bundan əlavə standartlarda vahid terminologiyadan istifadə

olunur ki, istehsalçı ilə istehlakçı arasında anlaşma yaransın.

İSO-nıın fəaiiyyətinin ilk iki on illiyi ərzində beynəlxalq standartların

istiqaməti, əsasən, ümumtexnıki, sahələrarası və xammal üçün standartların

yaradılmasına yönəldilmişdir. Buna misal olaraq İSO tərəfındən yivlərin metrik

sisteminin yaradılmasını, bütün növ nəqliyyat vəsitələri ilə yüklərin daşınması üçün

konteynerlərin standart konstruksiyaları və ölçüləri sisteminin yaradılmasını, yaxud

tSO-100O standartına daxil edilmiş ölçü vahidləri (BS) sisteminin yaradılmasını

göstərmək olar.

Son zamanlar bir çox ölkələrdə maşınqayrma səna-yesinin inkişafı ılə

əlaqədar olaraq onun ауп-ауп sahələrinin məhsullarının standartlaşdırılmasına daha

9

çox fıkir verilir. Çünki, bu məhsulların beynəlxalq ticarətdə xüsusı çəkisı ildən-ilə

artır. Digər sahələrin də inkişafında elmi-texniki tərəqqinin rolunun artması, ölkələr

arasında yeni əməkdaşlıq formalarının yaranmasına gətirib çıxarır və bununla

əlaqədar İSO-nun fəaliyyəti daim genişlənir və inkişaf edir. Son illər məhsulların

keyfıyyətinin təmin olıunmasına daha çox diqqət yetirilir.

Qeyd edildiyi kimi İSO standartlarının ölkələrdə tətbiqi məcburi deyil. Xarici

mütəxəssislərin fikrincə, düuyanın sənaye baxımından uıkişaf etmiş ölkələri ISO

staudartları massivinin (10 mindən çox) 70 -80 faizini tam tətbiq edirlər. Lakin

bununla yanaşı, beynəlxalq standartların tətbiq edilmə dərəcəsi ayrı-ayrı ölkələrdə

müxtəlifdir. Xarici ticarətdən çox asılı olan ölkələr İSO və digər beynəlxalq

təşkilatların standartlarnı daha geniş tətbiq edirlər. Həmin ölkələr sırasında

Hollandıya, Вelçika, Avstriya, Danimarka, Türkiyə və digər ölkələri göstərməк olar.

Bu ölkələrdə ümumi istehsal həcminin 40-50 faizi xarici ticarətin payına düşür. Ona

görə də, onlar beynəlxalq standartların qüvvədə olduğu sahələrdə özlərinin milli

standart lar ın ı yaratmışlar.

Hazırda bütün dünyada istifadə edilən beynəlxalq İSO standartlarının ümuıni

sayı 10 mindən artıqdır. Hər il 500-600 beynəlxalq İSO standartlarına yenidən

baxılıb qəbul edilir.

Aşağıda beynəlxalq standartlaşdırmanın obyektləri və faiz hesabı ilə öbyektlər

üzrə standartların sayı göstərilir: maşınqayırma -29, kimya -13, qeyri-metal

materiallar - 12, mədən və metallar - 9, informasiya texnikası - 8, kənd təsərrüfatı -

8, tikinti - 4, xüsusi texnika - 3, sağlamlığın mühafizəsi - 3, əsaslı standartlar - 3,

ətraf mühit - 3, qablaşdırma və nəqletdirmə - 2.

Beynəlxalq standartlar özlərinin konkret fəaliyyət sistemləri üzrə ixtisaslaşmış

texniki komitələr (TK), yarımkomitələr (YK) və işçi qruplar (İQ) tərəfındən işlənib

təsdiq edilir. 1998-ci ildə İSO daxilində beyııəlxalq standartlaşdırma 185 TK, 636

YK, 2097 İQ torəfindəu aparılırdı. TK və YK işlərinin aparılması üzrə katibliyin icra

edilməsində 35 üzv-komitə iştirak edir. Məsələn, Rusiyaya 10 TK, 31 YK və 10 İQ

həvalə edilmişdir. Katibliyin aparılmasından əlavə marağında olan üzv-komitə hər

10

bir TK vo YK işində aktiv iştirak edə bilər, yaxud müşahidəçi ola bilər. Birinci halda

üzvlük statusu P, ikinci halda üzvlük statusu О hesab edilir. Məsələn, Rusiya 1996-

cı ildə 145 TK-nın P statusu aktiv üzvü, 16 TK-nın О statuslu müşahidəçi üzvü idi.

Mühazirə 7Mövzu: Beynekalq standartlaşdırmada iştirak edən digər təşkilatlar







Plan:1. Standartlaşdırma üzrə digər təşkilatlar.

2. BMT Kəənd Təsərrüfatı və ərzaq təşkilatı (FAO).

3. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜDÜST).

4. FAO – ÜDÜST komissiyası.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Avropa İqtisadi Komissiyası (BMT AIK) 1947-

ci ildə II dünya müharibəsi nəticəsində zərər çəkmiş ölklərə yardım göstərmək üçün

yaradılmışdır. Lakin 1951-ci ildə BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurası (BMT İSOŞ)

AİK-in səlahiyyətlərini genişləndirərək onun fəaliyyətini BMT çərçivəsində

ölkələrin iqtisadi əməkdaşlığına yönəltmişdir. AİK-in üzvü olan 40 dövleətdən

başqa onun işində müşahidəçi, yaxud məsləhətçi statusunda BMT-nin üzvü olan

digər ölkələr də iştirak edə bilər.

BMT AİK-in standartlaşdırma sahəsində qarşısında duran ən vacib məsələ -

standartlaşdırma üzrə siyasətin əsas istiqamətlərini işləyib onun əsas prioritet

sahələrini müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Beynəlxalq standartlaşdırmanın prioritet

istiqamətlərini 1990-cı ildə AİK-in 45-ci növbədənkənar Sessiyasında yaradılan işçi

qrup (İQ) müəyyən edir. AİK İQ-nun iclasları hər il keçirilir. Orada

standartlaşdırmanın beynəlxalq, region və milli inkişaf xüsusiyyətləri müzakirə

edilir; həmin sahədə region və digər milli təşkilatların işləri barədə məlumatlar

2

dinlənir; sertifikatlaşdırma, sınaq laboratoriyaların akkreditasiyası, smaqların

nəticələrinin tanınma məsələlərinə baxılır, həlli yolları müəyyən-ləşdirilir və cari ilin

iş planı təsdiq edilir.

BMT AİK - İSO, ВЕК və digər təşkilatlarla əməkdaşlıq edə-rək

«Standartlaşdırma üzrə BMT AİK siyahısı» adında məcmuə nəşr edir. Həmin

məcmuənin əsas məqsədi AİK üzvü olan ölkələrin milli standartlaşdırma

problemlərinin həllinə yardm gö-stərməkdən, beynəlxalq standartiaşdırmanın

prioritet istiqamətlə-rinin inkişafinı sürətləndirmək və standartlaşdırma məsələlərilə

məşğul olan bütün ölkələrin fəaliyyətlərini koordinasiya etmək-dən ibarətdir. AİK

aşağıda gösətrilənləri özünün vəzifəlrinə aid edir:

-beynəlxalq standartların tətbiq edilməsinə hər cür yardım et-mək;

-vahid terminologiyadan istifadə etmək;

-beynəlxalq standartlar əsasında ticarət əlaqələrində hər cür texniki maneələri

aradan qaldırmaq;

-eyni mala (xidmətə) beynəlxalq standartları işləyən təşkilat-ların six

əlaqələrini və koordinasiyasını təşkil etmək;

-beynəlxalq və bölgə standartların tətbiqini asanlaşdırmaq məqsədilə onların

bütövlükdə və ayrı-ayrı elementlərinin tərti-bində unifikasiya (uyğunluq) yaratmaq.

Standartlaşdırma, sertifikatlaşdırma və keyfiyyət problemləri-nin həlli üzrə

AİK-in İQ-dan əlavə onun digər köməkçi orqanları da fəaliyyət göstərir. Onlara

daxildir:

-nəqliyyat vasitələrinin istismarına dair BMT AİK-in qayda-larını işləyən

Nəqliyyat üzrə Komissiya;

-kənd təsərrüfatı məhsullarının standartlaşdırılması və sertifi-katlaşdırılması

üzrə Kənd Təsərrüfatı Komitəsi;

-meşə təsərrüfatı məhsullarının standartlaşdırılması, keyfiyyə-tinə nəzarət və

sertifikatlaşdırılması üzrə Meşə Komitəsi;

-yaşayış binalarının keyfiyyətinin vahid normaları üzrə Ya-şayış Məntəqələri

Komitəsi;

3

-ticarət sənədlərinin standartlaşdırılması üzrə Ticarətin İnki-şafi Komitəsi;

-kömürün təsnifatının beynəlxalq sistemi üzrə Kömür İşçi Qrapu və b.

BMT Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Təşkilatı (FAO) 1945-ci ildə

dövlətlərarası ixtisaslaşdınlmış təşkilat kimi yaradılmışdır. 160-a уахш dövlət FAO-

nun üzvüdür. Nizamnaməyə görə təşkilatın əsas məqsədləri aşağıdakılardan

ibarətdir: xalqların həyat sə-viyyəsini, ərzaqla təminatını qaldırmaq üçün istehsalın

səmərəliliyini artırmaq; kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının səmərəli

bölüşdürülməsini tə'min etmək üçün kənd əhalisinin həyat tərzini qaldırmaq və

bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının inkişafina yardım göstərmək.

Baxmayaraq ki, standartlaşdırma FAO-nun birbaşa məqsədinə aid deyil, onun

bir çox xidmətləri standartlaşdırma ilə əlaqəli fəa-liyyət göstərir. Həmin xidmətlərə

daxildir: torpağın və suyun in-kişafı, kənd yerlərinin su ilə tə'min edilməsi, kənd

təsərrüfatı texnikası, kənd tikintisi, bitkilərin becərilməsi və mühafizəsi,

heyvandarlıq məhsulları, meşə ehtiyatları, meşə sənayesi və tica-rəti, yeyinti

sənayesi və kənd təsərrüfatında atom enerjisindən istifadə edilməsi, balıq ehtiyatları

və s. şöbələr. Bu sahələr üzrə normativ sənədlərin hazırlanmasmda FAO İSO-nun 25

texniki şöbəsi ilə əməkdaşlıq edir.

Beynəlxalq standartlar göstərilən sahələrdə nəzarət metodlarının

unifikasiyasına, keyfiyyətin tələblərinə (suyun, balıqçı gəmi-lərinin, kənd yerlərində

yaşayış evlərinin və s.) aiddir. Məsələn, «Süd qrupu» südün emalı metodalırının və

avadanlıqlarının stan-dartlaşdırılması ilə məşğul olur. Standartlaşdırma sahəsində

FAO ərzaq məhsullarına beynəlxalq standartların işlənməsi sahəsində Ümumdünya

Səhiyyə Təşkilatı (ÜDÜST) ilə birgə fəaliyyət gö-stərir.

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilati (ÜDÜST) BMT-nin İqtisadi və Sosial

Şurasının təşəbbüsü ilə 1948-ci ildə yaradılmışdır və MT-nin ixtisaslaşmış təşkilatı

hesab edilir. ÜDÜST-in Nizam-naməsində göstərilən məqsədlərə aşağıdakılar

daxildir: bütün dünya xalqlarının daha yüksək sağlamlıqlarını, onların tam fiziki,

sosial və ruhi rifahını tə'min etmək. 180 dövlət ÜDÜST-nın üzvüdür. 1977-ci ildə

4

ÜDÜST yaxın gələcək üçün bütün dünyada insanların sağlamlığına nail olrnağı öz

strategiyası kimi qəbul et-mişdir.

ÜDÜST bütün ölkələrdə səhiyyə xidmətlərinin inkişafına, xəstəliklərə qarşı

profilaktikaya və mübarizəyə, səhiyyə sahə-sində yetkin kadrların hazırlanmasına,

ətraf mühitin sağlamlığına öz geniş fəaliyyəti çərçivəsində xüsusi diqqət yetirir.

Lakin ÜDUST-in həmin sahələrdə geniş fəaliyyəti standartlaşdırma ilə əlaqədardır.

Bilavasitə standartlaşdırma ilə ÜDÜST-in aşağıda göstərilən bölmələri məşğul olur:

sağlamlıq bölməsi, sağlamlığın və ətraf mühitin mühafizəsi bölməsi, farmalologiya

və toksiko-logiya bölməsi.

ÜDÜST İSO-da məsləhətçi statusuna malikdir və onun 40-a yaxın texniki

komitəsinin işində bilavasitə iştirak edir. Məsələn, ÜDÜST nümayəndələri içməli

suyun keyfıyyət göstəricilərinin və su borularının standartlaşdırılmasında, həmin

boruların hazır-lanmasında istifadə edilən plastik kütlələrin keyfiyyət göstərici-

lərinin tədqiqində bilavasitə iştirak etmişlər. ÜDÜST standartlaş-dırma işlərini BMT

Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı FAO ilə birlikdə yerinə yetirir. Onların təşkil

etdikləri birgə komissiya «Kodeks Alimentarius» adlanır.

FAO və ÜDÜST-in «Kodeks Alimentarius» Komissiyası əг-zaq mallarına

beynəlxalq standartların hazırlanması proqramı ilə məşğuldur. Komissiya öz işində

FAO komitələri tərəfindən qəbul edilən tövsiyələri əsas götürür. FAO-ÜDÜST

birləşdirilmiş pro-qramın reallaşdmlmasmda 130-dan çox üzv ölkələrin nümay-

əndələri iştirak edir.

«Kodeks Alimentarius» Komissiyasının əsas məqsədi ərzaq məhsullarının

beynəlxalq standartlaşdırılmasının əsas aspektlə-rini: tərkibi, əlavələri, çirkləndirici

və mineral gübrələrin qalıq-larını, gigiyenik göstəricilərin normalarını

dəqiqləşdirmək, pro-bların götürülməsi və analizi metodlarını, etiketləşdirmə

qaydala-rını və s. müəyyən etməkdən ibarətdir. Komissiyanın fəaliyyət

dairəsinə aşağıdakılar da daxildir: ərzaq məhsullarının dövlət və qeyri-dövlət

təşkilatları tərəfindən standartlaşdırlması işlərinin koordinasiyası, istehlakçıları

sağlamlıq üçün ləhlükə yaradan məhsullardan və fırıldaqçılardan qorumaq, ərzaq

5

məhsullarının ticarətində ədalət normalarına riayət etmək, standartların layihə-lərini

sona qədər işləmək və onların dövlət təşkilatları tərəfindən qəbul olunduqdan sonra

beynəlxalq və bölgə standartları kimi çap etdirmək, yeyinti məhsullarının beynəlxalq

ticaretini sadələşdir-mək və genişləndirmək.

FAO-ÜDÜST Komissiyası tərəfındən qəbul edilmiş beynəl-xalq standartlar

«Kodeks AIimentarius» adlı neşrdə çap edilir. Həmin nəşrdə qəbul edilmiş

beynəlxalq standartların siyahısı verilir, tövsiyə xarakterli əsasnamələr, qaydalar,

rəhbər prinsiplər (gigiyena normaları, mikrobiologiya normaları, ərzaq məhsulları-

nın qidalıhq göstəriciləri, əmtəə görünüşü, etiketləşdirmə və s.) öz əksini tapır.

FAO-ÜDÜST Komissiyası öz fəaliyyəti dövründə 350-dən çox beynəlxalq

standart işləyib qəbul etmiş, 45-dək qaydalar, ərzaq məhsullarında mineral

gübrələrin və cirkləndirici mə mulatların bir çox qalıq normaları və onların müəyyən

edil-məsi metodlarını işləyib nəşr etmişdir.

«Kodeks Alimentarius» kənd təsərrüfatı heyvanlarının kəsil-məkdən qabaq və

sonra yoxlanma qaydaları, təzə və dondurul-muş əpzaq məhsullarının gigiyenik

qaydalarını, mineral suların qablaşdırma, nəqletdirmə və saxlama qaydalarmı işləyib

nəşr etmişdir.

Mühazirə 8.

Mövzu: Mzhsulun keyfiyyətinin təmini və idarə tdilməsi. Keyfiyyət üzrə beynəlxaiq standartlar.







Plan:

1. Məhsulun keyfiyyətinin təmin və idarə olunması haqqında anlayışlar2 Məhsulun keyfiyyət göstəriciləri.3 Məhsulun keyfiyyətinin idarə olunması.4. Məhsulun keyfiyyəti üzrə beynəlxalq standartlar.

Son zamanlar bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq istehsal edilən

məhsulun keyfiyyəti, etibarlılığı, təhlükəsizliyi və rəqabət qabiliyyəti kimi

anlayışlara tez-tez rast gəlirik. Məhsulun sertifıkatlaşdırılması və istehlakçıların

hüquqlarının təmin edil-məsi məsələləri də ön plana çəkilir.

Bu onunla əlaqədardır ki, keçmiş SSRİ-nin Dövlət Plan Komitəsi və dövlət

təchizatı dövründə müəssisələr istehsal etdikləri məhsulların keyfiyyətinə və

satılmasına görə çox da narahat ol-murdular. Çünki həmin məhsullar fond

tapşırıqları əsasında planlı şəkildə müəssisələr və təşkilatlar arasında qabaqcadan

bölünürdü. İndiki bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə isə keçmiş SSRİ mə-kanına

daxil olan ölkələrin istehsal göstəriciləri dərin iqtisadi böhran nəticəsində kəskin

şəkildə aşağı düşmüşdür. İstehsal edi-lən məhsulların əksəriyyəti isə nə daxili, nə də

xarici bazarlarda keyfiyyət göstəricilərinə və qiymətinə görə rəqabət apara bilmir və

münasib qiymətə satılmır.

2

Bu cür şəraitdə əgər müəssisələr istehsal etdikləri məhsulların və təklif

etdikləri xidmətlərin rəqabət qabiliyyətini təmin edə bilməsələr, onları

müflisləşməkdən heç bir sərmayə qoyuluşu xilas edə bilməz. Məhsulun rəqabət

qabiliyyətinin əsasnı onun keyfıyyət göstəriciləri, qiyməti, təchizat müddəti,

etibarlılığı, servis xidmətləri və bir sıra başqa amilər müəyyən edir. Lakin bunların

içində məhsulun keyfiyyət göstəriciləri əsas yer tutur.

Məhsulun keyfiyyəti və onun idarə edilməsi haqda anlayışlar

Keyfiyyətin tə'min edilməsi üçün müvafıq maddi baza, yüksək ixctisaslı işçi

personalı ve keyfıyyətin dəqiq, opreativ ildarə edil-məsi tələb edilir.

Məhsulun keyfıyyətinin təmin edilməsi və idarə olunması nə deməkdir?

Keyfiyyət anlayışı çox genişdir. Buraya insanların işgüzarlıq keyfiyyəti, məhsulun,

xidmətlərin, işlərin keyfiyyəti, insanların həyatının keyfiyyəti və s. daxildir.

Akademik A.V.Qlıçev həyatrn keyfiyyətinin tərkib hissələrini aşağıdakı kimi

təsvir edir: həyat tərzinin keyfıyyəti, təhsil və mədəniyyət, ictimaiyyətdə mənəvi-

əxlaqi-psixoloji mühit, vetəndaşlığın sağlamlığı və uzu-nömürlüyü, təbiət mühiti -

ekologiya, maddi mühit - malların və xidmətlərin keyfiyyəti.

BMT-nin qərargah-mənzilində mütəmadi olaraq müxtəlif ölkələrin həyat

tərzinin keyfiyyətinin səviyyəsinin analizi aparılır. Bu məlumatlara asasən insanla-

rın inkişaf tərzinin indeksi üzrə birinci on bir yeri sıra ilə aşağıdakı ölkələr tutur:

Yaponiya, Kanada, Norveç, İs-veçre, İsveç, ABŞ, Avstraliya, Almaniya, Niderland,

Fransa, İng-iltərə. Qeyd etmək lazımdır ki, 1990-cı ildə keçmiş SSRİ bu gö-stəriciyə

görə 33-cü yeri, 1996-cı ildə isə onun varisi Rusiya 57-ci yeri tuturdu.

Digər tərəfdən 1980-ci illərdə dünya iqtisadiyyatında istehsa-lın ümumi

həcminin orta hesabla 80%-i ABŞ-da, Avropa ölkələrində və Yaponiyada

cəmlənmişdir. 1990-cı illərin sonunda Çin, Hindistan və digər inkişafda olan

ölkələrdə bu göstəricilərin art-ması ilə yuxarıda göstərilən ölkələrin payı 70%-ə

enmişdir. Buna baxmayaraq elm tutumlu istehsal sahələrində (maşınqayırma, av-

3

tomobil, silah, senaye avadanlığı istehsalı, elektronika, aviakos-mik sənaye və b.)

ABŞ, Avropa ölkələri və Yaponiya hələ də ən qabaqcıl ölkələr hesab edilir.

Həyat tərzinin keyfiyyətinə təsir edən ən güclü amil insanları əhatə edən maddi

mühitdir. Maddi mühitin isə əsasını məhsulla-rın və xidmətlərin keyfıyyət

göstəriciləri təşkil edir. Нәг bir ölkə üçün bu amil həmişə aktual olaraq strateji

problem hesab edilir.

Məlumdur ki, istehsal sahələrindən əldə edilən gəlir məhsulun maya dəyəri ilə

satış qiymətinin fərqindən və satış həcmindən yaranır. Ona görə dünya bazarlarnda

eyni çeşidli malların daha yüksək keyfiyyət göstəriciləri və münasib qiymətləri

onların rə-qabət qabiliyyətini və onlara olan tələbatı artırır, əmtəə-pul dövriyyəsini

sürətləndirir, nəticədə əldə edilən gəlir də artmış olur.

İstehlakçılar satışdan malları alan zaman onların texniki xarakteristikalarına,

asan və zəmanətli istifadə eldilməsinə, uzu-nömürlülüyünə, onlara xidmətetmə

şəraitinə, yaraşıqlı xarici görünüşünə, qablaşdırılmasına, nəqletdirilməsinə və b.

göstərici-lərinə fikir verərək əmtəəni istehlak dəyərinin təyin olunmuş qiyməti ilə

müqayisə etdikdən sonra almağa qərar verir. Deməli, malların bazarlarda yaxşı

satılması üçün alıcı, yaxud istehlakçı, onun zəmanətii keyfiyyət göstəricilərinə və

ona münasib olan qiymətinə önəm verir və ya əmin olmalıdır.

Beləliklə, malların keyfıyyət göstəriciləri onların teyinatına uyğun olan

xüsusiyyətlərinin, forma və konstruksiyalarının, xarici görünüşlərinin, texniki

xarakteristikalarının, istifadə şəraitinin birlikdə cəmi ile müəyyən edilir. Əmtəənin

faydalılığı isə, əsasən onun texniki xarakteristikası ilə müəyyən olunur.

Digər tərəfdən qeyd edilməlidir ki, məmulatın texniki xarak-teristikasının və

digər keyfiyyət göstəricilərinin yüksəldilməsi onun maya dəyərini və digər xərclərini

artırır. Deməli, həmin məmulatın bazarda satış qiyməti də artır. Ona görə istehsaldan

qabaq ciddi marketinq tedqiqatları aparılaraq bazara çıxarılan məhsulun miqdarına

tələbat, istehsalçı tərəfindən məmulatın keyfıyyət göstəricilorinə qoyulan tələblər,

maya dəyəri və mümkün ola bilən satış qiyməti öyrənilməlidir. Dünya bazarla-rında

4

məmulatm satış qiyməti müəyyən edildikdə əhalinin həyat tərzinin səviyyəsi, onun

ауп-ayrı qruplarının alıcıhq qadiliyyətləri nəzərə alınmalıdır.

Məsələn, hazrkı dövrdə dünya bazarlarında ən ucuz və aşağı keyfiyyət

göstəriciləri olan, Çində istehsal edilən istehlak malları az təminatlı əhali tərəfindən

kütləvi şəkildə аlınıг. Bu cur hal-larda həmin malları istehsal edən Çin müəssisələri

Dünya patent qanunlarını və əqli (intellektual) mülkiyyət qanunlarını pozaraq

onlarla rəqabət aparan və eyni çeşidli mallar istehsal edən xarici şirkətlər tərəfındən

тәһlükə proseslərinə cəlb olunurlar.

Məmulatın keyfiyyət göstəriciləri qabaqcadan - hələ layihələndirmə

mərhələsində proqramlaşdılır və konstruktor sənədlərində nəzərdə tutulur. Lakin

təcrübə göstərir ki, çox zaman məmulatı həmin texniki sənədələrə tam uyğun

istehsal etmək mümkün olmur. Əgər istehsal edilən məmulatların hər bir par-tiyası

yoxlanılarsa, onun keyfıyyət göstəricilərinin tələb olunan qiymətlərə nisbətən

səpələnməsi müşahidə edilər. Deməli, bəzi məmulatların keyfiyyət göstəriciləri

normadan kənara çrxrr.

İstehsal edilən məmulatların keyfryyət göstəricilərinin konstruktor

sənədlərində müəyyən edilən normalara uyğunluq dərəcəsi, onların texniki

tələblərinə uyğunluq dərəcəsi hesab edilir. Ona gorə də istehsal edilən məmulatların

texniki tələblərə uyğunluq dərəcəsininin yüksək səviyyəsinə nail olmaq üçün onların

defektlik faizi aşağı olmalıdır.

Adi halda müəssisədə istehsal zamanı məmulatların defektliliyini aşağı

salmaq üçün ona nəzarət edən sistemi gücləndirmək və xərclərini artırmaq lazım

gəlir. Nəzarət nə qədər ciddi olarsa, məmulatların defektliliyi о qədər aşağı düşər.

Lakin bu zaman nəzarət xərcləri artar. Burada məmulatların texniki tələblərə

uyğunluq dərəcəsini keyfiyyətə nəzarət sisteminin xərcləri hesabına qaldırmaq lazım

gəlir. Ona görə də məmulatların keyfiyyət-nin idarə edilməsi sistemi daim

təkmilləşdirilərək həmişə diqqət mərkəzində saxlanır.

5

Məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi nədən ibarətdir? Müəssisələrdə istehsal

prosesində məhsulun keyfıyyətinin idarə edilməsi dövrü xarakter daşıyır:

planlaşdırma-yerinə yetirmə-nəzarət-idarəetmə.

Planlaşdırma funksiyası – müəssisənin rəhbərliyi tərəfmdən bazarların

öyrənilməsinin, kapital qoyuluşlarının səmərəlilik əm-salının, müəssisənin texniki

səviyyəsinin, məhsulun gözlənilən maya dəyərinin və satış həcminin, keyfiyyətə

nəzarət sisteminin effektliliyinin öyrənilərək təhlil edilməsi nəticəsində stra-

tegiyanın və taktikanın müəyyənləşdirilməsini və istifadə edil-məsini nəzərdə tutur.

Konstruksiyanın planlaşdırılan keyfıyyət göstəriciləri onun çertyojlarında,

texniki şərtlərində və digor texniki sənədlərdə öz əksini tapir. Həmin texniki

sənədlər məhsulun istehsalı zamanı məcburi normativ göstərişlər kimi rəhbərliyə

götürülür.

Үеггпә yetirmə funksiyası - konstruksiyanın planlaşdırılmış keyfiyyət

göstəricilərinin hazır məhsulda öz əksini tapmasmdan ibarətdir. Həmin funksiyaya

texnoloji prosesin layihələndirilməsi, istehsal prosesinə uyğun avadanlığın seçiüb

müəyyənləşdirilməsi, optimal iş prosesinin və keyfiyyətə nəzarət metodunun

müəyyən edilməsi və s. daxildir. Bundan əlavə iş icraçılarının təlimi və məşqi də

həmin funksiyaya aid edilir. Bütün bu işlər kompleksi məhsulun texniki tələblərə

maksimum dərəcədə uyğunluğunun təmin edilməsinə xidmət edir.

Nəzarət funksiyası -məhsulun hazırlanması dövründə və ba-zara satışa

çıxardıqdan sonra yerinə yetirilir. İstehsal dövründə məhsulun, yaxud onun ауrı-ауrı

hissələrinin texniki tələblərə uy-ğunluğu daim yoxlanır, uyğun gəlmədikdə lazımi

tədbirlər görü-lür. Məhsulun satış dövründə ona olan tələbat və alıcıların xüsusi

qeydləri öyrənilir, nəticələri istehsal dövründə nəzərə alınır.

İdarəetmənin təsiri funksiyası - məhsulun satışı üzrə tədbir-lərin yerinə

yetirilməsini, satış strategiyasının müoyyənləşdiril-məsini, ona texniki xidmətlərin

(servisin) aparılması üzrə tədbir-lərin görülməsini nəzərdə tutıır. Bundan başqa

bazarda satılan malların keyfiyyət göstəricilərinə dair alıcıların qeydləri toplanır,

təhlil edilir, məhsulun keyfıyyətinin daha da yüksəldilməsi yolları araşdırılır.

6

Burada satılan malın keyfiyyəti barədə hər bir məlumatın böyük əhəmiyyəti

vardrr. Beləliklə, müəssisələrin rəhbərliyinin funksiyalarına istehsal prosesinin və

məhsulun satışının təşkilin-dən başqa bazar haqda dəqiq informasiyanın toplanması

və təhlili, alınan nəticələrin məhsulun layihələndirilməsi zamanı nəzərə alınması da

daxildir.

Məhsulun keyfiyyəti üzrə beynəlxalq standartlar

Məhsulun keyfiyyətinin idarə olunmasının dünya təcrübəsi 1987-ci ilin mart

ayında Beynəlxalq Standartlaşdırma Təşkilatı (İSO) tərəfindən qəbul edilmiş İSO

9000 seriyalı beynəlxalq standartlar paketində cəmləşdirilmişdir.

Bu günə qədər həmin seriyalı beynəlxalq standartların obyekt-ləri sırası xeyli

genişlənmiş və bu sıra keyfiyyət elementləri sis-temindən başqa, onların seçilmə

kriteriyaları və keyfiyyətin təmin edilmə sistemlərinin modellərini, onların

yoxlanma üsul-larını, ekspert auditorların ixtisas dərəcəsinin təyin edilmə krite-

riyalarını da əhatə edir. Bundan başqa xidmətlərin, işlənilən materialların, proqram

təminatının keyfiyyətinin idarə edilməsi üzrə də beynəbcalq standartlar qəbul

edilmişdir. Metodik istiqamətlərdə də xeyli işlər görülmüşdür.

Bu işlərin nəticəsidir ki, İSO 9000 seriyalı beynəlxalq standartlar keyfıyyə-tin

təmin edilməsi üzrə «standartlar ailəsi» adlandırılır.

İSO 9000 seriyalı beynəlxalq standart dörd variantdan ibarətdir:

-İSO 9000-1 - «Konkret standartlann seçilməsi və istifadə olunmasına dair

rəhbər göstərişlər;

-İSO 9000-2 (İSO 9001, İSO 9002, İSO 9003) “Standartların istifadə

edilməsinə dair ümumi rəhbər göstərişlər”;

-İSO 9000-3 - «Proqram təminatı üzrə (onun işlənməsində, təchizatında və

xidmətində) İSO 9001 standartının istifadə edil-məsinə dair rehbər göstərişlər);

-İSO 9000-4 –“Etibarlılıq proqramının idarə edilməsi üzrə rəhbər göstəriş-

lər”;

7

Öz növbəsində İSO 9000-4 standartı da dəqiqləşdirilərək aşağıdakı

standartlara bölünmüşdür:

-İSO 9004-1 - «Keyfiyyət sisteminin te'min edimıəsi elementlerinin izahatı»;

-İSO 9004-2 –“Xidmətlərin keyfiyyət sistemləri üzrə rəhbər göstərişlər”;

-İSO 9004-3 –“İşlənilən materialların keyfıyyət göstəriciləri üzrə rəhbər

göstərişlən”;

-İSO 9004-4 -«Keyfiyyətin yaxşılaşdırılması üzrə rəhbər gö-stərişlər».

Bu standartların içərisində İSO 8402 - «Keyfiyyətin idarə edilməsi və təmin

edilməsi Lüğət » - xüsusi qeyd edilməlidir. Burada həmin sahədə qəbul edilmiş

terminlər və təriflər veril-mişdir.

Son zamanlar beynəlxalq standartların göstərilən seriyaların-dan əlavə İSO

10000 seriyalı standartlar da qəbul edilmişdir:

İSO 10005 –“Keyfıyyətin proqramı üzrə rəhbər göstərişlər” ;

İSO 10006 -«Layihənin idarə edilməsində keyfiyyət üzrərəhbər göstərişlər»;

İSO 10007 - «Konfiqurasiyanın idarə edilməsi üzrə rəhbər göstərişlər»;

İSO 10011-1 - «Keyfıyyət sisteminin yoxlanması üzre rəhbər göstərişlər»;

İSO 10011-2 - «Keyfiyyət sisteminin yoxlanması üzrə ekspert-auditorların

ixtisas kriteriyaları;

İSO 10011-3 - «Yoxlama proqramları üzre rəhbərlib>;

İSO 10012-1 - «Ölçü avadanlığmm metroloji yararlığının təs-diq edilməsi

sistemi;

İSO/PMK 10012-2 - «Ölçmə prinsipinin idarə edilməsi»;

İSO 10013 - «Keyfiyyətin idarə olunmasının işlənməsi üzrə rəhbər

göstərişlər»;

İSO/PMK-10014 - «Keyfiyyətin iqtisadi elementlərinin idarə edilməsi üzrə

rəhbər göstərişlər»;

İSO/PSK-10015 – “Kadrların fasiləsiz hazırlanması və təhsil alması üzrə

rəhbər göstərişlər” ;

8

İSO/RP-10016 - «Nəzarətin və sınaqların protokolları. Nəticələrin təqdim

edilməsi»;

İSO/RP-10017 - «İSO 9000 standartlar ailəsində statistik me-todların tətbiqi

üzrə rəhbərlik».

İSO yuxanda göstərilənlərdən əlavə ekologiyanın standartlaş-drılması

sahəsində də müəyyən işlər görür. 1993-cü ildə onun strukturunda «Ətraf mühitin

keyfiyyətinin idarə edilməsi» İSO TK 207 texniki komitəsi yaradılmışdır. Həmin

komitənin tərki-bində altı yarımkomitə fəaliyyət göstərərək aşağıdakı istiqamət-

lərdə işləyirlər: -ekoloji idarəetmə sistemlərinin yaradılması; ekoloji audit; ekoloji

markalaşdırma; ekolojilik xarakteristikalarının qiymətləndirilməsi və s.

Komitənin fəaliyyəti nəticəsində İSO 14000 seriyah beynəl-xalq ekoloji

standartlar qəbul edilmişdir. Onlardan İSO 14001 -«Ətraf mühitin mühafizəsi

sahəsində idarəetmə sistemləri» əsash standartı və İSO 14004 - «Ətraf mühitin

mühafizəsi» sahəsində idarəetmə sistemləri. Prinsiplər, sistemlər və müşayiət edilən

texnologiyalar» tövsiyə xarakterli normativ standartı qeyd etmək olar.

İSO 14000 seriyalı beynəlxalq standartlar aparıcı xarici ölkələrdə geniş tətbiq

edilir və ekologiya sahəsində sertifikatlaşdır-mada normativ baza kimi istifadə

olunur. Aİ-na daxil olan ölkələr 1993-cü ildən ətraf mühitin yoxlanması və idarə

edilməsi üzrə (EMAS) Proqram qəbul etmişlər.

Mühazirə 9

Mövzu: Məhsulun və xidmətlərin sertifikatlaşdırılması, onun mahiyyəti







Plan:

1. Sertifikatlaşdırmanın mahiyyəti.

2. Sertifikatlaşdırmanın İSO/BEK rəhbərliyinə görə tərifi.

3. Sertifikatlaşdırma sxeminin strukturu.

4. Uyğunluq sertifikatı və nişanı.

Seıüfikatlaşdırmanın mahiyyəti

Sertifıkatlaşdırma sözü latın dilindən (sertifıko) tərcümədə təsdiq edirəm,

sübut edirəm deməkdir.

Sertifıkatiaşdırma termini və proseduru son illər geniş yayılmağa başlamışdrr.

İlk dəfə sertifikatlaşdırma anlayışı 1982-ci ildə Beynəlxalq Standartlaşdrrma

Təşkilatı İSO tərəfindən açıqlanmışdır.

İSO/BEK 2:1982 rəhbərliyində sertifıkatlaşdrrma anlayışı aşağıdakı kimi

açıqlanmışdrr: «Məhsulun, yaxud xidmətin müəyyən standartlara və digər normativ-

texniki sənədlərin tələblərinə uyğunluğunu təsdiq edən, səlahiyyətli və səriştəli

orqan tərəfındən uyğunluq sertifikatı və yaxud nişanı verilmə prosesinə

sertifikatlaşdırma deyilir».Sonralar sertifikatlaşdırma anlayışı daha da

dəqiqləşdirilmişdir. Yuxanda göstərilən rəhbər sənədin 1986-cı il redaksiyasında

sertifıkatlaşdırma termininə aşağıdakı əlavə açıqlamalar verilmişdir:

2

1. Sertifikatlaşdırma ümumi termin olaraq məhsulların, texnoloji proseslərin,

yaxud xidmətlərin müəyyən tələblərə uyğunluğunun üçüncü tərəfin iştirakı ilə təsdiq

edilməsini nəzərdə tutur.

2. Keyfıyyət sisteminin qiymətləndirilməsi sahəsində əldə edi1ən proses

keyfiyyətin sertifıkatlaşdırma sistemi anlayışına yenidən baxılmasını tələb edir

(istehlakçıların, təchizatçının imkanlarınm sertifikatlaşdırılması).

Sertifikatlaşdrma prosedurunda «üçüncü tərəf» kimi müstəqil, səriştəli,

səlahiyyətli təşkilat nəzərdə tutulur. Həmin təşkilat alış-satış iştirakçıları üçün

məhsulun, xidmətin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsini həyata keçirir. Burada

birinci tərəf məhsulun istehsalçısı, satıcısı, ikinci tərəf isə məhsulun alıcısı,

istehlakçısı kimi nəzərdə tutulur.

İSO/BEK 2:1986 rəhbərliyi məhsulun uyğunluğu anlayışını açıqlayan

terminləri göstərir. Məsələn, uyğunluq - «qəbul edilmiş tələblərin məhsul ilə,

texnoloji proseslərlə, yaxud xidmətlərlə ödənilməsi» deməkdir. Burada uyğunluğun

iki müxtəlif forması göstərilir: uyğunluq barədə təqdimat və uyğunluğun

sertifıkatlaşdırılması.

Uyğunluq barədə təqdimat «Sertifikatlaşdırma sistemindən kənar təchizatçı

tərəfindən onun özünün tam məsuliyyəti altında məhsulun, texnoloji prosesin,

xidmətin müəyyən standartın, yaxud digər normativ-texniki sənədin tələblərinə

uyğun gəlməsi barədə verilən təqdimat hesab edilir».

Bu tərifdən müəyyən etmək olar ki, «Uyğunluq barədə təqdimata» görə

təchizatçı heç bir hüquqi, inzibati, yaxud iqtisadi məsuliyyət daşımır.

İSO/BEK 2:1986 rəhbərliyində göstərilir ki, «məhsulun, texnoloji prosesin,

yaxud xidmətin müəyyən standartın, digər normativ-texniki sənədin tələblərinə

uyğun gəlməsini yoxlayan, səlahiyyətli, səriştəli orqan kimi üçüncü tərəf hesab

edilən tərəfin adekvat zəmanət vermesi prosesi uyğunluğun sertifikatlaşdırılması

hesab edilir.

Bu tərifdən görünür ki, «uyğunluğun sertifıkatlaşdırılması» müstəqil

səlahiyyətli və səriştəli təşkilat tərəfindən aparılır və həmin üçüncü tərəf yoxlamanın

3

müsbət nəticəsində özünün məsuliyyəti altında məhsula, texnoloji prosesə, yaxud

xidmətə uyğunluq sertifikatı, yaxud uyğunluq nişanı verir.

Burada qeyd olunmalıdır ki, məhsulun seriyalı kütləvi istehsalı və arası

kəsilməyən yoxlanması zamanı belə onun bir qisminin qoyulan tələblərə uyğun

gəlməməsi ehtimalı var. Ona görə də, belə hal üçün «uyğunluğun həqiqiliyinin

adekvat dərəcəsi» anlayışı qəbul edilmişdir və orada kütləvi istehsal zamanı

tələblərə uyğun gəlməyən məhsulların əmələ gəlmə ehtimalı göstərilir.

İSO/BEK 2(1996) rəhbərliyinin son redaksiyasında sertifikatlaşdırma anlayışı

aşağıdakı kimi verilmişdir: «Sertifikatlaşdırma -istehsal fəaliyyətinin nəticəsinin,

məhsulun, işin (prosesin), yaxud xidmətin qəbul edilmiş normativ tələblərə uyğun

gəlməsinin üçüncü tərəf vasitəsilə rəsmi sənədləşdirmə ile təsdiq edilməsi prosesi

hesab edilir».

Üçüncü tərəf (məsələn, sınaq laboratoriyası) öz səriştəliliyini, obyektivliyini

və səlahiyyətliliyini təsdiq etmək üçün akkreditasiya prosedurunu keçməlidir, yəni

müvafiq növ nəzarətin və sınaqların keçirilməsi üçün ona səlahiyyət verilməlidir,

nəticələri isə rəsmi tanınmalıdır.

Sertifıkatlaşdırmanın təşkilat sistemi uyğunlugun təsdiqi prosedurunun ikinci

ən vacib terminidir. Bu termin ISO/BEK 2 rəhbərliyinin sonuncu redaksiyasmda

belə açıqlanrr: «uyğunluq -sertifıkatlaşdırmanın aparılması üçün özünün xüsusi

prosedur qaydaları və rəhbərliyi olan sistemdir». Bu tərifdə göstərilir ki, sistem

çərçivəsində sertifıkatlaşdırma ümumi qəbul edilmiş vahid qaydalar əsasında

aparılmalıdır. Bu tərifə əlavə edilən xüsusi qeyddə göstərilir ki, sertifikatlaşdırma üç

səviyyədə aparıla bilər: milli, bölgə və beynəlxalq.

Sertifıkatlaşdırmanın sxemi - üçüncü vacib termin hesab edilir. Bu terminlə

müəyyən edilən anlayış aşağıdakı kimidir: ”eyni standartların və qaydaların şamil

edildiyi konkret məhsula, texnoloji prosesə, yaxud xidmətə tətbiq edilən

sertifikatlaşdırma sxemi ” .

4

Sertifıkatlaşdırma anlayışını daha dərindən açıqlamaq üçün İSO/BEK 2

rəhbərliyində göstərilən daha iki terminə baxaq: uyğunluq sertifikatı və uyğunluq

nişanı.

Uyğunluq sertifikatı - sertifikatlaşdırma sistemi qaydalarına uyğun olaraq

verilən sənəddir. Bu sənəddə göstərilir ki, həmin məhsul, texnoloji proses, yaxud

xidmət müəyyən standartların, yaxud digər normativ sənədlərin tələblərinə

uyğundur.

Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, sertifikatlaşdırma prosesində

sertifikatlaşdırma obyekti (məhsul, proses, xidmət və s.) eyniləşdirilməlidir, yəni

sertifikatlaşdırma prosesi yalnız həmin obyekt üzərində aparıla bilər, başqasında

yox.

Uyğunluq nişanı {sertifikatlaşdırma nişani) - qanunla mühafizə edilən nişan

olmaqla hərflərin, rəqəmlərin, qrafık simvolların birləşdirilməsindən ibarətdir.

Həmin nişan sertifikatlaşdırma sistemində qəbul edilmiş qaydalara uyğun istifadə

edilərək verilmiş məhsulun, texnoloji prosesin, yaxud xidmətm konkret standartla-

rın, yaxud digər normativ sənədlərin onlara qoyulan tələblərinə uyğun gəlməsini

göstərir.

Yuxanda göstərilən təriflərdən belə bir nəticə çıxarmaq olur ki,

sertifikatlaşdrrma məhsulun, yaxud xidmətin keyfiyyət səviyyəsini tə'min etməklə

əlaqəli deyil. O, yalmz istehlakçıya məhsulun (yaxud xidmətin) standartların, yaxud

digər normativ sənədlərin həmin məhsula (yaxud xidmətə) olan tələblərinə tam

uyğun gəlməsinə zəmanət verir.

Sertifıkatlaşdırmaya nisbətən daha çevik və ümumi sistem olaraq beynəlxalq

təcrübədə geniş istifadə ediiən -uyğunluğun təsdiqi sistemidir. Sertifikatlaşdırmadan

fərqli olaraq uyğunluğun təsdiqini birinci tərəf hesab edilən təchizatçı, üçüncü tərəf

hesab edilən sertifikatlaşdrrma orqanı ilə birlikdə, yaxud ayrılıqda yerinə yetirə

bilər. Uyğunluğun təsdiqi kataloqda, malları müşayiət edən istismar sənədlərində,

etiketdə bildiriş kimi çap edilə bilər.

Mühazirə 10

Mövzu: Sertifikatlaşdırmanın sosial- iqtisadi funksiyaları və effektliyi







Plan:

1. Sertifikatlaşdırmanın sosial –iqtisadi funksiyaları.

2. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının vəzifələri.

3. İstehlakçıların maraqlarının mühafizəsi prinsipinin mahiyyəti.

Məhsulun və xidmətlərin keyfiyyətlərinin daim yaxşılaşdnlması, onların

istehlakçı üçün təhlükəsizliyinin tə'min edilməsi bazar iqtisadiyyatının obyektiv

tələbləridir. İstehsalçı məhsulların, xidmətlərin keyfiyyətini yaxşılaşdıraraq satış

bazarını genişləndirir və əlavə gəlir əldə edir. Belə şəraitdə sertifikatlaşdırma

məhsulun və ya xidmətin normativ sənədlərin tələblərinə uyğun gəlməsinə zəmanət

verir.

MDB-уə daxil olan ölkələrin, о cümlədən Azərbaycan Respublikasının

mərkəzləşdirilmiş planlı təsərrüfatdan bazar iqtisadiyyatına keçid təcrübəsi göstərir

ki, sırf liberal iqtisadi konsepsiya özünü doğrultmadı. Bu konsepsiyaya əsasən

istehsalçı ilə istehlakçı arasında, satıcı ilə alıcı arasında münasibətlər öz-özünə,

bazar iqtisadiyatının tələblərinə uyğun olaraq tənzimlənir. Lakin həqiqi reallıq başqa

cürdür.

2

Bazar iqtisadiyyatının «Qərb modelində» təsərrüfat həyatının müxtəlif

sahələrində dövlət nizamlanmasının miqyası və formaları durmadan artır. Bundan

əlavə, dövlət get-gedə daha böyük miqyaslarda bazarlara malların və xidmətlərin

alıcısı kimi çıxır, sabibkarlıq fəaliyyətini təşkil və koordinasiya edir, istehlakçı ilə

istehsalçı, satıcı ilə alıcı münasibətlərini tənzimləyir. Məhsulların, texnoloji

proseslərin və xidmətlərin insanların sağlamlığı və ekologiya üçün təhlükəsizliyinin

və keyfiyyətinin tə'min edilməsi sosial-iqtisadi münasibətlərin dövlət tərəfindən ən

çox tənzimlənən sahələrinə aiddir.

İstehlakçı üçün malların, xidmətlərin təhlükəsizliyinin dövlət tərəfindən

nizamlanması bazası sertifikatlaşdrrma sistemidir. Onun əsas funksiyası

insanları,onların əmlaklarını və ətraf mühiti müasir elmi-texniki inkişafın mənfi

nəticələrindən qorumaq, vicdansız istehsalçıların və satıcıların bazarlara

keyfiyyətsiz, zərərli malların çıxarılmasının qarşısını almaq və sağlam rəqabət üçün

əlverişli şərait yaratmaqdan ibarətdir.

Malların və xidmətlərin təhlükəsizliyinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin

tərkib hissələrinə aiddir: sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olmağa hüquq verən icazə

(lisenziya) verilmə sistemi, təhlükəsizlik və keyfıyyət normativləri,

sertifikatlaşdırma, metrologiya, məhsulların sınaq metodları, onların normativ

sənədlərin tələblərinə uyğunluğunun qiymətəndirilməsi və təsdiq edilməsi

proseduru.

Sertifikatlaşdırma məcburi və könüllü formalarda həyata keçirilə bilər.

Məcburi sertifikatlaşdırma iqtisadiyyatın qanunla tənzimlənən sahəlırində, könüllü

sertifikatlaşdırma isə təsərrüfatçılığm tənzimlənməyən sahələrində həyata keçirilir.

Məcburi sertifikatlaşdrma dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələrində tərbiq edilir.

Onun əsas məqsədi vətəndaşları və cəmiyyəti onların sağlamlığına, əmlakına və

ətraf mühitə ziyan gətirə bilən mallardan və xidmtəlrdən mühafızə etməkdir.

Könüllü sertifikatlaşdırma isə bazar münasibətlərinə uyğun olaraq malların və

xidmətlərin rəqabət qabiliyyətlərinin yüksəldilməsinin stimullaşdrrılmasına xidmət

edir.

3

Sertifikatlaşdırmanın ən vacib funksiyası ölkə daxilində milli bazarı xaricdən

gətirilən yararsız, keyfiyyətsiz məhsullardan və xidmətlərdən qorumaqdan ibarətdir.

Bununla yanaşı, sertifikatlaşdırma beynəbcalq iqtisadi əlaqələrin genişlənməsinə

böyük tə'sir göstərir.

On illərlə milli standartlarda və sertifıkatlaşdrrmanın aparılması

prosedurlarında yaranmış müxtəlifliklər və fərqlər beynelxalq ticarətin inkişafında

texniki maneələrə çevrilmişdir. Beynəbcalq ticarətdə texniki maneələrin aradan

qaldırılmasında beynəlxalq standartlaşdırma və sertifıkatlaşdırma təşkilatlarının rolu

böyükdür. Məsələn, Ticarət və Tariflər üzrə Ali Razılaşmanın (TTAR) bazasında

yaradılan Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜDTT) milli standartların və

sertifikatlaşdrrma prosedurlarının müntəzəmliyi və bir-birinə uyğunlaşdırılması

sahəsində xüsusi tədbirlır görür.

Məhsulların və xidmətlərin sertifikatlasdırılmasindan alınan səmərə sosial-

iqtisadi xüsusiyyət daşıyır. Göstərilidyi kimi sosial dairədə sertifikatlaşdırma

əhalinin həyatının və sağlamlığının mühafizəsini təmin edir, ətraf mühitin

mühafizəsi sisteminin əsas elementini təşkil edir.

ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində istehlakçının təhlükəsizliyinin təmin

edilməsi əhalinin həyat səviyyəsinin və һəуаtı keyfiyyətinin yüksəldilməsinə

yönələn sosial siyasətin çox vacib məsələsidir. Avropa İttifaqının (Aİ)

Komissiyasının «Ağ kitabında» (1985-ci il), ümumavropa bazarının yaradılmasının

strateji proqramında (1995-ci il) göstəriür ki, Avropa iqtisadi Birliyinə (AİB) daxil

olan ölkələrin qanunlarının harmonizasiyası ilk növbədə əhalinin sağlamlığının və

təhlükəsizliyinin mühafızəsinə, istehlakçıların maraqlarrının və ətraf mühitin

qorunmasına yönəlməlidir. 1985-ci ildə BMT-nin Baş Assambleyası «İstehlakçıların

maraqlarının mühafizəsinin rəhbər prinsipləri» sənədini qəbul etmişdir. Bunların

hamısı istehlakçı cəmiyyətlərinin alıcıların təhlükəsizlikləri uğrunda uzunmüddətli

mübarizələrinin nəticələridir və xüsusilə Aİ çorçivəsində, uyğunluğunun təsdiqinin

çevik sisteminin yaradılmasına tə'sir etmişdir.

4

Sertifikatlaşdrımanın iqtisadi səmərəliliyinin əsas göstəriciləri kimi

aşağıdakıları qeyd etmək olar: malların və xidmətlərin təhlükəsizliklərinin

tənzimlənməsi və bununla sıravi alıcıların tələblərinin daha tam ödənilməsi, məhsula

birbaşa xərclərin və istehlak xərclərinin azaldılması, satışın artımı və nəticədə

istehsalçrının gəlirinin artımı, alıcının xərclərinin azalması.

Bütövlükdə ictimaiyyət səviyyəsində sertifıkatlaşdırmanın yerinə yetirilməsi

vergi bazasının genişlənməsi hesabına dövlət büdcəsinə mədaxilləri artırır, digər

tərəfdən isə həmin büdcədən səhiyyəyə, sosial təminatlara ayrılan xərclər azalrr.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, sertifikatlaşdırma orqanlarının və məhsulun sınaq

laboratoriyalarının xidmətləri sifarişçi tərəfindən ödənilir. Büdcəyə mədaxillərin

artmı hesabına isə standartlaşdırma, sertifikatlaşdırma və metrologiya işlərinin

təşkilinə, inişafına çəkilən xərcləri ödəmək olar. Nəticədə ölkədə məhsulların və

xidmətlərin keyfiyyət göstəriciləri təmin edilir.

Mühazirə 11.

Mövzu: Sertifikatlaşdırmanın yaradılması və inkişafı







Plan:

1. Beynəlxalq sertifikatlaşdırmanın yaranma tarixi.

2. Bəzi Avropa ölkələrində standartlaşdırma institutları.

3. Keçmiş SSRİ məkanında sertifikatlaşdırma sistemi.

4. Azərb. Respublikasında standartlaşdırma sahəsində görülən işlər.

Müasir anlayışda sertifikatlaşdırmanın yaradılması 1920-1930-cu illərə

təsadüf edir. 1920-ci ildə Almaniya Standartlar İnstitutu (DIN) məhsulların və

malların onun standartlarına uyğunluq nişanı təsis etmişdir. Həmin illərdə Böyük

Britaniyada sertifikatlaşdrma sənayenin bir çox sahələrini əhatə etməyə baş-lamışdı.

О dövrdə sertifikatlaşdırma, əsasən, könüllü xarakter daşıyırdı. Yalnrz sənayenin və

kənd təsərrüfatının bə'zi sahələrində hökumətin qərarı ilə sertifıkatlaşdırma məcburi

idi.

1938-ci ildə Fransada milli sertifıkatlaşdırma sistemi NF (Fransa standartı)

yaradılmışdır. Sertifıkatlaşdrrma sisteminin təşkili və idarə edilməsi standart üzrə

Fransa Assoosiasiyasına (AF-NOR) həvalə edilmişdi. Fransada praktiki olaraq

sertifikatlaşdırma sistemi II dünya müharibəsindən sonra fəaliyyətə başlamışdır.

ABŞ-da sertifikatlaşdırma sistemi müstəqil yaranmışdır. Onu Qərbi Avropa

sistemindən əsas fərqləndirən şərt odur ki, uyğunluğun təsdiq edilməsinin vahid

2

qaydaları yoxdur. ABŞ-da standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma sahəsində

məhsulun istehsalçıları olan xüsusi kompaniyaların, şirkətlərin yanında təşkil edilən

yüzlərlə assosiasiyaların nəzdində sistemlər və təşkilatlar fəaliyyət göstərir.

Türkiyədə 1964-cü ildə Turk Standartlar İnstitutu tərəfindən

sertifikatlaşdırmaya aid «Standardına Uyğunluk Belgelendirilmesi (TSE markası)»

adlanan qaydalar təsdiq edilmişdir və sistem ya-radılmışdır.

Hazırda Türkiyədə sertifikatlaşdırma fəaliyyəti ana sahələr sayılan 7 qrup üzrə

yerinə yetirilir:

1. İstehsal sahələrinin sertifikatlaşdırılması;

2. Məhsulların (maddələr, mə'mulatlar, məhsullar) sertifı-

katlaşdırılması;

3. Malların partiyasının sertifikatlaşdırılması;

4. Xidmıt sahılərinin sertifikatlaşdırılması;

5. İdxal mallarının sertifikatlaşdırılması;

6. Laboratoriyaların sertifıkatlaşdırması;

7. Keyfiyyət sistemlərinin sertifikatlaşdırılması.

Bunları nəzərə alaraq Türkiyədə 4 cür sertifikat verilir:

-İmalata Yeterlilik Belgesi (istehsala yetərlik);

-Turk standartlarına Uyğunluk Belgesi (TSE markası);

-Kalite Uyğunluk Belgesi (keyfıyyətə uyğunluq) (TSEK markası);

-TSE EX Uyğunluk Belgesi (EX markası) - partlayıcı və yanan qaz

ortamlarında istifadə edilən məmulatların texniki təhlükəsizliyini təsdiq edən

sertifikat.

1986-cı ildə keçmiş SSRİ-də «Qosstandart» tərəfindən «Маşmqayırma

məhsullarının sertifikatlaşdırılmasının müvəqqəti qaydaları» adında normativ sənəd

qəbul edilmişdi. SSRİ BMT-nin Avropa iqtisadi Komissiyasının (EEK) qaydalarına

uyğun olaraq məişət elektrik avadanlığının (MEKSE), elektron kompo-nentlərinin

(MSS) və avianəqliyyat vasitələrinin (İET) sertifikat-laşdırılmasının beynəlxalq

3

sistemlərinə birləşmişdi. Məhsulların sertifikatlaşdırma, istehsalın attestasiya

qaydaları və digər normativ sənədlər qəbul edilmişdi. İlkin dövrdə ixrac edilən

malların onların ixrac edildiyi ölkələrin qanunlarına əsasən məcburi qay-dada

sertifıkatlaşdırılması xarici mərkəzlərdə aparılırdı. Sonralar SSRİ-də sınaq

laboratoriyaları və mərkəzləri akkreditasiya olundu və uyğunluq sertifikatları «SSRİ

Qosstandart» təşkilatı tərəfmdən verilməyə başladı.

1987-ci ildə SSRİ BMT-nin Avropa iqtisadi Komissiyası (EEK) üzvləri olan

ölkələrin avtonəqliyyat vasitələrinin sertifikatlaşdırılması üzrə razılaşmasına

qoşuldu. Həmin ildə Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurasına (QİYŞ) daxil olan ölkələrin

və Yuqoslaviyanın SSRİ ilə bir-birlərinə ixrac etdikləri məhsulların key-fiyyətlərinin

qiymətləndirilməsi haqda Konvensiya (SEPRO SEV) imzalanmışdı. Həmin sistemdə

uyğunluğun sertifikatlaşdırılmasında beynəlxalq standartlardan və ən yaxşı milli

standart-lardan istifadə edilirdi. SEPRO SEV standartları һəг ölkədə səlahiyyətli

dövlət orqanları tərəfindən verilirdi.

1988-ci ildən SSRİ məişet elektrik cihazlarının ВЕК çərçivə-sində elektrik

təhlükəsizliyi üzrə beynəlxalq sertinkatlaşdırılması sistemində iştirak etməyə

başladı. SSRİ-də məhsulların uyğunluğunun qiymətləndirilməsinin digər formaları

da istifadə olunurdu: keyfıyyət kateqoriyaları üzrə attestasiya (ali və birinci kateqo-

riyalara keyfiyyət nişanı verilirdi); kateqoriyalar üzrə attestasiya olunmuş

məhsulların 30 faizinin dövlət sınaqları; standartlara uyğunluğa nəzarət; məhsulların

işlənməsi və istehsala qoyulması sistemi. Müəssisələrdə texniki nəzarət aparılırdı,

məmulatlar isə standartların və texniki şərtlərin rekvizitləri ilə markalaşdırılırdı.

SSRİ ləğv edildikdən sonra onun varisi hesab edilən Rusiya Fe-derasiyasında

keyfiyyətin kateqoriyalarının attestasiyası, məhsulun dövlət sınaqları və dövlət

qəbulu rəsmi olaraq ləğv edilmişdir.

Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, 1992-ci ildə SSRİ ərazisində müstəqil dövlətlər

yarandıqdan sonra onların özlərinin standartlaşdırma, metrologiya və

sertifikatlaşdırma sahələri üzrə dövlət orqanları yaradılmış və dövlət standartları

kimi qəbul edilmişdir.

4

Müstəqillik əldə etmiş Azərbaycan Respublikasında 1993-cü ildən

Azərbaycan Dövlət Standartlaşdrrma və Metrologiya Мəгkəzi (Azərdövlətstandart)

yaradılmışdrr və həmin il iyulun 1-də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin

343№-li qərarı ilə «Milli sertifikatlaşdırma sistemi haqqında Əsasnamə» təsdiq

olunmuşdur.

1996-cı il aprelin 16-da «Standartlaşdırma haqqında Azərbaycan

Respublikasının Qanunu» qəbul edilmiş və həmin il oktyabrın 8-də həmin qanunun

təsdiq edilməsi barodə ölkə prezidentinin fərmanı verilmişdir.

1996-cı il dekabrın 26-da Azərdövlətstandartın 6 sayh sərəncamı ilə

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Standartlaşdırma Sisteminə daxil olan (AZS

1,0-96...AZS 1,6-96) dövlət standartları təsdiq edilmişdir.

Görülən tədbirlərin nəticəsində Azərdövlətstandartın beynəlxalq, bölgə və

ayrı-ayrı ölkələrin standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma təşkilatları ilə əməkdaşlığı

genişlənir və möhkəmlənir.

Mühazirə 12.

Mövzu: İnkişaf etmiş ölkələrdə sertifikatlaşdırma







Plan:

1. Bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə sertifikatlaşdırma işlərinin təşkili.

2. Almanya və Fransada sertifikatlaşdırma.

3. ABŞ –da sertifikatlaşdırma.

4. Yaponya, Çin və Rusiyada sertifikatlaşdırma.

Almaniyada sertifikatlaşdırma əhalinin sağlamlığının və həyatının mühafızəsi,

ətraf mühitin qorunması, əmək mühafizəsi, resurslardan səmərəli istifadə edilməsi

və istehlakçıların hüquq-larının qorunması istiqamətlərində qəbul olunmuş

qanunlara əsaslanır. Ölkədə yararsız, zay məhsulun hazırlanmasına görə məsuüyyətə

colb edilməsi barədə qanun qüvvədədir. Həmin qanun Avropa ittifaqına üzv olan

ölkələrin qanunlarına uyğunlaşdırılıb və ümumi bazar çərçivəsində

sertifikatlaşdırmanın hüquqi bazasını təşkil edir. Ölkədə sertifikatlaşdırmanın

ümumi milli sistemi Almaniya iqtisadiyyatının tələbatının 80-90 faizini ödəyir.

Həmin sistem, əsasən iki hissədən ibarətdir: Al sistemi - Alma-niyanın DİN

standartlarına uyğunluğunun sertifikatlaşdırılması; D sistemi - tikinti

konstruksiyalarının və digərlərinin uyğunluğuna nəzarət sistemi.

Aİ sistemi könüllü olaraq DİN standartlarının tələbləri əsasında hazırlanan

bütün məhsulları əhatə edir. Həmin sistem üzrə istehsalçılar öz məhsullarını

Almaniyanın və xarici ölkələrin müvafiq təşkilatlarında könüllü şəkildə

2

sertifikatlaşdıra bilərlər. Bu işlərə rəhbərliyi Almaniya Standartlaşdırma İnstitutu

yerinə yetirir. DİN standartlarına uyğunluq yoxlamasından keçən məhsullara

uyğunluq nişanı vuralmasına icazə verilir. Hərnin nişanın istifadəsinə xüsusi

inspeksiya nəzarəti apanlır.

D sistemi məcburi olaraq tikinti istiqamətində hazırlanan məhsulları əhatə

edir. Həmin məhsullara konkret tələblər DİN standartlarında, federal torpaqların

idarə orqanlarının sərəncamlarında və qanuni aktlarda göstərilir. Həmin sistem üzrə

sertifikatlaşdırma işlərinə ümumi rəhbərliyi Almaniya Tikinti Texnikası institutu

(DİBT) həyata keçirir. Sistemin əsas normativ sənədləri - DİN standartlarıdır.

Digor sistemlər ölçü vasitələrinin, elektrotexnika və elektronika

məmulatlarının, qaz avadanlığının, kənd təsərrüfatı və tikinti materiallarının

sertifıkatlaşdırılmasını əhatə edir.

Fransada sertifıkatlaşdırma işlərini standartlaşdırma üzrə Fransız

Assosiasiyası (AFNOR), xarici ticarətin Fransa mərkəzi (CNCE), Normalar və

Texniki Reqlamentlər üzrə İnformasiya Mərkəzi (CINR), və Elektrotexniklər İttifaqı

(UTE) yerinə yetirir.

AFNOR sınaq mərkəzlərinin və laboratoriyaların səlahiyyətlərini

müəyyənləşdirir, onların akkreditasiyasını həyata keçirir, NF milli standartlara

uyğunluq nişanının vurulması və ləğv edilməsi haqda qərarlar çıxarır, milli

sertifikatlaşdırma orqanlarının beynəlxalq və bölgə təşkilatlarla əməkdaşlığını

koordinasiya edir.

CNCE idxal və ixrac edilən malların sertifikatlaşdırılmasına nəzarət edir və

cavabdehlik daşıyır.

CINR milli sertifikatlaşdırma sistemini və iqtisadiyyatın sahələrini 400 minə

qədər standartlar, sertifıkatlaşdırma sistemləri və qaydaları, akkreditasiya

prosedurları, beynəlxalq və bölgə təşkilatlar barədə informasiya ilə təmin edir.

UTE elektrotexnika və elektron məmulatların sertifikatlaşdırılması üçün

normativ tələblər hazılayır, AFNOR sertifikatlaşdırma üzrə sahə orqanı olaraq

3

elektrotexnika, elektronika və rabitə sahələrinin sertifikatlaşdırüması üzrə

səlahiyyətli milli orqandır.

NF standartlarına uyğunluğun sertifıkatlaşdırılması və nişanlanması

könüllüdür.

Yalnız tibb istiqamətli məhsulların (dərman preparatları, materiallar,

avadanlıq) klinik sınaqları və sertifıkatlaşdırılması məcburidir. Həmin məmulatlar

və mallar uyğunhıq sertifikatları alandan sonra NF-MEDICAL nişanı ilə

markalaşdırırlar.

ABŞ-da sertifıkatlaşdırma müxtəlif növ məhsulların təhlükəsizliyi üzrə bir çox

qüvvədə olan qanunlara əsaslanır. Onların içərisində ən vacibi istehsal mallarının

təhlükəsizliyi barədə Qanundur. Həmin qanuna əsasən dövlət standartları qəbul

edilmiş məhsullar və dövlət tərəfindən daxili və xarici bazarlarda alınan məhsullar

məcburi sertifıkatlaşdırmadan keçməlidir. Məcburi sertifikatlaşdırmaya dövlət

orqanları tərəfindən nəzarət edilir.

ABŞ-da sertifikatlaşdırmaya ümumi rəhbərliyi Milli Standartlar və

Texnologiyalar institutu (NIST) nəzdindəki Sertifikasiya Komitəsi yerinə yetirir.

NIST məcburi milli standartlar işləyib təsdiq edir, standartlaşdırma işlərini

koordinasiya edir, ABŞ-ı ISO, ВЕК və digər beynəlxalq və bölgə təşkilatlarda təmsil

edir.

ABŞ-da 2000-ə yaxın sınaq laboratoriyaları sertifıkatlaşdırma işlərinə cəlb

edilmişdir.

Yaponiyada sertifikatiaşdırma üç formada арапһг:

-qanuni tələblərə uyğunluğa görə aparılan məcburi sertifikatlaşdırma;

-Yaponiyanın milli JIS standartlarına uyğunluğa görə səlahiyyətli dövlət

orqanları tərəfindən aparılan könüllü sertifikatlaş-dırma;

-dövlətdən asılı olmayan xüsusi özəl orqanlar tərəfindən aparılan könüllü

sertifikatlaşdırma.

Geniş diapozonlu malların Yaponiya standartlarına uyğunluğu JIS işarəli

nişanla markalaşdırılır. Qanunlarda müxtəlif növ məhsulların istifadəsi

4

təhlükəsizliyinin dərəcəsini xarakterizə edən kateqoriyalar qəbul edilmişdir.

Məsələn, elektrotexnika məmulatları üçün A və В kateqoriyaları müəyyən

edilmişdir. Müxtəlif kateqoriylı məmulatlar üçün müxtəlif sertifikatlaşdırma

sxemləri və uyğunluq nişanları tətbiq ediiir.

Ən təhlükəli A kateqoriyalı məmulatların sertifikatlaşdırılması müstəqil olan

üçüncü tərəf vasitəsilə aparılır. В kateqoriyalı az təhlükəli məmulatlara isə istehsalçı

tərəfmdən verilən təqdimat-deklarasiya ilə kifayətlənilir. Yaponiyada tətbiq edilən T

uyğunluq nişanı ilə markalaşdırılmayan elektrotexniki mallar alıcılar tərəfindən

aşağı keyfiyyətli hesab edilir və pis satılır.

Yaponiyada keyfryyət sisteminin sertifikatlaşdırılmasrnın aparılmasına

Sertifikatlaşdrrma üzrə Yaponiya Assosiasiyası (YAB) rəhbərlik və nəzarət edir.

Yaponiyanın milli standartlarının tələblərinə uyğunluq üzrə aparılan könüllü

sertifikatlaşdırma işlərinə nəzarəti Yaponiyanın sənaye və xarici ticaət nazirlikləri

yerinə yetirir. Bunun üçün sifarişçi birbaşa nazirə ərizə ilə müraciət etməlidir. Bir

qayda olaraq burada İSO 9000 beynəlxalq standartlara keyfiyyətin uyğunluğunun

yoxlanması və inspeksiya nəzarəti üzrə sertifikatlaşdrma sxemi tətbiq edilir.

Çin Xalq Respublikasmda sertifikatlaşdırma işləri ali dövlət hakimiyyət

orqanları tərəfindən qəbul edilmiş dövlət qanunları və qərarları əsasında aparılır.

Məhsulun keyfiyyətinə dövlət səviyyəsində nəzarəti Texniki Nəzarət üzrə Dövlət

Bürosu (TNDB) və İdxal, İxrac Mallarına İnspeksiya üzrə Dövlət İdarəsi (İİMİDİ)

həyata keçirir. İnspeksiya üzrə Dövlət idarəsi idxal və ixrac olunan məhsulların

keyfiyyətinə nəzarət edir və onların sertifikatlaşdırılmasını təmin edir.

Təhlükəsizlik, sağlamlığın qorunması, ekologiyanın mühafızəsi,

istehlakçıların hüquqlarının və maraqlarının mühafizəsi tələbləri qoyulan ÇXR milli

standartları məcburidir. Digər standartlar isə tövsiyə xarakteri daşıyır.

ÇXR-da idxal və ixrac edilən mallar aşağıda göstərilən nişan-larla

markalaşdırı lır:

-sağlamhq üçün təhlükəsizlik nişanı - CCIB hərfləri, mavi dairədə, H indeksi

ilə (sağlamlıq);

5

-təhlükəsizlik nişanı -CCIB hərfləri, san dairodo, S indeksi ilə(təhlükəsizlik);

-keyfıyyət nişanı- CCIB hərfləri, qırmızı dairədə, Q indeksi ilə (keyfiyyət).

Həmin nişanlar mallara, onların qablaşdırıcılarına, onları müşayiət edən

reklam və texniki sənədlərə vurulur. Təhlükəsizlik nişanı yalnız uyğunluq sertifikatı

olanda vurula bilər.

Rusiya Federasiyasmda sertifıkatlaşdırmanın hüquqi bazasını «İstehlakçıların

hüquqlarının müdafiəsi haqda» RF Qanunu (1992), «Malların (işlərin, xidmətlərin)

mərhələlər üzrə məcburi sertifikatlaşdırılması» haqqında RF hökumətinin qərarı

(1992), «Məhsulların və xidmətlərin sertifikatlaşdırılması barədə» RF Qanunu

(1993), ölkə prezidentinin fərmanları, RF hökumətinin aktları və digər normativ

sənədlər təşkil edir. Bundan əlavə RF Standartlaşdırma və Metrologiya üzrə Dövlət

Komitəsi (Qosstandart) tərəfindən «Rusiya Fedarasiyasında sertifıkatlaşdırılmanın

aparılma qaydaları», «Rusiya Federasiyasında məhsulların sertifikatlaşdırılması

üsulları», «Rusiya Federasiyasmda işlərin və xid-mətlərin sertifikatlaşdırılması

qaydaları» və sertifıkatlaşdırma üzrə beynəlxalq standartlar əsasında hazırlanmış RF

standartlar kompleksi işlənib təsdiq etdirilmişdir. Beləliklə, Rusiyada

sertifıkatlaşdırmanın qanunverici və normaiv bazasnın strukturları yaradılmışdır.

RF-nın həmin qanunlara əsasən ölkədə məcburi və könüllü sertifikatlaşdırma

sistemləri mövcuddur. Hazırda Rusiyanm Qosstandartı tərəfindən məcburi

sertifıkatlaşdırmanın 15 sistemi qeydə alınmışdrr. Həmin sistemlərə icra

hakimiyyətinin müxtəlif federal orqanları rəhbərlik edir. Məsələn, Hava Nəqliyyatı

Depar-tamenti, Rusiya Noqliyyat Nazirhyi və s.

Məcburi sertifikatlaşdırma sistemlərindən ən irisi Rusiya Qosstandartı

tərəfindən yaradılan və idarə edilən DÜİSTR sertifıkat-laşdırma sistemidir. Həmin

sistemə eyni çeşidli məhsulların və xidmətlərin 40-a yaxın sertifikatlaşdırma

sistemləri, 900-ə yaxın sertifikatlaşdırma üzrə akkreditasiya olunmuş orqanlar və

2000-ə yaxın sınaq laboratoriyaları daxildir. Xarici ölkələrdə DÜİSTR

sertifikatlaşdırma sistemində sertifikatlaşdırma üzrə 4 orqan və bir nесə sınaq

laboratoriyaları akkreditasiya olunmuşdur. DÜİSTR sertifikatlaşdrrma sistemi hər il

6

müxtəlif məhsullara və xidmətlərə 500 minə yaxın sertifikat verir. Sertifikatın tə'sir

müddəti üç ilə qədərdir. Aşağıdakı məhsullar (işlər, xidmətlər) məcburi

sertifikatlaşdırılmalıdırlar:

-qanunverici aktlarda, dövlət standartlarında istehlakçıların həyatının

təhlükəsizliyinin, sağlamlığının təmin edilməsinə, onların əmlakına ziyan

göstərilməsinin qarşısının alınmasına və ət-raf mühitin qorunmasına yönələn

tələblərə uyğunluğunun yoxla-nılması nəzərdə tutulan mallar (işlər, xidmətlər);

-istehlakçıların həyatının təhlükəsizliyini və sağlamlığını təmin edən vasitələr.

Ticarət şəbəkələri tərəfindən satılan yuxarıda göstərilən malların hər birinin,

yaxud partiyasının uyğunluq sertifıkatı olmalıdır. Uyğunluq sertifikatı olmayan

malların (o cümlədən idxal edilən) satışa buraxılması qadağandır. Uyğunluq

sertifikatları səlahiyyətli milli orqanlar tərəfındən, yaxud RF tərəfmdən rəsmi

tanınan xarici sertifikatlaşdırma orqanı tərəfindən verilə bilər.

Könüllü sertifikatlaşdırma sifarişçilərin (istehsalçıların, satıcıların, icraçıların)

təşəbbüsləri ilə aparılır. Bu zaman sifarişçi tərəfindən müəyyən edilmiş

standartların, texniki şərtlərin və digər normativ sənədlərin tələblərinə məhsulların

(işlərin, xidmətlərin) uyğunluğu səlahiyyətli orqanlar tərəfindən yoxlanılır və

müsbət halda uyğunluq sertifikatı verilir.

Könüllü sertifikatlaşdırma sifarişçi ilə səlahiyyətli sertifikatlaşdırma orqanı

arasında bağlanmış müqavilənin şərtləri əsasında aparılır. Məcburi

sertifikatlaşdırmaya aid olan məhsullara verilən könüllü sertifikat məcburi sertifikatı

əvəz edə bilməz.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hazırda Rusiyada, əsasən, məcburi

sertifikatlaşdırma, inkişaf etmiş Avropa ölkələrində isə könüllü sertifikatlaşdırma

aparılır. Inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatı şəraitində könüllü sertifıkatlaşdırma ixrac

edilən malların rəqa-bət qabiliyyətini artırır və ticarət maneələrinin aradan

qaldırılma-sına şərait yaradır. Rusiyada könüllü sertifikatlaşdırmanı, əsasən öz

mallarını xaricə ixrac etmək istəyən təşkilatlar aparır.

Mühazirə 13

Mövzu: Bölgə (regional) sertifikatlaşdırılma. Ədəbiyyat:







Plan:

1. Avropada yaradılmış ilk Regional (hövzə) təşkilatları.

2. Avropa çərçivəsində uyğunluğun qiymətləndirilməsi.

3. Aİ çərçivəsində inteqrasiya siyasəti.

4. Cənubi –Şərqi Asiya ölkələrinin Assoiasiyası (ASEAN).

Beynəlxalq ticarətdə texniki maneələrin aradan qaldırılması üçün ölkələr

arasında ikitərəfli müqavilələrdən əlavə standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma üzrə

bölgə və beynəlxalq təşkilatlar yaranmağa başlamışdır. Bəzi bölgə təşkilatlarının

xarakteristikalarına nəzər yetirək.

Avropa İttifaqı (Aİ) - Maastrix sazişinə əsasən 1993-cü ildə yaradılmışdır və

hazırda 15 ölkəni birləşdirir. Aİ ölkələrinin əsas məqsədi azad ticarətdə texniki

maneələri aradan götürməkdir. Bu məqsədə nail olmaq üçün Aİ çərçivəsində

standartlaşdrrma və sertifikatlaşdırma üzrə ümumi hüquqi və normativ sənədlərin

ha-zırlanması istiqamətində geniş fəaüyyət göstərilir. Milli standartların və texniki

reqlamentlərin arasındakı fərqləri götürmək üçün Aİ Avropa standartlarının (EN)

hazırlanması üçün direktiv qanunlar qəbul etmişdir. Həmin direktivdə göstərilir ki,

Avropa standartları texnikanın və texnologiyaların nailiyyətlərinə əsaslanaraq

yüksək elmi-texniki səviyyədə işlənməlidir. Aİ ölkələrinə əhali və ətraf mühit üçün

2

təhlükəli ola bilən məhsulların gətirilməsinin qarşısı-nın alınması yönündə

əməli tədbirlər görür.

Aİ-da qarşılıqlı tanıma və qəbuletmə prinsipi qüvvədədir. Əgəг malın bir Aİ

ölkəsinin standartına uyğunluğu barədə direktiv göstərilirsə, həmin malın bütün Aİ

bazarlarına çıxarılmasına hüquq verilir.

Aİ texniki siyasətinin əsas itiqaməti məhsulların keyfiyyətinm İSO 9000

seriyalı beynəlxalq standartların əsasında yaradılan EN 29000 seriyalı Avropa

standartlarına uyğunluğunu təmin etmək-dən ibarətdir. Burada məhsulların

keyfiyyətinin uyğunluğunun sertifikatlaşdırılmasmdan istifadə edilir.

Aİ-na daxil olan ölkələrdə İSO, ВЕК, İLAK kimi nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar

tərəfindən işlənmiş sertifikatlaşdrrma və nəzarət üzrə orqanların və sınaq

laboratoriyalarının vahid qiy-mətləndirilmə kriteriyaları və akkreditasiya qaydaları

qəbul edilmişdir. Həmin kriteriyalar EN 45000 seriyalı Avropa standartlarına daxil

edilmişdir.

Avropa iqtisadi Birliyinin (AİB) Şurasının qərarına əsasən məhsulun Avropa

standartlarına uyğunluğunun qiymətləndirilməsi üçün modullar adlanan üsuldan

istifadə edilir.

Modullar üsulu -keyfiyyətin uyğunluğunun təsdiqi üsuluna aid edilən milli

prose-durların yerinə yetirilməsidir. Bundan başqa Aİ vahid CE uyğunluq nişanı

qəbul etmişdir. Ondan istifadə etmə qaydaları aşağıdakılardan ibarət-dir:

-CE nişanı məhsulun Aİ direktivlərinin əsas tələblərinə uyğunluğunu təsdiq

edir;

-əgər dövlətlərin milli uyğunluq nişanları əsas təhlükəizlik tələblərinə

uyğunluğu göstərmirsə, onlar CE uyğunluq nişanı ilə bir yerdə istifadə edilə bilər;

-CE nişanı məhsulun uyğunluğunun qiymətləndirilməsi prosedurunun istehsal

mərhələsində aparılmasını təsdiq edir;

-məhsulun uyğunluğunun qiymətləndirilməsi üçün üçüncü müstəqil tərəf cəlb

edildikdə onun uyğunluq nişanı CE nişanı ilə bir yerdə istifadə edilə bilər;

3

-göstərilənlərdən əlavə CE nişanı məhsulun Aİ qanunverici normalarında

göstərilən təhlükəsizliyini ifadə edir.

Aİ inteqrasiya siyasətinin yeridilməsini təmin edən Avropa region səviyyə-

sində müxtəüf təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Onlara aşağıdakılar daxildir:

-Keyfıyyət üzrə Avropa Təşkilatı (EOK);

-Standartlaşdrrma üzrə Avropa Komitəsi (SEN);

- Sınaq Laborato-riyalarının Əməkdaşlığının Avropa Təşkilatı (EVROLAB), -

Serti-fikasiya və smaqlar üzrə Avropa Təşkilatı (EOİS),

-Keyfiyyət Sis-temlərinin Qiymətləndirilməsi və Sertifikatlaşdırılması üzrə

Avropa Komitəsi (EKS) və b.

Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) ölkələrinin 1992-ci ıldə təşkil edilmiş

Standartlaşdırma, Metrologiya və Sertifikatlaşdırma üzrə Dövlətlərarası Şurası

(SDAŞ) 1996-cı ildə bölgə (regional) təşkilat kimi İSO tərəfindən tanınmışdır.

SDAŞ-ın işində bizim ölkəmiz də iştirak edir. SDAŞ-ın əsas məqsədləri

aşağıdakılardan ibarətdir:

-standartlaşdırma, metrologiya, sertifıkatlaşdırma işlərinin uyğunlaşdrrılması

və razılaşdırılması;

-iqtisadi əməkdaşlıqda texniki maneələrin aradan qaldırılması;

-məhsulun keyfiyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi və MDB ölkələrindən

idxal edilən mallara verilən sertifikatların və uyğunluq nişanlarının qarşılıqlı

tanınması.

Yaxın gələcəkdə MDB ölkələri üçün ümumi qanunverici aktın «Məhsulların

və xidmətlərin sertifıkatlaşdırılması barədə» və dövlətlərarası normativ sənədlərin

işlənməsi planlaşrhrılır. Həmin sənədlərdə məhsulun sertifikatlaşdınlmasının ümumi

qaydaları və sertifıkat ilə uyğunluq nişanının vahid formasının qəbul edilməsi

nəzərdə tutulur.

Cənub-Şərqi Asiya Ölkələrinin Assosiasiyası (ASEAN) stan-dartlaşdırma və

keyfiyyət üzrə 1994-cü ildə Məsləhət Komitəsi yaratmışdır. Həmin dövlətlərarası

4

bölgə təşkilata ASEAN üzvü olan dövlətlərin standartlaşdırma və

sertifikatlaşdrrma üzrə aşağıdakı milli toşkilatiarı daxildirlər:

-Malayziya, Tayland, İndoneziya, Sinqapur, Filippin, Bruney Darussəlam,

Vyetam.

Bundan əlavə Məsləhət Komitəsinə həmin dövlətərin sənaye-ticarət palataları

da daxildir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu ölkələrin çoxunda milli

standartlaşdırma və beynəlxalq stan-dartlardan istifadə yüksək səviyyədədir.

Standarüaşdırmanın Panamerika Komitəsi (KOPANT) 1961-ci ildə

yaradılmışdır və özündə Latin Amerikası ölkələrinin standartlaşdırma və

sertifıkatlaşdırma üzrə milli təşkilatlarını birləşdirir. Həmin təşkilatın əsas məqsədi

bölgə ticarətində texniki maneələrin aradan qaldınlmasıdır.

Standartlaşdırma üzrə Afrika Bölgə Təşkilatı (ARCO) 1977-ci ildə

yaradılmışdır və 23 Afrika dövlətinin standartlaşdırma və sertifıkatlaşdırma üzrə

milli təşkilatlarını birləşdirir. Həmin təşkilatın əsas məqsədi ölkələrdə

standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma işlərinin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir.

Standartlaşdırma va Metrologiya üzrə Ərəb Ölkələrinin Təş-kilatı (ACMO)

1968-ci ildə yaradılmışdır. Həmin təşkilata 17 ərəb dövlətinin standartlaşdırma və

metrologiya üzrə milli təşki-latları daxildir.

Standartlaşdtrma va Sertifikatlaşdırma üzrə Skandinaviya Ölkələri Təşkilatı

(INCTA) 1952-ci ildə Danimarka, Norveç, Finlandiya və İsveçin milli standartlaş-

dırma təşkilatlarının tə-şəbbüsü ilə yaradılmışdır və sonradan həmin təşkilata digər

Av-гора ölkələrinin standartlaşdırma, metrologiya və sertifikatlaşdırma təşkilatları

da daxil olmuşlar.

Mühazirə 14.

Mövzu: Beynəlxalq səviyyədə sertifıkatlaşdırma Ədəbiyyat:







Plan:

1. Beynəlxalq sertifikatlaşdırma təşkilatları.

2. İSO Beynəlxaiq Təşkilatının sertifikatlaşdırma sahəsində fəaliyyəti.

3. Keyfiyyətin təmin edilməsinin İSO -9000 seriyalı standartlar paketi.

4. Elektrotexnika üzrə BEK (BEKSE) beynəlxalq sistemi.

Dünya ticarətinin şərtləri və qaydalarını işləyib müəyyən edən ən iri

beynəlxalq təşkilat «Тагifləг və ticarət üzrə Ali razılaş-ma»dır (TTAR). 1993-cü

ildən TTAR Ümumdünya Ticarət Təşkilatı - ÜDTT (BTO) adlanaraq səlahiyyətəri

xeyli genişlən-dirilmişdir.

Hazırda dünya ticarətinin həcrninin 90 faizini həyata keçirən 137 dövlət

ÜDTT-in üzvüdür. 20 dövlət, о cümlədən RF ilə bir sıra MDB ölələri ÜDTT-na üzv

olmaq ərəfəsindədirlər. Həmin ölkələrin ÜDTT üzv olmalarının əsas məqsədləri

aşağıdakılardan ibarətdir.

-MDB ölkələrinin mallarının və xidmətlərinin beynobcalq ba-zarlara çıxışının

asanlaşdırılması və diskriminasiya məhdudiyyətlərinin aradan götürülməsi;

-MDB ölkələrinin üçüncü ölkələr ilə iqtisadi-ticarət əlaqələ-rinin bərabər

hüquqlu, uzunmüddətli iqtisadi-hüquqi əsaslara çevirmək və beləliklə də onların

məhsullarının dünya bazarında rəqabət qabiliyyətlərini artırmaq;

2

-iqtisadi islahatları həyata keçirmək üçün daxıli qanunvericilik bazasını

təkmilləşdirmək və onun praktik istifadəsiə diqqət yetirmək.

Standartlaşdırma sahəsində ÜDTT əsas tələbləri ona yönəltmişdir ki,

razılaşmanın üzvü olan ölkələrin standartları və texniki reqlamentləri beynəlxalq

ticarətin inkişafına maneələr törətməsin.

Əgər texniki reqlamentlərin, yaxud standartların işlənməsi tələb olunan vaxt

həmin sahədə uyğun beynəlxalq standartlar mövcuddursa, yaxud işlənirsə, tərəflər

həmin standartları bütövlükdə, yaxud qismən əsas kimi istifadə etməlidirlər.

Beynəlxalq standartlar mövcud olmadıqda milli standartların işlənməsinə

zərurət yaranarsa, maraqlı tərəflər, о cümlədən ÜDTT katibliyi bu barədə

məlumatlandırılır.

ÜDTT informasiya sahəsində tələb edir ki, marağında olan tərəflərin

sorğularını cavablandırmaq üçün hər bir tərəf hər hansı bir işlənilən, yaxud təsdiq

edilmiş texniki reqlamentlər, standartlar barədə informasiya-soraq xidmətləri

yaratsın.

Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq Təşkilatın (İSO) sertifikatlaşdırma

sahəsində fəaliyyəti ondan ibarətdir ki, о, sertifikatlaşdırma prosedurunun təşkilini

metodik əsaslarla tə'min edir. Мəһ-sullara İSO beynəlxalq standartları işlənilməsi

zamanı sınaqların keçirilməsinin vahid metodlarının təyin edilməsinə, insanların

həyatının və sağlamlığının təhlükəsizliyinin tə'min edilməsi sahəsində məhsullara

tələbərin müəyyən edilməsinə, ətraf mühitin qorunmasına, qarşılıqh əvəz olunmalara

xüsusi fıkir verilir.

İqtisadi-sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsasən

müossisələrdə məhsulların keyfiyyətinin tə'min edilməsi sistemlərinin

qiymətləndirilməsinə vahid tələblər qoyan İSO 9000 seriyalı standartlar

yaradılmışdır.

İSO standartlaşdırma sahəsində 400-ə yaxın beynəlxalq təşkilatla əməkdaşlıq

edir. Sertifıkatlaşdırma sahəsində təşkilatimetodik sənədlərin hazırlanmasını onun

nəzdindəki Sertifikatlaş-dırma Komitəsi (SERTİKO) yerinə yetirir. 1985-ci ildən

3

SERTİ-KO-nun fəaliyyət dairəsinin genişləndirilməsilə əlaqədar o, Keyfiyyət

və Sertifikatlaşdırma Komitəsi adlanır.

Həmin komitənin Beynəlxalq Ticarət Mərkəzi, ВЕК, BMT-nin Ticarət və

İnkişaf üzrə Konfransı və ÜDTT ilə birlikdə işləyib çap etdikləri

«Sertifikatlaşdırma. Prinsiplər və təcrübə» adh xüsusi tədqiqat materialları önəmli

xarakter daşıyır.

İSO tərəfindən işlənən sertifikatlaşdırma üzrə vahid təşkili-metodik sənədlər

sertifikatlaşdırma prosedurunun müntəzəmliyini tə'min edir və beləliklə müxtəlif

tipli qanunvericilik şəraitində sertifıkatlaşdırmanın nəticələrinin qarşılıqlı

tanınmasına şərait yaradır. Bundan əlavə, həmin sənədlər sertifikatlaşdırma sistem-

lərinin hələlik olmadığı ölkələrdə onların yaradılmasma köməklik edir.

ABŞ, Yaponiya, Kanada, Avstraliya və d. ölkələrin təşəbbüsləri ilə İSO-nun

nəzdində sertifikatlaşdırma üzrə SERTİKO komitəsi, 1985-ci ildən isə uyğunluğun

qiymətləndirilməsi komitəsi KASKO fəaliyyət göstərir. KASKO məhsulların,

xidmətlərin, proseslərin və keyfıyyət sistemlərinin standartlara uyğunluğunun təsdiq

edilməsi məsələləri ilə məşğul olur.

Hazırda KASKO-nun işində 50-yə yaxın ölkənin nümayəndələri üzv kimi, 20-

уə yaxın ölkənin nümayəndələri isə müşahidəçi kimi iştirak edir.

Sertifikatlaşdırma sahəsində İSO ən çox Beynəlxalq Elektrotexnika

Komissiyası (ВЕК) ilə əməkdaşhq edir. Onlar birlikdə bir çox rəhbər sənədlər

hazırlayaraq çap etdirmişlər. Misal olaraq «Məhsulun üçüncü tərəf vasitəsilə

sertifikatlaşdırılması sisteminin ümumi qaydaları» - Rəhbərlik 28 sənədini

göstərmək olar. Həmin rəhbərükdə milli sertifıkatlaşdırma sistemlərinin yaradıl-

masına dair tövsiyələr verilmişdir. Həmin sənədin əsasında 38-40 rəhbərlik sənədi

qəbul edilmişdir. Onlar da sertifıkatlaşdırma və nəzarət orqanlarına, sınaq

laboratoriyalarına ümumi tələblər qoymuşdur. Sınaq laboratoriyalarına ən ciddi tələb

- işin keyfiyyətinin təmin edilməsi sisteminin mövcud olmasıdır. Hərnin sistem

laboratoriya əməkdaşlarına rəhbərlik şəklində tövsiyə edilmişdir və aşağıdakı

komponentlərdən ibarətdir:

4

-laboratoriyanın təşkili sxemi;

-laboratoriyanın bölmələri tərəfindən göstərilən xidmətlərin və funksional

vəzifəlorin siyahısı;

-işin keyfıyyətinin tə'min edilməsinin ümumi proseduru;

-hər cür smaqların keyfıyyətinin tə'min edilrnəsi tədbirləri;

-standartların, soraq kitablarının, metodik işləmələrin, təlimatların və s.

mövcudluğu;

-müştərilərdən informasiyanın alınmasının təşkili;

-reklamasiyaların baxılması qaydaları barədə sənəd;

-avadanbğın yoxlanmasının ümumi proqramı;

-hər bir cihaz və avadanlığın növü üzrə təlimatlar;

-nümunələrin eyniləşdirilmə qaydaları;

-sınaqların lazımi qaydada tərtib edilmiş protokollarının mövcudluğu.

İSO/BEK sınaq laboratoriyalarının akkreditasiyası (İLAK) üzrə Beynəlxalq

Konfransın sifarişi ilə «Laboratoriyaların ixtisas-laşma smaqlarının keçirilməsi»

Rəhbərlik-43 hazrrlamışlar. Həmin metodik sənəd sınaq laboratoriyaların

akkreditasiyasında, onların işinin səviyyəsinin qiymətləndirilməsində, fəaliyyət sa-

hələrində texniki səriştəliliyinin, sınaq metodlarından istifadəsinin effektliyinin

müəyyən edilməsində və s. məsələlərdə ölkələr tərəfindən əsaslı sənəd kimi istifadə

edilir.

Sertifikatlaşdırma sahəsində İSO əsasən metodoloji problemlər ilə məşğul

olur. ВЕК isə ondan fərqli olaraq sertifıkatlaşdırmanın beynəlxalq sistemlərinin

işlənməsi, təhlükəsizlik üzrə standartların işlənməsi üzrə fəaliyyət göstərir.

Elektrotexnika məmulatlarının sertifikatlaşdırılmasının beynəlxalq sistemi

ВЕК (BEKSE) yaradılması ideyası hələ 1926-cı ildə verilmişdir. Həmin dövrdə

Almaniyanın, Isveçin, Norveçin və Hollandiyanın nümayəndələri tərəfindən

keçirilən birinci müşavirədə elektrotexnika məmulatlarının istehsalının təhlükə-

sizliyi və məmulatların qobulu qaydalarının işlənməsi üzrə beynəlxalq təşkilatın

yaradılması barədə qərar çıxarılmışdır. Həmin təşkilat sonralar bir sıra təşkilati

5

mərhələləri keçdikdon sonra 1985-ci ildən Elektrik Avadnlığının Təhlükəsizlik

Standartlarına Uyğunluğunun Sınaqları üzrə Sistem (BEKSE) adlanır.

BEKSE sistemi özündə 34 ölkəni birləşdirir. Onun əsas məqsədləri - adi

istehlakçı tərəfindən istismar edilən elektrik avadan-hğının beynəlxalq ticarətinə hər

cür kömək göstərməkdən ibarətdir. Həmin məmulatlara məişət elektronika və

elektrotexnika avadanbğı, şəbəkə elektron aparatları, tibb elektron aparatları,

elektron-hesablayıcı maşınlar, ofis və müəssisələrin elektrik ava-danlığı, elektrik

işıqlandırma məmulatları və bir çox başqaları daxildir. Bu cür məmulatların

təhlükəsızlik baxımından sertifi-katlaşdırılması demək olar ki, bütün ölkələrin

istehlakçılarının hüquqlarının qorunması qanunlarında nəzərdə tutulmuşdur.

Elektrik avadnlığı ticarətində texniki maneələrin aradan qaldı-rılmasının əsas

üsuhı smaqların və sertifikatlaşdırmanın nəticolərinin qarşüıqlı tanmmasıdır. Bu,

BEKSE sertifikatlaşdırma siste-mində SB sxemində nəzərdə tutulmuşdur.

SB sxemi BEKSE sistemində elektrik avadanlığının təhlükəsizlik standartla-

rına uyğunluğunu yoxlamaq üçün milli sertifikatlaşdırma sistemlərində aparılan

sınaqların nəticələrinin qarşılıqlı tanınma prosedurunu əhatə edir. Sınaqların

nəticələrinin qarşılıqlı tanmmasının əsas şərti standartların və sınaq üsullarının

müntəzəmliyinə və uyğunluğuna nail olmaqdır. SB sxemi üzvü olan ölkələr

təhlükəsizük üzrə ВЕК standartlarına uyğunluğa sertifıkatlaşdırmanın aparılmasına

borcludurlar.

SB sxemində sertifikatlaşdırma üzrə 34 milli orqan və 70-dən çox sınaq

laboratoiyaları akkreditasiya olunmuşlar. Onlar BEKSE sertifikatlaşdırma sisteminin

üzvü olan ölkələrin һəг birinin sifarişi ilə elektrik avadanlığının sınağını keçirib SB

sxemi üzrə sertifikat verə bilər. Həmin sertifikat mə'mulatın təhlükəsizlik üzrə ВЕК

standartına uyğunluğunu təsdiq edir. Belə halda sertifikata mütləq sınaq protokolu

da olavə edilir, çünki üzv olan ölkələrin milli standartları ВЕК standartlarından

müəyyən dərəcədə fərqlənirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, BEKSE sisteminə

üzv olan bə'zi ölkələr (Böyük Britaniya, Yaponiya, Conubi Koreya, İsrail) SB sxemi

ilə aparılan sınaqların protokollarını tanımırlar.

6

ВЕК nəzdində elektron texnikası məmulatlarının (ETM) ser-

tifıkatlaşdırılmasının beynəlxalq sistemi dünya bazarlarında həmin məhsulları

istehsal edən Amerika və Avropa şirkətlərinin rəqabətinin güclənməsi nəticəsində

yaradılmışdu-. Avropa baza-rını SENELEK çorçivəsində Amerika mallarından

qorumaq üçün 60-cı illərin sonunda elektron texnikası məmulatlarının Aİ çorçi-

vəsində qapalı region sertifikatlaşdılması sistemi yaradılmışdrr. Bu sistemdə

mə'mulatların sertifikatlaşdırılması Avropa standart-larına uyğunluq əsasında

aparılır və sertifikatlaşdırılmış elektron texnikası mə'mulatlarına Avropa

bazarlarında üstünük verilir.

Beləliklə, Avropaya daxil olmayan digər ölkələrin elektron texnikası sənayesi

şirkətləri bu cür texniki maneəni aradan qal-drrmağa çalışırlar. ETM

sertifıkatlaşdırma sisteminin məqsədi: -elektron texnikası mə'mulatlarının

beynəlxalq ticarətinə һәг cür köməklik göstərməkdən ibarətdir. Bunun üçün həmin

mallara, onların uyğunluğunun qiymətləndirilməsinə vahid tələblər qoyu-lur və

onların üzvü olan ölkələrin bazarlarına çıxarılması üçün əlavə sınaqların

aparılmasına ehtiyac qalmır. ETM sertifikatlaş-dırma sisteminin rəsmi dilləri ingilis,

fransız və rus dilləridir.

BEK-in ETM sertifikatlaşdırma sistemi üzrə sertifikatlaşdır-manı keçirmək

istəyən ölkənin, sistemin qaydalarına əsasən elektron texnikası məmulatlarının

sertifıkatlaşdırılması qaydalarına uyğun gələn milli nəzarət xidməti olmalıdır.

Bundan əlavə sifariş verən ölkənin ölçü vasitələrinin milli yoxlama xidmətləri fəa-

liyyət göstərməlidir ki, onlardan milli nəzarət orqanları və sınaq laboratoriyaları

istifadə edə bilsinlər. ВЕК-in ETM sisteminə üzv olmağa sifariş verən ölkəyə

Koordinasiya Komitəsi inspeksiya qrupu göndərir. Həmin inspeksiya qrupu milli

nəzarət xidmətinin ВЕК sistemi qaydalarına uyğunluğunu, elektron texnikası mə'

mulatlarının sertifikatlaşdırılması təcrübəsinə malik olmasını, istehsal

müəssisələrinin attestasiyasını və müstəqil sınaq la-boratoriyalarının (mərkəzlərinin)

akkreditasiyasını yoxlayır. Bunun üçün inspeksiya qrupu sifarişçi ölkənin sınaq

laboratoriyala-rının, ölçü vasitələrinin, yoxlama laboratoriyalarının, elektron

7

texnikası mə'mulatı istehsal edən texnoloji xətlərin işləri ilə ya-xından tanış olur.

Yoxlamaların nəticələri barədə inspeksiya qrupu Koordinasiya Komitəsinə hesabat

verir və namizəd ölkənin qəbulu barədə öz rəyini verir. Namizəd ölkənin həmin rəyə

öz etiraznıı Koordinasiya Komitəsinə yazılı surətdə bildirmək hüqu-qu var. Bundan

sonra sistemin qaydalarına uyğun prosedur keçiri-lir, Koordinasiya Komitəsi

iclasında namizəd ölkənin ВЕК sisteminə qəbulu barədə qərar çıxarılır.

ВЕК sistemi üzrə elektron texnikası məmulatlarının sertifi-katlaşdırılmasının

ən vacib mərhələləri - istehsal müəssisəsinin attestasiyası və sınaq laboratoriya-

larının akkreditasiyası, istifadə edilən normativ sənədlərin və qəbul tipinin

uyğunluğunun yoxla-nılması prosedurasmdan ibarətdir.

Mühazirə 15.

Mövzu: Sertiflkatlaşdırma proseslərinin strukturu







Plan:1. Sertifikatlaşdırma sisteminin strukturu

2. Sertifikatlaşdırmanın prosesinin əsas mərhələləri.

3. Sertifikatlaşdırma orqanının əsas hüquqları və vəzifələri.

4. Müəssisələrdə keyfiyyət sisteminin qiymətləndirmə sistemi.

Sertifikatlaşdırma prosesi müəyyən çərçivədə seçilmiş sxem üzrə yerinə

yetirilr. Onun yerinə yetirilməsi müəyyən sistemə daxil olan qaydalar üzrə aparılır.

Sertifikatlaşdırma prosesinin əsas mərhələləri onun növündən və obyektindən asılı

olmayaraq dəyişmir. Həmin mərhələlər aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Sertifikatlaşdırmaya dair sifarişin tərtib edilməsi və serti-fikatlaşdırma

orqanına göndərilməsi;

2.Sertifikatlaşdırma obyektinin müəyyən normativ tələblərə uyğunluğunun

qiymətləndirilməsi;

3. Uyğunluığun qiymətləndirilməsinin nəticələrinin təhlili;

4. Obyektin sertifikatlaşdırılmasına dair çıxarılan qərar;

5. Sertifıkatlaşdırılmış obyektə inspeksiya nəzarəti. Sertifikatlaşdırmanın

göstərilən mərhələlrini nəzərdən keçirək.

2

Sertifikatlaşdırmaya dair sifarişin tərtib edilməsi mər-hələsində sifarişçi

müəyyən edilmiş obyektin uyğunluğunu qiy-mətləndirə bilən akkreditasiya olunmuş

səlahiyyətli sertifikatlaş-dırma orqanını seçməlidir. Əgər həmin işi bir neçə

akkreditasiya olunmuş orqan yerinə yetirə bilərsə, sifarişçi istədiyi orqana müraciət

edə bilər. Sifariş materialları həmin sertifikatlaşdırma sistemində müəyyən edilmiş

qaydada və formada tərtib edilib göndərilməlidir. Sertifıkatlaşdırma orqanı sifariş

materiallarını tərtib etdikdən sonra sifarişçiyə öz qərarını göndərə, yaxud əlavə

dəqiqləşdirici məlumatlar tələb edə bilər. Sifarişçi həmin əlavə məlumatları bir ay

müddətində təqdim etməlidir.

Sifarişin qəbul edilməsi barədə qərarda sertifikatlaşdırma pro-sesinin sxemi,

aparılma qaydaları və şəraiti, akkreditasiya olun-muş sınaq laboratoriyasının adı və

ünvanı, yaxud onların siyahısı və sertifikatlaşdırıcı obyekt üzrə normativ sənədlərin

nomenkla-turası öz əksini tapmalıdır.

Uyğunluğun qiymətləndirilmasi mərhələsinin sertifikatlaşdır-ma obyektindən

asılı olaraq öz xüsusiyyətləri var. Konkret məh-sul növünə dair mə'mulatların

nümunələri seçihb eyniləşdirilir (identifikasiya edilir) və sınaqdan keçirilir.

Eyniləşdirmədə hazır məhsul növündən nümunələr təsadüfi yolla müəyyən qaydada

seçilir, eyniləşdirilərək ayrılır, qablaşdırılır, möhürlənir və akt tərtib edilir.

Nümunələrin saxlanması, nəql etdirilməsi və sınaq-lara hazırlanıb, sınaqdan

keçirilməsi prosesləri zamanı normativ sənədlərdə göstərilən bütün tələblər yerinə

yetirilməlidir. Sertifi-katlaşdırma işlərinin bütün mərhələlərində nümunələrin

hərəkət-ləri qeydiyyata alınmalıdır.

Sınaqlar üçün nümunılırin seçilmısini sınaq laboratoriyasının nümayəndələri,

yaxud onun göstərişi ilə başqa səlahiyyətli orqanın nümayəndələri aparırlar. Əgər

sınaqlar bir neçə laboratoriyada aparılarsa, nümunələrin seçilməsini laboratoriyaların

iştirakı ilə sertifikatlaşdırma orqanı aparır.

Sertifikatlaşdrrma üzrə sınaqları yalnız normativ sənədlərdə göstərilən

nümunələrin sınaqlarının aparılmasına akkreditasiya olunmuş sınaq laboratoriyaları

reallaşdırmalıdır. Əgər yaxın əгаzidə akkreditasiya olunmuş sınaq laboratoriyası

3

olmazsa, sınaqları sertifıkatlaşdırma orqannıın nümayəndələrinin nəzarəti altında

konkret məhsulun sınaqlarının aparılmasına səlahəti olan labora-toriyalarda aparmaq

olar. Bu cür sınaqların nəticələrinin obyektivliyinə sınaq laboratoriyası ilə birlikdə

bu işi ona tapşıran sertifikatlaşdırma orqanı da cavabdehdir. Belə halda sınaq

protokollarını sınaq laboratoriyalarının və sertifikatlaşdırma orqanının səlahiyyətli

mütəxəssisləri imzalayırlar. Sınaq protokollarının nüsxələri sifarişçiyə və

sertifikatlaşdırma orqanına təqdim edilir. Sınaq protokolları sertifıkatın təsir müddəti

bitənədək saxlanmalıdır. Məhsulun normativ sənədlərin tələblərinə uyğun

gəlməməsi səbəbindən sifarişçiyə uyğunluq sertifikatı verilə bilmədiyi halda sınaq

protokollarının konkret saxlanma müddəti eyni məhsulların sertifikatlaşdırma

sisteminin normativ qaydalarında və sınaq laboratoriyalarının rəhbər sənədlərində

müəyyən edilir.

Xidmətlərin uyğunluğunun qiymətləndirilməsi onların növlərindən asıh olaraq

müxtəhf sxem üzrə арапһг. Qeyri-maddi xüsusiyyətli xidmətlər (məsələn, daşınan

və daşınmayan əmlakın qiymətləndirilməsi) ekspert sorğusu, yaxud sosioloji sorğu

ilə qiymətləndirilir.

Maddi xidmətlərin qiymətləndirilməsi (məsələn, avtonəqliyyat vasitələrinin,

soyuducu aqreqatların və s. texniki xidməti və təmiri) həmin növ xidmətin

nəticələrinin sınaqdan keçirilməsinə əsaslanır.

Xidmətlərin nəticələrinin sınaqları müəyyən edilmiş qaydada akkreditasiya

olunmuş sınaq laboratoriyalarında, yaxud sifarişçinin bazasında olan sınaq və

texnoloji avadanlıqdan istifadə edilərək sertifıkatlaşdırma orqanının ekspertləri

tərəfindən keçirilir. Həmin avadanlıq metroloji xidmətlər tərəfindən yoxlanılıb ka-

librləşdirilməlidir. Təmir edilmiş məmulatlardan seçmə yolu ilə ayrılanların sınağı

keçirilir və nəticələrinin əsasında xidmətlər sertifikatlaşdırılır (məsələn,

avtomobillərin, tikiş maşınlarının, televizorların təmiri). Əgər xidmətin növü

məcburi sertifikatlaşdırmaya düşürsə, mə mulatın təmirdən sonra təhlükəsizlik

göstəriciləri yoxlanır və qiymətləndirilir. Könüllü sertifıkatlaşdırmada məmulatın

funksional göstəriciləri qiymətləndirilir.

4

Sınaqların nəticələri üzrə protokol tərtib edilib sertifikatlaşdırma orqanına,

sürəti sifarişçiyə göndərilir. Müəssisələrin və onların elementlərinin keyfıyyət

sisteminin normativ sənədlərdə müəyyən edilmiş tələblərinə uyğunluğunun təsdiq

edilməsi bila-vasitə yoxlanılan müəssisənin hazrrlıq dərəcəsinin və keyfiyyət

sisteminin qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

Müəssisələr sertifikatlaşdırmaya dair sifarişlə məhsulun keyfiyyət sisteminin

qabaqcadan qiymətləndirilməsinə dair sənəd-lərdə izahat və təhlil göndərir. Həmin

sənədlərin komplektinə aşağıdakılar daxildir:

-keyfiyyət sahəsində sifarişçi təşkilatın siyasəti;

-keyfiyyət üzrə rəhbərlik;

-keyfiyyət sistemi sənədlərinin siyahısı;

-sifarişçi təşkilatın və onun keyfiyyət xidmətinin struktur sxemləri;

-istehsalın vəziyyətinin qabaqcadan qiymətləndirilməsi üçün doldurulmuş çıxış

göstəriciləri.

Sertifikatlaşdırma orqanı yoxlanılan təşkilatdan aşağıdakıları tələb edə biiər:

-sifarişçidə idarəetmə proseslərinin sənədlərinin reqlamentinə dair müəssisə

standartı (yaxud digər sənəd);

-sifarişçinin keyfiyyət sisteminin daxili yoxlamalarının aparıl-masının

reqlamentinə dair müəssisə standartı (yaxud digər sənəd);

-məhsulun istehsal proseslərinin, yaxud hazırlanması zamanı aparılan işlərin

izahatına dair sertifikatlaşdırma orqanı ilə razılaş-dırılmış sənədlər.

Sertifikatlaşdırma orqanı sifarişçidən keyfiyyət sisteminin sertıfikatiaşdırıl-

masına dair başqa əlavə məlumatlar da tələb edə bilər və əgər ehtiyac yaranarsa,

sifarişçi ilə razılaşdırılaraq müəssi-sənin keyfiyyət sisteminin elementləri ilə

qabaqcadan tanış olmaq üçün öz nümayəndəsini oraya ezam edə bilər. Keyfiyyət

sisteminin sertifikadaşdırılmasına hazır olmasının qabaqcadan qiymətləndirilməsi

üçün komissiya sifarişçidən topladığı sənədlərin və mateiralların təhlilini aparır.

Komissiya mıhsulun keyfiyyıti barədə müstəqil mənbələrdən (dövlət nəzarəti

orqanlarından) əlavə məlumatlar toplayıb araşdıra bilər.

5

Keyfiyyət sisteminin ilkin qiymətləndirilməsi mərhələsindən sonra

sertifikatlaşdırmanın ikinci mərhələsinin aparılmasının mümkünlüyü barədə гәу

hazırlanır.

Keyfıyyət sisteminin ilkin qiymətldəndirilməsinin nəticələri barədə rəyi

ekspertizadan keçir və baş ekspert və ekspertlər tərəfindən imzalanır və

sertifikatlaşdrrıcı orqanın rəhbəri tərəfindən təsdiq edilir. Müsbət гәу verildikdə

sifarişçiyə sertifikatlaşdırma orqanı «Keyfiyyət sisteminin ilkin

qiymətləndirilməsinin nəticə-ləri barədə гәу» və keyfiyyət sisteminin təşkilatda

qiymətləndi rilməsinin və yoxlanmasının keçirilməsi barədə müqavilənin lay-ihəsini

göndərir. Müqavilədə aparılcaq işlərin məqsədi, həcmi və müddəti, tərəflərin

məsuliyyəti, keyfiyyət sisteminin qiymətləndirilməsi və yoxlanması üzrə işlərin

ödənilməsi qaydaları müəyyənləşdiriür və göstərilir.

Müəssisədə keyfiyyət sisteminin qiymətləndirilməsi mərhələsi sertifikatiaş-

dırma orqanında müıyyən hazırlıqdan başlayır. Keyfiyyət sisteminin qiymətləndi-

rilməsi və yoxlanması üzrə ha-zırlığa aşağıdakı işlər daxildir: yoxlanışın

proqramının hazırlanması; yoxlanış proqramına əsasən komissiya üzvləri arasında

vəzifə bölgüsü; işçi sənədlərin hazırlanması; yoxlanış proqramının yoxlanılan

təşkilat ilə razılaşdırılması.

Yoxlanış proqramını baş ekspert hazırlayır. Həmin program ilə komissiyanın

ekspertləri, məsləhətçiləri və yoxlanılan təşkilatın nümayəndələri tanış olmalıdır.

Yoxlama prosesi aşağıdakı bölmələrdən ibarət olmalıdır:

- sifarişçi təşkilatın adı, yoxlanışın aparılma yeri;

- yoxlanışın məqsədi və sahəsi;

- yoxlanışın aparılma müddəti;

- komissiyanın tərkibi;

- istinad sənədlərinin siyahısı (normativ və rəhbər sənədlər);

- yoxlanma obyektləri (keyfiyyətin təmin edilməsi və idarə edilməsi üzrə

fəahyyət, istehsal sistemi, məhsulun keyfiyyəti);

- təşkilatın yoxlanılan bölmələrinin eyniləşdirilməsi;

6

- yoxlama obyektləri üzrə ekspertlərin və yoxlayan təşkilatın

nümayəndələrinin təyini;

- yoxlama üzrə əsas tədbirlər və onların aparılma müddəti;

- məxfiliyin saxlanması tələbləri;

- yoxlamanın sənədlərinin dilinə dair göstəriş;

- aktların göndərilmə ünvanları.

Yoxlama proqramı çevik olmalıdır, keyfiyyət sistemində yox-lanılan

elementlərdən alınan informasiyadan aslı olaraq prioritetlərin dəyişdirilməsi

mümkün olmalıdır.

Prioritetlər yoxlayan təşkilatlarla razılaşdırılaraq sertifikatlaş-dırma orqanının

rəhbərliyi tərəfindən təsdiq edilir. Yoxlanışın aparılmasında müəssisənin konkret

bölməsinin və keyfiyyət sisteminin elementlərinin yoxlanması üzrə ekspert

komissiyasnın üzvlərinin vəzifə bölgüsü aparılmalıdır. Vəzifə bölgüsünü baş ekspert

араrıг.

Ekspertlər öz işlərində müəyyən edilmiş formada işçi sənədlə-rindən istifadə

edirlər. Onlara keyfiyyət sisteminin elementlərinin qiymətləndirilməsi üçün yoxlama

sualları (çek-vərəqlər) və ekspertlərin rəylərini təsdiq edən əlavə göstəricilərin

sənədləşdi-rilməsi üzrə formalar və s. daxildir. Sertifikatiaşdırma orqanı işçi

sənədlərin e'tibarlı saxlanmasını və məxfiliyini təmin etməlidir. Həmin sənədlər

yoxlayan təşkilatın və sertifikatlaşdırma orqanının mülkiyyəti hesab edilir.

Yoxlanışdan sonra hesabat tərtib edi-lib yazılır, işçi sənədlərin hamısı baş ekspertə

təhvil verilir. Baş ekspert isə həmin sənədləri yoxlayan təşkilatın nümayəndəsinə

təhvil verir.

Müəssisədə keyfiyyət sisteminin qiymətləndirilməsi ümumi qəbul edilmiş

prosedurlar üzrə aparılır: ilkin müşavirə, yoxlanan müəssisənin tədqiqi və hərtərəfli

öyrənilməsi, yoxlanma aktının tərtibi və yekun müşavirədə müzakirəsi və təsdiqi.

İlkin müşavirədə komissiya üzvləri, yoxlayan təşkilatın rəhbərliyinin nümayəndəsi,

struktur bölmələrinin rəhərləri və müəssisənin keyfiyyət üzrə aparıcı mütəxxəssisləri

iştirak edirlər. İlkin müşavirənin məqsədləri aşağıdakılardır:

7

-yoxlanan təşkilatın nümayəndələrinə komissiya üzvlərinin təqdim edilməsi;

-yoxlanışın məqsədləri və proqramı barodə qısa məlumat;

-yoxlanış zamanı istifadə edilən prosedurların və metodların qısa izahatı;

-komissiya üzvlərilə yoxlanılan təşkilatın əməkdaşları arasmda qarşılıqlı

fəaliyyətin rəsmi prosedurlarının müəyyənləşdirilməsi;

-əgər tələb olunarsa, yoxlama proqramının aydın olmayan detallarının

doqiqləşdirilməsi və müzakirəsi;

-yekun müşavirəsinin keçirilməsi tarixinin və tələb olunarsa, komissiyanın və

yoxlanan təşkilatın rəhbərliyinin birgə aralıq müşavirələrinin keçirilməsi sxeminin

müəyyən edilməsi.

Yoxlama prosedurunda yoxlanan təşkilatın hərtərəfli müayi-nəsi və alınan

nəticələrin və müşahidələrin ətraflı təhlili və qeydiyyatı aparılır.Əgər məhsula

(xidmətə) dövlət standartlarmda və digər normativ sənədlərdə məcburi yerinə

yetiriləsi tələblər qoyularsa, onun bütün elementlərinin һəг birinin keyfiyyət

göstəriciləri yoxlanaraq qiymətləndirilməlidir.

Sınaqlar aparılan zaman müəssisənin həmin məcburi tələblərin yerinə

yetirilməsini tə'min etmək qabiliyyəti müəyyən edilməlidir. Bunun üçün birinci

növbədə texnoloji-konstruktor, normativ sənədlər, metodik göstərişlər,

instruksiyalar, sınaq proqramları və hesabatları, işçi jurnalları, müşahidələrin

qeydiyyat formaları və s. sənədlər öyrənilib təhlil edilməlidir. İkinci növbədə isə

müəs-sisənin texnoloji avadanhğının proseslərə uyğunluğu və işçi vəziyyəti;

məhsulun və işçi proseslərin parametrlərinin ölçmələrinin dəqiqliyi və onlara nəzarət

sistemi, işçi heyətin ixtisaslaşmaya uyğunluğu və s. məsələlər hərtərəfli öyrənilib

təhlil olunmalıldır. Bütün müşahidələr obyektiv sürətdə sənədləşdirilir.

Yoxlanan obyektin hərtərəfli müayinəsindən sonra baş ekspertin rəhbərliyi ilə

komissiya üzvləri öz müşahidələrinin nəticələrini müzakirə edib nəzərə саrpan bütün

uyğunsuzluqları müəyyən edir və onun göstəricilərinin parametrlərini

dəqiqləşdirirlər. Uyğunsuzluqların obyektiv və dəqiq göstəriciləri qeyd edilərək

yoxlamanın nəticələri protokollaşdırılıb yoxlayan təşkilata təsdiq olunmaq üçün

8

təqdim edilməlidir. Rusiyanın «QOST R Sertifikatlaşdırma sistemi. Keyfiyyət sis-

teminin reqistri» müşahidələrin iki formasını nəzərdə tutur: uyğunsuzluq və

xəbərdarlıq.

Uyğunsuzluq formasında qoyulmuş tələblərin yerinə yetiril-məsi dərəcələri

göstərilir. Birinci kateqoriya hesab edilən əhəmiyyətli uyğunsuzluqda tələblərin tam

pozulması və yerinə yeti-rilməməsi göstərilir. Az əhəmiyyətli ikinci kateqoriyalı

uyğun-suzluqda keyfiyyət sisiteminin bəzi elementində tək-tək nəzərə çarpan

uyğunsuzluqlar göstərilir. Ona görə uyğunsuzluqların iki qeydiyyat forması

mövcuddur.

Xəbərdarlıq - yarana bilən uyğunsuzluğun qarşısını almaq üçün ekspert

tərəfindən aparılan müşahidə nəticəsindəki müəyyən qeydlərdir. Xəbərdarlığın

xüsusi qeydiyyat forması mövcuddur.

Ekspertlər qrupu standartların və digər normativ sənədlərin tə-ləblərinə uyğun

gəlməyən göstəriciləri diqqətlə araşdırdıqdan sonra uyğunsuzluqların hansı

kateqoriyaya aid olmalarını müəyyən edirlər.

Son qərarı baş ekspert qəbul edir. Qeydə alınmış uyğunsuzluqlar

(xəbərdarlıqlar) yoxlanan təşkilatın rəhbərliyinə rəsmi surətdə təqdim edilir. Baş

ekspert һəг uyğunsuzluq (xəbərdarlıq) barədə lazrmi izahatlar verir. Hər bir

uyğunsuzluq dəqiq və obyektiv sübutlarla təsdiq edilməlidir. Uyğunsuzluq

(xəbərdarlıq) blankları yoxlayıcı təşkilatın rəhbərliyi tərəfindən imzalanaraq təsdiq

edilir.

ödənilməsi» deməkdir - hidden · web viewixtisas: 050647 –metrologiya, standartlaşdırma...

Documents