103

marcel bačić

uz jednu skicu iz kleeove morfografije

P o n a j p r i j e b i h r i j e č i m a A n d r e a s a S p e i s e r a skici­r a o p l a t o n i č k u p i r a m i d u , k o j u j e za z n a n o s t o u m ­j e t n o s t i p o k u š a o i z v r n u t i t ek C o n r a d F ied le r .

»Za P l a t o n a p o s t o j i j e d a n d u h o v n i svi je t , k o j i m o v l a d a v a j u i k o j i i s t r a ž u j u m a t e m a t i k a i, n a d n j o m , f i lozofi ja k o j u j e o n n a z i v a o d i j a l e k t i k o m . N jegove p r e d m e t e va l j a p o j m i t i k a o n e š t o n a d a s v e r e a l n o , n i p o š t o k a o n e s t v a r n e a p s t r a k c i j e iz k o j i h j e i ščezla sva zbi l ja . N a z i v a o ih j e i d e j a m a . N a v r h u n a l a z i m o t r i , n a i m e j e d n o , b i t a k i r az l i č i to s t . M e đ u n j i m a va l j a p r o n a ć i na jv i šu , n a i m e o n u ko­jo j d r u g e n i s u p o t r e b n e . Raz l i č i to s t t o n i je , b u d u ­ći d a o n a i z i sku je dv i je da l j n j e s t v a r i k o j e su raz l ič i t e . Ali i b i t k u , ko j i n i j e k a o u H e g e l a p r a z a n , već ko j i z a sn iva r e a l n o s t , p o t r e b n o j e n e š t o š t o j e s t . P r e o s t a j e j e d n o , k o j e se oč ig l edno m o ž e po­s t av i t i s a m o za sebe . T o j e d n o š to s to j i n a d bi t ­k o m n i j e m e đ u t i m d o s t u p n o m i š l j e n j u , j e r t a d a n e b i b i lo a p s o l u t n o , n e g o s m i š l j e n j e m p o v e z a n o . Ali z n a n o s t i n a m n e p r e s t a n o sv j edoče d a k n j e m u t e ž i m o t r ažeć i h a r m o n i j u , j e d i n s t v e n o s t , l j ubav . Iz t o g a d a k l e bez t e š k o ć a p r o i s h o d i na jv i š i z a k o n z n a n j a , d a svi je t m u d r o s t i n e m o ž e m o do k r a j a p r o z r i j e t i . To j e p o d e l f i j s k o m p r o r o č a n s t v u uvi­d io već S o k r a t , k o j i j e zbog t o g a i p r o g l a š e n za n a j m u d r i j e g m e đ u l j u d i m a . Ovaj j e z a k o n i d a n a s o p ć e n i t o p r i z n a t .

M o r a m o d a k l e p o s e g n u t i za d r u g o m i d e j o m , za bi t ­k o m , i p r o m a t r a t i b i v s t v u j u ć e j e d n o . S n j i m do­s e ž e m o n a j v i š u r eg i ju z n a n j a , b i v s t v u j u ć i d u h o v n i svi je t , u k o j e m svi ž iv imo . P r o ž e t j e d v o s t r u k o š ć u s i s t o v j e t n i m s t r a n a m a , s b i v s t v u j u ć e - j e d n i m i jed-n i m - b i v s t v u j u ć i m . T o j e na jv i š i poz i t i vn i z a k o n na­šeg z n a n j a , k a z u j e d a n a m s e sve p o j a v l j u j e u dvo­s t r u k o s t i , p o l a r i t e t u : s u b j e k t - o b j e k t , p r e d o d ž b a i p r e d m e t , i zvo rn ik i s l ika . N o u i s t i n u su u t o m n a j ­v i š e m sv i j e tu on i j e d n o . « 1

Ci t i r ao s a m d a b i h se d i s t a n c i r a o . A u t o r u su re­čen ice pos luž i l e k a o u v o d u r a z u m i j e v a n j e Goet-h e o v a n a u k a o b o j a m a . Učen je o i d e j a m a iz Fedo-na , 2 n a p r i m j e r , ovd je j e t r a d i c i o n a l n o i z m i j e š a n o

o stotoj obljetnici rođenja

1 Andreas Speiser, Wissenschaftliche Voraussetzungen zu Goet­h e s F a r b e n l e h r e , u p o g o v o r u 4 0 . s v e s k u G o e t h e o v i h s a b r a n i h d j e l a , d t v , M ü n c h e n 1963. A u t o r n a p o m i n j e da s e s l u ž i o d j e l o m F r i t z a L o b e c k a » F a r b e n a n d e r s g e s e h n « . 2 U » k l a s i č n o m « u v o d u u n a u k o i d e j a m a n a l a z i s e i p o r e d b a (Fedom 99 d ) k o j u ć e G o e t h e p o t e n c i r a t i na p o č e t k u d r u g o g d i j e l a F a u s t a : ». . . u č i n i l o m i s e d a m o r a m p r i p a z i t i da m i s e n e d o g o d i k a o o n i m a k o j i g l e d a j u i p r o m a t r a j u p o m r č i n u S u n c a . M n o g i o d n j i h n a i m e u p r o p a s t e s e b i o č i , a k o n e g l e d a j u u v o d i ili b i l o č e m u s l i č n o m n j e g o v u s l i k u ( e i k o n ) . «

104

s P r o k l o v o m r e c e p c i j o m Parmenida? I m a m o d a k l e p o s l a s n e o p l a t o n i č k i m o p ć e n i t o s t i m a u v i d u ko­j i h j e P l a t o n o v n e n a p i s a n n a u k e v o l u i r a o do ev­r o p s k o g s t ava .

F i e d l e r je, p r i s j e t i v š i se P l o t i n a , i n t e r p r e t i r a o uvr i -j e ž e n o s t . » S a d r ž a j u m j e t n o s t i s i lazi iz j e d n e pro iz­v o l j n o p o s t a v l j e n e sfere iz s a v r š e n i j e g u nesav r še ­n i j e p o s t o j a n j e u p o j a v n o m svi je tu.« U i s t i n u j e o b r a t n o : o n a s e »iz d a n o g t l a č i n o m i u č inu u m ­j e t n i k a uzd iže d o s a m o s t a l n a p o s t o j a n j a « . 4 F o r m u ­laci ja , d a l e k o i z n a d p u k o g f o r m a l i s t i č k o g d i s t anc i ­r a n j a o d r o m a n t i č a r s k e p u l c h r i t u d i n i s a d h a e r e n t i s i h e r b a r t o v s k o g s l j edben i š tva , izaziva p r e d o d ž b u r e c i p r o č n i h p i r a m i d a k o j i m a se k o m p l e m e n t i r a j u s p o z n a j a i č in , t e o r i j a i p r a k s a , P l a t o n i u m j e t n o s t . P r i r o d o z n a n s t v e n i e k s k u r z v i r t u o z n o će j e p o t k r i ­j e p i t i :

»Prvi m u d r a c z a p a d a za k o j e g z n a m o uč io j e da n a p o č e t k u b i j a š e voda. D a n a š n j a p r i r o d n a zna­n o s t u č i : ' N a p o č e t k u b i j a š e vodik.' . . . Nadovezu -je se ' m e t a f i z i č k o ' p i t a n j e o raz l ic i i z m e đ u mate­rijalizma i s p i r i t u a l i z m a . M n o g i će r eć i : 'Uko l iko j e sve n a s t a l o iz v o d i k a , n a r a v n o d a m a t e r i j a l i z a m i m a p r a v o . ' Ali u p e r i li se p o z o r n o s t n a p u n i opseg p r i r o d o z n a n s t v e n o g p o j m a dispozicije, uv id j e t će se p o g r e š n o s t t e t v r d n j e . G o t o v o su svi p r i r o d o ­z n a n s t v e n i p o j m o v i dispozicijski pojmovi: topi ­vos t š e ć e r a u v o d i n j egova j e d i spoz ic i j a d a se u vod i r a s t a p a . E l a s t i č n o s t , e l e k t r i č n i i m a g n e t s k i n a b o j , n a s l j e d n o s t , p a m ć e n j e i r a z u m s a m o s u r a s k o š n i j i m s r e d s t v i m a op i s ive d i spoz ic i j e . N i s u li d a k l e sve s v e m i r s k e t v o r b e i n j i h o v a svo j s t va ob­j a š n j i v a pomoću dispozicijskih značajki vodikovih atoma, n e p r o i s h o d e li iz n j i h i svi t a k o z v a n i feno­m e n i sv i jes t i i d u h o v n i p r o c e s i ? J e li t o m a t e r i j a l i ­z a m ili, o b r a t n o , ' d i spoz ic i j sk i s p i r i t u a l i z a m ' ? Um­j e s t o d a k a ž e m o : 'Sav d u h j e z a p r a v o s a m o m a t e ­r i ja ' , m o g l i b i s m o p o k u š a t i u t e m e l j i t i o b r a t : 'Sva j e m a t e r i j a p o t e n c i j a l n i d u h . ' U p r v o v j e r o v a h u l jud i p o p u t D e m o k r i t a i E p i k u r a , u d r u g o l jud i p o p u t H e g e l a i T e i l h a r d a de C h a r d i n a . N i s u li u is ­t i n u m o ž d a i D e m o k r i t i Hege l , d a k l e obojica, u d o s l o v n o m s m i s l u . . . ima l i p r a v o ? « 5

3 Kasna antika vidjela je u dijalektičkom tretmanu eleatske teze o j e d n o m p r i k r i v e n u m i s t i č k u o b j a v u . 4 C o n r a d F i e d l e r ( 1 8 4 1 — 1 8 9 5 ) , S c h r i f t e n ü b e r K u n s t , s u v o d o m H a n s a E c k s t e i n a , K ö l n 1977 , s t r . 14 , 15. 5

W o l f g a n g S t e g m ü l l e r , D i e E v o l u t i o n d e s K o s m o s , u : H a u p t s t r ö -i m u n g e n d e r G e g e n w a r t s p h i l o s o p h i e M, S t u t t g a r t 1975, s t r . 3 7 3 — 3 7 5 .

»Dopus t i d a se p i r a m i d e sv je t los t i i m r a k a u z a j a m ­n o p r o ž m u , i sved i sve š t o želiš i s t r a ž i t i n a t u fi­g u r u ; t a k o o s j e t i l n o m u p u t o m m o ž e š svo je s l u t n j e u s m j e r i t i n a s k r i v e n o . Da si t o o l a k š a š p r i m j e r o m , p r o m o t r i k a k o j e n a ovoj slici saže t s v e m i r .

O b r a t i p o z o r n o s t n a to k a k o j e b o g ko j i j e j e d n o s t (un i t a s ) u j e d n o i b a z a sv je t los t i . A b a z a m r a k a j e n i š t a . I z m e đ u b o g a i n i š t a leži sve s t v o r e n o , t a k o s l u t i m o . « 6

» I z m e đ u j e o s o b i t s t a t i č k i s l u č a j , d a k a k o o s o b i t s luča j n a š e g a l j u d s k o g p o s t o j a n j a i n j egov ih for­mi.« J e r »cje l ina (svijet) d i n a m i č k e j e n a r a v i « . 7

Klee j e d o s l o v n o i s t o m s l i k o m u s p o s t a v i o »pri­r o d n i k o z m i č k i r e d « , n a k o n š to j e B o g r a s t a v i o sv je t los t i t a m u ( P o s t a n a k 1, 4) . 8

» O d m a h u p a d a u oči k a k o u n a j v i š e m svije­t u p r e v l a d a v a sv je t los t al i n i j e p o s v e l i šen ta­m e , i a k o zbog j e d n o s ­t a v n o s t i t o g a na jv i šeg sv i j e ta t a m a k a o d a j e a p s o r b i r a n a . U n a j d o ­n j e m sv i j e tu Vlada ta-

»U ' p r i r o d n o m r e d u ' s u p r o t s t a v l j a j u se po­lovi b i j e lo i c r n o . Mo­ž e m o k a z a t i d a b a z a cr­n o ( z a t a m n j e n j e ) svo­j i m v r h o m doseže b a ­zu b i j e lo ( izvor svjet­lost i ) i o b r a t n o . « U sre­d in i je s ivo; konver -

6 Niikola Kuzanski (1401.—1464.), De coniecturis, ed. J. Koch/W. H a p p , H a m b u r g 1971., s t r . 48 i t a b l a na k r a j u s v e s k a . 7 Pau l K l e e , D a s b i l d n e r i s c h e D e n k e n , e d . J ü r g S p i l l e r , B a s e l / / S t u t t g a r t 1964., s t r . 5 . 8

Pau l K l e e , D a s b i l d n e r i s c h e D e n k e n , s t r . 9 .

105

m a , i a k o n i j e p o s v e li- g e n t n i p o j a m ko j i p re -šen t r a č k a sv je t los t i ; s i j eca ju svi k o m p l e -n o s l i ka p o k a z u j e d a j e m e n t i . 1 0

t a sv j e t l o s t v i š e skr ive­n a n e g o š t o i s i j ava . U s r e d n j e m sv i j e tu svo j ­s t va su n a o d g o v a r a j u ­ći n a č i n u s red in i .« 9

»Želiš li i s t r a ž i t i m e đ u s t u p n j e v e r e d a , i s t a n č a j pod-pod j e l e . « 1 1 Ali »da b i s m o p o s t a l i p rec izn i j i , m o r a ­m o p o s t a t i s i r o m a š n i j i ... P r i r o d n o s t a n j e k r e t a ­n j a o d b i j e log p r e m a c r n o m n i j e n e u r e đ e n o , n e g o n e r a š č l a n j e n o . . . U m j e t n i r e d , o s i r o m a š e n d o d u ­še, a l i u p e r c e p c i j i p r o j a š n j e n . « 1 2

» K o r a k o d ned j e l j i vos t i p r e m a d je l j ivos t i n i j e niš­t a d r u g o d o s i l azak j e d n o s t i k d r u g o s t i ( u n i t a t e m in a l t e r i t a t e m d e s c e n d e r e ) . « 1 3 P l a t o n i č k a j e p i r a m i ­da za K u z a n c a d a k a k o n e p r i k o s n o v e n a : » I s to vri­j e d i i za k o r a k o d n e p r o l a z n o s t i k p r o l a z n o s t i , o d b e s m r t n o s t i k s m r t n o s t i . . . o d f o r m e k o fo rml je ­n j u (de f o r m a in f o r m a b i l e ) , o d zb i l j skog k m o g u ­ć e m , o d o p ć e n i t o g k p o s e b n o m . . . o d l j ubav i k l j u b l j e n o m . « 1 4 Ali i K lee n a p o m i n j e : »Što se izvor­n o s t i d j e l a t n o s t i t iče , u p r i r o d i b i j e lo zac i je lo i m a p r e d n o s t . « 1 5

K u z a n a c j e svoj c r t ež označ io s P, »jer j e p a r a d i g ­m a t s k i « . 1 6

S p e i s e r o v u s k i c u p l a t o n i č k o g e m a n a c i j s k o g p r av ­ca, o d a b r a n u zbog p r o s j e č n o s t i , z a u s t a v i o s a m n a p o j m u polariteta. To jo j b i j a š e i c i l j . Go-e t h e o v o n a j o p s e ž n i j e d je lo , n j e g o v N a u k o bo­j a m a , o b j e l o d a n j e n 1810. k o d C o t t e u T ü b i n g e n u u d v a sveska , u k o t v l j e n j e u i d e a l i s t i č k u fi lozofi ju v iše n e g o š t o t o p o d n o s i poz i t iv i s t i čk i odn jegova­n a t r e z v e n o s t . F i l i s t a r s k i o p r e z b i j a š e o p o m e n u t G o e t h e o v i m n e o b u z d a n i m b i j e s o m n a N e w t o n a . Opaža j n a p l a u z i b i l n o s t n i k o g a n i j e n a r o č i t o zbu­n i l a — i G o e t h e o v j e n a u k o d l u t a o u e z o t e r i č k e oaze . Car l F r i e d r i c h v o n W e i z s ä c k e r s p r e t n o j e p r i b j e g a o m e t a f o r i : »Tek iz d a l j i n e s p o z n a j e m o d a n j e g o v a sv je t lo s t n i j e sv je t los t s v j e t i o n i k a ko j i

9

N i k o l a K u z a n s k i , D e c o n i e c t u r i s , s t r . 4 8 . 10

Pau l K l e e , D a s b i l d n e r i s c h e D e n k e n , s t r . 10.

11

N i k o l a K u z a n s k i , D e c o n i e c t u r i s , s t r . 4 8 . 12

Paul Klee, Das bildnerische Denken, str. 8, 9, 10. 13

N i k o l a K u z a n s k i , D e c o n i e c t u r i s , s t r . 5 0 . 14

N i k o l a K u z a n s k i , D e c o n i e c t u r i s , s t r . 5 0 15

Pau l K l e e , D a s b i l d n e r i s c h e D e n k e n , s t r . 10.

n a j a v l j u j e l u k u , n e g o sv je t lo s t zvi jezde k o j a će n a s p r a t i t i n a s v a k o m p u t o v a n j u . « 1 7

G o e t h e o v i s h o d i š n i p o k u s d r a s t i č n o j e j e d n o s t a ­v a n : k r o z p r i z m u j e p o g l e d a o bi je l i z id — i n i j e v id io n i k a k v e b o j e . ( N e w t o n o v a i de j a o s loženos t i sv je t los t i za p j e s n i k a j e i o n a k o i r i t a n t n a . ) I d a n a s m a l o t k o z a p a ž a d a se sv je t los t p o n a š a p o N e w t o -n u s a m o a k o se suzb i j e u p r a m e n , a k o se p r o t j e r a k r o z d i m i n u t i v n u l u k n j u ( f o r a m e n e x i g u u m ) . Ako se izazove k o m p l e m e n t a r n a s i tuac i j a , a k o d a k l e sv je t los t ob i laz i t a m n u t o č k u , k o m p l e m e n t a r a n j e i u č i n a k . P r i n c i p i j e l n o : b o j a n a s t a j e n a p r i j e l a z u sv je t los t i u t a m u ; sv je t los t n a d t a m o m da j e b o j e o d p l a v e do l j u b i č a s t e , t a m a n a d sv je t lo šću da j e b o j e o d c r v e n e do žu t e . N e w t o n j e p o z n a v a o s a m o donju, ze lenu , vezu m e đ u p o l o v i m a ; g o r n j a , pu r ­p u r n a , o s t a l a m u j e s k r i v e n a .

N a p o č e t k u D r u g o g d i je la t r ag ed i j e , » F a u s t očeku­j e i z lazak S u n c a . O n o m u j e s i m b o l b e s k o n a č n o s t i . S u n c e se p o m a l j a — i o n j e zas l i j ep l jen . N jegovo o k o n e m o ž e ga p o d n i j e t i . M o r a se o k r e n u t i . Po­gled m u p a d a n a k r a j o l i k ; gd je p r i j e b i j a š e t a m a i s m r t , s a d a j e sve p u n o j a r k i h b o j a ; n a d s l a p o m u v l ažno j p a r i b l i s t a duga« ( H o m m a g e à N e w t o n ) . »Sve to d u g u j e svoj p o s t a n a k S u n c u , ali t o n i j e S u n c e s a m o ; t o j e n j egov o d r a z (Abglanz) u ze­m a l j s k i m s t v a r i m a . . . O k o n i j e s t v o r e n o d a g l eda u S u n c e ; n o n e p r e b i v a m o n i u m r a k u : t a o k o spo­zna j e p r e k r a s n u i g r u b o j a . Čov jekov d u h n i j e s tvo­r e n d a n e p o s r e d n o s p o z n a j e b o ž a n s k o , ali n i j e p r o ­g n a n n i u t a m u ; o n b o ž a n s k o s p o z n a j e u o d r a z u . « 1 8

N a d p r a f e n o m e n a l n i m d u a l i t e t o m n i š t a n e može­m o p o j m i t i (Urte i l , Ur -Te i lung — e t i m o l o g i z i r a o j e H ö l d e r l i n ) , al i A m fa rb igen Abglanz h a b e n w i r da s Leben . 1 9

N i k o l a K u z a n s k i r azv io j e p o s e b n o u m i j e ć e nas lu ­ć ivan ja (ars c o n i e c t u r a l i s ) i iz n a j o p s e ž n i j e g d je la t e n a d a s v e o r g i n a l n o d e r i v i r a n e n e g a t i v n e teologi­j e (De c o n i e c t u r i s , i z m e đ u 1440. i 1444.) p o t j e č e gor­nj i c r t ež . Sa č u v e n o m G o e t h e o v o m p j e s m o m :

16

N i k o l a K u z a n s k i , D e c o n i e c t u r i s , s t r . 4 8 . 17

C a r l F r i e d r i c h v o n W e i z s ä c k e r , p o g o v o r G o e t h e o v i m p r i r o d o -z n a n s t v e n i m s p i s i m a , H a m b u r g e r A u s g a b e , s v . 1 3 , M ü n c h e n

7 1975., s t r . 5 5 4 .

18

K o m e n t a r E r i c h a T r u n z a za s t i h o v e 4 6 9 5 — 4 7 2 7 , G o e t h e , H a m ­b u r g e r A u s g a b e , s v . 3, M ü n c h e n 1 0 1 9 7 6 , s t r . 5 3 7 , 5 3 8 . U s p . b i l j e š k u 2 .

19

G o e t h e , F a u s t , s t i h 4 7 2 7 , u p r e p j e v u T i t a S t r o z z i j a : »Tek š a r e n o d r a z , t o j e ž i v o t l j ud i . «

106

War n i c h t d a s Auge s o n n e n h a f t , W i e k ö n n t e n w i r d a s L ich t e r b l i c k e n ? L e b t n i c h t in u n s des G o t t e s e igne Kra f t , W i e k ö n n t u n s Gö t t l i ches e n t z ü c k e n ? 2 0

veže ga i j e d n a r a s p r a v a , De v i s ione Dei, O B o ž j e m v iđen ju , 1453. 2 1 S a m a j e ide ja , n a r a v n o , p l a t o n i č k o -

-ezo te r ičk i t o p o s ; 2 2 za m e đ u v r i j e m e s p o m i n j e m Š l e s k o g Anđe l a , Ange lusa S i l e s iusa (1624.—1677.). G o e t h e j e 18. o ž u j k a 1831. k a z a o E c i k e r m a n n u : »Moj n a u k o b o j a m a s t a r j e k a o svijet .«

20

Da n i j e o k o s u n c o l i k o , k a k o b i s m o m o g I i v i d j e t i s v j e t l o s t ? Da u n a m a n e ž i v i b o ž j a s n a g a , k a k o b i n a s m o g l o u s h i t i t b o ž a n s k o ?

21

» A k o j e G o e t h e v i d i o b i t s i m b o l a u k o n k r e t n o - ž i v o m o t k r i v e n j u n e i s t r a ž i v o g , o n d a j e K u i z a n s k i s l i č n o <mislfio i s l i č n o o s j e ć a o . V a z d a o n o p ć e n i t o i n a j o p ć e n i t i j e ž e l i n a d o v e z a t i na p o j e d i n a ­č n o , na o s j e t n o - n e p o s r e d n o . N a p o č e t k u s p i s a ( D e v i s i o n e D e i ) p o d s j e ć a na j e d a n a u t o p o r t r e t R o g i e r a v a n d e r W e y d e n a , š t o ga j e v i d i o u v i j e ć n i c i u B r ü s s e l u , i k o j i j e p o s j e d o v a o s v o j ­s t v o d a s v a k o m p r o m a t r a č u , g d j e g o d s e o n n a l a z i o , i z r a v n o o b r a ć a p o g l e d . E r w i n P a n o f s k y I j u b e z n o m i j e p r i o p ć i o d a j e a u t o p o r t r e t R o g i e r a v a n d e r W e y d e n a i z g u b l j e n ; s a č u v a l a s e , m e đ u t i m , s t a r a k o p i j a u g o l b e l i n u , k o j a s e o a l a z i u m u z e j u u B e r n u . I z n a š a š ć e t e k o p i j e na t e m e l j u m j e s t a iz s p i s a » D e v i s i o n e D e i « u s p j e l o j e H . K a u f f m a n n u ( i R e p e r t o r i u m f ü r K u n s t ­g e s c h i c h t e 1 9 1 6 ) . J e d n a d r u g a s l i k a iz n u r n b e r š k e v i j e ć n i c e , na k o j u K u z a n s k i t a k o đ e r u p u ć u j e , n e m o ž e s e v i š e r e k o n ­s t r u i r a t i . « E r n s t C a s s i r e r , I n d i v i d u u m u n d K o s m o s in d e r P h i l o s o p h i e d e r R e n a i s s a n c e ' ( = S t u d i e n d e r B i o l i o t e k W a r b u r g , H e f t 10 ) , L e i p ­z i g u n d B e r l i n 1 9 2 7 , s t r . 3 2 . 22

J e d n a h e l e n i s t i č k a p r e d o d ž b a u s m i s l u n a š i h u z a j a m n o p r o -ž i m l j u j u ć i h p i r a m i d a a p o l o g e t s k i j e r a s p o l o ž e n a p r e m a u m j e t ­n o s t i . N a v o d i j e k a o i z j a v u E g i p ć a n i n a H e r m e s a T r i s m e g i s t o s a s v . A u g u s t i n u o s m o j k n j i z i D r ž a v e b o ž j e : » B u d u ć i da j e r i j e č o s r o d n o s t i i z a j e d n i š t v u l j u d i i b o g o v a , u p o z n a j , o A s k l e p i j e , č o v j e k o v u s i l u i m o ć . K a o š t o j e G o s p o -dim i O t a c i l i , d a p o s e g n e m za n a j v i š i m i m e n o m , B o g s t v o r i ­t e l j melbesik ih b o g o v a , t a k o j e č o v j e k s t v o r i t e l j b o g o v a š t o p r e ­b i v a j u u h r a m o v i m a u inašo j n a j v e ć o j b l i z i n i . — ' M i s l i š l i na k i p o v e , o T r i s m e g i s t o s ? — K i p o v e k a ž e š , o A s k l e p i j e ! Z a r n e v i d i š k o l i k o s i i s a m j o š n e v j e r a n ? D a , <na o d u š e v l j e n e , o d u h o v l j e n e k i p o v e š t o č i n e v e l i k a i č u d e s n a d j e l a , k i p o v e k o j i p r e d s k a z u j u b u d u ć n o s t , k o j i uz p o m o ć ž d r i j e b a , v i d o v n j a k a , s n o v a i na r a z l i č i t e d r u g e n a č i n e n a v i j e š t a j u b u d u ć a z b i v a n j a , k o j i l j u d i m a p o d a r u j u b o l e s t i i o z d r a v l j e n j a , r a d o s t i i ž a l o s t i , v e ć p r e m a z a s l u z i . « Iz e g i p a t s k e p u s t i n j e p o t j e č e r e d k o j i j e za s v o j s a m o s t a n u I s e n h e i m u na p o č e t k u š e s n a e s t o g s t o l j e ć a n a r u č i o č u d o t v o r n i k r i l n i r e t a b l .