doktoraturË - brandville luxury...
TRANSCRIPT
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
I
UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS
DEPARTAMENTI I BIOTEKNOLOGJISË
PROGRAMI: BIOTEKNOLOGJI BIMORE
DOKTORATURË
VLERËSIMI I NDOTJES MJEDISORE NË LUMENJTË SITNICA
DHE TREPÇA NË ZONËN E MITROVICËS
Kandidati: Udhëheqës shkencorë:
Msc. Flora Ferati Prof. As. Dr. Arjana Ylli - Kraja
Tiranë, 2016
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
II
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS
DEPARTAMENTI I BIOTEKNOLOGJISË
PROGRAMI: BIOTEKNOLOGJI BIMORE
DISERTACION
Paraqitur nga:
MSc. FLORA FERATI
Për gradën shkencore
DOKTOR
TEMA: VLERËSIMI I NDOTJES MJEDISORE NË LUMENJTË
SITNICA DHE TREPÇA NË ZONËN E MITROVICËS
Udhëheqës shkencorë:Prof. As. Dr. Ariana Ylli Kraja
Mbrohet më dt. _______ / _______ / _______para Jurisë
1. ___________________________________________Kryetar
2. ___________________________________________Anëtar (Oponent)
3. ___________________________________________Anëtar (Oponent)
4. ___________________________________________Anëtar
5. ___________________________________________Anëtar
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
III
LISTA E TABELAVE Tabela 1.1: Burimet dhe sasia e ujit në Tokë .................................................................. - 4 -
Tabela 1.2: Klasifikimi i cilësisë së ujërave natyrore i bazuar në vlerat e NBO-së ..... - 14 -
Tabela 1.3: Mineralet e metaleve të rënda dhe elementet e shoqëruara (Alloway, 2013). .. -
22 -
Tabela 1.4: Lloji, sasia dhe sipërfaqja që shtrihen mbetjet industriale ......................... - 38 -
Tabela 1.5: Përbërja e fundërresës EIMCO .................................................................. - 39 -
Tabela 1.6: Përbërja kimike e jarositit .......................................................................... - 39 -
Tabela 2.1. Pikat e mostrimit dhe koordinatat e tyre të dhëna në: grad, minuta, sekonda. . -
42 -
Tabela 2.2: Klasat përshkruese për vlerat e Igeo-së, Müller (1969) ............................ - 57 -
Tabela 3.1: Vlerat e oksigjenit të tretur në lumenjtë Trepça dhe Sitnica për vitin 2013,
(mesatare dhe devijimi standard) .................................................................................. - 58 -
Tabela 3.2: Vlerat e oksigjenit të tretur në lumenjtë Trepça dhe Sitnica për vitin 2014,
(mesatare dhe devijimi standard) .................................................................................. - 59 -
Tabela 3.3: Vlerat e oksigjenit të tretur DO5 në 6 vendmostrimet e lumenjve Trepçë dhe
Sitnica ........................................................................................................................... - 61 -
Tabela 3.4: Vlerat e oksigjenit të tretur DO5 në 6 vendmostrimet e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë, 2014, (mesataret dhe deviacioni standard) ...................................................... - 62 -
Tabela 3.5: Nevoja Biologjike për Oksigjen në 6 vendmostrimet e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë, 2013 (mesataret dhe deviacioni standard) ....................................................... - 63 -
Tabela 3.6: Nevoja Biologjike për Oksigjen në 6 vendmostrimet e lumenjve Trepça dhe
Sitnica, 2014 (mesataret dhe deviacioni standard) ....................................................... - 64 -
Tabela 3.7: Vlerat e pH-it (mesatare dhe devijimi standard) në ujërat e lumenjve Sitnicë
dhe Trepçë, viti 2013 .................................................................................................... - 65 -
Tabela 3.8: Vlerat e pH-it (mesatare dhe devijimi standard) në ujërat e lumenjve Sitnicë
dhe Trepçë, viti 2014 .................................................................................................... - 66 -
Tabela 3.9: Vlerat e temperaturës së matur në momentin e mostrimit në lumenjtë Sitnicë
dhe Trepçë, viti 2013, (mesatare dhe devijimi standard) .............................................. - 67 -
Tabela 3.10: Vlerat e temperaturës së matur në momentin e mostrimit në lumenjtë Sitnicë
dhe Trepçë, viti 2014, (mesatare dhe devijimi standard) .............................................. - 67 -
Tabela 3.11: Vlerat e përçueshmërisë elektrike në ujërat e lumenjve Sitnicë dhe Trepçë,
viti 2013 (mesatare dhe devijimi standard) ................................................................... - 69 -
Tabela 3.12: Vlerat e përçueshmërisë elektrike në ujërat e lumenjve Sitnicë dhe Trepçë,
viti 2014 (mesatare dhe devijimi standard) ................................................................... - 69 -
Tabela 3.13: Vlerat e TDS në ujërat e lumenjve Sitnicë dhe Trepçë, viti 2013 (mesatare
dhe devijimi standard)................................................................................................... - 71 -
Tabela 3.14: Vlerat e TDS në ujërat e lumenjve Sitnicë dhe Trepçë, viti 2014 (mesatare
dhe devijimi standard)................................................................................................... - 71 -
Tabela 3.15: Përqëndrimi i Arsenikut (mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard. .................................................... - 73 -
Tabela 3.16: Përqëndrimi i kadmiumit(mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 74 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
IV
Tabela. 3.17: Përqëndrimi i kobaltit (mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen,
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 76 -
Tabela. 3.18: Përqëndrimi i kromit (mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen,
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 77 -
Tabela 3.19: Përqëndrimi i bakrit (mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen,
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 78 -
Tabela 3.20: Përqëndrimi i nikelit(mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen,
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 79 -
Tabela 3.21: Përqëndrimi i plumbit (mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen,
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 80 -
Tabela 3.22: Përqëndrimi i zinkut (mg/L) në mostrat e ujit të lumit, ku përfshihen,
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 82 -
Tabela 3.23: Klasifikimi i ujërave të lumenjve Trepça dhe Sitnica bazuar në përqëndrimin
e metaleve të rënda, (UA13/2008) ................................................................................ - 83 -
Tabela 3.24: Përqëndrimi i arsenikut (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 84 -
Tabela 3.25: Përqëndrimi i kadmiumit (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 86 -
Tabela 3.26: Përqëndrimi i kobaltit (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 87 -
Tabela 3.27: Përqëndrimi i kromit (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 89 -
Tabela 3.28: Përqëndrimi i bakrit (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 90 -
Tabela 3.29: Përqëndrimi i nikelit (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 92 -
Tabela 3.30: Përqëndrimi i plumbit (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 93 -
Tabela 3.31: Përqëndrimi i zinkut (mg/kg) në mostrat e sedimentit, ku përfshihen:
përqëndrimi mesatar dhe vlera e devijimit standard ..................................................... - 95 -
Tabela 3.32: Faktori i ndotjes (CF) për elementet e studiuara (prill 2013) .................. - 96 -
Tabela 3.33: Faktori i ndotjes (CF) për elementet e studiuara (korrik 2013) ............... - 97 -
Tabela 3.34: Faktori i ndotjes (CF) për elementet e studiuara (tetor 2013) .................. - 98 -
Tabela 3.35: Faktori i ndotjes (CF) për elementet e studiuara (qershor 2014) ............ - 98 -
Tabela 3.36: Faktorët e ndotjes (CF) për elementet e studiuara (shtator 2014) ............ - 99 -
Tabela 3.37: Faktori i ndotjes (CF) për elementet e studiuara (dhjetor 2014) ........... - 100 -
Tabela 3.38: Mesatarja e CF, mCd dhe PLI e sedimenteve të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë
..................................................................................................................................... - 101 -
Tabela 3.39: Mesatarja e CF, mCd dhe PLI e sedimenteve të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë
..................................................................................................................................... - 102 -
Tabela 3.40: Indeksi i gjeoakumulimit (Igeo) për elementet e studiuar. .................... - 107 -
Tabela 3.41: Përqëndrimet e metaleve të rënda në mostrat e dheut (qershor 2014) dhe
vlerat e kufizuara......................................................................................................... - 111 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
V
Tabela 3.42: Përqëndrimet e metaleve të rënda në mostrat e dheut (shtator 2014) dhe
vlerat e kufizuara......................................................................................................... - 113 -
Tabela 3.43: Përqëndrimet e metaleve të rënda në mostrat e gjethes së Salix purpurea
(qershor, 2014) dhe vlerat e kufizuara ........................................................................ - 114 -
Tabela 3.44: Përqëndrimet e metaleve të rënda në mostrat e gjethes së Salix purpurea
(shtator, 2014) dhe vlerat e kufizuara ......................................................................... - 115 -
Tabela 3.45: Faktori i bioakumulimit i metaleve të rënda në gjethen e Salix purpurea
(qershor, 2014) ............................................................................................................ - 117 -
Tabela 3.46: Faktori i bioakumulimit i metaleve të rënda në gjethen e Salix purpurea
(shtator, 2014) ............................................................................................................. - 117 -
Tabela 3.47: Të dhënat e gjatësisë së gjethes së bimës Salix purpurea të matura nëpër
stacione, shtator 2013.................................................................................................. - 122 -
Tabela 3.48: Të dhënat e gjerësisë së gjethes së bimës Salix purpurea të matura nëpër
stacione, shtator, 2013................................................................................................. - 124 -
Tabela 3.49: Përmbajtja e pigmenteve fotosintetike për peshë të njomë të materialit
gjethor në muajin shtator 2013 ................................................................................... - 125 -
Tabela 3.50: Përmbajtja e pigmenteve fotosintetike për peshë të thate të materialit gjethor
në muajin shtator 2013 ................................................................................................ - 126 -
Tabela 3.52: Matja e pigmentit në gjethet e Salix purpurea me klorofilmetër, shtator 2013
..................................................................................................................................... - 128 -
Tabela 3.53: Të dhënat e gjatësisë së gjethes së bimës Salix purpurea të matura nëpër
stacione, qershor, 2014 ............................................................................................... - 129 -
Tabela 3.54: Të dhënat e gjerësisë së gjethes së bimës Salix purpurea të matura nëpër
stacione, qershor, 2014 ............................................................................................... - 130 -
Tabela 3.55: Përmbajtja e pigmenteve fotosintetike për peshë të njomë të materialit
gjethor në muajin qershor 2014 .................................................................................. - 131 -
Tabela 3.56: Përmbajtja e pigmenteve fotosintetike për peshë të thate të materialit gjethor
në muajin qershor 2014 ............................................................................................... - 132 -
Tabela 3.57: Raporti i pigmenteve fotosintetike të materialit gjethor në muajin qershor
2014............................................................................................................................. - 133 -
Tabela 3.58: Matja e pigmentit në gjethet e Salix purpurea me klorofilmetër, qershor
2014............................................................................................................................. - 134 -
Tabela 3.59: Të dhënat e gjatësisë së gjethes së bimës Salix purpurea të matura nëpër
stacione, shtator, 2014................................................................................................. - 135 -
Tabela 3.60: Të dhënat e gjerësisë së gjethes së bimës Salix purpurea të matura nëpër
stacione, shtator, 2014................................................................................................. - 136 -
Tabela 3.61: Përmbajtja e pigmenteve fotosintetike për peshë të njomë të materialit
gjethor në muajin shtator 2014 ................................................................................... - 139 -
Tabela 3.62: Përmbajtja e pigmenteve fotosintetike për peshë të thate të materialit gjethor
në muajin shtator 2014 ................................................................................................ - 140 -
Tabela 3.63: Raporti i pigmenteve fotosintetike të materialit gjethor në shtator 2014 . - 141
-
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
VI
LISTA E FIGURAVE Figura 1.1: Cikli gjeokimik i ujit në Tokë ...................................................................... - 5 -
Figura 1.2: Furnizimi i sistemeve ujore me oksigjen nëpërmjet difuzionit .................... - 9 -
Figura 1.3: Gjendjet e krijuara në sistemet ujore varësisht nga vlera e oksigjenit të tretur . -
9 -
Figura 1.4: Luhatjet e përqëndrimit të oksigjenit të tretur në ujë ................................. - 10 -
Figura 1.5: Efekti i temperaturave në DO ..................................................................... - 11 -
Figura 1.6: Varësia e DO nga shpejtësia e rrjedhës së lumit ........................................ - 11 -
Figura 1.7: Paraqitja e shkallëzimit të pH-it ................................................................ - 15 -
Figura 1.8: Paraqitja skematike e ciklit të mbyllur të qarkullimit të metaleve të rënda në
mjedisin jetësor ............................................................................................................. - 17 -
Figura 1.9: Paraqitja ilustrative e burimeve antropogjene të ndotjes së lumenjve me
metale të rënda (John R. Garbarino et al., 1995) .......................................................... - 19 -
Figura 1.10: Sjellja e raportit të metaleve të rënda në gjendje të tretur me ato në gjendje të
lidhur Pb, Zn, Cu dhe Cd në provat e tokës në varësi të vlerave të pH-ës (Herms &
Brommer, 1984) ............................................................................................................ - 26 -
Figura 1.11: Kurbat e dozimit të metaleve të rënda esenciale dhe joesenciale ............. - 28 -
Figura 1.12: Rëndësia e metaleve të rënda për bimët ................................................... - 28 -
Figura 1.13: Reaksioni kimik i fotosintezës ................................................................. - 30 -
Figura 1.14: Procesi fotosintetik ................................................................................... - 30 -
Figura 1.15. Struktura e kloroplasteve .......................................................................... - 31 -
Figura 1.16: Një përmbledhje e proceseve kimike të fotosintezës (Nelson, Toronto, 2003)
....................................................................................................................................... - 31 -
Figura 1.17: Klorofili a dhe b, ndryshimi strukturor midis tyre (Carlson and Simpson,
1996) ............................................................................................................................. - 33 -
Figura 1.18. Spektrat e absorbimit të klorofilit a dhe b ................................................ - 34 -
Figura 1.19: Salix purpurea........................................................................................... - 35 -
Figura 1.20: Vend-depozitimet kodrinore-malore në Kelmend .................................... - 37 -
Figura 1.21: Vend-depozitimet fushore dhe PI në Zveçan ........................................... - 37 -
Figura 1.22: Pamje e vend-depozitimeve dhe PIM (1-fundërresa EIMCO; 2-pirit dhe
pirotinë; 3-jarosit; 4- fosfogips; 5-Industria e Baterive; 6-Metalurgjia e Zinkut; 7-
Industria Kimike; 8-Lumi Sitnicë) ................................................................................ - 38 -
Figura 1.23: Pamje e kekut të zinkut – fundërresa EIMCO .......................................... - 39 -
Figura 1.24: Pamje e vend-depozitimit të jarositit ........................................................ - 40 -
Figura 2.1. Paraqitja në hartë e vendeve të marrjes së mostrave .................................. - 41 -
Figura 2.2. Rrjedha e lumenjve Trepçë dhe Sitnicë në zonën e Mitrovicës ................ - 43 -
Figura 2.3: Aparatura që është përdorur në terren për matjen e parametrave fiziko-kimikë
të ujit ............................................................................................................................. - 47 -
Figura 2.4: Përgatitja e mostrave të ujit për procedurën e mineralizimit ...................... - 47 -
Figura 2.5. Paraqitja e mikrovalës (modeli: BERGHOF Speedwave MWS-3+) ......... - 48 -
Figura 2.6: Bluarja e mostrave të sedimentit në mulli, peshimi i tyre dhe shtimi i acideve
sipas metodës përkatëse ................................................................................................ - 49 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
VII
Figura 2.7: Marrja mostrave të dheut në vendet e përzgjedhura, bluarja dhe peshimi në
laborator ........................................................................................................................ - 50 -
Figura 2.8: Përgatitja e mostrave të dheut për procedurën e mineralizimit .................. - 51 -
Figura 2.9: Mbledhja e mostrave të gjethes dhe përgatitja e tyre për bluarje ............... - 51 -
Figura 2.10: ICP-OES optima 2100 DV ....................................................................... - 53 -
Figura 2.11: Matja e gjatësisë dhe gjerësisë së gjetheve dhe përgatitja për peshim ..... - 53 -
Figura 2.12: Peshimi i mostrave të gjethes, shtypja në havan dhe centrifugimi ........... - 54 -
Figura 2.13:Përgatitja dhe leximi i mostrave të ekstraktit acetonik të klorofilit në (UV)-
Vis spektrofotometer. .................................................................................................... - 54 -
Figura 3.1: Përmbajtja e oksigjenit të tretur në lumenjtë Trepçë dhe Sitnicë për vitin
2013............................................................................................................................... - 59 -
Figura 3.2: Përmbajtja e oksigjenit të tretur në lumenjtë Trepçë dhe Sitnicë për vitin
2014............................................................................................................................... - 60 -
Figura 3.3: Përmbajtja e oksigjenit të tretur DO5 në vendmostrimet për vitin 2013 .... - 61 -
Figura 3.4: Përmbajtja e oksigjenit të tretur DO5 në vendmostrimet për vitin 2014 .... - 62 -
Figura 3.5: Nevoja Biologjike për oksigjen NBO në vendmostrimet për vitin 2013 ... - 63 -
Figura 3.6: Nevoja Biologjike për oksigjen (NBO) në vendmostrimet për vitin 2014. - 64 -
Figura 3.7: Vlerat e pH-it në vendmostrimet për vitet 2013, 2014 ............................... - 66 -
Figura 3.8: Vlerat e temperaturës në vendmostrimet për vitet 2013, 2014................... - 68 -
Figura 3.9: Paraqitja grafike e vlerave të përçueshmërisë elektrike për vitin 2013 ...... - 70 -
Figura 3.10: Paraqitja grafike e vlerave të përçueshmërisë elektrike për vitin 2014 .... - 70 -
Figura 3.11: Vlerat e TDS në vendmostrimet për vitin 2013 ....................................... - 72 -
Figura 3.12: Vlerat e TDS në vendmostrimet për vitin 2014 ....................................... - 72 -
Figura 3.13: Përqëndrimi i arsenikut në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë -
74 -
Figura 3.14: Përqëndrimi i kadmiumit në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë ........................................................................................................................... - 75 -
Figura 3.15: Përqëndrimi i kobaltit në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë .. -
76 -
Figura 3.16: Përqëndrimi i kromit në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë ... -
77 -
Figura 3.17: Përqëndrimi i bakrit në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë - 79
-
Figura 3.18: Përqëndrimi i nikelit në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë .... -
80 -
Figura 3.19: Përqëndrimi i plumbit në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë .. -
81 -
Figura 3.20: Përqëndrimi i zinkut në mostrat e ujërave të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë- 82
-
Figura 3.21: Përqëndrimi i arsenikut në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë ........................................................................................................................... - 85 -
Figura 3.22: Përqëndrimi i kadmiumit në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë ........................................................................................................................... - 86 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
VIII
Figura 3.23: Përqëndrimi i kobaltit në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë ........................................................................................................................... - 88 -
Figura 3.24: Përqëndrimi i kromit në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë
....................................................................................................................................... - 89 -
Figura 3.25: Përqëndrimi i bakrit në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë -
91 -
Figura 3.26: Përqëndrimi i nikelit në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë-
92 -
Figura 3.27: Përqëndrimi i plumbit në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë ........................................................................................................................... - 94 -
Figura 3.28: Përqëndrimi i zinkut në mostrat e sedimentit të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë -
95 -
Figura 3.29: Faktori i ndotjes i metaleve të rënda në sedimentin e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë (prill 2013) ........................................................................................................ - 96 -
Figura 3.30: Faktori i ndotjes i metaleve të rënda në sedimentin e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë (korrik 2013) ..................................................................................................... - 97 -
Figura 3.31: Faktori i ndotjes i metaleve të rënda në sedimentin e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë (tetor 2013) ....................................................................................................... - 98 -
Figura 3.32: Faktori i ndotjes i metaleve të rënda në sedimentin e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë (qershor 2014) ................................................................................................... - 99 -
Figura 3.33: Faktori i ndotjes i metaleve të rënda në sedimentin e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë (shtator 2014) .................................................................................................. - 100 -
Figura 3.34: Faktori i ndotjes i metaleve të rënda në sedimentin e lumenjve Trepçë dhe
Sitnicë (dhjetor 2014) ................................................................................................. - 101 -
Figura 3.35: Cd, mCd, PLI e sedimenteve të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë (prill, korrik
2013) ........................................................................................................................... - 103 -
Figura 3.36: Cd, mCd, PLI e sedimenteve të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë (tetor 2013 dhe
qershor 2014) .............................................................................................................. - 104 -
Figura 3.37: Cd, mCd, PLI e sedimenteve të lumenjve Trepçë dhe Sitnicë (shtator,
dhjetor 2014) ............................................................................................................... - 105 -
Figura 3.38: Indeksi i gjeoakumulimit (Igeo) i metaleve të rënda në sedimentet e
lumenjve Trepçë dhe Sitnicë (prill, korrik 2013) ........................................................ - 108 -
Figura 3.39: Indeksi i gjeoakumulimit (Igeo) i metaleve të rënda në sedimentet e
lumenjve Trepçë dhe Sitnicë (tetor 2013 dhe qershor 2014) ...................................... - 109 -
Figura 3.40: Indeksi i gjeoakumulimit (Igeo) i metaleve të rënda në sedimentet e
lumenjve Trepçë dhe Sitnicë (muajt shtator dhe dhjetor 2014) .................................. - 110 -
Figura 3.41: Përqëndrimi i metaleve të rënda në mostrat e dheut për muajin qershor 2014
..................................................................................................................................... - 112 -
Figura 3.42: Përqëndrimi i metaleve të rënda në mostrat e dheut për muajin shtator 2014 -
113 -
Figura 3.43: Përqëndrimi i metaleve të rënda në mostrat e gjethit të Salix purpurea për
muajin qershor 2014 ................................................................................................... - 115 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
IX
Figura 3.44: Përqëndrimi i metaleve të rënda në mostrat e gjethit të Salix purpurea për
muajin shtator 2014..................................................................................................... - 116 -
Figura 3.45: Faktori i biokoncentrimit për metalet e studiuar për muajt qershor dhe
shtator 2014 ................................................................................................................. - 118 -
Figura 3.46: Dendograma e bërë nga Analiza Klaster e mostrave të ujit ................... - 119 -
Figura 3.47: Paraqet Analizën Klaster e metaleve të rënda për sedimentet e lumenjve
Trepçë dhe Sitnicë....................................................................................................... - 120 -
Figura 3.48: Paraqet Analizën Klaster e metaleve të rënda për mostrat e dheut ....... - 121 -
Figura 3.49: Gjatësia e gjethes së Salix purpurea nëpër stacionet e marrjes së bimës,
shtator 2013. ................................................................................................................ - 123 -
Figura 3.50: Gjerësia e gjethes së Salix purpurea nëpër stacionet e marrjes së bimës,
shtator 2013. ................................................................................................................ - 124 -
Figura 3.51: Paraqitja grafike e pigmenteve fotosintetike për peshë të njomë të materialit
gjethor në muajin shtator 2013 ................................................................................... - 125 -
Figura 3.52: Paraqitja grafike e pigmenteve fotosintetike për peshë të thatë të materialit
gjethor në muajin shtator 2013 ................................................................................... - 127 -
Figura 3.53: Paraqitja grafike e raportit te pigmenteve fotosintetike të materialit gjethor
në muajin shtator 2013 ................................................................................................ - 128 -
Figura 3.54: Paraqitja grafike e vlerave të pigmentit në gjethet e Salix purpurea të matura
me klorofilmetër, shtator 2013. ................................................................................... - 129 -
Figura 3.55: Gjatësia e gjethes së Salix purpurea nëpër stacionet e marrjes së bimës,
qershor 2014................................................................................................................ - 130 -
Figura 3.56: Gjerësia e gjethes së Salix purpurea nëpër stacionet e marrjes së bimës,
qershor 2014................................................................................................................ - 131 -
Figura 3.57: Paraqitja grafike e pigmenteve fotosintetike për peshë të njomë të materialit
gjethor në muajin qershor 2014 .................................................................................. - 132 -
Figura 3.58: Paraqitja grafike e pigmenteve fotosintetike për peshë të thatë të materialit
gjethor në muajin qershor 2014 .................................................................................. - 133 -
Figura 3.59: Paraqitja grafike e raportit te pigmenteve fotosintetike të materialit gjethor
në muajin qershor 2014 ............................................................................................... - 134 -
Figura 3.60: Paraqitja grafike e vlerave të pigmentit në gjethet e Salix purpurea të matura
me klorofilmetër, qershor, 2014. ................................................................................. - 135 -
Figura 3.61: Gjatësia e gjethës të Salix purpurea nëpër stacionet e marrjes së bimës,
shtator 2014 ................................................................................................................. - 136 -
Figura 3.62: Gjerësia e gjethes së Salix purpurea nëpër stacionet e marrjes së bimës,
shtator 2014 ................................................................................................................. - 137 -
Figura 3.63: Materialet e përzgjedhura të gjethes Salix purpurea dhe të vlerësuara në
laborator sipas përzgjedhjes në 6 stacionet. ................................................................ - 138 -
Figura 3.64: Paraqitja grafike e pigmenteve fotosintetike për peshë të njomë të materialit
gjethor në muajin shtator 2014 ................................................................................... - 139 -
Figura 3.65: Paraqitja grafike e pigmenteve fotosintetike për peshë të thatë të materialit
gjethor në muajin shtator 2014 ................................................................................... - 141 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
X
PËRMBAJTJA LISTA E FIGURAVE....................................................................................................... VI
PËRMBAJTJA ................................................................................................................... X
FALËNDERIME ........................................................................................................... XIV
PARATHËNIE ................................................................................................................ XV
HYRJE ............................................................................................................................ - 1 -
QËLLIMI I PUNIMIT .................................................................................................... - 3 -
OBJEKTIVAT E PUNIMIT ........................................................................................... - 3 -
KAPITULLI I: KONSIDERATA TË PËRGJITHSHME TEORIKE ............................ - 4 -
1.1. Uji si resurs natyror .............................................................................................. - 4 -
1.1.1. Llojet e ndotjeve të sistemeve ujore .............................................................. - 5 -
1.1.2. Burimet e ndotjes së ujërave .......................................................................... - 6 -
1.1.3. Gjendja mjedisore e lumenjve në Kosovë ..................................................... - 7 -
1.2. DISA PARAMETRA FIZIKË DHE KIMIKË TË SISTEMEVE UJORE .......... - 8 -
1.2.1. Oksigjeni i tretur si tregues i cilësisë së ujërave ............................................ - 8 -
1.2.2. Përqëndrimet luhatëse të oksigjenit të tretur në ujë ..................................... - 10 -
1.2.3. Faktorët që ndikojnë në oksigjenin e tretur në ujë ....................................... - 10 -
1.2.4. Nevoja Biologjike për Oksigjen (NBO) ...................................................... - 13 -
1.2.5. Përçueshmëria elektrike ............................................................................... - 14 -
1.2.6. Përqëndrimi i joneve hidrogjen - (pH-i i ujërave) ....................................... - 15 -
1.2.7. Ndryshimet ditore dhe sezonale të pH-it ..................................................... - 15 -
1.2.8. Temperatura ................................................................................................. - 16 -
1.2.9. Lëndët e ngurta të tretshme (TDS) .............................................................. - 16 -
1.3. METALET E RËNDA NË MJEDISIN JETËSOR ............................................ - 16 -
1.3.1. Ndotja e ujit dhe sedimentit të lumenjve me metale të rënda ...................... - 16 -
1.3.2. Origjina e metaleve të rënda në sistemet ujore ............................................ - 18 -
1.3.3. Faktorët që ndikojnë në mobilitetin e metaleve të rënda në ujëra ............... - 19 -
1.4. METALET E RËNDA NË TOKË (DHE) ......................................................... - 20 -
1.4.1. Burimet natyrore të metaleve të rënda në tokë ............................................ - 21 -
1.4.2. Burimet litogjenike (gjeologjike). ............................................................... - 21 -
1.4.3. Mineralizimi Metalogjenik .......................................................................... - 21 -
1.4.4. Burimet antropogjene të metaleve në tokë .................................................. - 23 -
1.4.5. Depozitimi atmosferik ................................................................................. - 23 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
XI
1.4.6. Minierat dhe shkritoret ................................................................................ - 23 -
1.4.7. Materiali agraro-bujqësor. ........................................................................... - 24 -
1.4.8. Djegia e karburanteve fosile. ....................................................................... - 24 -
1.4.9. Industritë metalurgjike. ................................................................................ - 24 -
1.4.10. Mallrat elektronike. ................................................................................... - 25 -
1.4.11. Vend-depozitimet e mbeturinave. .............................................................. - 25 -
1.4.12. Lëvizshmëria e metaleve të rënda në tokë ................................................. - 25 -
1.5. METALET E RËNDA NË BIMË ...................................................................... - 27 -
1.5.1. Ndikimi i faktorëve të mjedisit në marrjen dhe grumbullimin e metaleve të
rënda në bimë ......................................................................................................... - 29 -
1.5.2. Transporti dhe shpërndarja e metaleve të rënda në bimë ............................ - 29 -
1.6. Fotosinteza ......................................................................................................... - 30 -
1.6.1. Pigmentet fotosintetike ................................................................................ - 32 -
1.7. BIMËT SI INDIKATORË ................................................................................. - 34 -
1.7.1. Salix purpurea (shelgu) ............................................................................... - 35 -
1.8. Burimet e ndotjes së mjedisit në zonën e Mitrovicës ......................................... - 36 -
KAPITULLI II: MATERIALI DHE METODAT ........................................................ - 41 -
2.1. ZONA E STUDIMIT ......................................................................................... - 41 -
2.1.1. Komente të përgjithshme për lumenjtë e studiuar ....................................... - 42 -
2.2. PËRCAKTIMI I PARAMETRAVE FIZIKË DHE KIMIKË NË UJË.............. - 43 -
2.2.1. Metodika e përcaktimit të përmbajtjes së oksigjenit në ujë - Metoda e
Winklerit ................................................................................................................ - 43 -
2.2.2. Pajisjet që do të përdoren gjatë përcaktimit të oksigjenit të tretur në ujë .... - 44 -
2.2.3. Reagjentët që përdoren për fiksimin e oksigjenit të tretur në ujë ................ - 44 -
2.2.4. Principi i metodikës ..................................................................................... - 44 -
2.2.5. Ecuria e punës .............................................................................................. - 45 -
2.2.6. Procedurat e testimit për nevojën biokimike për oksigjen (NBO) .............. - 46 -
2.3. Matja e disa parametrave fiziko-kimikë në ujërat e lumenjve të studiuar ......... - 46 -
2.4. ANALIZIMI I PËRQENDRIMIT TË METALEVE TË RËNDA NË MOSTRA.... -
47 -
2.4.1. Marrja dhe përgatitja e mostrave të ujit ....................................................... - 47 -
2.4.2. Marrja dhe përgatitja e mostrave të sedimentit ........................................... - 48 -
2.4.3. Marrja dhe përgatitja e mostrave të dheut (tokës) ....................................... - 49 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
XII
2.4.4. Marrja dhe përgatitja e mostrave të gjethes së bimës Salix purpurea ......... - 51 -
2.5. Kontrolli i cilesisë së analizës ............................................................................ - 52 -
2.6. Udhëzimet e punës për ICP ................................................................................ - 52 -
2.7. ANALIZA E PIGMENTEVE FOTOSINTETIKE ............................................ - 53 -
2.7.1. Ekstraktimi i materialit ................................................................................ - 53 -
2.8. METODAT PËR VLERËSIMIN E TREGUESVE TË NDOTJES ................... - 55 -
2.8.1. Faktori i ndotjes (CF) .................................................................................. - 56 -
2.8.2. Shkalla e ndotjes (Cd) dhe shkalla e modifikuar e ndotjes (mCd) .............. - 56 -
2.8.3. Përcaktimi i indeksit të ngarkesës së ndotjes (Pollution load index-PLI) ... - 56 -
2.8.4. Përcaktimi i indeksit të gjeoakumulimit (Igeo) ........................................... - 57 -
KAPITULLI 3: REZULTATE DHE DISKUTIME ..................................................... - 58 -
3.1. TË DHËNA MBI OKSIGJENIN E TRETUR, OKSIGJENIN E TRETUR PAS 5
DITËSH DHE NEVOJËN BIOLOGJIKE PËR OKSIGJEN .................................... - 58 -
3.1.1. OKSIGJENI I TRETUR (DO) .................................................................... - 58 -
3.1.2. OKSIGJENI I TRETUR PAS 5 DITËSH (DO5) ......................................... - 60 -
3.1.3. NEVOJA BIOLOGJIKE PËR OKSIGJEN (NBO) ..................................... - 62 -
3.2.1. TË DHËNAT MBI VLERAT E pH-it ......................................................... - 65 -
3.2.2. TË DHËNAT MBI VLERAT E TEMPERATURËS .................................. - 67 -
3.2.3. TË DHËNAT MBI VLERAT E PËRÇUESHMËRISË ELEKTIKE .......... - 69 -
3.2.4. TË DHËNAT MBI VLERAT E TDS .......................................................... - 71 -
3.3. PËRQËNDRIMI I METALEVE TË RËNDA NË MOSTRAT E UJIT TË
LUMENJVE .............................................................................................................. - 73 -
3.3.1. PËRQËNDRIMI I ARSENIKUT ................................................................ - 73 -
3.3.2. PËRQËNDRIMI I KADMIUMIT ............................................................... - 74 -
3.3.3. PËRQËNDRIMI I KOBALTIT................................................................... - 75 -
3.3.4. PËRQËNDRIMI I KROMIT ....................................................................... - 76 -
3.3.5. PËRQËNDRIMI I BAKRIT ........................................................................ - 78 -
3.3.6. PËRQËNDRIMI I NIKELIT ....................................................................... - 79 -
3.3.7. PËRQËNDRIMI I PLUMBIT ..................................................................... - 80 -
3.3.8. PËRQËNDRIMI I ZINKUT ........................................................................ - 81 -
3.4. KLASIFIKIMI I UJËRAVE TË LUMENJVE TREPÇA DHE SITNICA ........ - 83 -
3.5. PËRQËNDRIMI I METALEVE TË RËNDA NË MOSTRAT E SEDIMENTIT ... -
83 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
XIII
3.5.1. PËRQËNDRIMI I ARSENIKUT ................................................................ - 84 -
3.5.2. PËRQËNDRIMI I KADMIUMIT ............................................................... - 85 -
3.5.3. PËRQËNDRIMI I KOBALTIT................................................................... - 87 -
3.5.4. PËRQËNDRIMI I KROMIT ....................................................................... - 88 -
3.5.5. PËRQËNDRIMI I BAKRIT ........................................................................ - 90 -
3.5.6. PËRQËNDRIMI I NIKELIT ....................................................................... - 91 -
3.5.7. PËRQËNDRIMI I PLUMBIT ..................................................................... - 93 -
3.5.8. PËRQËNDRIMI I ZINKUT ........................................................................ - 94 -
3.6. TREGUESIT E NDOTJES ................................................................................ - 96 -
3.6.1. Faktori i ndotjes (CF) .................................................................................. - 96 -
3.6.2. Shkalla e ndotjes (Cd) dhe shkalla e modifikuar e ndotjes (mCd) ............ - 101 -
3.6.3. Indeksi i ngarkesës së ndotjes (PLI) .......................................................... - 105 -
3.6.4. Indeksi i gjeoakumulimit (Igeo) ................................................................ - 106 -
3.7. PËRQËNDRIMI I METALEVE TË RËNDA NË MOSTRAT E DHEUT..... - 111 -
3.8. PËRQËNDRIMI I METALEVE TË RËNDA NË MOSTRAT E Salix purpurea ... -
114 -
3.9. Faktori i bioakumulimit ose i biokoncentrimit ................................................. - 117 -
3.10. Analiza statistikore ......................................................................................... - 119 -
3.10.1. Analiza Klaster e metaleve të rënda në mostrat e ujit ............................. - 119 -
3.10.2. Analiza Klaster e metaleve të rënda në mostrat e sedimentit .................. - 120 -
3.10.3. Analiza Klaster e metaleve të rënda në mostrat e dheut .......................... - 121 -
3.11. PIGMENTET FOTOSINTETIKE ................................................................. - 122 -
PËRFUNDIM ............................................................................................................. - 143 -
REKOMANDIME ...................................................................................................... - 145 -
REFERENCAT ........................................................................................................... - 146 -
LISTA E PUBLIKIMEVE .......................................................................................... - 154 -
ABSTRAKTI .............................................................................................................. - 156 -
ABSTRACT ................................................................................................................ - 156 -
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
XIV
FALËNDERIME
Punimi i kësaj teze doktorate nuk do të kishte qenë i mundur pa mbështetjen dhe
përkrahjen e shumë personave të caktuar.Kështu që, në mënyrën më të sinqertë shpreh
falënderimet e mia për ta.
Dëshiroj t’i shpreh mirënjohjen dhe vlerësimin e thellë udhëheqëses timeProf. As. Arjana
Ylli-Kraja, për udhëheqjen e dobishme, ndihmesën e papërtuar, bashkëpunimin dhe
sugjerimet gjatë këtij studimi.Gjithashtu falënderim i veçantë për Prof. Alfred Mullaj që
na ka sugjeruar në zgjedhjen e bimës që kemi marr për studim.
Një falënderim i veçantë i kushtohet familjes sime, nënës Kimetes, bashkëshortit Fehmiut
dhe tre femijëve të mi, Indritit, Sihanës dhe Blinëspër mbështetjen, durimin, inkurajimin
dhe inspirimin e vazhdueshëm që më kanë dhënë gjatë gjithë studimeve të mia.
Nuk duhet lënë pa përmendur edhe laborantët e departamentit të Bioteknologjisënë
Fakultetin e Shkencave tëNatyrës, në Universitetin e Tiranësdhe të laboratorit Agrovet në
Fushë Kosovë për mundësimin e kryerjes së punës eksperimentale.
Gjithashtu i falënderoj të gjithë kolegët veçanërisht Dr.sc Mihone Kerolli- Mustafa,
shokët dhe miqtë.
Faleminderit nga zemra!
Flora Zabërgja- Ferati
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
XV
PARATHËNIE
Mitrovica është e njohur si qendër mineraro-industriale, e cila ballafaqohet me probleme
të shumta mjedisore. Proceset mineraro-industriale të cilat janë aplikuar në repartet e
kompleksit industrial “Trepça” kanë rezultuar me ndotje enorme të mjedisit.
Krahas aktiviteteve punuese metalurgjike, përkatësisht kimike të këtyre reparteve janë
krijuar edhe mbetje industriale, të cilat konsiderohen si ndotës potencial të tokës, ajrit,
ujit dhe bimësisënë këtë rajon.
Studimi fokusohet në hulumtimin dhe vlerësimin e gjendjes mjedisore të lumenjve Trepçë
dhe Sitnicë në zonën e Mitrovicës dhe është rezultat i punës disa vjeçare teorike dhe
praktike.
Është verejtur se përqëndrimi i shumicës së metaleve të analizuara ishte shumë më i lartë
se sa vlerat maksimale të lejuara kosovare dhe evropiane. Parametrat e cilësisë së ujit
duke përfshirë DO, DO5, NBO, PE, temperaturën, pH-in dhe TDS janë matur në të njejtat
vendmostrime. Përqëndrimi i lartë i As, Cd, Pb, Zn e ka origjinën kryesisht nga burimet
antropogjene.
Duke marr parasush që bimët janë gjithnjë duke u përdorur si mjete shumë efektive dhe
të ndjeshme për njohjen dhe parashikimin e streseve mjedisore, kemi përzgjedhur specien
Salix purpurea si bioindikatorëpër të vlerësuar gjendjen mjedisore të zonës ku kemi bërë
studimin. Në bazë të pranisë ose mungesës së bimës së caktuar në një ekosistem, ne mund
të sjellim përfundime të rëndësishme për shëndetin e mjedisit.
Analiza klaster është aplikuar për të vlerësuar cilësinë e ujit dhe të sedimentit të lumenjve
të lartëpërmendur dhe për të identifikuar burimet potenciale të ndotjes së këtyre
lumenjve.
Kjo gjendje e krijuar mjedisore është shumë shqetësuese për ekosistemet dhe për
shëndetin publik, prandaj përmirësimi i gjendjes aktuale mjedisore të ekosistemeve,
rikthimi i vlerave mjedisore dhe arritja e ekuilibrit mjedisor është e domosdoshme, sepse
kemi përgjegjësi për brezat që do të vijnë.
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 1 -
HYRJE
Zhvillimi intensiv i industrisë dhe i teknologjisë në tërë planetin tonë kanë shkaktuar
degradime të mëdha mjedisore dhe prishje të ekuilibrit ekologjik. Ndotja e mjedisit me
metale të rënda është prezente në shumë zona industriale dhe minerare në të gjithë botën,
përfshirë dhe vendin tonë.
Miniera e Trepçës është një vendburim i lashtë i plumbit, zinkut, argjendit, kristaleve dhe
mineraleve të ndryshme në Kosovë, gjegjësisht në komunën e Mitrovicës. Shkrirja e
metaleve dhe përpunimi industrial i tyre kanë qenë të përqendruara në shkritoren e
plumbit në Zveçan, në Elektrolizën e zinkut, Fabrikën e baterive në Mitrovicë dhe në
Flotacionin e xehes në Tunelin e Parë. Shfrytëzimi i resurseve natyrore, në veçanti e
metaleve nga minierat e Trepçës dhe procesimi i tyre deri në produktin final përbënte afro
40% të prodhimeve industriale në Kosovë.
Në këto aktivitete industriale, duke pasur parasysh që nuk aplikohen masa për mbrojtjen e
mjedisit, kanë shkaktuar dhe vazhdojnë të shkaktojnë ndikime të mëdha në mjedis,
prandaj pasojat e tyre nuk janë rehabilituar sot e kësaj dite. Industria është çelësi i
zhvillimit ekonomik të një vendi, por njëkohësisht hyn në radhën e ndikuesve më të
mëdhenj në mjedis.
Kosova aktualisht ka një numër të madh problemesh mjedisore. Këto probleme kanë
ardhur kryesisht si pasojë e përdorimit të pakontrolluar të resurseve natyrore dhe minerale
nëpër dekada deri në ditët e sotme. Si rrjedhojë, atmosfera, burimet ujore, shumë mjedise
të tokës si dhe bimësia janë ndotur nga një larmi e madhe e përbërjeve toksike.
Ne e kemi përzgjedhur rajonin e Mitrovicës si zonë studimi të punimit tonë për shkak se
është zonë industriale dhe ballafaqohet me probleme të shumta mjedisore që nga viti
1927 e deri në ditët e sotme. Në këtë zonë, nuk janë marrë parasysh standardet minimale
mjedisore, ka munguar sistemi për monitorim mjedisor dhe niveli i ulët i vetëdijes për sa i
përket nevojës për ruajtjen e mjedisit.
Gjatë aplikimit të proceseve minerare-industriale në kompleksin industrial “Trepça”,
përkatësisht përfitimit të lëndëve të para dhe finalizimit të tyre, janë krijuar mbetje të
ngurta, të lëngëta dhe të gazta, të cilat janë shkarkuar në mjedis pa kurrfarë trajtimi
paraprak. Shumica e këtyre mbetjeve me përbërje të ndryshme kimike dhe fizike
(granulometrike), janë të depozituara në vend-depozitime në lokacione të caktuara në
Mitrovicë me rrethinë dhe, fatkeqësisht, këto depozitime janë të hapura, pra nuk i
përmbushin standardet minimale të parapara nga Bashkimi Evropian. Meqenëse këto
vend-depozitime janë në afërsi të brigjeve të lumenjve Sitnicë, Trepçë dhe Ibër në zonën
e Mitrovicës, përbërja toksike e mbetjeve industriale nga këto depozitime konsiderohen
se janë ndotës potencialë të tokës, bimësisë dhe uljes së cilësisë së ujit të këtyre
lumenjve.
Është e rëndësishme të përmendet se përreth këtyre vend-depozitimeve industriale,
hapësira është e populluar, gjë që mund të paraqesë një kërcënim serioz për shëndetin e
njerëzve, të cilët shfrytëzojnë ujin e lumenjve për ujitje dhe tokën e punueshme për
kultivimin e produkteve bujqësore. Ministria e Mjedisit dhe Planifikimit Hapësinor e
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 2 -
Republikës së Kosovës i ka cilësuar të gjitha këto vend-depozitime, si hot spote (vende të
nxehta) për rajonin e Mitrovicës (Raport - Hotspotet mjedisore në Kosovë, 2012).
Komuna e Mitrovicës në përgjithësi ka pasuri të mjaftueshme ujërash, sepse nëpër të
kalojnë katër lumenj, si: Ibri, Sitnica, Lushta dhe Trepça. Në studimin tonë kemi marrë
për studim lumenjtë Sitnica dhe Trepça, sepse i kemi konsideruar se janë lumenj me
ndotje më të lartë. Cilësia e ujërave të lumenjve Sitnicë dhe Trepçë është konsideruar
shumë e ulët, për arsye se, përveç ujërave të zeza të patrajtuara, ato janë edhe kolektorë të
shkarkimeve industriale. Kërcënim serioz i ndotjes së lumit Sitnicë me metale të rënda,
konsiderohet edhe kullimi i ujërave nga vend-depozitimet në Parkun Industrial të
Mitrovicës (PIM), të cilat derdhen drejtpërdrejtë në rrjedhën e ujit të lumit dhe kështu
ndikojnë në cilësinë e ujit dhe të sedimentit të këtij lumi. Këto metale, edhe pse
depozitohen vazhdimisht në norma të vogla, gjatë periudhave të gjata kohore
grumbullohen dhe paraqesin kërcënim serioz për ekosistemin ujor dhe qeniet e gjalla.
Gjatë përpunimit të xehes së Pb-Zn në flotacionin e Tunelit të Parë, koncentratin e
plumbit e kanë transportuar në shkritoren e Zveçanit, ndërsa koncentrati i zinkut
transportohej në Metalurgjinë e zinkut në Mitrovicë. Fabrika e flotacionit për përpunimin
e xehës së metaleve me ngjyra, në procesin teknologjik shfrytëzon sasi të mëdha të ujit,
ku, pas përfundimit të ciklit teknologjik, së bashku me ujin që del nga nëntoka e minierës
së Trepçës, shkarkohen në rrjedhën e ujit të lumit Trepça pa kurrfarë trajtimi paraprak,
kështu që dukshëm bëjnë ndotjen e ujit dhe të sedimentit të këtij lumi.
Ambientalistët janë duke punuar intensivisht në shumë vende për të siguruar program të
përshtatshëm arsimor për popullsinë, për rritjen e ndërgjegjësimit, parandalimin e ndotjes
dhe, në të njëjtën kohë, për menaxhimin më të drejtë të ekosistemeve (Demirak et al.
2006; Gashi et al. 2011).
Siç është raportuar nga Gashi et al. (2011), cilësia e ujit të lumenjve në Evropë është një
nga shqetësimet më eminente për të ardhmen. Direktiva Kornizë e Ujërave (WFD, 2000),
kërkon nga shtetet anëtare të BE-së, për të zhvilluar dhe zbatuar një sistem të integruar të
mbrojtjes së ujërave, përmirësimin dhe përdorimin e qëndrueshëm të tyre. Sipas (WFD,
2000), të gjithë trupat ujorë pritet të arrijnë status të mirë ekologjik ose potencial të mirë
ekologjik dhe status të mirë kimikë deri në fund të vitit 2015.
Kosova, si një shtet i ri që synon integrimin në Bashkimin Evropian, ka harmonizuar
legjislacionin kombëtar për ujërat me Direktivën Kornizë për Ujëra të BE-së. Ka shumë
pak referenca për ujërat dhe sedimentet e lumenjve në Kosovë, megjithatë, ato janë të
gjitha për sa i përket cilësisë kimike (Bacaj and Branica 1983; Rugova et al. 1989;
Berisha et al. 2008 and Gashi et al. 2011). Këta autorë kanë raportuar për nivelet e larta të
metaleve të rënda, kryesisht në ujin dhe sedimentin e lumit Sitnica. Këto nivele janë
shumë të larta për shkak të inputeve nga shkarkimet industriale, erozionit të mbetjeve
minerare dhe kullimit të ujërave nga vend-depozitimet industriale. Nuk ka studime që
raportojnë vlerësimin e gjendjes mjedisore (ekologjike) të lumenjve në Kosovë.
Në përgjithësi, për të vlerësuar ndotjen metalike në ujërat dhe sedimentet e lumenjve,
përdoren shpesh tregues të ndotjes, si: faktori i ndotjes (CF), shkalla e ndotjes (Cd),
indeksi i ngarkesës së ndotjes (PLI), indeksi i gjeoakumulimit (I geo) dhe faktori i
pasurimit (EF) (Ideriah et al. 2012; Özkan 2012; Moore et al. 2009; Li et al. 2000).
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 3 -
Pasi që shumica prej këtyre treguesve të ndotjes janë shumë të përdorur në tërë botën në
vlerësimin e gjendjes mjedisore të lumenjve, shpresojmë që të sigurojmë informacionin e
parë dhe të dobishëm në lidhje me gjendjen mjedisore të lumenjve Sitnicë dhe Trepçë, ku
mund t’i referohen edhe studiuesit e tjerë në Kosovë.
QËLLIMI I PUNIMIT
Qëllimi i punimit është vlerësimi i ndotjes mjedisore në dy lumenj dhe ekosistemet e tyre,
veçanërisht në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e Mitrovicës si rezultat i aktiviteteve
punuese metalurgjike, përkatësisht kimike të reparteve të kompleksit industrial “Trepça”.
Paraqitja e gjendjes aktuale ekzistuese për periudhën 2013-2014.
OBJEKTIVAT E PUNIMIT
Në mënyrë specifike, objektivat e punimit janë:
Paraqitja e një pasqyre reale të gjendjes ekzistuese mjedisore të lumenjve Sitnica dhe Trepça në zonën e Mitrovicës, duke u bazuar në parametra fiziko-kimikë
përfshirë: oksigjenin e tretur (DO), oksigjenin e tretur pas pesë ditësh (DO5),
nevojën biologjike për oksigjen (NBO), temperaturën, pH- in, përçueshmërinë
elektrike dhe TDS.
Përcaktimi i nivelit të përqëndrimit të metaleve të rënda përfshirë: As, Cd, Cr, Co, Cu, Ni, Pb dhe Zn në ujin dhe sedimentin e lumenjve Sitnicë dhe Trepçë.
Shqyrtimi i nivelit të ndotjes duke përdorur indikatorët e ndotjes si: faktori i ndotjes (CF), shkalla e ndotjes (Cd), indeksi i ngarkesës së ndotjes (PLI), shkalla
e modifikuar e ndotjes (mCd) dhe indeksi i gjeoakumulimit (Igeo).
Hulumtimi i natyrës së ndotjes së ujërave dhe sedimenteve të këtyre lumenjve, duke përdorur analizën shumëparametrike (Analizën Klaster).
Përcaktimi i nivelit të përqëndrimit të metaleve të rënda në gjethet e Salix purpurea, si dhe në tokë (dhe) ambienti ku është rritur kjo bimë, si dhe analizimi
i pigmenteve fotosintetike të gjethes së Salix purpurea
Vlerësimi i efikasitetit të akumulimit të metaleve të rënda në gjethet e Salix purpurea.
Dhënia e rekomandimeve mbi masat parësore (prioritare) të nevojshme për përmirësimin e cilësisë së këtyre ujërave dhe mjedisit të kësaj zone në përgjithësi.
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 4 -
KAPITULLI I: KONSIDERATA TË PËRGJITHSHME TEORIKE
1.1. Uji si resurs natyror
Krahas zhvillimit të shoqërisë njerëzore, gjithnjë e më tepër rriten nevojat për ujë. Uji
është një burim i pashtershëm, por çdo herë duhet pasur parasysh se për mbijetesë nuk
është e nevojshme vetëm sasi e madhe e ujit, por është e nevojshme që cilësia e ujit të
jetë e tillë që të mund të përdoret. Nëse, kur bëhet e ditur që rezervat e ujit të pijshëm në
natyrë janë të kufizuara në 1% të ujit të përgjithshëm në dispozicion, atëherë problemi i
ndotjes së ujit dhe i furnizimit me ujë të pijshëm është bërë më serioz, sepse uji mund të
bëhet një faktor kufizues për mbijetesën dhe zhvillimin e civilizimit të mëtejshëm
njerëzor.
Uji mbulon rreth 71% të sipërfaqes së Tokës, nga kjo sasi, 97% e rezervave botërore të
ujit është në oqeane, ndërsa vetëm 3% është ujë i ëmbël. Nga sasia e përgjithshme e ujit
të ëmbël 77% e ujit është e “bllokuar” në akullnaja dhe dëborë, ndërsa vetëm 1% e asaj
pjese i takon ujërave sipërfaqësore, duke përfshirë: lumenj, liqene, pellgje etj. Tabela 1.1
tregon burimet dhe sasinë e ujit në Tokë (USGS, 2007).
Tabela 1.1: Burimet dhe sasia e ujit në Tokë
Në figurën e mëposhtme është paraqitur cikli gjeokimik i ujit në formën e tij më të
thjeshtë. Rreth 86% e gjithë avullit të ujit që ndodhet në atmosferë, e ka origjinën nga
avullimi i ujit të oqeaneve, por vetëm 78% e tij bie përsëri në oqeanet. Pra, uji është i
vetmi resurs i pashtershëm në planetin e tokës. Uji avullon nga toka në atmosferë dhe
avujt e ujit me anë të erës transportohen në shtresa të larta të atmosferës, ku kondensohen
dhe rikthen në tokë në formë të të reshurave atmosferike (Korça B., 2003). Kjo sasi e ujit
që bie në tokë, kthehet përsëri në oqeane nëpërmjet rrjedhjeve (lumenjve dhe ujërave
nëntokësore). Është pikërisht kjo sasi uji që përbën burimin natyror të ujërave të ëmbla, të
cilat janë në dispozicion për t’u përdorur nga njerëzit (Çullaj A., 2010).
Burimet e ujit Sasia e ujit të përgjithshëm në tokë (%)
Oqeanet 97,24
Akullnajat 2,14
Ujërat nëntokësore 0,61
Liqenet 0,009
Detet 0,008
Lagështia e tokës 0,005
Lageshtia atmosferike 0,001
Lumenjtë 0,0001
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 5 -
Figura 1.1: Cikli gjeokimik i ujit në Tokë
Sot bota përballet me mungesë të ujit të pijshëm. Sipas OBSH, 2007, nga mungesa e ujit
çdo ditë në botë vdesin nga 25.000 njerëz, kurse nga përdorimi i ujit të ndotur çdo ditë
sëmuren me qindra e mijëra njerëz. Llogaritet se 1/3 e popullsisë botërore ose rreth 2
miliardë njerëz nuk kanë sasi të mjaftueshme të ujit, por edhe as ujë cilësor për pije. Këto
statistika tregojnë se tani janë rreth 200 vatra të krizës, të cilat lidhen me problemet e
furnizimit me ujë, ndërsa kjo gjendje mund të jetë shkas për konflikte të mundshme për
rezerva të ujit (Population Reports-Water, 1998). Në ditët e sotme shqetësuese janë dy
probleme në lidhje me ujërat natyrore: ndotja dhe pakësimi i rezervave të ujërave të
ëmbla.
1.1.1. Llojet e ndotjeve të sistemeve ujore
Sipas natyrës ose efekteve dhe pasojave që një ndotje reflektohet në mjedisin jetësor,
format e ndotjes mund të kategorizohen në tre kategori:
Ndotje fizike
Ndotje kimike dhe
Ndotje biologjike
Kategoria e parë e ndotjes nënkupton ndryshimet e karakteristikave elementare fizike të
ujërave, si: temperatura, tejdukshmëria, turbiditeti etj. Kategoria e dytë (ndotja kimike)
është e bazuar në spektrin e gjerë të agjentëve kimikë, me të cilët çrregullohen disa nga
karakteristikat themelore natyrore të ujërave, si: vlera e pH, përbërja minerale, sasia e
oksigjenit të tretur, etj. Ndotja e ujërave nga substancat kimike mund të ndahet në dy
grupe: në ndotje kimike organike dhe në ndotje kimike inorganike. Në ndotje kimike
organike hyjnë: nafta dhe derivatet e saj, ndërsa në ndotje kimike inorganike hyjnë:
ndotja me acide, me alkale, me kripëra, me metale të rënda (merkuri, plumbi, arseniku,
kadmiumi, mangani, kromi etj). Kategoria e tretë nënkupton ndotjen e ujërave me
baktere, viruse dhe organizma të tjerë, të cilët janë shkaktarë ose bartës të sëmundjeve të
ndryshme. Ndotja e sistemeve ujore përcillet me pasoja të rënda për mjedisin jetësor, por
edhe për vet njeriun (Ramadani, I., 2011). Në rrezik më të madh nga ndotja kimike
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 6 -
inorganike janë lumenjtë e zonave industriale, në brigjet e të cilëve janë lokalizuar më
shumë objekte të industrisë kimike, siç është rasti me lumenjtë Sitnicë dhe Trepçë, të cilët
janë të ndotur me metale të rënda si rezultat i shkarkimit të ujërave të patrajtuara
industriale.
1.1.2. Burimet e ndotjes së ujërave
Shumë probleme të ndotjeve të ujërave natyrore kanë qenë të panjohura për një kohë
relativisht të gjatë, deri sa ato janë bërë të dukshme dhe të matshme. Ndotjet e ujërave
janë më shpesh një problem lokal që shkaktohen nga shkarkimet e mbeturinave të lëngëta
në lumenj apo liqene, kryesisht nga shkarkimet e ujërave të zeza. Ndotjet e burimeve të
ujërave të ëmbla, krahas rritjes së vazhdueshme të kërkesave për ujë, ka bërë që sot të
flitet për një krizë globale të burimeve ujore, e cila mendohet se do të ndodhë ndërmjet
viteve 2025 dhe 2050 (Çullaj, 2010). Studimi i ndotjeve të ujërave përbën një problem të
rëndësishëm mjedisor. Janë të shumta lëndët kimike që mund të shkaktojnë ndotje të
ujërave; ndër më të zakonshmet përmendim: mbeturinat e lëngëta urbane dhe industriale,
plehrat kimike, pesticidet dhe kimikatet e tjera që përdoren në bujqësi, lëndët larëse
sintetike (detergjentet), nafta dhe produktet e saj, metalet e rënda, etj.
Burimet e ndotjes së ujërave kanë origjinë natyrore dhe antropogjene dhe mund të ndahen
në dy grupe: burime pikësore dhe jopikësore (Çullaj, 2010).
Burimet pikësore më të rëndësishme janë: shkarkimet e mbeturinave të lëngëta urbane
(ujërat e zeza) dhe të fermave blegtorale, shkarkimet e mbeturinave të industrisë, ujërat e
shpëlarjes nga vend-depozitimet e mbeturinave të ngurta, etj.
Burimet jopikësore (difuze – të përhapura, të shtrira, të shpërndara) më të zakonshme
janë: shkarkimet e ujërave të drenazhimit të tokave bujqësore, reshjet e ndotura (në
veçanti depozitimet acide), rrjedhjet e tubacioneve të ujërave të zeza, ujërat e shpëlarjes
së rrugëve, etj (Çullaj, 2010). Sipas pasojave që shkaktojnë, substancat ndotëse të ujërave
mund të ndahen në disa grupe:
a) Substanca që janë tepër toksike për njerëzit ose për florën dhe faunën ujore, si p.sh. Pb, Hg, Cd, As, cianuret, pesticidet, etj.
b) Substanca të rrezikshme për njerëzit ose florën dhe faunën, të cilat shkaktojnë dëmtime kronike ose letargjike kumulative, p.sh. hidrokarburet aromatikë
polinukleare (PAH), klorofenolet dhe shumë barna mjekësore.
c) Substanca të cilat në përqëndrime të ulëta nuk janë shumë toksike, por bëhen të tilla duke marrë pjesë në procese të caktuara biokimike në ujërat (p.sh. shndërrimi
i merkurit inorganik në metil merkur) ose për shkak të akumulimit të tyre në
mikroorganizma të caktuara (zakonisht nga planktoni).
d) Substanca që shkaktojnë rritjen e BOD (COD); të tilla janë sidomos shkarkimet e ujërave të zeza, mbeturinat e lëngëta të industrisë ushqimore, të fermave
blegtorale, etj.
e) Substanca që mund të shkaktojnë rritjen e shkallës së eutrofikimit të ujërave (nitratet dhe fosfatet).
f) Substanca që dëmtojnë pamjen e ujërave, p.sh. nafta, detergjentet, llumrat, grimcat në suspension, shishet plastike, etj.
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 7 -
1.1.3. Gjendja mjedisore e lumenjve në Kosovë
Resurset ujore kanë rëndësi shumë të madhe për jetën dhe ekonominë e njeriut dhe janë
burim kryesor i plotësimit të nevojave për ujë të pijes, për ujitjen e tokave dhe për
industri. Mungesa e ujit konsiderohet si faktor kufizues i zhvillimit socio–ekonomik të
një vendi. Kosova ka rezerva të pamjaftueshme ujore, që në të ardhmen do të jenë një
faktorë kufizues për zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të vendit. Vlerësohet se Kosova
ka vetëm 1600 m3 /ujë/vit për kokë banori. Në aspektin hidrografik Kosova ndahet në 4
pellgje lumore: Drini i Bardhë, Ibri, Morava e Binçës, dhe Lepenci. Nga territori i
Kosovës në vitin me lagështi mesatare rrjedhin përafërsisht 3.8 x 109 ujë përkatësisht
121.2 m3 /sec. Karakteristikë kryesore hidrologjike në Kosovë është shpërndarja jo e
barabartë dhe jo adekuate e resurseve ujore në krahasim me nevojat. Potenciali për
energji ujore në Kosovë është shumë i vogël dhe deri më tani shfrytëzimi i saj është mjaft
modest. Edhe në Kosovë si në shumë vende të botës, shëndeti i njeriut dhe plotësimi i
nevojave të tij është gjithnjë e më tepër i kërcënuar nga cilësia jo e mirë, ose mungesa e
ujërave të pastra. Vlerësohet se Kosova ka resurse të kufizuara ujore, andaj mbrojtja,
ruajtja dhe monitorimi i cilësisë së tyre është njëra prej sfidave më të mëdha mjedisore
para shoqërisë sonë. Menaxhimi i qëndrueshëm i resurseve ujore, mbrojtja e ujërave dhe
përmirësimi i cilësisë së ujërave kërkojnë përkushtim të veçantë nga të gjithë faktorët
përgjegjës (Raport - Gjendja e ujërave në Kosovë, 2010).
Shkarkimet e ujërave të ndotura urbane dhe industriale përbëjnë burimin kryesor të
ndotjes së ujërave natyrore në Kosovë, sepse ato përmbajnë shumë lëndë që shpenzojnë
oksigjenin e tretur, komponime të tretshme të fosforit dhe azotit (eutrofikimin), baktere
dhe viruse patogjene, si dhe lëndë tjera që ndikojnë në cilësinë e ujërave.
Sot, ndotja e lumenjve dhe sedimenteve me ndotës të ndryshëm paraqet një problem
afatgjatë mjedisor, veçanërisht në zonat me presion të lartë antropogjen (Ferati F. et al,
2015). Cilësia e ujërave sipërfaqësore (lumenjve) në Kosovë nuk është e kënaqshme,
ndërsa në rajonin e Mitrovicës gjendja është shqetësuese, për shkak të ndotjes së ujërave
të lumenjve nga shkarkimet industriale dhe ky është një nga problemet mjedisore më të
mëdha të kësaj zone. Me zhvillimin e shpejtë të industrisë, përqëndrimi i popullsisë në
zonat urbane, trajtimi joadekuat i shkarkimeve industriale dhe ujërave të zeza, si dhe
shkarkimi i tyre në rrjedhat ujore, kanë bërë që cilësia e ujërave sipërfaqësore dhe
nëntokësore në zonën e Mitrovicës të jetë në rënie (Behrami, S. et al, 2008).
Cilësia e ujërave të lumenjve Sitnicë dhe Trepçë është konsideruar shumë e ulët, për
arsye se përveç ujërave të zeza të patrajtuara, ato janë edhe kolektor të shkarkimeve
industriale si pasojë e aktivitetit industrial (flotimit të xehes) dhe drenazhimit të ujërave
nga vend-depozitimet industriale në Parkun Industrial të Mitrovicës (PIM). Si rezultat i
kësaj, këta lumenj janë të ndotur në atë nivel që nuk mund të përdoren për furnizim,
ujitje, rekreacion, apo edhe për qëllime industriale pa trajtim paraprak. Për këto arsye
lumenjtë Sitnicë dhe Trepçë janë klasifikuar si lumenj të vdekur, për shkak të ndotjes së
lartë dhe nuk mund të përdoren për qëllime të caktuara pa trajtim paraprak. Bazuar në
rezultatet e vlerësimit të gjendjes mjedisore në zonën e Mitrovicës, vend-depozitimet në
PIM përmbajnëmbetje të rrezikshme dhe paraqesin një burim serioz të ndotjes me metale
të rënda dhe toksike për zonën e banuar dhe ekosistemin e lumit Sitnicë (Dekonta, 2009).
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 8 -
Në aspektin e menaxhimit të ujërave të ndotura, Kosovën e presin obligime të mëdha,
sidomos në relacion me përmbushjen e direktivave të BE (Direktiva 91/271/EEC mbi
Trajtimin e Ujërave të Ndotura Urbane) si dhe të përmbushjes së detyrimeve të tjera
ndërkombëtare. Përmbushja e obligimeve ndërkombëtare rrjedh edhe për faktin se
lumenjtë e Kosovës kalojnë nëpër vendet fqinje. Megjithatë, aktualisht Kosova ende nuk
ka një strategji për menaxhimin e ujërave të ndotur dhe për krijimin e mekanizmave
funksionalë për financimin e impianteve për trajtimin e ujërave të ndotura (Raport, 2010).
1.2. DISA PARAMETRA FIZIKË DHE KIMIKË TË SISTEMEVE UJORE
1.2.1. Oksigjeni i tretur si tregues i cilësisë së ujërave
Gazi më i rëndësishëm që ndodhet në ujëra, është oksigjeni, i cili është bazë për jetën
ujore dhe një nga treguesit më të rëndësishëm të gjendjes së cilësisë së ujërave dhe të
proceseve kimike dhe biologjike që zhvillohen në to. Oksigjeni i tretur përcakton
shkallën e zhvillimit të proceseve jetësore dhe llojshmërinë e biotës ujore. Mungesa ose
pamjaftueshmëria e oksigjenit të tretur është fatale për shumë lloje të gjallesave ujore, në
veçanti për peshqit (Çullaj, 2010).
Përmbajtja e oksigjenit në ujëështë mjaft i rëndësishëm në proceset biologjike.
Organizmat konsumojnë oksigjen për procesin e respirimit dhe kjo shkakton uljen e
përqëndrimit të O2. Njerëzit kanë nevojë për oksigjenin e atmosferës për të mbijetuar
sikurse edhe kafshët, ndërsa peshqit, bimët dhe mikroorganizmat që jetojnë në oqeane,
dete, liqene dhe lumenj, kanë nevojë për oksigjen të tretur në ujë. Nivelet e oksigjenit të
tretur (DO) tregojnë nivelet e ajrimit të ujërave. DO është esencial për të mbajtur
ekosistemet ujore të shëndetshme. Prania e oksigjenit në ujë është tregues i mirë, ndërsa
mungesa e O2 është sinjal i një ndotjeje të madhe. Sasia e ulët e DO në ujëra përshpejton
lirimin e fosforit dhe toksinave siç janë metalet e rënda nga sedimentet (Hunt. RJ and
Christiansen. IH, 2000).
Oksigjeni i tretur është një parametër shumë i matur, sepse është indikator i
drejtpërdrejtë. Nivele të papërshtatshme të oksigjenit ndikojnë menjëherë në jetën e
ekosistemit ujor. Oksigjeni në mjedisin ujor është prodhuar nga fotosinteza e bimëve dhe
algave dhe konsumohet nga frymëmarrja e bimëve, kafshëve dhe baktereve, gjatë
procesit të degradimit të materieve organike dhe gjatë procesit të oksidimit. Vlera e DO
në ujëështë një indikator i rëndësishëm për cilësinë e ujit në një ambient ujor. Oksigjeni
luan rolin vendimtar në përcaktimin e llojeve të organizmave që jetojnë në një ambient
ujor, p.sh troftës vazhdimisht i nevojitet një përqëndrim i lartë i oksigjenit për të
mbijetuar (EPA-842-B-06-003).Organizmat e tjerë ujorë janë më shumë tolerantë sa i
përket përqëndrimit të ulët apo të luhatur të oksigjenit të tretur në ujë.
Oksigjeni furnizohet në një ambient ujor nëpërmes:
Difuzionit të oksigjenit nga atmosfera në ujë, Prodhimit të oksigjenit nëpërmjet procesit të fotosintezës nga bimët.
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 9 -
Figura 1.2: Furnizimi i sistemeve ujore me oksigjen nëpërmjet difuzionit
Përqëndrimet e oksigjenit janë më të larta në ajër (21%), se sa në ujë, i cili është një
franksion i vogël (përafërsisht 1%). Kur ajri dhe uji takohen, kjo diferencë e madhe në
përqëndrime shkakton që molekula e oksigjenit në ajër të shpërndahet në ujë. Më shumë
oksigjen tretet në ujë kur era e trazon ujin, sa më shumë valët të krijojnë sipërfaqe, më
shumë difuzion mund të ndodh. Agjitacioni i sipërfaqes ujore nga erërat dhe valët e ujit e
rrisin këtë proces të difuzionit, dhe kjo dukuri është paraqitur në foton 1.2.Përzierja
vertikale e ujit e ndihmuar nga erërat, mundëson shpërndarjen e oksigjenit brenda në
lumë. Në këtë mënyrë, kjo bëhet në dispozicion të organizmave ujor të lumit, të cilët
respirojnë oksigjen (Michaud, J., 1991). Shumica e bimëve dhe organizmave ujorë mund
të rriten dhe të riprodhohen edhe kur niveli i DO kalon 5mg/l. Kur përqëndrimi i
oksigjenit të tretur bie në 3-5 mg/l, bimët dhe organizmat e gjallë shpesh janë të stresuar.
Nëse niveli i DO bie nën vlerën 3 mg/l (kjo gjendje e krijuar quhet Hipoksia), shumë
specie lëvizin diku tjetër, ndërsa ato imobile do të vdesin. Gjendja tjetër e krijuar kur
niveli i DO është nën 0.5 mg/l, quhet Anoksia (EPA-842-B-06-003).
Figura 1.3: Gjendjet e krijuara në sistemet ujore varësisht nga vlera e oksigjenit të tretur
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 10 -
1.2.2. Përqëndrimet luhatëse të oksigjenit të tretur në ujë
Oksigjeni është faktor esencial për jetën ujore. Një ambient ujor pa oksigjen do të ishte
një shkretëtirë ujore e peshqve, bimëve dhe insekteve. Për këtë arsye, shumë ekspertë e
konsiderojnë oksigjenin e tretur të jetë një nga parametrat kryesorë për të karakterizuar
cilësinë e ujit të një lumi. Për shkak se kërkon dritë, fotosinteza ndodh vetëm gjatë orëve
të ditës, ndërsa frymëmarrja dhe dekompozimi ndodhin gjatë 24 orëve. Ky ndryshim
mund të ndikojë në luhatjet e përqëndrimit të oksigjenit në ujë. Gjatë natës, kur
fotosinteza nuk ndodh, bimët nuk prodhojnë oksigjen, por ato vazhdojnë të konsumojnë
atë për frymëmarrje dhe përqëndrimi i oksigjenit të tretur në ujë bie. Faktorët që
kontrollojnë nivelin e fotosintezës dhe sasinë e oksigjenit të formuar, janë: drita, sasia e
bimëve dhe specieve ujore, temperatura dhe turbulenca (Araoye, PA., 2007). Gjatë orëve
të ditës, bimët ujore, si pasojë e procesit të fotosintezës, e thithin CO2 dhe lirojnë O2, uji
bëhet më bazik, vlera e pH-it rritet dhe sasia e oksigjenit të tretur është më e lartë. Në
anën tjetër, gjatë natës, kur bimët nuk janë aktive, prodhojnë CO2 nëpërmjet frymëmarrjes
dhe uji bëhet më acidik, vlera e pH-it dhe oksigjenit të tretur zvogëlohet (Araoye, P.A.,
2009).
Figura 1.4: Luhatjet e përqëndrimit të oksigjenit të tretur në ujë
1.2.3. Faktorët që ndikojnë në oksigjenin e tretur në ujë
Temperatura - është gjithashtu e rëndësishme për shkak të ndikimit të saj në kiminë
e ujit. Një shembull i rëndësishëm i efekteve të temperaturës në kiminë e ujit
është ndikimi i saj në oksigjen. Përmbajtja e oksigjenit në ujë varet nga temperatura,
tretshmëria e O2 në ujë zvogelohetnga 14.74mg/l në 0˚C në 7.03mg/l në 35˚C. Meqenëse
tretja e oksigjenit në ujë varet nga temperatura, presioni dhe përqëndrimi jonik, është
gjithashtu e rëndësishme të llogaritet përqindja e saturimit.
Pika e saturimit tregon nivelin me të cilin uji përgjithësisht nuk do të mbajë më oksigjen
në një temperaturë të dhënë. Supersaturimi ndodh kur uji përmban më shumë molekula
oksigjeni sesa normalisht për një temperaturë të dhënë. Në grafikun e mëposhtëmmund të
shihet efekti i temperaturave në DO.
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 11 -
Figura 1.5: Efekti i temperaturave në DO
Shpejtësia e rrjedhjes së ujit në një ambient ujor
Rrjedhja e ujit është volumi i ujit që lëviz mbi një pikë të caktuar gjatë një periudhë të
caktuar kohore, e cila është e shprehur si m3/s. Shpejtësia e rrjedhjes së ujit është e lidhur
drejtpërdrejt me motin, gjatë motit me të reshura ka rritje të nivelit të ujit në lumë dhe
zvogëlim të nivelit gjatë periudhave të thata. Ajo ndryshon edhe përgjatë stinëve të vitit,
rënie gjatë muajve të verës, kur shkalla e avullimit është e lartë dhe rritje aktive e
bimësisë ujore e cila bënë largimin e ujit nga shtrati i lumit (EPA, Monitoring of water
quality). Lumenjt me shpejtësi të madhe të rrjedhjës (lumenjt turbulent) kanë përqëndrim
më të lartë të oksigjenit të tretur në ujë, se sa ata me shpejtësi më të ngadalshme të
rrjedhjes, sepse ata janë më mirë të ajrosur (Radwan et al., 2003).Përqëndrimi i oksigjenit
varion nga volumi dhe shpejtësia e ujit e cila rrjedh në një rrjedhë. Sa më shpejt të rrjedhë
uji aq më shumë oksigjen futet në ujë nga atmosfera (shih foton). Në ujërat e lumenjve që
kanë shpejtësi të vogël të rrjedhjes, oksigjeni hyn vetëm nështresat sipërfaqësore tëujit,
dhe nëthellësi të lumit është shpesh i ulët përqëndrimi iDOpër shkak të dekompozimit të
lëndëve organike nga bakteret që jetojnë mbi ose afër fundit tërezervuarit.
Figura 1.6: Varësia e DO nga shpejtësia e rrjedhës së lumit
- Thellësia dhe gjerësia e lumit.
Gjithashtu, edhe thellësia e lumit ndikon në përqëndrimin e DO në ujë. Thellësia e lumit
përcakton se sa rrezet e diellit depërtojnë në pjesën e poshtme të lumit. Në një lumë më të
cekët, uji i lumit do të jetë më i ekspozuar ndaj ajrit dhe diellit. Ekspozimi ndaj ajrit, ku
-
Flora Ferati: Vlerësimi i ndotjes mjedisore në lumenjtë Sitnica dhe Trepça në zonën e
Mitrovicës
- 12 -
uji mund të furnizohet me oksigjen, është favorizuese për të, por ekspozimi i tepërt në
diell mund të jetë i dëmshëm nëse vije deri te rritja e theksuar e temperaturës se ujit. Sa
më i ngushtë lumi, aq më i madh ndikimi i vegjetacionit bregor. Lumenjtë e ngushtë, për
dallim nga ata më të gjerë mund të mbulohen nga hija e pemëve dhe shkurreve që rriten
në breg të lumit, dhe, me këtë rast, temperatura e ujit zvogëlohet. Lumi i thellë dhe i gjerë
do të ketë shkarkim më të madh se lumi i cekët dhe i ngushtë, duke supozuar se shpejtësia
e tyre e rrjedhjes është e njëjtë (Michaud, J.P., 1991).
- Klima/sezoni
Ndryshimet sezonale gjithashtu ndikojnë në përqëndrimin e oksigjenit të tretur.
Temperaturat e larta gjatë verës përshpejtojnë ritmet e fotosintezës dhe dekompozimit.
Kur të gjitha bimët vdesin në fund të sezonit të rritjes, dekompozimet e tyre rezultojnë me
konsumin e tepërt të oksigjenit. Sasia e oksigjenit që mund të mbahet nga uji, varet nga
temperatura e ujit (Radwan et al., 2003). Uji i ftohtë mund të mbajë më shumë DO se uji i
nxehtë. Kështu, përqëndrimet e DO në një vend përgjithësisht janë më të larta në dimër
sesa në verë. Gjatë sezonit të thatë, nivelet e ujit bien dhe rrjedhja e lumenjve
ngadalësohet. Uji lëviz më ngadalë, ai përzihet më ngadalë me ajrin dhe përqëndrimet e
DO bien. Gjatë sezonit të reshjeve, përqëndrimet e oksigjenit janë më të larta, sepse uji i
shiut ndërvep