MATNIYAZOVA SHAIRA 100611902

DOĞAL SÜREÇLER ÜNİTESİ 8.SINIF FEN VE

TEKNOLOJİ DERSİ

EVREN VE DÜNYAMIZ NASIL OLUŞTU?

Evrenin oluşumu ile ilgili günümüzde kabul gören görüş ‘Big Bang (Büyük Patlama) ‘ teorisidir.

Bu teoriye göre bundan yaklaşık 14 milyon yıl önce tek bir noktada biriken yoğun bir enerji patlamasıyla evren ortaya çıkmıştır.Bu patlamanın etkisiyle evren hala her yönde genişlemektedir.

   Big bang sırasında açığa çıkan gaz ve toz bulutu her yöne dağılarak sarmal bir hareketle dönerken , zamanla soğuyarak küçülmüş küçülmüştür.Galaksi sistemleri ve Dünya bu şekilde oluşmuştur.

·         Dünya çok sıcak kayalardan oluşan ve hızla dönmeyi sürdüren bir topa dönüşmüştür.Daha sonra yüzeyi soğuyup katılaşmıştır.Meteorların düşmesi ve volkanik hareketler sonucunda Dünya’nın çekim gücünün olmasından dolayı , Dünya’ya özgü bir atmosfer ortaya çıkmıştır.

·         Dünya’da sıcaklığın düşmesiyle sıkışan su buharı çok yoğun yağışlar halinde yeryüzüne inmiş ve böylece okyanuslar oluşmuştur.

Taş küre adı verilen yer kabuğu tabakası , tek ve sabir bir oluşum değildir.Tek parça gibi gözükse de dev boyuttaki bir yap boz gibidir.

Bu yer küre parçalarına levha denir.Taş küreyi oluşturan 7 ana levha vardır.Bu levhalar ‘’manto’’ tabakası üzerinde hareket halindedir.Hareketleri çok yavaştır.Yılda birkaç cm’dir.

LEVHA HAREKETLERİ1-Yaklaşma hareketleri2-Uzaklaşma hareketleri3- Yanal hareketler

YER KABUĞUNU ETKİLEYEN LEVHA HAREKETLERİ

YAKLAŞMA HAREKETİ

İki levhanın yaklaşması üç farklı yolla olur.

a)İki Kıtasal Levhanın Yaklaşması

İki kıtasal levhanın yakınlaşarak çarpışmasıdır.

Yer kabuğunun çukur alanlardaki birikim yerlerine’jeosenklinal’ denir.Tortul tabaka yakınlaşması sonucu sıkışır.

Tortullar esnek yapıda ise kıvrılıp yükselir ve kıvrım dağları oluşur.

Sert yapıda ise kıvrılır, yükselir ve kırık dağ sıraları oluşur.

b)İki Okyanusal Levhanın Yakınlaşması

Bu olay sonucu yoğunluğu büyük olan levha levha, yoğunluğu küçük olan levhanın ince olduğu bölümden çıkmaya başlayarak adaları oluşturur.

c)Okyanusal ve Kıtasal Levhaların Yaklaşması

Bu olay sonucu yoğunluğu büyük olan levha yine altta kalır.Magma yer yüzünün zayıf noktalarından dışarı çıkarak yanardağı oluşturur.

Ateş kürede meydana gelen konveksiyonel hareketten dolayı iki levha arasında boşluk oluşur ve bu boşluktan magma çıkarak soğuyup okyanus tabanını oluşturur.Okyanus tabanı iki levhanın birbirinden uzaklaştığı sınırda , magmanın çoğu levha sınırında katılaşarak volkanik sıra dağları oluşturur.

UZAKLAŞMA HAREKETİ

İki levha bazen ters ya da aynı yönde hareket eder. Bu hareketleri sırasında aralarında sürtünmeden kaynaklanan direnç oluşur. Direncin oluştuğu bölgedeki gerilim depremin oluşmasıyla çözülür.Ülkemizden geçen Kuzey Anadolu Fay Hattında bu hareketler gözlenir.

Bilim insanları kıtalardaki ayrılmanın sebebinin ateş küredeki hareketlilik olduğunu keşfetmişlerdir.

YANAL HAREKET

Levhalardaki kırılma ve kopmalar sonucu açığa çıkan enerji dalgalar halinde yayılarak yer yüzünde sarsıntıya neden olur.Bu olaya ‘deprem’ denir.

Ana depremden önce olan sarsıntılara ‘öncü deprem’, sonra olan sarsıntılara ‘artçı deprem’ denir.

Depremin büyüklüğü ve şiddeti farklı kavramlardır. ’’Büyüklük’’ depremin kaynağından çıkan enerji ile ilgili bir değer olup ölçüm cihazları ile ölçülür. ’’Şiddet’’ ise deprem bölgesindeki hasara göre belirlenir. Bilim insanları depremin büyüklüğünü ve şiddetini belirlemek için Richter(rihter) ölçeğinden yararlanırlar.

Volkanik püskürmeler sonucu oluşan patlamalar ‘volkanik depremleri’ oluşturur.

Magmaların,kömür ocaklarının çökmesi ile ‘’çöküntü depremleri’’ oluşur.

Levhaların birleştiği alanda(fay hatlarında) ‘’tektonik depremler’’oluşur.

DEPREM NASIL OLUŞUR?

Dünya’yı saran atmosferin %78’i azot,% 21’i oksijen ve % 1i karbondioksit, argon, su buharı ve tozlardan oluşur.

Atmosferin özellikleri şunlardır.

·  Oksijen sayesinde canlılar yaşam olanağı bulur.

·  Canlılar için gerekli gazları bulundurur.

·  Meteorların Dünya’ya düşmesini engeler.

·  İklim olaylarının oluşmasını mümkün kılar.

·  Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller.

·  Güneş ışınlarını dağıtır.

·  Dünya ile dönerek aşırı sürtünmeden oluşan yanmaya engel olur.

SICAKLIK FARKINDAN KAYNAKLANAN HAVA OLAYLARI

Meteoroloji uzmanları Dünya’nın her yerindeki meteoroloji istasyonlarından ve uzaydaki uydulardan gelen bilgileri toplar ve meteorolojik haritaları yaparlar ve hava durumu bültenlerinde insanlara duyurulmasını sağlarlar.

Yatay yönde meydana gelen hava hareketine rüzgar denir. Rüzgarlar yüksek basınçtan alçak basınca doğru olan hava hareketidir. Birbirine yakın yerlerde sıcaklık farkı  oluştuğunda rüzgar esmeye başlar.

• Yer şekilleri rüzgara yön verir ve hızına etki eder.• Dünya’nın dönüş hızı arttığında rüzgarın hızı azalır.• Basınç farkı arttıkça rüzgarın hızı ve şiddeti artar.• Rüzgarlar geçtiği yerin sıcaklığını düşürür.• İç ısısı düşer, soğuk rüzgar olur.• Erozyona sebep olur.

RÜZGARLAR

Sıcak hava ile soğuk havanın çarpışması sonucu sıcak hava soğuk havanın içine çekilir. Bu dalgalanma sonucu tıpkı huniye benzer hortumlar oluşur. Hızları 500 km’ yi , büyüklükleri ise 2 km’ yi bulan hortumlar trenleri yerlerinden uçurabilir.

Hortumun oluşmasında 3 faktör etkilidir:

· Yer seviyesinden atmosferin orta seviyelerine kadar nemli hava

· Yer seviyesinden itibaren yükselen sıcak hava

· Havanın yükselmesi için bir kaldırma gücüne ihtiyaç vardır.

HORTUMLAR

Sıcak hava alanlarında hızlı bir şekilde kendi ekseni etrafında dönen rüzgarların en büyüğü ve en kuvvetlisi ‘kasırga’dır.Kasırga daha çok tropik iklim kuşağının geçtiği okyanus bölgelerinde oluşur.

HAVADAKİ NEMNem canlılar için çok önemli bir unsurdur.İklim olayları içinde

önemlidir.Yağışların kaynağı su buharıdır.Su her sıcaklıkta buharlaşır.Bu sebeple atmosferde sürekli bir miktar nem vardır.Buna 'atmosfer nemliliği’ denir.Havanın sıcaklığı arttıkça nem oranı da artar.Nem ölçen cihazlara ‘Higrometre’ denir.

Nemli hava yükselirken sıcaklığı azalır ve soğur .Böylece havadaki nem yoğuşarak su damlacıklarına dönüşür ve bulutları oluşturur.

KASIRGALAR

Nemli hava gökyüzüne yakın yerlerde yoğuşursa yağmur,kar,dolu oluşur.

YAĞMUR: Bulutu oluşturan su taneciklerinin damlalar halinde yer yüzüne düşmesi olayıdır.Hava ılımanlaşır,sıcaklık artar.

KAR: Bulutu oluşturan su tanecikleri 0C altında buz kristallerine dönüşür.

DOLU: Havadaki nemin hızla yükselmesi ve çok soğuması sonucu su damlacıkları donar ve buz toplarına dönüşerek dolu şeklinde yer yüzüne düşer.

YAĞIŞ ŞEKİLLERİ

Nemli hava yeryüzüne yakın yerlerde yoğuşursa çiy, kırağı ve kırç oluşur.

ÇİY: Havadaki su buharının soğuk yüzeyler üzerinde sabahları yağmur damlalarına yoğuşmasıdır.

KIRAĞI: Yoğuşma 0 C’ın altında ise su buharı çiye dönüşmeden buz kristallerine dönüşür.Buna kırağı denir.

KIRÇ: Havadaki su buharının çok soğumuş cisim yüzeylerinde buza dönüşmesidir.

HAVA OLAYLARININ SEBEPLERİ NELERDİR?Havadaki su buharının ve gazların cisimler üzerinde uyguladığı ağırlığa

basınç denir. Normal hava basıncı 1013 milibar civarındadır. 1013 milibarın üstündeki değerler ‘’yüksek basınç’’ , altındaki değerler ‘’alçak basınç’’ tır.

ALÇAK BASINÇ ALANI: Bu alanda hava sıcaklığı yüksektir.

YÜKSEK BASINÇ ALANI: Hava sıcaklığı düşüktür, bulut oluşmaz.

HAVA OLAYLARININ YERYÜZÜ ŞEKİLLERİNİN OLUŞUM VE DEĞİŞİMLERİNE ETKİSİ.

· Yeryüzünün şeklinin değişmesinde levha hareketlerinin dışında rüzgarlar,yağışlar ve sıcaklık farkı gibi hava olayları etkilidir.

· Rüzgarlar taşıma ve biriktirme ile toz ve kaya parçalarının yerlerini değiştirirler.Bu olay en fazla sıcaklık farkı olan çöllerde gerçekleşir.

İKLİM· Geniş bölgelerde uzun zaman kalan ortalama hava koşullarıdır.

· Uzun yıllar(30-35yıl) hava oluşumlarının ortalaması olarak belirlenir.

· İklimle uğraşan bilim dalına ‘’klimatoloji’’ denir.

· Klimatoloji ile ilgilenen bilim insanına iklim bilimci denir.

İKLİM VE HAVA OLAYLARI ARASINDAKİ FARKLAR

HAVA OLAYLARI· Belli bir yerde haftalık hava koşullarıdır.

· Günün belirli saatlerinde yapılan gözlemlerle belirlenir.

· Hava olaylarıyla ilgilenen, hava tahminleri yapan bilim dalına ‘’meteoroloji’’denir.

· Meteoroloji ile ilgilenen uzmanlara meteorolog denir.