D O U PERNEK'N ESERLER-39

TOPRAK AALII VE KRT SORUNU

Dou Perinek Kemalist Devrim-7

Bu kitabn yayn haklar Analiz Basm Yayn Tasarm Gda Ticaret ve Sanayi Ltd. ti.nindir. Birinci Basm: Mart 2010 kinci Basm: Mart 2010 Kapak Resmi: Nuri Kurtcebe Teknik Hazrlk: Analiz Basm Yayn Bask: Analiz Basm Yayn

ISBN: 978-975-343-577-2

KAYNAK YAYINLARI: 560

ANALZ BASIM YAYIN TASARIM GIDA TCARET VE SANAY LTD. T. Merutiyet Cad. Kardeler Han No: 6/3 34430 Galatasaray-stanbul web adresi: www.kaynakyayinlari.com e-posta: iletisim@kaynakyayinlari.com Tel: (0212) 252 21 56-99 Faks: (0212) 249 28 92 Matbaa: 0212 501 82 87

Dou Perinek Kemalist Devrim-7

TOPRAK AALII VE KRT SORUNU

Diyarbakr Bismil ilesi Arslanolu (Cumhuriyet) kynde, Cumhuriyetimizi cumhuriyet yapmak iin, "Kylye Toprak "Millete Birlik "Vatana Btnlk" zlemiyle yrtlen toprak ve zgrlk mcadelesinde, 17 Temmuz 2008 gn, saat 9.30'da, Bismil yolunda, Aann adamlarnn kurun yamuru altnda, vurua vurua kahramanca ehit olan, i Partisi Arslanolu Ky Temsilcisi Muhyettin ksn ve mer ksn kardelerimizin unutulmaz anlarna, Mill Demokratik Devrimi tamamlama kararll, Yrekten duygular ve saygyla...

NDEKLER

NSZ GR I) KEMALST DEVRM'E GRE TOPRAK AALIININ YASADII TEMEL II) DEVRMC CUMHURYETN KYL FELSEFES VE PROGRAMI Kemalist Devrim'in Nitelii ve Halk Seferber Etme Felsefesi Kemalist Devrim'in Tarm ve Kyl Program zmir ktisat Kongresi'nde ifti "Kyl Akyla" Aar'n Kaldrlmas ve Kamulatrmalar Gmenlere ve Topraksz iftiye Toprak Datm 1920'lerde Yaplamayan III) ARKTA DEREBEYLE KARI SINIFSAL ZM ARAYILARI 1925 eyh Sait syan Dersleri ark Raporlarndaki ark Kayglar Kemalist Ynetimin ark Raporlarna Gre Dou ve Gneydou Anadolu Gerekleri

11 17

23

26 26 31 32 33 35 38

40 40 46 54

Derebeylik Sistemi Krt Marabasnn Hali Dinsel Smr ve Basklar Cumhuriyet Otoritesinin ve Gvenliin Bulunmay Airetler Arasnda Silahl Kavgalar Ekyalk ve apul Trklerin Krtlemesi ve Blgenin Krtlemesi Cumhuriyet Hkmetlerinin Sorumluluu Kemalist Ynetimin ark Raporlarna Gre Krt Meselesinin z Mill Deil Snfsal Mill Eitsizlikler Kemalist Ynetimin ark Raporlarndaki zm nerileri Derebeylik Sisteminin Temizlenmesi in ncelikle Asker Harektn Baarlmas art Devletin Yaptrm Gcnn Kullanlmas Aaln Tasfiyesi ve Kylye Toprak Datlmas darenin Yeniden rgtlenmesi Halkn Gvendii Bir Ynetim Kurulmas Baka Yrelere Yerletirme Yobazln Tasfiyesi ve Mezhep Ayrlklarnn Giderilmesi Trkletirme "Derebeylik Sistemi Byle Yklr m?" Yeniden Toprak Reformu 1935 Kurultay'nda Toprak Datmnn CHP Programna Alnmas smet nn ve Celal Bayar Raporlar nn Raporu Celal Bayar Raporu

54 60 61 62 63 65 67 69 71 71 73 74 75 76 79 84 85 87 87 91 93 96 101 102 104

IV) DEREBEYLE KARI YASALAR VE UYGULAMALAR 1934 skn Kanunu 1935 Vakflar Kanunu Tunceli Kanunlar ileri Bakanlnn 1935 Toprak Kanunu Tasars ileri Bakanlnn 1937 Toprak Kanunu Tasars Salk Bakanlnn 1937 Toprak Kanunu Tasars Tant Bakanlnn 1938 Toprak Kanunu Tasars Kamulatrma ve Toprak Datm in 1937 Anayasa Deiiklii Dersim syan ve Bastrlmas Cumhuriyet Devrimi ile Airet Aalar Kar Karya lerici ve Gerici Glerin Deerlendirmesi Dersim Dersleri 1920 ve 1930'larn Bilanosu Atatrk Toprak Reformu Diye Diye Aramzdan Ayrld kinci Dnya Sava Yllan iftiyi Topraklandrma Kanunu Toprak Aalarnn Kar Koyuu Toprak Reformu Niin Yaplamad V) KK AMERKA SRECNDE TOPRAK REFORMU MCADELES 1961 Anayasas'nda Toprak Reformu 1970'lerdeki Toprak Reformu Baarszl Temizlenemeyen Airet Yaps 12 Eyll 1980 Trkiye'sinden Gneydou ve Dou Manzaralar Kylnn Feryad Apocular ddianamesi'nin Saptad Ac Gerekler Toprak Reformu Masallarna Devam

107 107 113 114 116 117 118 119 119 123 123 132 132 150 153 154 155 157 159

161 161 162 164 171 172 173 174

12 Eyll 1980 Sonrasnda Gladyo-Mafya-Tarikat Rejiminin Kurulmas B ulgaristan Dersi VI) GNMZDE DURUM VE ZM Diyarbakr'n Bismil Kylerinde Cumhuriyet Ne Kadar Cumhuriyetiz? Bismil'li Muhyettin ksn'n Demokrasi Destan Jandarma Memet ve Topraksz Memo SONU Bir: Tarih ve Devrim Dersleri ki: Blnme ve Terrn Zemini : Seenekler ve Halkn zm Drt: Yakc Grev KAYNAKA DZN

178 179 181 181 182 184 188 190 190 196 198 204 207 219

NSZ

Bu kitapta, Kemalist Devrim'in Ortaa kurum ve ilikilerine kar uygulamalar ile Krt sorunu arasndaki balantlar inceleniyor. Kemalist Devrim zerine alan birok aratrmac, Atatrkln snf mcadelesini reddettii grndedir. Oysa stikll Savamzn kendisi i ve d cephede snf mcadelesidir. Emperyalizm, bir snftr ve emperyalizme kar mcadele de, bizim gibi Ezilen Milletler asndan snf mcadelesinin milletleraras boyutudur. Kald ki, her bamszlk sava, ayn zamanda bir i savatr. Nitekim, stikll Sava i cephede 23 gerici isyann ezilmesiyle yrtlmtr. Bu gerici isyanlara kar sava da snf mcadelesiydi. Karmzda feodal ve komprador snflar temsil eden Osmanl padiahnn ve gericiliin zerimize srd kuvvetler vard. Atatrk, Cumhuriyet Devrimi'nin snfsal dmanlarn sk sk belirlemitir. Kemalist Devrim-2 Din ve Allah balkl kitapta, bunlar akland ve zmlendi. 1 Atatrk'n "Trkiye eyhler, derviler, mritler ve mensuplar lkesi olamaz" sz, aslnda bir snf mcadelesi programdr ve uygulanmtr. Bu program, Ortaa'n hkim snflarna ve arkalarndaki emperyalizme kar mcadeleyi ngrr. "Cumhuriyet Devrimi Kanunlar" ad verilen btn yasalar, devleti ve toplumu feodal snflardan arndrmaya ilikin dzenlemelerdir ve uygulanmtr. stikll Mahkemeleri, Devrim Kanunlarnn uygulanmas iin, idam cezalarna kadar varan yaptrmlar1 Bkz. Dou Perinek, Kemalist Devrim 2 Din ve Allah, Kaynak Yaynlar, Gelitirilmi 6. basm, stanbul, 2007, zellikle s.24 vd.

11

hkme balamlardr ve hkmler infaz edilmitir. Aa, Bey, Paa Gibi Unvan ve Lakplar Kaldran Kanunun gerekesinde, amacn bu unvanlar "toplumsal ve ekonomik temelleriyle birlikte ortadan kaldrmak" olduu belirtilmitir. Nitekim elinizdeki kitapta grlecei zere, yasalar kartlarak, Osmanl hanedannn ve dier feodal snf ve dinsel zmrelerin mlkiyetlerini kamulatran ve toplumun hizmetine kazanan uygulamalar gerekletirilmitir. Bunlarn hepsi, Ortaa glerine kar snf mcadelesi kapsamndadr. Kemalist Devrim, 19. yzyl ortalarnda balayan Trkiye'nin mill demokratik devriminin en gl atlmdr. Mill demokratik devrimlerde snf mcadelesi, emperyalizm ibirlikisi burjuvaziyi ve feodal snflan hedef alr. Marx'in da ok zl belirttii gibi, "Her toplum nne kan sorunlar zer." Hibir topluma, hi kimse snf mcadelesi adna, tarihsel olarak nnde olmayan bir gndemi dayatamaz. Tarihe meydan okuyan veya tarihe alm atabilecek kudrette bir g yoktur. Burjuvazi ile proletarya arasndaki snf mcadelesi, 19. yzyln en gelimi kapitalist toplumlarnn gndemiydi. Almanya ve talya bile, 19. yzyln sonlarnda hl mill birlii ve mill devletin kuruluunu tamamlamak iin mcadele ediyorlard; demokratik devrim aamasndaydlar. Marx ve Engels, kendi lkelerindeki bu mill birlemeleri desteklediler. 19. yzyl ortalarnda, Lincoln'n nderlik ettii devrimci i sava dneminde, ABD'nin nnde bulunan tarihsel sorun da aynyd. 19. yzyln sonlarnda, kapitalizmin kalesi olan Avrupa'da dahi, burjuvazi ile proletarya arasndaki mcadelenin belirleyici nemde olmas, kapitalizmin ok gelimi olduu birka lkeyle snrlyd. nsanln byk ounluunu oluturan Asya, Afrika, Latin Amerika ve Dou Avrupa ise, demokratik devrimler an yayordu. Bu nedenlerle snf mcadelesini burjuvazi ile proletarya arasndaki mcadeleye indirgemek, 19. yzyl asndan bile, Bat Avru12

pa merkezli bir tarih aknldr; hele Kemalist Devrim Trkiyesi asndan azamanlln da tesinde, bast topraktan haberi olmayanlarn cehalet rneidir. Kemalist Devrim'in Ortaa snflarna kar mcadelesi elinizdeki kitapta ilenmitir. Ancak Devrimin yaptklar var, yapamadklar var. Trk Devrimi, toprak aaln ve eyhlii kknden temizleyememitir ve arkasndan bir kardevrim gelmitir. Acaba bu baarszlkta snf mcadelesi gereinden rkmenin pay nedir? Aslnda toplumumuzun bugn yaad btn sorunlar, ite burada dmlenmektedir. Kemalist Devrim, toprak aaln ve eyhlii niin kkl olarak temizleyemedi? Toprak aalnn varln srdrmesi ile Trkiye'nin kinci Dnya Sava sonrasnda yeniden emperyalist-kapitalist sisteme balanmas arasndaki ilikiler nelerdir? Ortaa kalntlar, Kemalist Devrim'in ykmnda hangi rolleri oynad? Feodalizmin kkn kurutamayan Cumhuriyet, bugn hangi tehditlerle yz yze gelmitir; hangi tarikat alan iinde debelenmektedir, hangi blnmelerin kenarna yuvarlanmtr ve hangi bedelleri demektedir? Toprak aal, airet reislii ve eyhlik ile Krt isyanlar ve bugnk blc kalkmalar arasndaki ilikiler nelerdir? Feodalizmin kkl tasfiyesi grevini yerine getiren in Devrimi, bugn dnyann en hzl ekonomik ve toplumsal gelime rneini ortaya koyarken, Trkiye niin devrimini yitirmi ve bir ykmla karlamtr? Demokratik devrimlerin snf mcadelesi programn nne koyan ve toplumun bilincine karan devrimler ile Kemalist Devrim'in ideolojik ynelileri arasndaki farklar nelerdir? Bu farklar, hangi yol ayrmlarna neden olmu ve bizim geleceimizi nasl etkilemilerdir? Kemalist Devrim, niin smet nn'nn de itiraf ettii gibi kinci Dnya Sava'ndan sonra srdrlemedi? Niin bir kar13

devrimin kuyusuna dtk ve bugnk ykma geldik? Trkiye bu ykmdan nasl kacaktr? Bu sorulara, birok dnr ve siyasetimiz eitli cevaplar verdiler. Ancak Kemalist Devrim dneminde ve sonrasnda, toprak aal ile Krt meselesi arasndaki iliki, ilk kez bu almada, bir kitap kapsamnda incelenmektedir. Elinizdeki almann, Kemalist Devrim dizisinden kan dier kitaplar da incelemek iin bir merak uyandrmasn umut ederim. Bu dizinin tamam, bir btnlk tamaktadr ve Kemalist Devrim konusunda btnyle belgelere dayanan en kapsaml almada-. Belgelerin byk ounluu ilk kez Kemalist Devrim dizisiyle gen kuaklara duyurulmaktadr. zellikle Kemalist Devrim-4 / Kurtulu Sava'nda Krt Politikas balkl kitap, Atatrk Devrimi'nin Krt meselesine ilikin pratiinin dier cephesini ele alyor. Mill meselelerin bir yz, Ortaa ilikilerinden kurtulmak ise, dier yz de emperyalizmden bamszlktr. Elinizdeki kitapta, Krt sorununun esas olarak feodalizme kar mcadelenin bir paras olduu 1925 sonrasn inceliyoruz. Kemalist Devrim-4 / Kurtulu Sava'nda Krt Politikas'n&a ise, Krt sorununun esas olarak emperyalizme kar mcadelenin bir paras olduu dnemi iledik. Bu adan Kemalist Devrim'in 7. kitab, 4. kitabn devamdr. Kemalist Devrim-2 / Din ve Allah kitab ise, Ortaa'n hkimiyet sistemi ile dinler arasndaki ilikiyi Trk Devrimi balamnda inceliyor ve laiklii halk hkimiyeti anlamna gelen gerek ieriiyle aklyor. Bu satrlar, 23 Nisan 1920'de kurulan Cumhuriyet'in 90. ylnda, Cumhuriyet devrimciliinin zincire vurulduu Silivri duvarlarnn arkasndan yazyoruz. AKP iktidar, Atatrk Cumhuriyeti'ni hapisanelerde koruyor. Tayyip Erdoan-Abdullah Gller, Cumhuriyeti artk hapisanelerde "muhafaza ve mdafaa" ediyorlar.14

Gereki olalm: ABD gdml Byk Ortadou Projesi ebakanlarnn ve ABD'nin gizli szlemeli personelinin tepesinde oturduu bir mafya-gladyo-tarikat rejimine, cumhuriyet denemez. Emperyalist merkezlerden almlara srlen bir devlet ynetimine, demokratik devlet denemez. Tarikat alan iinde rpnan bir topluma da demokratik toplum denemez. Artk kabul etmek zorundayz: Bizim korunacak ve kollanacak bir Cumhuriyetimiz kalmamtr. Bizim yeniden kurulacak bir Cumhuriyetimiz vardr. Bugn Trkiye halk, Devrimci Cumhuriyetimizi hem devlet katnda hem toplumsal ilikiler dzleminde yeniden kurmak greviyle yz yzedir. Trkiye, Ortaa karanlklar iinde blnmemek iin yine devrim yapma zorunluluuyla kar karyadr. Bu koullarda, toprak aal ile Krt meselesi arasndaki ilikiyi Kemalist Devrim'e uzanan tarihsel boyutlar iinde incelemek ve deerlendirmek, bir varolma grevi, bamszlk ve btnlk grevi, zgrlk grevi, ada yaama grevi, bir devrim grevidir. Tartlmas ve eletirilmesi umuduyla. 7 Ocak 2010 Silivri L Tipi 4 Nolu Cezaevi, F-9

15

GR

Krt meselesinin emperyalizm tarafndan derinletirildii gerei, ABD'nin 1991'deki Krfez saldrs ve 2003'te Irak' igaliyle bir kez daha kantland. amzda mill mesele, emperyalizme kar mcadele meselesidir. Mill mesele, ayn zamanda feodalizmden kurtulma meselesidir. Krallarn ve sultanlarn tahtlarn deviren, derebeylikleri ortadan kaldran demokratik devrimler, kyly topraa bamllktan kurtard, mill piyasay oluturdu ve milleti yaratt. Mill devletler bu temelde kuruldu. Trkiye, iki' yzyldr emperyalizme kar savayor. stikll Savamz, bu srecin dnya leinde etkileri olan en gl atlmdr. Trkler ve Krtler, bu savata bir millet halinde kaynama iradesini ortaya koydular ve Kemalist Devrim'in resm belgelerinde saptand zere mill devletlerini birlikte kurdular. Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluu, Misak Mill snrlan iinde yaayan halkn devrimle bir millete dnmesine byk bir ivme kazandrd. Trk milletini oluturan bu srecin tamamlanmas iin, Devrimin Atatrk'n deyiiyle "arasz devrimler"le srdrlmesi gerekiyordu.1 Emperyalizme bamlla son veren Devrimin, nndeki yeni g1 CHP Drdnc Byk Kurultaynda Genel Bakan Kaml Atatrk'n Sylevi, 9.5.1935, Ankara, s.3-12; Nafa leri Mecmuas, Mays 1935, say 12, Nafa Vekleti Neriyat Mdrl, s.5-8; Ulus, 10 Mays 1935, Numara: 4950, s. 1-3; Cumhuriyet, 10 Mays 1935, Numara: 3944, s. 1 -11; Ayrca bkz. Atatrk'n Sylev ve Demeleri l, Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, stanbul, 1945, s.365.

17

rev, toplumu Ortaa kuram ve ilikilerinden arndrmakt. Kemalist Devrim, bu ikinci grevi yerine getirmede de kukusuz ok nemli iler baard. 30 Austos 1922 zaferinden kinci Dnya Sava'na uzanan sre, devrimin yeni grevlerinin stesinden gelebilmek asndan ok ksadr. Buna ramen sultanlk ve halifelik yklm ve Ortaa ilikilerine ok ar darbeler indirilmitir. kinci Dnya Sava, Trkiye'nin cephesini zorunlu olarak da evirmesini gerektirdi. Sava bittikten sonra demokratik devrimin yarm kalan grevleri yine Trkiye'nin nndeydi. Ama artk Atatrk yoktu. Yaanan tecrbe, Byk nderden sonra devrimci iradenin zaafa uradn gsterdi. smet nn, devrimlerin 1939 ylndan sonra devam etmediini, 1945 ylnda belirtiyor ve bu durumu "Cihan Harbi"yle aklyordu.2 Savatan sonra, daha CHP ynetimi zamannda Trkiye, kendine yeni bir yol izdi. ABD'nin banda bulunduu sisteme balanma ynnde admlar birbirini izledi. nn hkmetinin gen bakanlarndan Nihat Erim, "Kk Amerika olacaz" hedefini aklad. Bylece CHP ynetimi, devrimin sona erdiini ve emperyalizme bamllama srecinin baladn resmen ilan ediyordu. CHP iinden kan toprak reformu kartlarnn kurduu Demokrat Parti (DP), 1950'de "Kk Amerika olacaz" programnn asl sahibi olarak iktidara geldi. Nihat Erim'in slogan, artk DP lideri Celal Bayar'n slogan olmutu. Trkiye'nin siyasal ve ekonomik yaps, "Kk Amerika" stratejisiyle belirlendi. 1950'den sonra yalnz iktidar partisi olan DP deil, muhalefetteki CHP de, kendisini Bat'nn emperyalist-kapitalist sistemi iinde tanmlad. ktidar ve muhalefetiyle yeni siyasal sistem kurulmu ve Kemalist Devrim'in yklmas sreci balamt. 27 Mays 1960 htilali, bir ynyle Kemalist Devri"i'in ykmna itirazd. Ama kafalar karkt. 27 Mays nderlii, yeterince berrak ve tutarl bir programdan yoksundu; Bat sisteminden bamsz2 smet nn'nn TBMM'deki Konumalar 1920-1973, c.2, Ankara, 1983, s.60.

18

l ngren bir zme kararl olarak ynelemedi. Trkiye'de 1945'ten beri Atlantik rzgr esiyordu. Bu ortamda, uygarlktr diye, Bat'nn emperyalist-kapitalist lkelerinin siyasal rejimlerine zeniliyordu. Kemalizmin yerini liberalleme alyordu. 1961 Anayasas, Cumhuriyet'in Atatrk zamannda tanmlanm niteliklerini deitirdi. 1937'de Anayasa'nn 2. maddesine konan "Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve Devrimcilik" Anayasadan karld ve Trkiye Cumhuriyeti, Bat Avrupa lkeleri rnek alnarak "Demokratik, laik, sosyal hukuk devleti" diye tanmland. Trkiye'nin ilerici, ada 1961 Anayasas bile Atlantik akmndan kurtulamamt. Bylece 1945'ten beri fiilen uygulanan Atlantik sisteminin program, 1960'tan sonra Anayasa'ya da yazlm oldu. Baka deyile 1945 sonrasnn siyasal pratii Anayasaya geirildi ve Trk Devrimi'nin temelini oluturan program, siyasal seeneklerden biri haline getirildi. Artk Trk Devrimi'nin halk, devleti ve devrimci program, muhalif seenekti; hatta yasaklanan, zaman zaman hapislere tklan seenekti. ktidardaki seenek, emperyalizm gdml liberalizm oldu. Bu programla ve Atlantik sistemine bal iktidarlarla toprak reformu yaplamazd ve yaplamad. Bu koullarda 1961 Anayasas'nn toprak reformu emri de kt zerinde kald. Peki, siyasal dzlemdeki bu srecin, toplumsal-ekonomik zemini, snfsal nedenleri yok mudur? Krt meselesi tartlrken, zellikle baz milliyeti ve Atatrk evreler, bu meselenin "Krt meselesi" diye anlmasna itiraz ederler ve meselenin feodalizmden kurtulmak olduunu vurgularlar. Bu kabul, meselenin Kemalist Devrim'le kkten zlemediinin saptanmasn da ierir. te tartlmas ve zmlenmesi gereken sorun budur. Devrimin yarm kalmas, emperyalizme Krt meselesini kullanma frsat vermi ve mesele Trkiye'nin nne btn arlyla ylmtr. 19

Tarihte ok rnek vardr: Zaman gelen sorunlarn zerine yrnemezse, o sorun, daha da byr, baka sorunlar da yaratr, bir da gibi toplumsal srecin karsna ylr. Kemalist Devrim'in nderleri, Dou ve Gneydou'da toprak meselesi zlmezse, Cumhuriyet'in ykmnn gndeme geleceini ok ak ve kesin ifadelerle saptamlard. Atatrk'n, nn ve Celal Bayar'n, Yusuf Akura'nn, Mahmut Esat Bozkurt'un, Nait Hakk Ulu'un korktuu oldu. Cumhuriyet ynetimi, bu kitapta tartlacak nedenlerle toprak meselesini kkl olarak zemedi. Dahas, 1930'larda Ortaa ilikilerini temizlememenin getirecei ykc sonular ateli anlatmlarla ortaya koyanlar, kinci Dnya Sava'ndan sonra devrimin bu grevini savsakladlar ve hatta bazlar karsna dikildiler. Trkiye, ABD'nin denetimine girmiti. Bylece toprak aal, eyhlik ve airet reislii, Gneydou'da Krt meselesini arlatrd; blc kalkmalar iin elverili bir zemin hazrlad. kinci Dnya Sava'ndan sonra iktidarn adm adm emperyalizm ile feodalizm ittifakna teslim edilmesi, en sonunda bamszlmz btnyle yitirme, Ortaaa dnme ve blnme tehdidiyle kar karya gelmemize neden oldu. Toprak aaln tasfiye edemeyen Cumhuriyet, zamanla emperyalizm ve toprak aalar tarafndan fethedildi. Byk Ortadou Projesi (BOP), ABD'nin projesidir. Ancak Trkiye'nin bu emperyalist plan karsnda nemli zaaflar iine drlmesinin i cephedeki sorumlular, 1945'lerden Tayyip Erdoan'lara uzanan iktidar sahipleridir. Bu srete 1945-1970 aras, Kemalist Devrim mevzilerinin yine de diri olduu dnemdir. 1960'larn iktidar sahipleri hl kamu iktisadi teekklleriyle vnmektedirler. Devlet, barajlar yapmakta, fabrikalar kurmaktadr. Laikliin alt, ancak sinsi sinsi oyulmaktadr; ak saldrya pek cesaret edilememektedir. 12 Mart 1971 darbesinden 24 Ocak-12 Eyll 1980'e uzanan zaman dilimi, Kemalist Devrim'in kazanmlarnn sarsld, ancak 20

yine de yaad dnemdir. Ne var ki 24 Ocak 1980 kararlaryla Trkiye dnya ekonomisiyle btnleme srecine sokulmu, arkasndan 12 Eyll 1980 darbesiyle bu srecin sopayla uygulanmasna geilmi ve hele 1990'da Sovyetler Birlii'nin dalmasyla ABD kreselleme saldrsn balatm ve AKP iktidar tezghlanarak Kemalist Devrim'e son darbe indirilmitir. 22 Temmuz 2007 genel seimi, Turuncu Kardevrimin kritik hamlesi olarak deerlendirilebilir. Cumhuriyet kurumlarnn yklmas sreci, Trk Silahl Kuvvetleri dnda byk lde tamamlanm ve ABD gdml mafya-gladyo-tarikat rejimi kurulmutur. Bylece Krt meselesi asndan da emperyalizmin amalad zme gelinmitir. AKP iktidarnn 2009 yaznda balayarak birbiri ard sra gndeme getirdii Krt Alm, Alevi Alm, Ermeni Alm ve Kbrs Alm; emperyalizmin Trkiye'yi etnik gruplara ve cemaatlere blerek yeniden yaplandrlmas harektnn son taarruzudur. Bu sre, ABD'nin patronluunda BOP Ebakanl'nn ynetim mevzilerinden ve PKK'nin ynettii Gneydou belediyeleri araclyla yrtlmektedir. ABD emperyalizmi ve srail tarafndan Irak'n kuzeyinde kurulan Kukla Devlete ise, Trkiye'yi blme harektnn snrlarmz dndaki ss ilevi yklenmitir. Genelkurmay bakanlar, yllardr Trkiye'nin Cumhuriyet ann en tehlikeli dneminde bulunduunu belirtiyorlar. Dne kadar "Trkiye'ye bir ey olmaz" diyen parti bakanlar, "Trkiye blnyor" diye feryat ediyorlar. Peki buraya nasl geldik? Meselenin Ortaa ilikileriyle balantsn incelemenin ve saptamann zaman oktan gelmitir ve hatta gemektedir. Konunun Kemalist Devrim balamnda incelenmesi ise, arttr.

21

I KEMALST DEVRM'E GRE TOPRAK AALIININ YASADII TEMEL

lkemizde toprak aal snf, mir arazi sisteminin 19. yzylda zlmesiyle olumutur. Osmanl tarihileri, mir toprak dzeninden zel mlkiyete gei sreci iinde, erafn ve nfuzlu kiilerin, geni topraklan nasl zorbalkla ve yasad yollardan ele geirdiklerini belirtirler. Bilindii gibi Osmanl devletinde toprak mlkiyeti padiaha aitti. Ancak topran tasarrufu, timar, has ve zeamet yoluyla beylere veriliyordu. Bir ksm topraklar ise, mlk arazi idi. Bu topraklarda zel tasarrufun tesinde zel mlkiyet geerliydi. Satlmalar mmknd. Tanzimat Devri'nde ky topraklarnda mir toprak dzeninden kii mlkiyetindeki toprak dzenine geildi. Bu srete nfuzlu kiiler, ayan art eraf, geni topraklar trl yollardan kendi zerlerine tapuya geirdiler. Bylece toprak aal ortaya kt ve hzla geliti. Osmanllarn dirlik esasna dayanan toprak dzeni bozulduktan sonra; topraklar hizmet ya da kira karl ellerinde tutanlar, daha sonra bu topraklarn mlkiyetine sahip olmulardr. Osmanl mparatorluu'nda topraklarn yasal olmayan yollardan ele geirilmesine ilikin yntem ve rnekler, 1945 ylndaki "iftiyi Topraklandrma Yasas" tartmalarnda uzun uzun anlatlmtr. Bu konuda TBMM Tutanaklan'nda geni malzeme bulunmaktadr.11 TBMM Tutanak Dergisi, Dnem 7, cilt 17 ve 18.

23

Toprak aalar, Birinci Dnya Sava ve stikll Sava zaferinden sonra, tehcir edilen Ermenilerin ve kaan Rumlarn terk ettikleri topraklara elkoyarak daha da glendiler. Bu olay, stikll Sava sonrasnda TBMM krssnden yle sergilenmitir: "Memleketi kurtarr kurtarmaz, kaanlarn geride braktklar ve emval-i metruke dediimiz tanr ve tanmaz mallarn ne duruma getirildiine baknz, kapann elinde kald. Bardnz durdunuz ne oldu?"2 Aratrmaclar, topraklarn zamanam yoluyla zel mlkiyete geirilmesi dnda, 1 746 580 dnm hazine arazisinin zel kiilerce gasp edildiini hesaplamlardr. ayr ve meralarn ele geirilmesinde bulunan rakamlar ise, toprak aalarnn yasad baarlarnn ne kadar byk olduunu kantlyor. 1934 ylndaki 443 milyon dnm ayr ve mera, 1967 ylnda 261 milyon dnme dmtr. Kamuya ait 200 milyon dnme yakn toprak bylece byk toprak sahiplerinin eline gemitir.3 Dahiliye Vekili kr Kaya, 1934 ylnda skn Kanunu dolaysyla yapt konumada aynen unlar sylemektedir: "Devlet, araziyi metruk arazi diye muhacire veriyor. Onlar da imar ediyorlar. Sonra herhangi bir sahibi kyor ve diyor ki, bu benim mlkmdr. Tapusunu gsteriyor ve muhaciri sokaa atyor."4 Toprak aalan ve mtegallibe takm, Cumhuriyet dneminde "olaanst kazandrc zamanam" kurumundan yararlanarak da topraklarn geniletmiler ve devlete ait byk toprak paralarn2 rnein Trabzon Mebusu Ali kr'nn 6 Aralk 1922 gnk oturumdaki konumas iin bkz. Yakn Tarihimiz, c.IV, s.77. 3 Do. Dr. Grgan elebican'dan aktaran: Prof. Dr. mit Doan ay, "Olaanst Kazandrc Zamanam Yoluyla Gayrimenkul Mlkiyetinin Kazanlmas", Trk Hukuku ve Toplumu zerine ncelemeler, Trk Kalknma Vakf Yaynlar, No I, s.257. 4 Suat Aksoy, 100 Soruda Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul, 1969, s.56.

24

kendi adlarna tapu siciline geirmilerdir. Bu gerek hemen herkes tarafndan kabul edilmektedir.5 Toprak aalarnn elindeki topraklarn nemli bir ksm tapusuzdur. Aalarn gasp ettii bu topraklarn nce tapuya geerilmesi tasarm, toprak reformunun baltalanmas iin kullanlmtr: "lkemizde tarm topraklarnn byk lde tapusuz olduu, bu topraklar zerindeki haklarn belirsiz olduu, dolaysyla bu topraklarn mlkiyet hakknn kime ait olduunun saptanmas gerektii dnlebilir. Ancak bu gr znde hukuksal deil siyasaldr, bir temel tercihi yanstr. nk tarm topraklarnn sahipleri Osmanl mparatorluu dneminden bugne kadar topraklarnn tapusunu alamadlar. nce onlara mlkiyet haklarm belgeleyen tapularn verelim sonra toprak reformu yapmaya alalm demekten baka bir ey deildir. Bu da temel bir siyasal tercihtir."6 zetleyecek olursak, Trkiye'de toprak aalarnn ellerindeki topraklarn kayna incelendii zaman u olgularla karlarz: - Padiah ferman ile toprak sahibi olmak, - eitli yollardan hazine topraklarna el koymak, - Kurtulu Sava'nda ehit olanlarn topraklarn gasp etmek, -1915 ylnda zorla g ettirilen (tehcir) Ermenilerin veya savatan sonra g eden Rumlarn topraklarna konmak, - Tefecilik yoluyla yoksul kyllerin topraklarm ele geirmek, - Gl ailelere dayanarak, topraklar zorbalkla almak, -Airet topraklar ve tanmazlarnn reisler, aalar, beyler ve eyhlerin zerinde bulunmas, - eyhlik ve dini inanlarn smrlmesi yoluyla toprak elde etmek, - Rvet ve tapu yolsuzluklar gibi yasad yollardan geni topraklan ele geirmek.5 Prof. Dr. mit Doanay, age, s.232. 6 Karadeniz Teknik niversitesi retim yesi Haldun zen, Toprak Kongresi 1978, s.96. Reformu

25

III DEVRMC CUMHURYETN KYL FELSEFES VE PROGRAMI

Kemalist Devrim'in Nitelii ve Halk Seferber Etme Felsefesi 19. yzyln sonlarna doru balayan Trkiye'nin mill demokratik devrimi ve bu devrimin doruu olan Kemalist Devrim, znde bir kyl devrimiydi. Devrim'in nde gelen ynetici ve dnrlerinden Mahmut Esat Bozkurt, "Trk htilali'ne Trk Kyl htilali denilebileceini" belirtir.1 Bozkurt, Kemalist Devrim'le kurulan Cumhuriyetin temel grevinin kyl meselesini halletmek olduunu kesin bir dille ortaya koyar: "Trkiye'de kyl meselesi, son byk ihtilalden doan yeni devlet sistemimizin bir direk, bir temel meselesidir."2 smet nn, 1930 ylnda Sivas'ta, "Anadolu'nun ortasnda kurulmu bir kyl hkmetiyiz" saptamasyla Kemalist hkmetin kimliini aklar.31 Mahmut Esat Bozkurt, "z Trk Kylleri", Anadolu dergisi, kinciterin (Kasm 1939) ve Teori, say 218, Mart 2008, s.74. 2 Mahmut Esat Bozkurt, Trk Kyl ve ilerinin Haklar, s.26'dan aktaran: Dr. Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn Mahmut Esat Bozkurt, 1. basm, Bke Yaynlan, stanbul, s. 118. 3 Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, stanbul 1938, s.277'den aktaran: Muzaffer Erdost, "Toprak Reformunun lkemizin Toplumsal Ekonomik ve Siyasal Yapsndaki Yeri", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s/>07.

26

Trk Devrimi'nin dnrleri, kukusuz 19, yzyl sonlarndan beri demokratik devrimin kylye dayanaca bilincindeydiler. Bu kavray, zellikle 1908 Hrriyet Devrimi ncesinde ve daha sonra ttihat ve Terakki'nin ynetimi dneminde olgunlat. ttihat Terakki Cemiyeti'nin 1908 ylnda Selanik'te gizli olarak toplanan kongresinde kabul edilen 21 maddelik programn 14. maddesinde "iftinin topraklandrlmas yollarnn aranaca" vurgulanmaktayd.4 Toprak meselesi Merutiyet'ten sonra Meclisi Mebusan'da da tartld, byk toprak sahiplerinin topraklarnn topraksz iftilere datlmas savunuldu.5 stikll Savamz, balangtaki rgtlenme dneminde nc aydnlarn savayd. Hatta Sakarya Sava'nn nazik anlarna kadar bu zelliin srdn gryoruz. Ancak Mustafa Kemal Paa'nn deyiiyle, "Mehmetiin sava kabul etmesiyle" birlikte, artk kyl sava karakterini kazand. Zaten savan baka trl zafere ulatrlmas da mmkn deildi. Yakup Kadri'nin "Yaban" romannda kerpi duvarlarn dibinde gazete kdna ttn saran ve bitini ayklayan kyl, nclere gvenerek savaa balaynca lkenin kaderi deiti. Atatrk, bir mill demokratik devrim nderi olarak, derin bir tarih bilinciyle, ama o kadar da itenlikle kylye sarslmaz bir gven besliyordu. Baka aresi de yoktu. O'nun bir yetim olmas, Balkanlardaki byme koullar ve onuruna dknl, o mthi forml bulmasn aklayan bireysel etkenlerdir. Atatrk, Cumhuriyeti "Kimsesizlerin kimsesi" olarak tanmlamt. Kyl, kimsesizlerin en kimsesiziydi. 13 Eyll 1920 gn kendi imzasyla Meclise sunduu Halklk Program, kimsesizlerin programyd ve toprak meselesine de gn4 Tark Zafer Tunaya, Trkiye'de Siyasal Partiler, c.I, 2. bask, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, Ocak 1988, s.66 ve c.lll, 1. bajk, stanbul, Temmuz 1989, s.229. 5 Prof. Dr. mit Doanay, "1923-1938 Dneminde Toprak Reformu Sorunu", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar iinde, stanbul ktisadi ve Ticari limler Akademisi Mezunlar Dernei Yayn, stanbul, Eyll 1977, s.365 vd.

27

\

dermede bulunuyordu. 6 Bu programn rn olan 20 Ocak 1921 tarihli ilk Anayasa, yine o kimsesizlerin anayasas idi.7 Kurtulu Sava yllarnda, kylye gvenme, kylye dayanma ve kyly seferber etme siyaseti o kadar zorunlu ve o kadar glyd ki, Atatrk Sivas'ta 1919 yl Kasm aynda yaplan Heyeti Temsiliye Toplants'nda, paraszlk nedeniyle jandarma tekilatnn datlmas durumunda, "her kye kendi inzibatn temin ettirmek" zmn neriyordu.8 Kurtulu Sava yllarnda, geri koullar yoktu, ancak devrimin Ziya Gkalp gibi dnrleri toprak reformunu savunuyor ve Celal Bayar'lar kylye Boleviklii ve toprak reformunu anlatyorlard.9 Atatrk'n demokratik devrimde kylnn konumunu ve roln ok gzel aklayan u szleri, hem ideolojik tavrn yanstr, hem de yrektendir: "Trkiya'nn hakiki sahibi ve efendisi, hakiki retici olan kyldr (iddetli ve srekli alklar). O halde, herkesten daha ok refah, saadet ve servete mstahak ve layk olan kyldr (Srekli alklar). Dolaysyla Trkiya Byk Millet Meclisi6 Halklk Program iin bkz. Atatrk'n Btn Eserleri, c.9, s.323 vd. 7 1921 Anayasas iin bkz. Atatrk'n Btn Eserleri, c.10, s.302 vd. 8 Atatrk'n Btn Eserleri, c.5, s.284. Resm ad Heyeti Temsiliye toplants olan ve 13 gn sren bu grmeleri, Doan Avcolu "kinci Komutanlar Toplants" diye anyor. "Birinci Komutanlar Toplants", bilindii gibi Mustafa Kemal Paa'nm Samsun'a kmasndan sonra, 16-21 Haziran arasnda yaplm ve sonunda Amasya Tamimi yaymlanmt. 16-28 Kasm 1919 tarihleri arasnda gerekleen "kinci Komutanlar Toplants", zellikle Meclisi Mebusan'n almas, stanbul Hkmeti'ne kar izlenecek siyaset, Ordunun ve ynetimin parasz kalmas nedeniyle uygulanacak zmleri grt ve karara balad. Okuyucularmza Atatrk'n Btn Eserlerinin doru ve eksiksiz olarak yaymlad tutanaklar incelemelerini salk veririm. Kurtulu Savamzn hangi koullarda gerekletiini en iyi kavratan metin, belki de Kasm 1919 toplant tutanaklardr (Atatrk'n Btn Eserleri, c.5, s. 163-306). 9 Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 3. basm, Remzi Kitabevi, c.II, stanbul, 1978, s.457 ve 466.

28

hkmetinin iktisadi siyaseti bu asli gayeyi elde etmeye yneliktir. (...) "Hakikaten yedi asrdan beri cihann muhtelif taraflarna sevk ederek, kanlarn akttmz, kemiklerini topraklarnda braktmz ve yedi asrdan beri emeklerini ellerinden alp israf eylediimiz ve buna karlk daima hakaret ve aalama ile mukabele ettiimiz ve bunca fedakrlk ve ihsanlarna kar nankrlk, kstahlk ve cabbarlkla uak menzilesine indirmek istediimiz bu asli sahibin huzurunda bugn byk bir hicap ve ihtiramla hakiki vaziyetimizi alalm (iddetli alklar)."10 1 Mart 1922 gn, Byk Taarruz hazrlklar srasnda, Meclis krssnden ilan edilen bu szler, hararetle alklanm, fakat yeterince hayata geirilememitir. Uygulanmas iin, yneticilerin "halkn hizmetisi" olmay benimsemeleri ve ynetimin iktidar halka hizmet ruhuyla kullanmas gerekiyordu. Atatrk, 1937 ylnda iftliklerini hazineye balamasn, "Trk kylsne naizane bir vazife" olarak aklyordu ve Babakan smet nn'ye ektii, Meclis krssnden okunan telgrafta hkmet etme anlayn da zetliyordu: "Hartrlarsnz, Trk kylsnn Trkn efendisi olduunu sylediim zaman. Ben o efendinin arzu ve iradesi altnda senelerden beri alm olan bir hadimim (hizmetiyim). Mevzuubahis olan hediye yksek Trk milletine benim asl vermei dndm hediye karsnda hibir kymeti haiz deildir. Ben icabettii zaman en byk hediyem olmak zere Trk milletine canm vereceim."11

10 Atatrk'n Btn Eserleri, c.12, s.279. 11 Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Merkezi Yayn, Ankara, 1991, s.673.

IV, AKDTYK Atatrk Aratrma

29

Burada kylnn hizmetkr olmaktan millet iin can vermeye uzanan bir devrimci kltr grlyor. Trk Devrimi'nin fedailer gelenei konumaktadr. Trkiye ynetim tarihi, bir bakma vericiler ile alclar arasndaki byk mcadelenin tarihidir. ktidar bir hizmet olana olarak gren halk devrimcileri ile iktidar nimetlerin paylalmas makam olarak gren yiyiciler arasndaki bu mcadele, kukusuz snfsal bir temele oturmaktadr ve snf mcadelesidir. Kemalist Devrim, emperyalizme ve Ortaa kalnts hkim snflara kar, kyl ve iiden sanayici ve tccara kadar halk snflarnn devrimiydi. nderlik milli burjuvazideydi. Atatrk'n kyly efendi yapma davas yarm kald iindir ki, devrim grevlerini tamamlayamad. Kemalist Devrim'in hedefi, halk hkimiyetine dayanan zgr ve ada bir toplum kurmakt. O toplumun byk ounluu, yzde sekseni ifti ve oband. Halk hkimiyeti anlamyla gerek demokrasi, zgrleme ve zenginleme, sonu olarak o byk ounluun efendilemesi, zgrlemesi ve zenginlemesiydi. Yar-feodal ilikilerin hkim olduu o koullarda, byk ounluk ifti ve oband. Trkiye'nin bir devrimle deimesi, zetle ifti ve obanlarn deimesiydi. Atatrk, o zaman Kemalist ynetici kadro iinde, halkn ancak kendi devrimci eylemi sayesinde deiebileceinin farknda olan az sayda nderin banda bulunuyordu. Devrim, yalnz eski sistemin yklmas iin deil, devrimci snfn o devrimi yaparken kendisini deitirmesi iin de gerekliydi. Devrimin en sonunda devrimi yapanlar deitirmek iin gerekli olduunu Atatrk anlamt, ama devrimin nder kadrolar da anlam myd? Bu sorunun cevabn, Atatrk'n ktisat ve Adalet Bakanlarndan Mahmut Esat Bozkurt'tan dinleyelim: "Bir gece beraber oturuyorduk. (...) Atatrk, Trk kylsn 'efendi' yerine getirmedike memleket ve millet ykselemez, dedi.

30

"Bir de hatra anlatt: "- Ben, dedi. Bulgaristan'da ataemiliterdim. Tedansanl bir pastahanede oturmutum. eriye, temiz giyinmi, aya arkl bir Bulgar kyls geldi, oturdu. Masaya vurdu. Kimse aldr etmedi. Hatta bir an evvel gitmesini arzu eden bir yz gsterdiler. Bir daha vurdu; ayan da vurdu. Garsonlar geldi ve: "'- Buras sizin iin deil, dediler. Nihayet patron geldi. 'k buradan' dedi. Kyl: "- Kimi ve nereden kovuyorsun? Bulgaristan benim sabanmla ve tfengimle yayor, utanmaz diye bard. Polis ardlar. Ona da ayn cevab verdi. Polis bir ey yapamad, dar kverdi ve pasta reel getirdiler. "te dedi. Trk kylsn bu hale getireceiz."12 Kemalist Devrim, Trk kylsn "o hale" getirebildi mi veya ne kadar getirdi? Bu sorunun cevab, devrimin hedefine ne kadar ulaabildiinin de cevabdr.

Kemalist Devrim'in Tarm ve Kyl Program Kemalist Devrim'in tarm ve kyl program, basit bir iktisadi kalknma program deildir; ncelikle bir iktidar programdr. Devrimin nderi, kylnn (halkn) bir devrimle efendi haline gelmesi amacn ilan etmiti. zlenecek siyasetler, Atatrk'n deyiiyle "Memleketimizin topraklarn koklayarak ve bu topraklarda bizzat alan insanlarn szlerini iiterek" tespit olunacakt.1312 Yaknlarndan Hatralar, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s.94. 13 Atatrk'n Btn Eserleri, c.14, s.315.

31

Bu programn uygulanmas iin, Kemalist ynetim temel bir program metni kabul etmedi; ancak tarm alannda gerekletirilecek uygulamalar, eitli program, kanun ve kararnamelerde saptand. zetle u grevlerin yerine getirilmesi ngrlmtr: - Padiahlk ve halifeliin toplumsal ve ekonomik temeli olan toprak aaln, beylii, airet reisliini, tarikat ve cemaat liderliini, eyhlii, mritlii, mensupluu temizlemek, kyly zgrletirmek, lke btnln salam temele oturtmak, Dou ve Gneydou'da gvenlik ve huzuru salamak iin toprak reformu; - Kyl zerindeki vergi yklerinin hafifletilmesi; - "Eitim programnn ilk hedefi" olarak, "btn kylye okumak, yazmak ve vatann, milletini, dinini, dnyasn tantacak kadar coraf, tarih, din ve ahlak malumat vermek ve drt ilemi retmek"; ayrca iftiyi ada tarm retimi bilgi ve teknikleriyle donatmak; - iftiyi ifti birliklerinde ve kooperatiflerde rgtlemek; - iftiye hizmet eden tarm istasyonlar ve devlet iftlikleri kurmak; - iftiye tarm kredisi, tarm aleti salamak, tarmda modern tekniklerin ve makinenin kullanlmas. zmir ktisat Kongresi'nde ifti Kurtulu Sava zaferinden hemen sonra, 17 ubat-4 Mart 1923 gnleri arasnda zmir ktisat Kongresi topland. Kongre'nin iki hafta srmesi dikkat ekicidir. Kongre delegeleri arasnda iftiler nemli bir kesimi oluturuyordu. Kongre'de 1135 delegenin 425'i iftiydi. 1414 Bkz. Prof. Dr. A. Afetinan, zmir iktisat Kongresi 17 ubat-4 Mart 1923, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1989, s.19; A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi, 1923-zmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, 2. bask, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1971, s. 185.

32

ktisat Kongresi kararlarnda, ifti ve tarm sorunlarna 95 madde tutan geni yer ayrlmt. En nemlisi, kylnn belini bken ve tarmda yeniden retim olanaklarn boan Aar vergisinin kaldrlmas talebiydi. Ayrca Ziraat Bankas araclyla kylye kredi salanmas iin geerli nlemler kararlatrld. Yol vergisi de kaldrlmal, alma esas getirilmeliydi. Btn bunlarla birlikte derebeylik ile eyhliin tasfiyesi ve toprak datm gibi kktenci bir program yaplmad. Ancak Hazineye ait topraklar ileyen zilyet konumundaki iftilere bu arazilerin bedelsiz olarak datlmas kararlara geti. Osmanl'nn son yzylnda yabanclara toprak satnn zellikle Ege blgesinde yol at sonulardan dersler karlmt. Yabanclara toprak sat yasaklanmalyd. Tarmda devlet korumas ve destei artt. Devlet, iftiye ara ve gere salamalyd. Zararllarla mcadele konusunda da devlete grevler dyordu. Kararlarda, tarm retimini verimli klmak iin iftinin eitilmesine arlk veriliyordu. Tarm okullar kurulacakt. lk ve ortaokullarda uygulamal tarm dersleri okutulacakt. 1940 ve 50'lerde bu dersleri biz de okuduk, Ankara Sarar lkokulu'nda ve Atatrk Lisesi'nde renci iken, okul bahesinde bize ayrlan yerlerde eitli tarm bitkileri yetitirdik. Yine zmir ktisat Kongresi kararlarna gre, reticiye tarm bilgisi veren dergi, kitap ve kitapklar bedelsiz olarak verilecekti. Orduda askere de uygulamal tarm dersleri ngrlyordu.

"Kyl Akyla" Aar'n Kaldrlmas ve Kamulatrmalar Kemalist Devrim'in kylnn ykn hafifletmek ve retim gcn gelitirmek iin yapt en nemli uygulama, Aar'n kaldrlmasdr. TBMM, 15 ubat 1925 gn 552 sayl kanunu kabul ederek bte gelirinin te birini oluturan Aar vergisini kaldrd.

33

Bylece kylnn devlet btesinde omuzlad yk, yzde 10'a ekildi. 15 Atatrk'n deyiiyle "Aar kbusu"ndan kurtulmak, kylye ferah getirdi; kylnn daha ok retme ve daha mreffeh yaama arzusunu glendirdi. 16 nn, Aar vergisinin kaldrlmasnn tarihsel nemini u vurgularla aklamtr: "Mal bnyede yaplm byk, korkun bir ameliyat idi. Mal bak asndan tehlikeli bir snava maruz kalan herhangi bir hkmet, ancak idealist bir kyl ak olmak hasletiyle, btenin asrlardan beri allm te biri zerinde byle bir tecrbeye giriebilirdi."17 Cumhuriyet Devrimi Kanunlar, kukusuz bir btn olarak Kemalist ynetimin demokratik devrimdeki kktenci tutumunu yanstr ve bu adan lkeyi feodalizmden arndran zellikleriyle kyl meselesinin zmnde de nemli ilev grmlerdir. Bu kanunlarn konumuz asndan en nemli yan, tazminatsz kamulatrmalar yoluyla feodal mlkiyete ar darbeler indirmesidir. 3 Mart 1924 tarihli "Halifeliin Kaldrlmas ve Osmanl Hanedan'nn Trkiye Dna karlmasna likin Kanun"un 8, 9 ve 10. maddeleri, padiahlarn ve vrislerinin tapuya kaytl-kaytsz btn tanr ve tanmaz mallarn tazminatsz olarak kamulatrmtr. kinci nemli uygulama, tekke, zaviye ve trbelerin nce hkmet kararnamesiyle, sonra kanunla kapatlmas ve okullara dntrlmesidir. 2 Eyll 1925 tarihinda Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretleri bakanlnda toplanan Hkmet, 2413 Sayl Kararname'nin 4. maddesiyle kapatlan tekkelerin ve zaviyelerin elverili15 Aar'n kaldrlmas konusunda bkz. Ferit lsever, Cumhuriyet Devrimi Kanunlar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, ubat 1997, s.91 vd. Yine Aar ve tarm siyasetlerine ilikin Meclis tartmalar konusunda bkz. l akan, Trk Parlamento Tarihinde kinci Meclis, ada Yaynlar, stanbul, Haziran 1999, s.277 vd. 16 Atatrk'n Btn Eserleri, c.18, s. 102. 17 Trk Ziraat Tarihine Bir Bak, stanbul, 1938, s.277'den aktaran: Muzaffer Erdost, "Toprak Reformunun lkemizin Toplumsal Ekonomik ve Siyasal Yapsndaki Yeri", Toprak Reformu Kongresi 1978 iinde, TMMOB Harita Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 1978, s.208.

34

olanlarnn okul haline getirilmesi hkmn koymu ve uygulamtr. Hemen arkasndan ay sonra 13 Aralk 1925 gn yrrle giren kanunla tekke, zaviye ve trbelerin kapatlmas, bu kez kanun dzeyinde hkme balanmtr. Kemalist Devrim'in feodal mlkiyeti kamulatrma yoluyla ortadan kaldran uygulamalarn daha nce Teori dergisinde yaymlanan "Cumhuriyet Devriminde Kamulatrma" balkl yazda geni bir ekilde incelediimiz iin burada yinelemiyoruz. Ancak incelenmesini zellikle neriyoruz. 18

Gmenlere ve Topraksz iftiye Toprak Datm 1925 ylnda karlan 716 sayl Kanunla, muhacirlere ve topraksz iftilere toprak datlmas uygulamasna baland. 1934 ylna kadar sren toprak datm, feodal ilikileri hedef almad gibi yetersizdi. 6-7 bin dnm tarla, 160 bin ba, 170 bin dnm bahe bu kapsamda toprakszlara datld. 1934 ylnda karlan 2510 sayl skn Kanunu'yla datlan topraklar 1944 ylna kadar 4,6 milyon dekara ulaacaktr. Yine 1925 ylndaki 442 sayl Ky Kanunu da, nemli yenilikler getirdi. Kylnn emeine dayanarak kyn yolunu, sulamasn, orman ilerini ve dier hizmetlerini gerekletirecek bir dzenleme getirildi; imece gelenei yasalatrlm oldu. En nemlisi kyde dorudan demokrasi kurumlar oluturuluyordu. Btn kylnn katld ky dernei kuruldu. Kadnlara kyde seme ve seilme hakk tannd, kadnlar artk muhtar olabilecek ve Ky htiyar Heyetine girebilecekti ve bu hakk hayata geiren uygulamalar hemen balad. 1918 Dou Perinek, "Cumhuriyet Devrimi'nde Kamulatrma", Teori, say 134, Mart 2001, s. 27 vd. 19 Orhan zkaya, "Toprak Reformu, zgrlk Bamszlk ve Gerek Demokrasi Demektir", Teori, say 237, Ekim 2009, s.54.

35

Ayn yln sonunda hkmet, Meclise sunduu 885 sayl skn Kanunu taslanda, Trk kltrnden olup Trkiye'ye gelmek isteyen muhacirlerin ve yurt iindeki gezginci gebelerin yerletirilmeleri iin, toprak datmn da ieren nlemler ngryordu. Taslaa gre, iskn uygulamas Cumhuriyet ideolojisine uygun olarak gerekletirilecekti. lkedeki nfus boluu doldurulacak, ekonomik sorunlar zlecek, retim artrlacak, gezginci airetler ve gebeler ada hayata kavuturulacak, asayi ve mill birlik salanacakt. Aratrmac Fikret Babu'a gre, bu kanun tasla, Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan iskn siyasetinin amalarn ifade eden ilk nemli metinlerdendir. Ancak Meclisin komisyon almalar aamasnda, arazi datmn ngren maddeler kanundan kartld. Toprak aalarnn etkisi, Cumhuriyetin ihtiyalarna ar basmt. Kanun, 30 Haziran 1926 tarihinde, bu trpanlanm haliyle kabul edildi. 20 eyh Sait Ayaklanmasndan sonra ve Ar blgesinde ayaklanma belirtilerinin saptanmas zerine, hkmet, Cumhuriyeti hayata geirmeye ve blgede gvenlii salamaya ynelik yeni yasa hazrlklarna giriti. 22 Aralk 1926 tarihinde Meclise sunulan kanun nerisi bu kapsamdadr. neride, Osmanl sultanlnn ihmalleri zerinde duruluyor, Dou'daki ynetimin Cumhuriyete yakmad vurgulanyordu. En nemlisi, "ikinci bir hkmet" konumunda bulunan, "kendisine ruhan bir hava vererek halk doru yoldan saptran bozguncu zorbalar" hedef alnyordu. 19 Haziran 1927 gn kabul edilen 1095 sayl Kanun, skynetim blgesinde ve Beyazt (Ar) ilinde devrimlere ve reformla20 Fikret Babu, "Trkiye'de skn ve Toprak Sorunu", Teori, say 218, Mart 2008, s.52 vd. Serkan Tuna, ayn kanundan 1097 sayl yasa diye sz ediyor. Dayand kaynak, Dstur, III. Tertip, c.8, Ankara, Devlet Matbaas, 1946, s.847 vd. Bkz. "1930'lu Yllarda Toprak Reformuna Ynelik abalar", Bilgi ve Bellek, say 6, Yaz 2006, s.120.

36

ra kar kan, genel gvenlii ve toplumsal dzeni bozan 1500 kii ile kaak ve mahkm durumundaki 80 isyancnn aileleriyle birlikte Bat illerine tanmalarn ngryordu. Kendilerine terk edecekleri mlklere karlk yeni mlk ve arazi verilecekti.21 Bu Kanun, alt ay gemeden 5 Aralk 1927 tarihinde 1178 sayl Kanunla deitirildi, Bat'ya tanan kiilerden eyh Sait Ayaklanmasna ve sonraki olaylara karmayanlarn eski yerlerine dnmelerine olanak saland. Blgelerinde iddet, isyan ve zorbal alkanlk haline getirenler ve yerletirildikleri blgelerden kaarak ekyaya katlanlar da ay iinde pimanlk aklamasnda bulunmalar halinde kanun hkmnden yararlanacaklard.22 Ar'daki ayaklanma tehlikesi nedeniyle yine Haziran 1927'de 1164 sayl Umum Mfettilik Kanunu kartld. 1929 ylnda Dou blgesinde ikinci bir toprak datma ve kamulatrma uygulamas oldu. 1505 sayl kanunla Dou illerinden Batya g ettirilenlerin topraklarnn kylye, airet yelerine ve gmenlere datlmas ngrlyordu. Batya g ettirilen ailelere de gittikleri yerlerde toprak verilecekti. Bu kanun dorultusunda kartlan 9132 sayl Hkmet Kararnamesiyle Doudan g ettirilenlere verilmek zere baz iftlikler kamulatrlm ve araziler datlmtr. Yine 25 Aralk 1929 tarihinde kartlan dier bir kararnameyle "alan Trk kylsnn" ileyebilecei kadar toprak datlmas hkme balanmtr.23 t 1930 ylnda bu kez "Arazi Tevzii Kararnamesi" karlarak, yine gdk kalan bir toprak datm giriimi oldu.21 Meclis almalar konusunda bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Devre: II, c.33, tima senesi IV (Yetmi altnc itima) 18 Haziran 1927, s,153-159'dan aktaran: Fikret Babu, ayn yaz, s.52 vd. 22 Fikret Babu, ayn yaz, s.53. 23 Bakanlk Cumhuriyet Arivi, 080.18.01.21.01 ve 080.18.01.07.63.04'ten aktaran: Erdal nce, Trk Siyasal Yaamnda iftiyi Topraklandrma Kanunu, Libra Kitaplk ve Yaynclk, stanbul, Austos 2009 s.35.

37

Cumhuriyetin kuruluundan 1934 ylnda skn Kanunu'nun karlmasna kadar, ou gmenlere olmak zere 6.787.234 dnm arazi, 157.422 dnm ba ve 168.659 dnm bahe datm yapld belirtiliyor.24 1920'lerde Yaplamayan Kemalist ynetim, 1920'lerde Ortaa'dan kalma kurum ve ilikileri temizleyecek kkl ve kapsaml bir uygulamada bulunamad. Kurtulu Sava yllarnda, devrim nderlerinin toprak reformunu savunan aklamalar oldu. Ancak sava bittii zaman, nfusun ok az olmas, ekilmeyen geni arazilerin bulunmas, en nemlisi toprak talep eden bir kyl hareketinin bulunmamas nedenleriyle toprak datm gndeme gelmedi. Hatta Atatrk, 1923 yl banda, "arazi sahiplerinin de himaye edilecek insanlar" olduklarn yle aklad: "Bizde byk araziye ka kii sahiptir? Bu arazinin miktar nedir? ncelenirse grlr ki, memleketimizin geniliine nazaran hi kimse byk araziye malik deildir."25 Bu konuma, Atatrk'n "memleketimizde birok milyonerlerin hatta milyarderlerin yetimesine alacaz" vaadinde bulunduu konumadr.26 Savatan yeni kmtk. Nfus yetersizdi. Bir ksm topraklar ilenemiyordu. Bu koullarda, mesele topraklarn datm olarak deil, topra ileyecek nfusu oaltmak olarak grlyordu. Atatrk, 2 ubat 1923 gn zmir halkyla yapt uzun syleide, Trkiye'nin 8 milyon nfusuna karlk Trkiye'nin yars kadar topraa sahip olan Almanya'nn 70-80 milyon nfusa sahip bulunduu24 mer Ltf Barkan, "iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiye'de Zira Bir Reformun Ana Meseleleri", stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, c.6, No: 1-2, Ekim 1944-Ocak 1945, s.61. 25 Atatrk'n Btn Eserleri, c. 15, s.l 19. 26 Ayn eser, s. 120.

38

na dikkat ekiyordu. "Bu koskoca memleketi sekiz milyon ileyemez, iletemez"di.27 Burada dar ekonomik bak asn gryoruz. Ortaa ilikilerinin bir devrimle tasfiyesi, bir ekonomi sorunu olmaktan te, halk devrimci bir demokrasi kurulmasnn olmazsa olmazyd. Ayrca toprak devrimi ile Krt sorunu arasndaki ba, o yllarda gz ard edilmitir. Ama hayat, kendi gndemini dayatacaktr. Nitekim 1930'larda toprak meselesine bak deiti. Dar ekonomik anlaylar terk edildi. Mesele, Ortaa'dan kurtulma, zgrleme ve milletin btnln salama asndan ele alnd.

27 Ayn eser, s.91.

39

III ARKTA DEREBEYLE KARI SINIFSAL ZM ARAYILARI 1925 eyh Sait syan Dersleri 1925 ylndan sonra Kemalist ynetimin, yoksul kylnn toprak zlemine baknda gze arpan bir deime oldu. eyh Sait syan, meseleye yeni bir boyut getirmiti. Atatrk, 1923 ylnda, memlekette byk arazi sahiplerinin bulunmadn, arazi sahiplerinin himaye edilecek insanlar olduunu belirtmiti. Ancak ite o arazi sahipleri ve onlarla balantl olan eyhler, yalnz kyllere bask uygulamakla kalmyor, ayn zamanda blc ve gerici isyanlarn da ban ekiyorlard. Bu nedenle 1925 eyh Sait syanndan sonra, Dou ve Gneydou'daki feodal ilikilerin kkl tasfiyesi, Cumhuriyet Devriminin gndemine girdi. Devrimin nderleri ve dnrleri, aalk ile blclk arasndaki balantlar son derece ak ifadelerle ortaya koydular ve Cumhuriyetin toprak aalna ve eyhlie kararl olarak neter atmas gerektiini vurguladlar.1 Atatrk, 1 Kasm 1925'te Meclisin yeni dnem almalarn aarken, eyh Sait syannn gerici karakterine deindi ve devletin yaptrm gcn kullanmasnn altn izdi.21 Bu konuda bkz. Dou Perinek, "Cumhuriyet Devrimi'nde Kamulatrma", Teori, say 134, Mart 2001, s. 19 vd. 2 Atatrk'n Btn Eserleri, 1 Kasm 1925, c.18, s.101 vd; Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I, s.337 vd.

40

Ayn vurgular, Ar isyanndan sonra yapt 1 Kasm 1930 konumasnda da gryoruz.3 , 1920 ve 1930'lu yllarda Dou ve Gneydou'daki isyan lann gerici nitelii zerinde ilerici ve devrimci yazarlar gr birlii iindedir. Bu gerici nitelik, hem dnya leindedir; hem de itedir. Kalkmalarn emperyalist devletlerle ibirlii halinde gereklemesi veya onlarla ayn cephede bulumas, kukusuz belirleyicidir. Dou ve Gneydou isyanlar, ngiltere ve Fransa'nn hizmetindeydi. cephedeki saflama da, ok akt. syanlar, devrimci ykseli halindeki Cumhuriyete kar koyan aalara ve eyhlere dayanmaktayd.4 smail Hsrev Tkin, eyh Sait syannn sonularn 1934 ylnda yazd kitabnda yle zetlemitir: "Derebeyi dzeninin zora dayanan hukuk kurallarnn sarslmasna ve birok yerlerde tasfiyesine vesile oldu. Esasen isyan, derebeylik toplumsal dzeni ile devrim dzeninin derebeylik toplumsal ilikileri aleyhine olan genilemesine kar derebeylerinin bir reaksiyonundan (irtica hareketinden) baka bir ey deildi."5

3 Atatrk'n Btn Eserleri, I Kasn 1930, c.24, s.301; Atatrk'n Sylev ve Demeleri, I, s.363 vd. 4 efik Hsn, Komintern Belgelerinde Tiirkiye-S / Yaz ve Konumalar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 1995, s. 18 vd. Hikmet Kvlcml, htiyat Kuvvet ark, s. 194; Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, I, s. 156 vd; IV, s. 1344 vd; Uur Mumcu, Krt slam Ayaklanmas, 1. basm, Tekin Yaynevi, stanbul 1991; Bilal imir, Kiirtlk 1787-1923 ve Krtlk 2 (1924-1999), Bilgi Yaynevi, Ankara 2007 ve Ankara 2009. Abdullah calan da, mral'da 1999 ylnda yaplan yarglanmas srasnda, eyh Sait'in Mustafa Kemal ynetimi tarafndan "Krt olduu iin deil, gerici olduu iin bastrldn belirtmitir ve Atatrk'n bu uygulamasn destekleyen aklamalarda bulunmutur. 5 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, 1. bask, Kadro Neriyat, Ankara 1934; 2. bask, letiim Yaynclk, stanbul 1990, s. 180.

41

Konumuz toprak aal ve Krt sorunu olduu iin, blc isyanlarla emperyalizm arasndaki somut balantlar zerinde durmayacaz. Ancak deinerek geeceiz. Genelkurmay'n Krt isyanlar konusundaki i yazma ve raporlarnda d kkrtmalar nemle belirtilmitir. Genelkurmay yaynlarnda, Musul meselesi nedeniyle "ngiltere Intellicens Service'in Dou'ya zel btn metodlarn kullanarak Trkiye iinde karklklar karmaktan bir an geri kalmad" vurgulanmaktadr. Krt Bamszlk Komitesi'nin silah ve cephaneyi ngiliz hkimiyetinde bulunan Musul'da depo ettii ve ayaklanmann birinci aamasndan sonra da fiil ngiliz yardmnn balayaca saptanmt. Komite, ayrca ayaklanma gelitikten sonra stanbul'da Krtlerin silahl bir harekete girimesini, hareket dinci olduu iin stanbul halknn da katlmn, ngiltere'nin silah ve para yardmyla Cumhuriyet hkmetinin devrilmesini ve ngiltere'nin Vahdettin'i stanbul'a getirip tahta oturtmasn da dnmt.6 eyh Sait syan srasnda yaymlanan gazeteler, "ngiliz parma"n vurgulamlardr.7 Kemalist ynetim, uluslararas dzlemde de baz byk devletlerin sorumluluunu aka belirtmitir. Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, eyh Sait syanndan sonra, Cemiyeti Akvam (Milletler Cemiyeti)'da resmen ngilizleri sulamt.8 Babakan smet Paa, 1925 yl olaylarn drt yl sonra yorumlarken, "ngiltere'nin koruyuculuu altnda bir Krt devletinin Dou ve Gneydou Anadolu'da kurulmas" amacn saptar ve isyann "ykc, blc, bozguncu" karakterini belirtir.9 Ayn smet Paa, onyllar sonra anlan6 Genelkurmay Belgelerinde Krt isyanlar, c.I, Kaynak Yaynlar, s. 114, 118. 7 Tevhidi Efkr, 24 ve 28 ubat 1925'ten aktaran Trk Parlamento Tarihi 11. Dnem 1923-1927, c.I, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara 1993, s.640 vd, 662 vd. Geni bilgi iin bkz. ayn eser, s.610 vd. 8 Tevfik Rt Aras'n 4 Eyll 1925 gn yapt konuma iin bkz. Lozan'n zlerinde 10 Yl, s.24. 9 Dr. Cengiz Krad, "Cumhuriyetimizin Korunmas ve Takriri Skun Kanunu IV", Belgelerle Trk Tarihi, ubat 1991, say 72, s.33.

42

n anlatrken, eyh Sait syan ile ngiltere arasndaki ilikiyi kantlayan "kesin deliller bulunmadn" sylemitir.10 Aratrmaclar da ounlukla ngiliz ilikisini eitli belgelere dayanarak saptarlar.11 O tarihte Trkiye Komnist Partisi'nin nderi olan efik Hsn (Demer), Komnist Enternasyonal organnda, eyh Sait syannn emperyalizmle ilikisini ve gerici niteliini u szlerle vurgulamtr: "Tarihe baktmzda Trkiye ne zaman bir gelime ve yenileme dnemine girmise, yaylmac devletlerin u ya da bu ekilde byk glkler kardklarn ve sonu olarak Trkiye'nin gelimesinin kesintiye uradn grrz. Bu yndeki son abalar olan, baz airetlerin cahilliinden ve yobazlndan yararlanarak onlar Kemalistlerin laiklik reformlarna kar ayaklanmaya kkrtma giriimleri tam bir fiyaskoyla sonulanmtr."12 Dr. Hikmet Kvlcml da, eyh Sait ve Ar isyanlarnn hem i hem d cephede gerici karakterde olduunu belirtmitir.13 Batl devletlerin yannda yer alan yazarlar ve Batc Krt milliyetileri ise, bu balantnn zerini rtmeye almaktadrlar.14 ngiltere'nin stanbul'daki grevlilerinden Mr Henderson, Babakan Mc Donald'a gnderdii 23 Temmuz 1924 tarihli raporda,10 smet nn'nn Anlan, Cumhuriyetin ilk Yllar l, Cumhuriyet gazetesi eki, s.71. 11 Bkz. Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, I, s. 156 vd; IV, s. 1344 vd; Bilal imir, ngiliz Belgeleriyle Trkiye'de Krt Sorunu (1924-1938), Dileri Bakanl Basmevi, Ankara 1975; Uur Mumcu, Krt slam Ayaklanmas, 1. basm, Tekin Yaynevi, stanbul 1991. 12 efik Hsn, Komintern Belgelerinde, s. 18 vd. 13 Hikmet Kvlcml, htiyat Kuvvet ark, s. 194. 14 Robert Olson, The Emergence ofthe Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion 1885-1925, (Jniversity of Texas Pres, Austin 1989. "The International Aspects of the Sheikh Said Rebellion" balkl blm, s. 128 vd; Mete Tunay, Trkiye Cumhuriyetinin Tek Parti Ynetiminin Kurulmas, s. 127 vd.

43

Dou'da harekete gemeye hazrlanan Krt yerel komitelerinin tam yetkili temsilcisinin elilikte grevli Mr Ryan'la grmek istediini, ancak "doal olarak" reddedildiini belirtmektedir.15 Tahran Bykelisi Sir Perry Lorain'in Londra'ya gnderdii 7 Ekim 1925 tarihli raporda ise, eyh Sait'in oullarndan Ali Rza'nn, ngiltere'yi ziyaret iin Tebriz'deki ngiliz yetkililerine bavurduu bilgisine rastlanyor. Ziyaretin, bamsz bir Krt devleti kurulmas yolunda ngiliz hkmetinin desteini salamak iin talep edildii, yine raporda yer alyor. Ancak Bykeli, ziyaretin yararsz olacan, ngiltere'nin 'bamszlktan yana olmadn' Ali Rza'ya duyurmu. 16 Badat'taki Fransz Komiserlii'nin raporu da, isyanclarn ngiliz ilikisine iaret etmektedir.17 eyh Sait ayaklanmasnn ngilizler tarafndan kkrtld konusunda en ak saptamalara, Sovyetler Birlii ve Komnist Enternasyonal kaynaklarnda rastlyoruz. Stalin ynetimi, eyh Sait ayaklanmasn, ngiliz emperyalizmi ile ibirlii halindeki gerici Krt aalar ve eyhlerinin kardevrimci giriimleri olarak knamtr. Sovyetler Birlii ve Komnist Enternasyonal organlar, Terakkiperver Frka'nn da eyh Sait ayaklanmas ile ilikisini nemle belirtmi ve her iki cephede Atatrk'n devrimi srdrme kararlln desteklemilerdir. Sovyetler Birlii'nin Ankara'daki Bykelisi Aralov, isyan ngilizlerin rgtlediini kaydeder.18 Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesi (KEYK) ayaklanmann emperyalist ibirlikisi gerici karakterini 1926 raporunda belirtmitir.19 Bu raporda, Kemalist ynetimin, "eyh Sait ayaklanmasn bastrmakla,15 Bilal imir, ngiliz Belgeleriyle, s.3-10 ve Krkolu, s.310. 16 mer Krkolu, Trk-ngiliz likileri 1919-1926, ASBF Yaynlar, Ankara 1978.S.311 vd. 17 Alparslan Ikl, Sosyalizm Kemalizm ve Din, s.160. 18 Aralov, Trkiye Hatralar, s.231. 19 Dou Perinek (Derleyen), Komintern Belgelerinde Trkiye Dizisi-4 / Trkiye Komnist ve i Hareketi, Aydnlk Yaynlar, s. 155.

44

"lke iinde ve dnda saygnln nemli lde artrd" ve "eyh Sait'i destekleyen ngiliz emperyalizminin hesaplarn boa kard" vurgulanmaktadr. Komnist Enternasyonal, isyan srasnda ve sonrasnda yapt yaynlarda, eyh Sait syan ile ngiliz emperyalizminin Sovyetler Birlii'ni kuatma politikas arasndaki balantlara zellikle dikkat ekmitir.20 Komnist Enternasyonal organlar, Ar isyanndan sonra da ayn tavr almlardr.21 Mehmet Perinek, Rus devlet arivlerinde 2009 sonbaharnda yapt aratrmalarda, Krt isyanlarnn emperyalist devletlerle balantlarna ilikin nemli belgeler bulmutur ve yaknda yaymlayacaktr. En ilgin olan, ngiliz raporlardr. Bunlardan bazlarnda, Londra ynetiminin ayaklanmay dorudan Trkiye ynetimi tarafndan planlanm olaca ynnde pheler tad yazldr.22 eyh Sait ve Ar isyanlarndan sonra Kemalist ynetimin toprak aalna ve eyhlie kar sert bir yneli iine girdii, hem20 Bu konuda Frankfurt kitaplnda aylarca alarak Komnist Enternasyonal'in btn yaynlarn sayfa sayfa taradm ve be kitap halinde yaymladm. eyh Sait syan konusunda bkz. Komintern Belgelerinde Trkiye-3 / Krt Sorunu, Yeniden dzenlenmi 2. basm, derleyen Dou Perinek, evirenler Fatma Artunkal ve ule Perinek, Kaynak Yaynlar, stanbul, Nisan 1994, s.15 vd, 17 vd, 22 vd, 33 vd, 39, 44 vd. Almanca kaynaklar bu kitapta belirtilmitir. 21 Komintern'in yayn organlanndan olan Internationale Presse-Korrespondenz'te 19 Austos 1930 tarihinde yaymlanan M.I. imzal yazda, isim isim adlan saylarak Krt aalannm Londra'daki Smrgeler Bakan'na, Milletler Cemiyeti'ne ve Irak Sleymaniye'deki idari makamlara bavurusu aktarlmaktadr. Dilekede, Irak'ta bamsz bir Krt devleti talep edilmesi yannda, Trkiye dman grlere de yer verilmitir. Bkz. Komintern Belgelerinde Trkiye-3 / Krt Sorunu, s.56 vd. 22 ngiliz Dileri Bakanl'nn 4 Mart 1925 tarihli raporunda, Ankara hkmetinin ayaklanmay u amalarla dzenlemi olabilecei ne srlyor: Bir: "Asilerin elebalarnn 'kardelerini kurtarmak zere' Musul'a girmelerini ve sonra da btn bu blgeyi Trkiye'ye teslim etmelerini salamak." ki: "Irak Krtlerinin Trkiye'de baarl bir ayaklanmay gereke yapp Trkiye Krtleriyle birletiklerini ilan etmeleri ve sonunda bir btn halinde Ankara'ya balanmalarn salamak." : "Hi olmazsa ayaklanmay bahane edip, Irak snrna ynak salamak." (PRO, F0.371/10867 E 1360/1091/44'ten aktaran Mim Kemal ke, Belgelerle Trk-lngiliz ilikilerinde Musul-Kiirdistan Sorunu 19/8-/926, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1992, s.159.

45

resm raporlara hem de gazetelere yansmtr. Daha nemlisi, isyanlarn temelinde aalk ve eyhliin bulunduu saptanm ve toprak datm ynnde zm araylar balamtr. 1945 ylnda Toprak Kanunu kartlrken, Ziraat Vekili evket Rait Hatipolu, bu konudaki abalarn 1930-31 ylnn Aralk aynda baladn belirtir.23 ok arpcdr, 1935 ve 1937 yllarndaki ilk Toprak Kanunu tasarlarn, Ziraat (Tarm) Bakanl deil, Dahiliye (ileri) Bakanl hazrlamtr. Kemalist ynetim, meseleyi her eyden nce gvenlik dzleminde ele almtr. ark Raporlarndaki ark Kayglar Aa ve eyhlerin ynetimindeki isyanlardan sonra, Cumhuriyet ynetimi, Dou ve Gneydou Anadolu gereini aratrma konusunda youn almalar balatt. Kemalist Devrim'in nde gelenleri ve aratrmaclar incelemelerde bulunmu ve raporlar yazmlardr. Aslnda Dou ve Gneydou Anadolu konusundaki incelemelere Osmanl devleti zamannda balanr. Bunlardan en nemlileri unlardr: - Anadolu Mfettii Umumisi Mir (Mareal) akir Paa ile 4. Ordu Komutan Zeki Paa arasndaki yazmalar (1896) 24 - Mutasarrf Mardin Arif Bey Raporu (1903) 25 - Mutasarrf Celal Bey Raporu (1906) 26 Cumhuriyet dnemi raporlar ve incelemeleri ise, youn olarak 1925 ylndan sonra balar. Cumhuriyet ynetimi raporlarnn kk23 Serkan Tuna, "1930'lu Yllarda Toprak Reformu'na Ynelik abalar", Bilgi ve Bellek, Yaz 2006, say 6, s. 129. 24 Jandarma Umum Kumandanl'mn Dersim balkl raporu, 3. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Eyll 2000, s. 112. Bu rapor, dipnotlarda ksaca Dersim diye anlacak ve Kaynak Yaynlan'nn 3. basmna gnderme yaplacaktr. 25 Dersim, s. 162 vd. 26 Dersim, s. 165 vd.

46

leri, Ziya Gkalp'in Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler balkl incelemesine kadar uzanyor. Gkalp, bu incelemeyi son dnemlerinde yazmt ve 25 Ekim 1924 gn tamamlayamadan aramzdan ayrld. Yakn zamana kadar birok sayfasnn kayp (!) olduu sylenen bu eserin tam metnini, ule Perinek buldu ve Kaynak Yaynlar yaymlad. 27 Cumhuriyet ynetimi zamannda hazrlanan inceleme ve raporlar arasnda saptayabildiklerimiz unlardr: - Ktahya Mebusu Nait Hakk (Ulu) Bey'in "Dou'dan Bir Mektup" balkl rapor niteliindeki almas (Diyaribekir, 12 Temmuz 1925)28 - Mlkiye Mfettii Hamdi Bey Raporu (2 ubat 1926) 29 - Elziz Valisi Cemal (Bardak) Bey'in Raporu (1926) 30 - Mill Emniyet Hizmetleri (MEH) Tekilat'nn Van Vilyeti Raporu (21 Mart 1928)31 - MEH'in Urfa Vilyeti Raporu (5 Nisan 1928) - MEH'in Hakkri Vilyeti Raporu (8 Nisan 1928) - MEH'in Elziz Vilyeti Raporu (9 Nisan 1928)27 Ziya Gkalp'in bu eserinin yeni harflerle basm daha nce yapld. Ancak eksikti. Tam metni iin bkz. Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2009. 28 Nait Hakk Ulu'un bu almas, 1932 ylnda Derebeyi ve Dersim balyla basld (Hkimiyeti Milliye Matbaas, Ankara, 1932). 2. basmn Kaynak Yaynlan okuyucuya sundu, stanbul, 2009. 29 Dersim, s. 167 vd. Ayrca ayn kaynaktan zetleyen Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, 2. basm, Kaynak Yaynlar, s. 169 vd; Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s. 165; Uur Mumcu, Krt Dosyas, 16. bask, um:ag Vakf Yaynlar, Ankara, Austos 1996, s.29. 30 Raporun tamam iin bkz. Cemal Bardak, Devirmeler'le Sntlar'dan ve Mtegallibe'den Neler ektik, Bolu Vilayet Matbaas, Bolu 1942; zeti iin bkz. Dersim, s. 170 vd. Ayrca ayn kaynaktan zetleyen Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 169 vd; Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.2, s. 166; Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.29 vd. 31 Bu raporlar MEH tarafndan Dou ve Gneydou vilayetleri konusunda Babakanla sunulmu. Bkz. Hamit Pehlivanl, Yeni Trkiye, say 23-24, Eyll-Aralk 1998, s.432-437.

47

- MEH'in Mardin Vilyeti Raporu (12 Nisan 1928) - MEH'in Siirt Vilyeti Raporu (19 Nisan 1928) - MEH'in Diyarbekir Vilyeti Raporu (Tarihi belli deil, dier raporlar gibi 1928 ylnda olduu tahmin ediliyor) - Elziz Valisi Nizamettin Ataker'in smet Paa'ya sunduu Rapor (Tarihi belli deil) 32 - Birinci Umum Mfettii brahim Tali (ngren) Bey'in Birinci Raporu (1930) 33 - Byk Erkn Harbiye Reislii'ne Rapor (1930 Plmer Harekt sonras) 34 - 1930 Plmer Harekt'nn "ikinci safhas"n yneten 3. Frka Kumandan Halis Paa (Korg. mer Halis Byktay) Raporu (1930)3532 Vilyet raporlarnn hepsinin kayna Hamit Pehlivanl, ayn yerde. 33 Rapor iin bkz. Dersim iinde, s.50 vd, 173 vd. Nait Hakk Ulu da brahim Tali Bey'in raporuna deiniyor, Tunceli Medeniyete Alyor, s.171 vd. Cumhuriyet ynetiminde Umum Mfettilik kurumu, eyh Sait ayaklanmasndan sonra 25 Haziran 1927 tarihinde 1164 sayl yasayla kuruldu. Hangi illerde mfettilik kurulaca yetkisi Bakanlar Kurulu'na verilmiti. Ayn yl karlan bir nizamnameyle (tzkle) umum mfettiliklerin grev ve yetkileri dzenlendi. Hemen 1927 ylnda ilk kurulan Birinci Umumi Mfettilik, Elaz, Urfa, Bitlis, Hakkri, Diyarbakr, Siirt ve Mardin illerini kapsyordu. brahim Tali (ngren) Bey bu greve atand. Dr. brahim Tali (ngren), bilindii gibi Atatrk'le birlikte Samsun'a kan heyette bulunuyordu. Daha sonra 10 Eyll 1920'de Bak'da toplanan Dou Halklar Kurultay'na Ankara'daki BMM Hkmeti'nin Temsilcisi olarak katlmt. kinci Umum Mfettilik, 1934 ylnda Edirne, Krklareli ve anakkale illerini kapsayan alanda kuruldu. nc Umum Mfettilik ise, Dersim'de dzeni salamak iin 6 Ocak 1936 gn kuruldu ve bana Korg. Hseyin Abdullah Alpdoan getirildi (Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.20, 26). Birinci Umumi Mfettilii'nin bizim renebildiimiz iki raporu bulunmaktadr. Bunlar Birinci ve kinci diye adlandrdk. Birinci raporu brahim Tali Bey, 1928 yl Temmuz aynda yapt gezinin gzlemlerine dayanarak yazmt. Bu rapor 1930 yl tarihini tayor. kinci raporu ise, 21 Aralk 1931 tarihlidir. Her iki raporun geni zeti iin bkz. Dersim, s. 173 ve s. 174 vd. 34 Bu rapor, zamann Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak'a sunulduu iin, "Fevzi akmak Raporu" diye de anlyor. rnein Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.34. zeti iin bkz. Dersim, s. 181 vd. 35 zeti iin bkz. Dersim, s. 184 vd. Ayrca bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.35 vd.

48

- Dahiliye Vekili kr Kaya Raporu (18 Kasm 1931)36 - Birinci Umum Mfettii brahim Tali Bey'in kinci Raporu (21 Aralk 1931)37 - Jandarma Umum Kumandanl Raporu (1932 ?) 38 - Erzincan Valisi Ali Kemli Bey'in Erzincan kitab (1932) 39

36 zeti iin bkz. Dersim, s. 190 vd. Ayrca bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.41 vd. 37 Birinci Umum Mfettii II. Kalem 3316 Nolu Raporunun zeti iin bkz. Dersim, s. 174 vd. Ayrca bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas. 38 Raporun 2. ve 3. basm, drt sayfas (58. 90. 95 ve 123. sayfalar) eksik olarak Kaynak Yaynlar tarafndan 1998 ylnda yaymlanmt. Bkz. Dersim, 2. basm, stanbul, Ekim 1998; 3. basm, stanbul, Eyll 2000. Dahiliye Vekleti Jandarma Umum Kumandanlnn III. I Ks. Say 55058 sayl Dersim balkl raporunun kapanda sol st kede, "Gizli ve zata mahsus" uyars yer alyor. Raporun zerinde tarih bulunmuyor. 1932 yl ncesine ait olaylar anlatmasndan ve en son Dahiliye Vekili kr Kaya'nm 18 Kasn 1931 tarihli raporunu zetlemesinden hareketle, 1932 ylnda yazld kestirilebilir. Raporun kayt altnda 100 adet basld yine kapakta sa alt kede belirtiliyor. Baka deyile raporun verildii 100 devlet sorumlusu bellidir. Bizdeki rneinin kapanda Trk Tarih Kurumu Ktphanesi kaesi bulunmaktadr. ok geni bilgi veren ve birikimli uzmanlar tarafndan yazld anlalan bu rapor, zellikle Dersim konusunda en nemli birka kaynaktan biridir. ncelenmesini zellikle neririz. Raporda ilerde aktaracamz zere, devletin hazrlatt ok sayda raporun zetleri de yer alyor. Bu rapor, dipnotlarmzda ksaca Dersim diye anlacak ve Kaynak Yaynlan'nn 3. basmna gnderme yaplacaktr. Raporun fotokopisinin Uur Mumcuda da bulunduu anlalyor. Katledildii iin yarm brakmak zorunda kald Krt Dosyas kitabn yazarken rapordan geni lde yararlanm. Raporun eksik olan drt sayfasnn bulunduunu Kaynak Yaynlarndan sevinle renmi bulunuyoruz. Bu eksik sayfalar da yerine konarak 4. basmn 2010 yl baharna kadar yaynlanacan da okuyucuya duyuruyoruz. Sunuunu hazrlyorum. 39 Ali Kemli, Erzincan, 1. basm. Resimli Ay Matbaas, stanbul 1932. Erzincan eski Milletvekili Sadk Perinek'in dilini sadeletirdii ve yayna hazrlad 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Aralk 1992. Erzincan Valisi Ali Kemali'nin bu kitab, geni bir rapor niteliindedir. O dnem valilere hazrlatlan raporlarn geniletilmesiyle ortaya kt dnlebilir. Kitabn ierii, Erzincan ile snrl deildir. Krt tarihi, toplumu, airetler, Dersim olaylar konusunda geni bilgi bulunmaktadr. Byk emekle ve bilgiyle hazrland grlmektedir. ncelenmesi nerilir.

49

- smail Hsrev Tkin'in "Trkiye Ky ktisadiyat" balkl kitab (1934) 40 - Bavekil smet nn Raporu (21 Austos 1935)41 - ktisat Vekili Celal Bayar'n ark Raporu (10 Aralk 1936) 42 - Dahiliye Vekili kr Kaya'nn Umum Mfettiler Konferans'n A Konumas (7 Aralk 1936)43

40 smail Hsrev Tkin, Trkiye'de Ky ktisadiyat balkl kitabnda, btn Trkiye'nin ky yapsn incelemekle birlikte, Dou ve Gneydou blgesindeki derebeylik ilikilerine zel bir nem vermektedir. Tkin'in bu almas, Trkiye kylerindeki toplumsal ekonomik ilikiler zerine yazlm bilimsel almalarn temel kayna zelliindedir ve dayand teorik temel, bilimsel yntem ve kaynaklarnn zenginlii asndan bugnk almalar iin de rnektir. Tkin'in bu eserini hazrlarken, zamann devlet raporlarndan geni lde yararland da anlalyor, 1. basm, Kadro Mecmuas Neriyat, Ankara 1934; 2. bask, letiim Yaynclk, stanbul 1990. Bu kitaptan yaptmz alntlar, gen kuaklarn anlamas iin sadeletirdik. 41 smet nn Raporu'nun zgn metnini grmedik. Sayg ztrk'n yaynlad metinden yararlandk. Bkz. Sayg ztrk, smet Paa'mn Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, Aralk 2007. 42 Celal Bayar Raporunun "Gayet Mahrem ve Zata Mahsustur" damgal tam metni Celal Bayar'n kz, Bursa E. Milletvekili Nilfer Grsoy'da bulunmaktadr. Kaynak Yaynlar, bu metnin tamamn Sayn Nilfer Grsoy'un aydnlatc nszyle yaynlamtr. Bkz. elal Bayar, ark Raporu, Cumhuriyet'in Gzyl Krt Meselesi Dizisi-1, nsz Nilfer Grsoy, dilini sadeletiren Nejat Bayramolu, 1. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2006. 43 Dersim olaylarndan hemen nce gerekleen bu konferansa katlmn, ok dar tutulduu anlalyor. O nedenle aslnda konferans yerine toplant denmesi daha uygun olur. Toplantdan gn sonra, ktisat Vekili Celal Bayar, ark Raporu'nu hkmete vermitir. Toplantya Dahiliye Vekili kr Kaya'dan baka Birinci Umum Mfettii Abidin zmen, kinci Umum Mfettii General Kzm Dirik, nc Umum Mfettii Tahsin zer, Drdnc Umum Mfettii Korg. Abdullah Alpdoan, Emniyet Genel Mdr kr Skmenser, Gmrk Muhafaza Umum Komutan Tug. Seyfi Dzgren, Jandarma Umum Komutan Korg. Naci Tinaz ile zmir Valisi Fazl Gle ve Yozgat Valisi Yahya Sezai Bey katlyorlar. Konferans konusunda bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.93 vd. kr Kaya'nn Umum Mfettiler Konferans'ndaki A Konumas'na Uur Mumcu gndermede bulunmu, fakat ierii hakknda bilgi vermemi. Bu a konumasnn metnine herhangi bir kaynakta rastlamadk. Bulunmas ve yaymlanmas yararl olur.

50

- Birinci Umum Mfetti Abidin Ozmen'in Umum Mfettiler Konferans'ndaki Konumas (7 Aralk 1936) 44 - nc Umum Mfettii Tahsin Uzer'in Umum Mfettiler Konferans'ndaki Konumas (7 Aralk 1936)45 - Drdnc Umum Mfettii Korg. Abdullah Alpdoan'n Umum Mfettiler Konferans'ndaki Konumas ve Raporu (7 Aralk 1936)46 - Drdnc Umum Mfettiliinin kinci Raporu (1937 veya 1938) 47 - Ktahya Mebusu Nait Hakk Ulu'un "Tunceli Medeniyete Alyor" balkl rapor niteliindeki almas (1939) 48 - Kzm Karabekir'in Krt Meselesi balkl incelemesi ve nerileri 49 - Esat Uras Raporu 5044 Asl ad Zeynelabidin zmen olan Birinci Umum Mfettii Abidin zmen, bu greve Dersim olaylarnn arifesinde 1935 ylnda getirildi. Diyarbakr'da bulunan mfettilik grevini, 1943 ylnda Trakya Genel Mfettilii'ne atanana kadar sekiz yl yrtt. Abidin zmen'in konferanstaki bu konumas rapor olarak da anlyor. Metni iin bkz. Sayg ztrk, smet Paa'nn Krt Raporu, Doan Kitap, stanbul, Aralk 2007, s.90-115. zeti iin bkz. Uur Mumcu, Krt Dosyas, s.93 vd. 45 Konumadan aktarlan birka cmle Uur Mumcu'da yer alyor. Bkz. Krt Dosyas, s. 103. 46 Korg. Alpdoan'n konumasndan sonra raporunu Dahiliye Vekili'ne verdii belirtiliyor. Bkz. Krt Dosyas, s.106. Konumann bu rapora dayand anlalyor. zeti iin bkz. Uur Mumcu, ayn eser, s. 103 vd. 47 Bu raporu gremedik. Ancak Hasan Saltk, Mays 2010'da Alev Er ile birlikte yaymlayacaklar Dersim 38 balkl kitapta bu rapora yer vereceklerini belirtiyor. Bkz. Sabah, 19 Kasm 2009. 48 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, 1. basm, Cumhuriyet Matbaas, istanbul 1939; 2. basm (2. sayfadaki knyede yanllkla 1. basm yazlm), Kaynak Yaynlar, stanbul 2007. 49 Kzm Karabekir, Krt Meselesi, 2. basm, Emre Yaynlar, stanbul 1994. Kzm Karabekir'in grleri, Uur Mumcu'nun kitabnda da yer almaktadr. Bkz. Krt Dosyas. 50 Bu raporun metnine bugne kadar ulaabilmi deiliz.

51

- Birinci Umum Mfettii Avni Doan Raporu (1 Kasm 1943)51 - Genelkurmay Bakan Org. Kzm Orbay'n emriyle yaymlanan "Dou Blgesindeki Gemi syanlar ve Alnan Dersler" balkl alma (16 Mart 1946) 52 - Burhan Ulutan Raporu (1947) 53 Cumhuriyet ynetiminin ark gzlemlerini ve ark kayglaran yanstan bu raporlar, zellikle eyh Sait syanndan sonra 19251928 yllarnda younlayor. 1930 Ar isyanndan sonra ve Dersim meselesinin bymesi karsnda, 1930'larn ortalarnda yerinde incelemeler yaplyor. Bu arada nemli kararlar alnyor ve uygulamalar da balyor. 1934 ylnda skn Kanunuyla ilk nemli dzenleme yaplm ve uygulanmtr. 1935 yl 9-16 Mays gnlerinde CHP 4. Byk Kurultay toplanm ve toprak datm ilk kez Parti programna alnmtr. Bu, ok nemli bir karardr; devrimci bir iradenin olumas ve ortaya konmasdr. Nitekim bu iradenin rn olarak 1935 ve 1937 yllarnda Toprak Kanunlar hazrlanmtr. Bu ortamda, bizzat Bavekil smet nn, 1935 yl baharnda blgeyi geziyor ve 21 Austos 1935 gn raporunu Ata51 Jnd. Alb. Nazmi Sevgen, Avni Doan Raporu'nun "63 byk sayfa" olduunu ve ieriinde "uzun sreli bir temsil (zmleme) ve slah programnn nasl hazrlanaca" konusunda grler bulunduunu belirtmektedir. Devamla u deerlendirme yaplyor: "Rahmetlinin hkmete teklif ettii hayrl iler yaplm olsayd, herhalde Dou Anadolu'yu bugnk ehresiyle grmeyecektik." Yine de rapor uyarc oluyor ve ileri Bakan Hilmi Uran, Avni Doan Bey'e yollad 20 Haziran 1944 tarihli yazda, "ark vilyetlerinde durumu mahallinde grmek ve incelemek" istediini belirtiyor. Bkz. Nazmi Sevgen, Dou'da Krt Meselesi, Harp Akademileri Yayn ve Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3 iinde, s.37. 52 Tam metni iin bkz. Genelkurmay Belgelerinde Krt syanlar, c.3, s.47-90. Org. Orbay'n n yazsnda, "Ordu subay ve eratn aydnlatmak, ktalarmz ekiya ve ete muharebelerine hazrlamak maksadyla Genelkurmayca tertip ettirildii ve 3000 tane gnderildii, blklere kadar datlaca" emir yer almaktadr. 53 Burhan Ulutan Raporu'nu grmedik, ancak ad Sayg ztrk'n smet Paa'nn Krt Raporu kitabnda belirtilmektedir.

52

trk'e ve hkmete sunuyor. 1936 yl sonlarnda inceleme grevi bu kez ktisat Vekili Celal Bayar'a veriliyor. Bayar, 10 Aralk 1936'da raporunu sunuyor ve bir yl iinde Atatrk tarafndan Bavekillie getiriliyor. Atatrk'n son iki ylnn iki babakannn da ark meselesi zerine rapor hazrlamalar, o yllarn ncelikli gndemini yanstyor. Bu iki rapor, meselenin zm iin, hazrlk dneminin tamamland ve uygulamann balad bir dneme denk dmektedir. ark raporlarnn nemli bir ksm, Jandarma Umum Komutanl'nn byk olaslkla 1932 ylnda hazrlad, Dersim balkl tarihsiz raporunda zetlenmi bulunuyor. 54 Bu almann birikimli uzmanlar tarafndan yapld anlalyor. inde ok nemli bilgiler bulunmaktadr. Yarm yzyllk arkadam Uur Mumcu da Krt Dosyas balkl kitabnda bu raporlarn bazlarn zetlemitir 5 5 Yine Bursa eski Milletvekili Sayn Nilfer Grsoy, Celal Bayar'n ark Raporu kitabna yazd nsz'de raporlar sralyor ve nemlerini tartyor.56 ark Raporlarndaki grleri ana balk altnda topluyoruz: Bir: Dou ve Gneydou Anadolu Gerekleri. ki: Krt meselesinin zne ilikin grler. : zm nerileri. nce 1925-1934 incelemeierindeki saptamalar zetleyeceiz. Baka deyile Cumhuriyet yneticilerinin gzyle, Dou ve Gneydou Anadolu gereklerini ve zm nerilerini ele alacaz. Bavekil smet nn ve ktisat Vekili Celal Bayar'n raporlarn, dier raporlardan ayr inceleyeceiz.

54 Dersim, 3. basm, Kaynak Yaynlar. 55 Uur Mumcu, Krt Dosyas, s. 19-51. 56 Celal Bayar, ark Raporu, Kaynak Yaynlar, stanbul, Ekim 2006, s. 10 vd.

53

Kemalist Ynetimin ark Raporlarna Gre Dou ve Gneydou Anadolu Gerekleri Derebeylik Sistemi Kemalist ynetim ve dnrleri, Dou ve Gneydou Anadolu'da derebeylik sisteminin varolduu konusunda gr birlii iindedirler. Bu sistem, Osmanl devlet ve toplumundan kalmtr. Cumhuriyet yneticilerinin feodalizm belirlemeleri, hi kukusuz tarih aratrmalaryla balantldr. Atatrk'n nderliinde yrtlen bu almalarda, Seluklu ve Osmanl devletlerinin dayand toplumsal-ekonomik kuruluun, feodal nitelikte olduu saptanmt. Lise Tarih kitaplar, bu sistemi "slam-Trk feodalitesi", "Seluklu feodalitesi" ve "Osmanl feodalitesi" diye anyordu. 57 Blgede Cumhuriyet otoritesinin bulunmay, Krt isyanlar, airet savalar, soygunculuk, anari, aa ve airet reisi smrs ve zulm, dinsel yobazlk ve hurafeler, hep derebeylik sistemine balanmaktadr. Raporlarda bu konuda deiik bir sava rastlanmyor. Cumhuriyete kar ykc ve blc ayaklanmalarn toplumsal ve ekonomik zeminini tahlil konusunda, en olgun incelemelerin, o tarihlerde 31-32 yanda olan smail Hsrev Tkin tarafndan yapld sylenebilir. Tkin, Kadro dergisindeki yazlar yannda, 1934 ylnda yaymlad Trkiye Ky iktisadiyat balkl nemli kitabyla da dikkat ekiyor. Ky ekonomisi alannda dnemin en birikimli bilim adam olduu grlyor. smail Hsrev Bey, kylk alanlardaki snfsal ilikileri bilimsel yntemle incelemi ve yerin57 Tarih, III, 1931, s.l, 2, 46; 1941 basm, s.l, 2, 10, 55 vd. Atatrk'n nderlik ettii tarih almalarnn banda, yolgsterici metin olarak 100 adet baslan Trk Tarihinin Ana Hatlar, s.596-605. Bu metin Kaynak Yaynlan tarafndan yeniden basld. Trk Tarihinin Ana Hatlar, 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul 1996.

54

de zmler nermitir.58 Tkin, 1930'larn toplumsal-ekonomik ilikilerini yle zetler: "Trkiye'de bugn derebeylik nizamnn mevcut olmadn yahut kalkm olduunu iddia edemeyiz. Btn Osmanl devrinin toplumsal ehresini vermi olan derebeylik ilikileri, lkenin eitli blgelerinde yerel ve tarih artlara gre, deiimler geirerek baka baka ekiller alarak devam ede gelmitir. Bugn geni Anadolu toplumunun yaps, kan, henz bu Ortaa kalntlarndan temizlenip kurtulamamtr. "Anadolu'da bugn derebeylik rejimine az bir deiim ile saf bir ekilde Dou ve Gneydou illerinde, tamamen deimi bir ekilde Orta ve Bat illerinde rastlarz. "Dou ve Gneydou illerinde genellikle toprak ve kylnn retim aralar airet reislerinin, beylerin ve aalarn mlkiyeti altndadr."59 Tkin, Dou ve Gneydou'da aa ve bey mlkiyetinin kaynann yasal olmadn zellikle belirtir: "Krt beylerinin arazisi Osmanl arazi tekilatnn erevesi iine alnmam ve sonu olarak koyu bir toprak kleliine dayanan bir dzen asrlarca hkm srmtr. 60 "Dou illerinde derebeyliin kkeni cebir ve tahakkmden gelmitir. Cebir ve tahakkmn kkeni de fetihtir. (...) Vaktiyle 'Krt beyleri', yani derebeyi hkmetikleri reisleri hu58 smail Hsrev Tkin, Trkiye Ky ktisadiyat, 2. bask, letiim Yaynlar, stanbul 1990, s. 136 vd. Metnin dili elinizdeki kitaba sadeletirilerek alnmtr. smail Hsrev'in Kadro dergisinin iki saysnda dizi halinde yaymlanan "Millet inde Snf Meselesi" balkl incelemesi de, kylerdeki snflarn bilimsel bir tahlilini iermektedir. Bkz. Kadro, say 25 ve 26, kinci Kanun 1934, s.34 vd; ubat 1934, s.20 vd. 59 Ayn eser, s. 176. 60 Ayn eser, s.166.

55

dutlar iinde bulunan araziyi 'mlkiyet zre zapt ve tasarruf etmilerdir. Bu hkmetikler arazisinde yaayan kyl, beylerin tebaas saylrd. Bugn bile Gneydou'da baz yallara sorulduu zaman cevap olarak kendilerinin mesel 'Hatip Bey' veya 'Cemal Bey' tebaas olduklarn sylerler."61 "ark vilyetlerinde derebeylik 'hukuk balantlar' cumhuriyetin 'zgr anlamalara' dayanan demokratik hukuk kaideleriyle tam bir ztlk halindedir." Tkin'e gre, ehirde ferde hrriyet veren Meden Kanun geerli iken, kyde ise "ferdin hrriyetini tanmayan ve fertleri fertlere cebren tabi klan derebeyi hukuku" yrrlktedir. Bu toplumsal zeminde, Tkin iki tr toplumsal mcadele saptar. Birisi, derebeyleri ile kyller arasndaki snf mcadeleleridir. Dieri ise, "birbirlerinin gzn karmakla megul olan" airetler ve airet reisleri arasndaki mcadelelerdir. Bu "snf hkimiyet sistemi", beye almadan yaama imknn vermektedir." Bey, "reticinin (maraba) rnne havadan ve cebirle ortak olmaktadr."62 Nait Hakk (Ulu) da, smail Hsrev (Tkin) gibi, "Vaktiyle btn airetin ortak mal olan servetin airet aalarnn eline getiini" saptamakta 63 ve Dou'daki mlkiyet ilikilerini btn plaklyla gzler nne sermektedir: "Derebeyi; bey, aa, eyh ve elebi hepsi birdir. Lakplan ne olursa olsun bu mazi yadigrlar birbirinin ayndr. (...) "Bey. Btn kudret ve heybeti ile messestir. Bir ky, be ky, on be ky, krk ky, seksen bir ky, yz altm dokuz ky (...) zmaldr. Kyn topra, evleri, havas, suyu, rzgr, iindeki insanlar, hayvanlar, sabanlar, gvendireler, inekler ve kzler birbirinden farksz olarak beyin maldr.61 Ayn eser, s. 177 vd. 62 Ayn eser, s. 181. 63 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s. 112.

56

"Bu eyalar iinde en zavalls insanlar deil midir? "Saban ve at canszdr, hissetmez. Fakat mr elli altm seneyi bulan zavall insan burada, eytan adasnda mebbet ar hizmete zincirlenen bir mahkmdan daha sert bir rejime tabidir." 64 Nait Hakk, 1925 ylnda Dou blgesindeki Krdn, "topraa bal" olduunu saptamaktadr.65 1939 ylnda durum deimemitir. Hayat, "toprak esaretine" benzemektedir. Dersimliler, aalkla seyitliin "maddi ve manevi basks altnda bir mujikten (Rus yoksul kyls) farkszdrlar. (...) Ferd aaya kar hibir hak iddiasnda bulunamaz. (...) Aa msaade etmeyince evlenilemez. (...) Hak bakmndan kzlarn ailede ahsiyeti yoktur. (...) Hak iddia edenlerin can, mal ve rzn tehdit etmenin her zaman kolayn bulan aa, tapulu arazisinin snrlarn o kadar geniletmitir ki, geride o kyn asl halkna yer kalmamtr denebilir." 66 Dier rapor ve incelemeler de, airet reisleri ve aalarn tahakkmlerini yer yer somut rneklerle anlatrlar. Bu konuda blgede yllarca valilik yapm Ali Kemali'nin gzlemleri ok arpcdr: "Reis, airet yelerinin gznde bir hkmdar, olaanst bir varlktr. (...) nce kuvvetle evresindekilere zorbalk eden reis, yaanlan evredeki araziyi btnyle kendi zerine geirmitir. Araziyi akraba ve yaknlarna iletir. Airet bireylerinden araziye muhta olanlar, ziraatle geinmek isteyenler, ya airet evresinden uzaklamaya ya da arazisinden bir ksmn kiralamak iin reise bavurmaya mecbur olmulardr. Ortak, kirac veya maraba denilen bu zavalllar, sanki bir I ormu gi64 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, 1925 basm, s. 10-11; 2. basm, Kaynak Yaynlar, s. 13-14. Ayn saptamalar yine canl bir dille Nait Hakk Ulu'un 1939 ylnda yaymlad Tunceli Medeniyete Alyor balkl kitabnda da bulunmaktadr. Bkz. s.112 vd. 65 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, s. 19. 66 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, s.l 12 vd.

57

bi aann, yani airet reisinin btn angaryalarn da grrler. Bunu yapmazlarsa aa kendilerini kovar, gerek veya hayali bir su ile -nk airet bireylerinden her birinin cezai takibat gerektiren birka suu vardr- hkmete teslim eder, srndrr, ocuklarn ve ailesini yok eder, perian eder. "Baz airetlerin bireyleri reise bir tr cizye vermekle de ykmldrler. Seyitlere verilen armaan ve denek gibi buna da 'uma' denilir."67 Dr. efik Arif ise, benzer gzlemleri Urfa vilyeti iin yapmaktadr: "Kyler btnyle eraf ve aalarn tapusuz maldr. Eraftan en fakirinin drt ky vardr. Otuz krk kye sahip ve kyn btn gelirini toplayan aalar vardr. Kyl emeinin rnnden ancak yaamasn pek eksik olarak salayan bir ksmn alr. Kalan ksm, mal sahibi olan eraf ve aalara aittir."68 Bu derebeylik ilikileri iinde aalarn ve reislerin elindeki alann geniliini veren bilgiler de belirtilmektedir. rnein Dersim'de Seyit Rza, 230 kye hkmetmektedir. Reisler, bu topraklardan geenlerden "toprak bast" paras almaktadr. Seyit Rza'nn hkmranlk alan, Bat illerine kadar uzanmaktadr. Kendisinin "Maliye Nzn", stanbul'a giderek her yl Krtlerden cizye toplamaktadr. Bu vergiyi demeyenlerin Dersim'deki ailesi basklara uramaktadr.69 zetle, "avam halk, reis, eyh, bey ve aann kaytsz artsz esiri" durumundadr. 7067 Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlar, s. 166 vd. 68 Dr. efik Arif, Trkiye'nin Shhi ve timai Corafyas Urfa Vilyeti, Shhiye ve Muaveneti timaiye Vekleti Neriyat, s.21'den aktaran Tkin, age, s. 177. 69 Tkin, age, s. 179. 70 Bu "esir" kavram, raporlarn neredeyse hepsinde kullanlyor. rnein Hamdi Bey ve brahim Tali raporlar iin bkz. Dersim, s. 168, 176.

58

Dersim'de oluan derebeylik sistemine, bir de ileri Bakan gzyle bakalm. kr Kaya, 1931 yl Kasm aynda Baveklete Elaz'dan yollad ifrede, sistemi yle anlatyor: "Seyit Rza'nn gnden gne nfuz ve hkmn artrdna ahit olunmaktadr. Yama ve hrszlklardan en ok istifade ettii ve hkmete en az nem verdii iin dier airet aalar grnte onu lanetlemekte, fakat hakikatte ona gpta eylemekte ve gittike nfuz ve stnln kerahetle kabul etmektedirler. "Dardakilerle ilikilerinden phe edilen ve Kokiri'ye kadar nfuzu amil olan ve dardaki katil ve hrszlar da himaye ederek silah kuvvetini ve adamlarn arttran bu adam kesin tedbirler alnmazsa, gelecein Dersim iin hazrlanm bir efidir. "Arzettii hal ve manzara ahslardan ok bir sistem. O sisteme kar idaredeki ihmalin neticesidir. "Bu durumu kuran sistem, airet hayat ve gelenekleridir. Bu sistemi zararl ve tehlikeli yapan en etkili sebep ise airetin silahl olmasdr."71 En nemli saptama, Dou'daki derebeylik sistemi ile devlet ynetimi arasndaki ilikilerdir. Nait Hakk derebeylerinin memurlara hkmettiini cesaretle ortaya koyar: Bey, istediini astrp kestirebilmektedir. Memurlar "maymun gibi" oynatabilmektedir. Hkmet dairesinde masann bana kp istedii ii yaptrabilmektedir. Jandarmay kullanabilmektedir. Hatta devlet merkezinde kurduu vaziyete gvenerek nne geleni korkutabilmektedir. Devlet nfuzunu kullanabilmekte ve satabilmektedir.7271 Dahiliye Vekili kr Kaya'nn Baveklete Raporu, Dersim iinde, s.193. 72 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, 1. basm, 1932, s.14; 2. basm, s. 10 vd, 19.

59

Kemalist iktidarn yneticileri ve dnrleri, Ortaa ilikilerini aklarken, btn burjuva demokratik devrim nderleri gibi, snf mcadelesi teorisinin aralarn kullanrlar.73 nk belli snflar ortadan kaldrmay amalamaktadrlar. Kimisi daha kktenci, kimisi daha lml olmakla birlikte, toplumun aalardan, beylerden, airet reislerinden ve eyhlerden temizlenmesi gerektii konusunda gr birlii iindedirler. smail Hsrev (Tkin), Dou illerindeki derebeylik ilikilerinin, Cumhuriyetin zgr iradeyle yaplan anlamalara dayanan demokratik hukuk kurallar ile tam bir eliki halinde olduunu belirler. Dolaysyla bu ilikiler, yasaddr; meru saylamaz. 74 Cumhuriyet Devriminin birikimli dnrlerinden Sadri Ethem (Ertem) de, bu snf ilikilerine CHP'nin Halklk ilkesi asndan bakar. Halklk, "mtegallibe, zadegn, hanedan ve aann smr tarzlarnn" tamamen karsndadr.75 Krt Marabasnn Hali Raporlarda, aann ve eyhin ezdii topraksz kyllerle, airet mensuplaryla ve genel olarak yoksul ve zavall halkla birleme, yoksullar derebeylerinin denetiminden kurtarma ve Kemalist ynetimin yanma ekme eilimi grlr. Bu nedenle maraba ve yanamalarla yz yze grmelere yer verilir. Birinci Umum Mfettii brahim Tali Bey, 1929 ylnda bir yoksulla konumasn yle aktarr: "Dersim'li, reisin bulunduu taraf gstererek, - o lmeyecek kadar verir, biz onun iin alyoruz- dedi." 76 Erzincan Valisi Ali Kemali ise, blgedeki halk ounluunun 1930'larn bandaki halini yle anlatmaktadr:73 Bu konuda bkz. Dou Perinek, "Burjuva Liberal Tarihilik ve Kemalizm", Saak, say 30, Temmuz 1986. 74 Tkin, age, s. 179. 75 Sadri Ertem, Trk nklbnn Karakterleri, Kaynak Yaynlan, s.85, 99. 76 Dersim, s.51.

60

"Aann, beyin, airet reisinin mezra denilen arazisinde birer in tarznda yaptrm olduu kulbeye 'maraba' adyla snr; her gn oradan kovulma tehlikesi, her an aann bir darbesine uramak endiesi iinde pek snrl olan tarlasn eker ve bir iki kei besler. Btn mal varl, altna serdii bir ul, krk bir testi ve birka odun parasdr. Kursana yufkadan ve katktan baka bir ey girmez. st ba lime limedir. plak, a ve son derece hrsldr."77 Dinsel Smr ve Basklar Byk .toprak mlkiyeti, airet reislii veya zorbalkla ele geirilen geni topraklar zerindeki denetim yannda, eyhlik ve seyitlik gibi dinsel kurumlar araclyla yrtlen smr ve basklar da, Kemalist ynetimin hedefi olmutur. rnein Erzincan Valisi Ali Kemali, "Sivrilen airet reislerinin hepsinin airetlerini tahakkm altna almak iin" uydurma dinsel kklere yaslandklarn saptar. Bunlar, kendilerinin "tahire soyuna yahut aerei mbeireden bir kiinin soyuna mensup olduklarn" airetlerine inandrmlardr. 78 Bilindii gibi, aerei mbeire, "cennetlik olduklar salklarnda kendilerine mjdelenen on kii"dir. eyhlik ve seyitlik, btn Dou ve Gneydou'da halktan rn olarak veya para olarak vergi toplama, armaan alma, angarya yaptrma yetkisi salamaktadr. Nait Hakk'nn belirttii gibi, "Dersim'in ba belas seyittir. Seyit Dersim'in her eyini smrr." 79 Douda tarikatlar ve medreseler, eskiden beri rgtldr. Seyitlerin ynettii medreselerde ileri gelenlerin ocuklar eitim grmektedir. 8077 Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlan, s. 173. 78 Ali Kemali, Erzincan, Kaynak Yaynlar, s. 166. 79 Nait Hakk Ulu, Tunceli Medeniyete Alyor, 1. basm, Cumhuriyet Matbaas, stanbul 1939; 2. basm, Kaynak Yaynlar, stanbul, Mays 2007, s.91. 80 Vitali, Trkiye Asyas, 1891'den aktaran: Dersim, s.67 vd.

61

Raporlar ve incelemeler, tarikat eyhleri ve banaz hocalarn isyanlarda oynadklar role zellikle dikkat ekiyorlar. Blgedeki kalkmalar incelenirken, din reislerinin "kkrtmalar" zellikle vurgulanr.81 Cumhuriyet Otoritesinin ve Gvenliin Bulunmay Raporlarn hemen tamam, Dou ve Gneydou blgesinde devlet otoritesinin zayflna dikkat eker. Hele Dersim'de devlet neredeyse yoktur. "Drt yz yldr Dersim'e hkmet nfuzu girmemi, otorite kurulmamtr."82 Bir hkmet vardr; ancak airet reislerinin ve aalarn hkmetidir. Bu yerel derebeylik ynetimini, Mlkiye Mfettii Hamdi Bey, "Dersim hkmeti" diye adlandrmaktadr.83 En arpc olan, blgede devletin yaptrm gcn temsil etmesi gereken ileri Bakan kr Kaya'nn itirafdr: "Hkmet ve tekilat, zabtas, mahkemesiyle bir heyuldan ibarettir. "Bu makanizma hkmn ancak silahsz ve itaat eden halk zerinde etkili olabileceinden, nfuz ve sultasn bunlar zerinde yrtmekte ve dadaki akilere ve airetlere kar bir emrini ve hkmn infaz edememektedir. Aksi bir netice olarak, hkmet halk nazarnda airetlerin ve onlarn aalarnn nfuzunu artrmaktadr. "Dersim ii, dzenli hkmet tekiltna ramen tamamiyle anariktir; dtan grn silahl, tekiltl hrszlar yata ve oca olmasdr. Bu ocak gn getike kzmakta ve etrafn yakmaktadr. (...)81 rnein Vali Cemal Bardak'nn ve Hamdi Bey'in raporlar iin bkz. Dersim iinde, s. 170 ve 172. Yine bkz. Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim ve Tunceli Medeniyete Alyor. 82 Diyarbakr Valisi Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s.171. 83 Mlkiye Mfettii Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 168.

62

"Yakn zamanlarda hasl olacak netice, etraftaki halkn gasp ve istismar sahalarna tabi olduklar aalarn hkm nfuzuna girerek kle olmakla veyahut biroklarnn hazrland gibi evlerini, barklarn terk etmekle Dersimlilerin nfuz ve tecavz hudutlarnn artmas veyahut da silah tedarik ederek daha gerilerdeki silahsz ve uysal halka musallat olarak Dersim sisteminin genilemesi olacaktr."84 Cumhuriyet ynetimi ve dnrleri, grld gibi, Dersim'deki silahlanmann nedenini saptarken, halk sorumlu tutmak yerine, sistemi sulamlardr. Aa zulm yannda, airetler arasndaki kavga ortamnda, "Her Dersim'li hayatn ve maln koruma kaygsyla silahl bulunmak zorunda kalmtr."85 Airetler, kendilerini korumak, apul ve airet mensuplar zerindeki otoriteyi srdrmek amacyla silahl kuvvetler oluturmulardr. Dersim'de vergi toplanmamakta ve a gelenler askere alnamamaktadr.86 Dahas ileri Bakan'na gre, derhal kktenci uygulamalara gidilmezse, Dersim'in derebeylik sisteminin evreye yaylma tehlikesi gnceldir. Nait Hakk (Ulu) da, 1925 ylnda yapt incelemede, Dersim'deki gvensizlik ortamnn yaylma tehlikesini, kendi diliyle yle anlatr: "Ya Dersim taarsa? O zaman Dersim byk bir bela selidir. (...) Ne mal, ne hayat; o hibir ey tanmaz. Vurur, keser, krar, paralar, yklenir ve dner."87 Airetler Arasnda Silahl Kavgalar Nait Hakk Bey (Ulu), eyh Sait syan zerine 1925 ylnda gerekletirdii Dou ve Gneydou gezisinden sonra, airetleri84 Dersim iinde, s. 192. 85 Diyarbakr Valisi Cemal Bardak Raporu, Dersim iinde, s. 171. Ayn ynde Hamdi Bey Raporu, Dersim iinde, s. 168. 86 Dahiliye Vekili kr Kaya Raporu, Dersim iinde, s. 197 vd. 87 Nait Hakk Ulu, Derebeyi ve Dersim, Kaynak Yaynlar, s.29.

63

"Dersim'in Kara Listesi" bal altnda yazm ve hangi airet hangisine dman somut olarak belirtmitir. Dahas, hkmetlerin bu airetler arasndaki dmanlklar kullanmasn Cumhuriyet devrimcisinin diliyle eletirmitir: "Bu kara listenin yzlerce yldan beri Dersim dalarnda asl bulunuundan hi sorumlu yok mudur? "Bu sorunun cevab ok acdr: Bu kalabaln asayiini temin edemeyen hkmetler, bu nefretlerden istifadeyi; bir idare hikmeti say