9. SINIF
DERS ANLATIM REHBERIBIYOLOJI
KÜ
NY
E
9. Sınıf Biyoloji Ders Anlatım Rehberi
OK00-09.02DER07
978-605-2175-35-4
Burcu Bostancı - Murat Aydoğan
Etem Yüksek
TestOkul Dizgi Servisi
Kısmet Gül Albayrak
Kaan Kardaş - Erdinç Şahin - Şafak Yağız
Özge Burhan
Nilgün Aydoğan
Aykut Matbaası / Firuzköy Mah. Mezarlık Üstü Cad. No: 24 / 26
A Blok Avcılar / İST. tlf: 0 212 428 52 74 - 428 54 26
0 212 275 00 35 www.testokul.com / [email protected]
Gülbahar Mah. Cemal Sururi Sok. No:15 / E Halim Meriç İş
Merkezi Kat: 9 Mecidiyeköy / İST.
Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre her hakkı Ek-
sen Yayıncılık ve Eğitim Malz. San. Tic. AŞ’ye aittir. Eksen
Yayıncılık’ın yazılı izni olmaksızın, kitabın herhangi bir şekilde
kısmen veya tamamen çoğaltılması, basım ve yayımı hâlinde
gerekli yasal mevzuat uygulanır.
ürün adı
ürün no
isbn
yazarlar
katkıda bulunan
dizgi-mizanpaj
grafik tasarım
dijital içerik
editör
yayın yönetmeni
baskı
iletişim
Copyright ©
2
MER
HA
BA
Sevgili Öğrenciler,
Her gün birçok farklı dersle karşı karşıya kalıp hepsinden notlar tutan, bu sıra-
da dersi ve öğretmeni takip edip konuyu iyice anlamaya uğraşan, sonrasında ise
tekrar etmek için çaba sarf eden sizlere işinizi çok kolaylaştıracak yeni bir ürün
sunuyoruz: Biyoloji Ders Anlatım Rehberi.
Ders Anlatım Rehberi, adı üstünde, size dersi öğrenme süreciniz boyunca rehber-
lik yapacak. Nasıl mı?
Öğretmeniniz akıllı tahtada ders anlatıyor, siz de not tutuyorsunuz ama “Ders
Anlatım Rehberi” sizi yönlendiriyor hangi notları tutacağınız hususunda. Temel
mantığı bu. Böylelikle uzun uzun yazıp hem yorulmamış hem de yazarken konu-
nun önemli noktalarını kaçırmamış oluyorsunuz.
Öncelikle her bir ünitede neler öğreneceğinizi, hangi konularla karşı karşıya ka-
lacağınızı gösteriyoruz ünitelerin ilk sayfasında. Bu sayede derse bir ön hazırlık
sağlanmış oluyor. Sonra küçük alt başlıklara ayrılmış şekilde konuları öğrenmeye
başlıyorsunuz. Çözümlü örnekler ve etkinliklerle size anlatılanlar somutlaşıp zih-
ninize yerleşiyor. Ayrıca konunun önemli noktalarını, konuyla ilgili daha ayrıntılı
ve ilginç bilgileri renkli bölümlerle size sunuyor Ders Anlatım Rehberi. Kare kod-
ları kullanarak anlatımlardaki boşluklara, örneklerin ve etkinliklerin cevaplarına
ulaşıyorsunuz.
Ders Anlatım Rehberi, akıllı tahtada, konunun kavranmasına ve iyice anlaşılması-
na yardım edecek görsel ögeler ve videolar içeriyor.
Konu anlatımını pekiştirmeye yönelik çok sayıda etkinlik bulacaksınız bu kitapta.
Bu etkinlikler hem yoğun konu anlatımına boğulmamanızı, soluk almanızı sağla-
yacak hem de size anlatılanları daha iyi kavramanıza yardımcı olacak.
Konu anlatımının sonunda, gerekli yerlerde sorular yer alıyor testler hâlinde.
Bunlar, hem konunun tam öğrenilmesini sağlıyor hem de istenirse tekrar ve ödev
amaçlı kullanılabiliyor.
Size düşen anlatım rehberinizin yönlendirmelerine uymak ve kararlı adımlarla
hedefe yürümek.
Güzel ve başarılı bir gelecek sizleri bekliyor...
3
DERS REHBERİ KULLANIM İPUÇLARI
Ünite içindeki ana konuları bu başlıkla ayırdık.
Kitaptaki etkinliklerin cevaplarına bu karekodlarla ulaşmanızı sağladık.
Konuyla ilgili sorular için bu bölümleri ayırdık.
Bir sayfadan akıllı tahtaya yansıtılan ilk slaytı burada numaralandırdık.
Konu Başlığı
Slayt Numarası
Örnek
Konu Değerlendirme Testi
Konuyla ilgili daha ayrıntılı ve ilginç bilgilere bu bölümde yer verdik.
Konuyla ilgili önemli noktaları bu alanda size sunduk.
Anahtar Bilgi
Bunu da Bilelim
Bazı yerleri boşbırakılmış (pembe yazılı) anlatımlarla konuya sağlam bir temel atmanızı istedik.
Anlatım Bölümü
Karekod
Konuyu kavrama-ya yönelik sorula-ra, uygulamalara yer verdik.
Etkinlik
Konuyu kavramaya yönelik örneklere yer verdik.
4
İÇİNDEKİLER
Konuyla ilgili sorular için bu bölümleri ayırdık.
Konu Değerlendirme Testi
Bölüm 1: Biyoloji ve Canlıların Ortak Özellikleri ............................................ 8
Konu Değerlendirme Testi - 1 ....................................................... 15
Bölüm 2: İnorganik Bileşikler ........................................................................ 17
Konu Değerlendirme Testi - 2 ....................................................... 23
Bölüm 3: Organik Bileşikler - Karbonhidratlar (C, H, O) ............................. 25
Konu Değerlendirme Testi - 3 ....................................................... 32
Bölüm 4: Yağlar (Lipitler) (C, H, O) ............................................................... 34
Konu Değerlendirme Testi - 4 ....................................................... 38
Bölüm 5: Proteinler (C, H, O, N) ..................................................................... 40
Konu Değerlendirme Testi - 5 ....................................................... 44
Bölüm 6: Enzimler .......................................................................................... 46
Konu Değerlendirme Testi - 6 ....................................................... 55
Bölüm 7: Hormonlar - Vitaminler ............................................................... 57
Konu Değerlendirme Testi - 7 ....................................................... 60
Bölüm 8: Nükleik Asitler ............................................................................... 61
Konu Değerlendirme Testi - 8 ....................................................... 68
Bölüm 9: ATP - Sağlıklı Beslenme ................................................................. 70
Konu Değerlendirme Testi - 9 ....................................................... 75
Bölüm 1: Canlılığın Temel Birimi Hücre - Hücrenin Yapısı ......................... 78
Konu Değerlendirme Testi - 1 ...................................................... 82
Bölüm 2: Bilimsel Yöntem Basamakları ...................................................... 83
Konu Değerlendirme Testi - 2 ...................................................... 89
Bölüm 3: Hücre Zarı ve Zardan Madde Geçişleri - I .................................... 91
Konu Değerlendirme Testi - 3 ...................................................... 101
1. ÜNİTE YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ
2. ÜNİTE HÜCRE
5
Bölüm 1: Canlıların Çeşitliliği ve Sınıflandırılması ...................................... 132
Konu Değerlendirme Testi - 1 ...................................................... 137
Bölüm 2: Bakteriler ...................................................................................... 139
Bölüm 3: Arkeler .......................................................................................... 144
Konu Değerlendirme Testi - 2 ...................................................... 145
Bölüm 4: Protistler ....................................................................................... 147
Konu Değerlendirme Testi - 3 ...................................................... 152
Bölüm 5: Bitkiler .......................................................................................... 154
Konu Değerlendirme Testi - 4 ...................................................... 158
Bölüm 6: Mantarlar (Fungi) ......................................................................... 159
Konu Değerlendirme Testi - 5 ...................................................... 161
Bölüm 7: Hayvanlar - I (Omurgasız Hayvanlar) ........................................... 162
Konu Değerlendirme Testi - 6 ...................................................... 170
Bölüm 8: Hayvanlar - II (Omurgalı Hayvanlar) ............................................ 171
Konu Değerlendirme Testi - 7 ...................................................... 178
Bölüm 9: Virüsler ........................................................................................ 180
Konu Değerlendirme Testi - 8 ...................................................... 184
Bölüm 4: Hücre Zarı ve Zardan Madde Geçişleri - II .................................... 103
Konu Değerlendirme Testi - 4 ...................................................... 107
Bölüm 5: Hücre Organelleri - I ...................................................................... 109
Konu Değerlendirme Testi - 5 ...................................................... 116
Bölüm 6: Hücre Organelleri - II ..................................................................... 118
Konu Değerlendirme Testi - 6 ...................................................... 125
Bölüm 7: Hücrelerin Karşılaştırılması ........................................................... 127
Konu Değerlendirme Testi - 7 ...................................................... 129
3. ÜNİTE CANLILAR DÜNYASI
6
44
4
1. ÜNİTE
YAŞAM BİLİMİ BİYOLOJİ
Bölüm 1: Biyoloji ve Canlıların Ortak Özellikleri ............................. 8
Konu Değerlendirme Testi - 1 .................................................... 15
Bölüm 2: İnorganik Bileşikler ......................................................... 17
Konu Değerlendirme Testi - 2 .................................................... 23
Bölüm 3: Organik Bileşikler - Karbonhidratlar (C, H, O) .............. 25
Konu Değerlendirme Testi - 3 .................................................... 32
Bölüm 4: Yağlar (Lipitler) (C, H, O) ................................................ 34
Konu Değerlendirme Testi - 4 .................................................... 38
Bölüm 5: Proteinler (C, H, O, N) ...................................................... 40
Konu Değerlendirme Testi - 5 .................................................... 44
Bölüm 6: Enzimler ........................................................................... 46
Konu Değerlendirme Testi - 6 .................................................... 55
Bölüm 7: Hormonlar - Vitaminler ................................................. 57
Konu Değerlendirme Testi - 7 .................................................... 60
Bölüm 8: Nükleik Asitler ................................................................ 61
Konu Değerlendirme Testi - 8 .................................................... 68
Bölüm 9: ATP - Sağlıklı Beslenme .................................................. 70
Konu Değerlendirme Testi - 9 .................................................... 75
7
1
8
5552
2
BİYOLOJİ VE CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİB
ÖLÜ
M 1Biyoloji
Biyoloji bios (canlı = yaşam) ve logos (bilim) kelimele-
rinden oluşur. Yani biyoloji ve
olarak adlandırılır. Biyoloji canlıların yapısını,
birbirleriyle ve çevreleriyle olan etkileşimlerini inceler.
CanlılıkBalığı içinde yaşadığı denizden farklı kılan nedir? Bir
fil ile karıncanın ortak özellikleri nelerdir? Canlı ve
cansız varlıkları ayıran sınırlar net değildir.
Ülkemizdeki Akınsoft adlı teknoloji şirketi akıncı
adı verilen insansı bir robot yapmıştır. Bu robot
canlılarda olduğu gibi hareket eder, enerji elde
etmek için yakıt kullanır, kimyasal enerjiyi hareket
enerjisine dönüştürür.
Bitki tohumları da canlı olduğu hâlde cansız gibi
görünür.
Bakteri, papatya, mantar, böcek, hamsi, insan vb. can-
lıların birçok ortak özelliği vardır. Bu ortak özellikler
şunlardır:
1. yapıya sahiptir.
2. Beslenir.
3. Solunum yapar.
4. Boşaltım yapar.
5. Hareket eder.
6. Uyarılara tepki gösterir.
7. neslini devam ettirir.
8. Büyür ve gelişir.
9. Metabolizma olaylarını gerçekleştirir.
10. (homeostazi) belirli sınırlar arasında
tutar.
11. Yaşadığı ortama (adaptasyon) sağlar.
12. Belirli bir organizasyona sahiptir.
Aşağıdaki tabloda verilen varlıklardan hangilerinin canlı hangilerinin cansız olduğuna karar verelim.
Bu kararı vermenizde varlıkların hangi özelliğinin etkili olduğunu belirtelim.
Varlık Canlı Cansız Özellik
Toprak
Şapkalımantar
Amip
Karayosunu
Su
Kelebek
Bakteri
1. Hücresel Yapı
Canlıların en küçük hücredir.
Canlıları bulundurdukları hücre sayısına ve hücre yapı-
sına göre gruplayabiliriz.
Bir hücreliler Prokaryot
Çokhücreliler Ökaryot
Hücre sayısına göre
– Bakteri
– Arke
– Amip
– Öglena
– Paramesyum
– Bakteri
– Arke – Şapkalı mantar
– Bitki
– Hayvan
– Amip
– Öglena
– Paramesyum – Şapkalı mantar
– Bitki
– Hayvan
Hücre yapısına göre
Canlılar
9
5553
6
Çekirdek ve zarlı organeller, prokaryot hücrelerde bulun-mazken ökaryot hücrelerde bulunur.
Örnek 1
Canlılar dünyasında;
I. ökaryot bir hücreli,
II. ökaryot çok hücreli,
III. prokaryot bir hücreli,
IV. prokaryot çok hücreli
canlı gruplarından hangileri bulunmaz?
A) Yalnız IV B) I ve III C) II ve IV
D) I, II ve III E) I, III ve IV
Çözüm 1
Aşağıda bazı canlı örnekleri verilmiştir.
Bakteri
Amip
Papatya
Arı
Bu canlıları aşağıdaki tabloya uygun bir şekilde
yerleştirelim.
Prokaryot Ökaryot
Bir hücreli
Çok hücreli
2. Beslenme
Her canlı yaşamak için enerjiye ihtiyaç duyar. Canlıların
enerji ihtiyacını karşılamak için gerekli maddeleri te-
min etmesine denir. Canlılar
büyüyüp gelişmek için de besinleri kullanır.
Bazı canlılar ihtiyaç duyduğu organik besinleri dı-
şarıdan hazır alır. Bu canlılara
canlılar denir. Örneğin; hayvanlar, mantar-
lar, amip vb.
Bazı canlılar da inorganik
Üretici canlı
molekülleri kullanarak ih-
tiyaç duyduğu organik
besinleri kendisi üretir.
Bu canlıla-
ra
canlılar denir. Örneğin,
bitkiler güneş ışığı yardı-
mıyla ihtiyaç duydukları besinleri kendileri üretir.
Bu olaya denir. Bazı bakte-
riler de kemosentez yaparak beslenme ihtiyacını
karşılar.
Fotosentez:
6 CO2 + 6 H2O Işık
Klorofil C6H12O6 + 6 O2
(Glikoz)
Tüm canlılar, su ve mineral gibi inorganik besinleri dışarı-dan hazır olarak alır.
Örnek 2
Canlılar niçin beslenmek zorundadır?
Çözüm 2
10
5554
10
3. Solunum
Canlı hücreler basit organik bileşikleri yıkarak enerji
(ATP) üretir. Bu olaya denir.
Bütün canlılar enerjiye ihtiyaç duyduğu için solunum
yapmak zorundadır. Solunum hücre içinde gerçekleşen
bir seri tepkimeler zinciridir. Bazı canlılar ,
bazı canlılar oksijensiz solunumla, bazı canlılar da fer-
mantasyonla ATP üretirler.
(Glikoz)
C6H12O6 + 6 O2 → 6 CO2 + 6 H2O + 30-32 ATP + Isı
(Glikoz) (Etil alkol)
C6H12O6 → 2 C2H5OH + 2 CO2 + 2 ATP + Isı
(Glikoz) (Laktik asit)
C6H12O6 → 2 C3H6O3 + 2 ATP + Isı
O2'li Solunum
Etil alkol fermantasyonu
Laktik asit fermantasyonu
4. Boşaltım
Arabalar yakıttan enerji üretirken oluşan atıkları eg-
zozları ile atarlar. Canlılar da besinlerden enerji üre-
tirken atık oluşturur. Bu atıkların vücuttan uzaklaş-
tırılmasına denir. Canlılar boşaltım
işlemini farklı yöntemlerle gerçekleştirir.
Örneğin;
insanlar, sıvı atıkları terle-
Damlama
me ve boşaltım sistemiyle,
gaz atıkları ise solunum sis-
temiyle,
bitkiler atık maddelerini
yapraklarını dökerek, dam-
lama veya terlemeyle,
bir hücreliler ise atık mad-
delerini hücre zarı yardı-
mıyla
dışarı atar.
Örnek 3
Canlılar;
I. ihtiyaç duyduğu organik besinleri üretme,
II. yaşamsal faaliyetler için gerekli enerjiyi oksijenli solunum ile üretme,
III. enerji üretimi sırasında oluşan atıkları vücuttan uzaklaştırma
özelliklerinden hangilerine ortak olarak sahiptir?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm 3
5. Hareket
Canlılar çevrelerindeki değişimlerden etkilenerek
gösterirler. Bu tepkilerden biri de
harekettir.
Güvercin uçar, balık yüzer. Gelişmiş hayvanlar yardımıyla yer değişimi hareketi yapar.
Bitkiler çevrelerindeki değişimlere de-
ğiştirerek tepki gösterirler. Bitkilerin kökleri suya,
gövdesi ışığa yönelir (tropizma), böcekkapan bitkisi
yapraklarına böcek konduğunda yaprakları kapanır
(nasti).
Bir hücreli canlılar sil, kamçı ve yalancı ayakları ile
yer değiştirir. Bu sayede ya-
şadıkları sulu ortamda savunma, beslenme, oksijen
alma gibi ihtiyaçlarını karşılarlar.
Dokunma, küserim! Paramesyum
11
5555
14
Örnek 4
Bir hücreli canlılar;
I. sil,
II. kamçı,
III. yalancı ayak,
IV. kas
yapılarından hangileri ile hareket eder?
A) I ve II B) II ve III C) III ve IV
D) I, II ve III E) I, II, III ve IV
Çözüm 4
6. Uyarılara tepki
Canlıların iç ve dış çevrelerinde meydana gelen deği-
şikliklere , bu uyarılara tepki gösterilmesine
ise denir. Canlılar kendine uygun olan
uyarıları alır ve uygun tepki gösterir.
Bazı canlılardaki tepkiler aşağıda verilmiştir.
Öglenanın aydınlatılan alana doğru hareket etme-
si
Acıkan bebeğin ağlaması
Bitki gövdesinin ışığın geldiği tarafa doğru yönel-
mesi
Küstüm otunun dokunulan yaprağının aşağı sark-
ması
7. Üreme
Canlılar nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine
benzer yeni bireyler oluşturur. Bu olaya
denir. Üreme canlıları cansızlardan ayıran önemli bir
özelliktir. Canlılarda farklı üreme çeşitleri gözlenir.
Bazı canlılar tek başına kendi ile aynı kalıtsal yapı-
da yavru oluşturur. Buna denir.
Eşeysiz üremede yavrular ata canlıyla
yapıdadır.
Örneğin bakteri, amip vb. bir hücreliler, bazı bit-
kiler, bazı omurgasız hayvanlar eşeysiz üreme ile
çoğalır.
Tomurcuk
Bira mayası(bir hücreli)
Yavru hücre
Bira mayasında tomurcuklanma
Bazı canlılarda ise yavrular anne ve babadan gelen
hücrelerin (gametlerin) birleşmesi ile oluşur. Buna
denir.
Eşeyli üremede yavrular ata canlılardan
yapıya sahiptir. Bu canlı türleri farklı ya-
şam şartlarına daha kolay uyum sağlar.
Örneğin omurgalı hayvanlar, çiçekli bitkiler eşeyli
üreme ile çoğalır.
Kurbağada eşeyli üreme
Yılanlarda yumurtlama
Üreme, canlıların yaşaması için şart değildir. Yavru oluştu-ramayan bireyler normal bireyler gibi yaşamını sürdürebilir.
Örnek 5Bazı canlılarda yavrular ata canlı ile aynı kalıtsal yapıda iken bazılarında farklı kalıtsal yapıdadır. Bu durumu açıklayınız.
Çözüm 5
12
5556
18
8. Büyüme ve Gelişme
Canlılar kendilerinden önceki canlılardan meydana ge-
lir. Canlıların yapısındaki madde miktarının, özellikle
de protein miktarının artmasına denir.
Büyüme,
bir hücrelilerde hücrenin
Tohumun büyümesi
hacim ve kütlesinin artışı
ile olur.
çok hücrelilerde hücrelerin
bölünmesi, hücre hacmi ve
kütlesinin artışı ile olur.
bitkilerde sınırsızdır, hay-
vanlarda ise belirli bir yaşta
durur.
Canlının yaşamı boyunca geçirdiği değişikliklerin
tümü ise olarak tanımlanır. Gelişimini
tamamlayan canlı ise bir süre sonra ölür.
Örnek 6
Canlılarda büyümeyi sağlayan temel olaylar aşağıda verilmiştir.
I. Hücre hacminin artışı
II. Hücre bölünmesi
Bu olaylardan hangileri bir hücrelilerde hangileri de çok hücrelilerde büyümeyi sağlar?
Bir hücrelilerde Çok hücrelilerde
A) Yalnız I Yalnız II
B) Yalnız I I ve II
C) Yalnız II Yalnız I
D) I ve II Yalnız I
E) I ve II Yalnız II
Çözüm 6
Örnek 7
Canlılarda büyüme ile ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır?
A) Bir hücrelilerde hücre hacmi artması ile olur.
B) Çok hücrelilerde hücre bölünmesi ile olur.
C) Bitkilerde sınırsızdır, hayvanlarda belirli bir yaşta du-rur.
D) Çok hücrelilerde hücre hacminin artması ile olur.
E) Bir hücrelilerde hücre bölünmesi ile olur.
Çözüm 7
9. Metabolizma
Hücrelerde gerçekleşen yapım ve yıkım tepkimelerinin
tümüne denir.
Yapım tepkimeleri olarak bilinir.
Bu tepkimelerde küçük moleküllerden büyük mo-
leküller sentezlenir. Örneğin fotosentez, protein
sentezi.
Yıkım tepkimeleri olarak bilinir.
Bu tepkimelerde büyük moleküller küçültülür. Ör-
neğin solunum, sindirim.
Bir türün farklı bireylerinde,
Anabolizma > Katabolizma (gençlik, büyüme, kilo alma)
Katabolizma > Anabolizma (yaşlılık, zayıflama)
Anabolizma = Katabolizma (erginlik = yetişkinlik)
durumları gözlenebilir.
13
5557
22
Örnek 8Canlılarda meydana gelen;
I. solunum,
II. fotosentez,
III. protein sentezi,
IV. sindirim
olaylarından hangileri anabolizma hangileri de kata-bolizmadır? Anabolizma Katabolizma
A) I ve II III ve IV
B) I ve III II ve IV
C) I ve IV II ve III
D) II ve III I ve IV
E) II ve IV I ve III
Çözüm 8
Bir anabolizma tepkimesi olan protein sentezi, tüm canlı-larda ortak olarak gerçekleşir.
Aşağıda verilen kavramları ilgili cümlelerdeki boş-luklara yazınız.
boşaltım tepki metabolizma üreme büyüme
• Canlıların yapısındaki madde miktarının, artmasına denir.
• Canlılar iç ve dış çevresinde oluşan uyaranlara verir.
• Hücrelerde gerçekleşen yapım ve yıkım tepkimelerine denir.
• Besinden enerji üretirken oluşan atıkların uzaklaştırıl-masına denir.
• Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendile-rine benzer yeni bireyler oluşturmasına denir.
10. İç Denge (Homeostazi)
Canlıların iç ve dış değişimlerden zarar görmemek için
sınırlar içinde tutmak istediği
değerler vardır. Canlıların vücut içi değerlerini belirli
sınırlar içinde tutma eğilimine
(iç denge) denir.
Örneğin,
Paramesyumlar tatlı suda yaşayan bir hücreli can-
lılardır. Hücrelerinin içine giren fazla suyu, kont-
raktil kofullarının çalışmasıyla hücre dışına atarlar.
Böylelikle iç dengelerini korumuş olurlar.
İnsanlarda açlık durumunda kan şeker değeri dü-
şer, gözlerde kararma olur. Karaciğerden kana
glikoz verilerek kan şekeri değeri normal değere
getirilir.
ParamesyumKontraktil koful
Örnek 9
Canlılar niçin iç durumlarını belirli değerler arasında tutmak ister?
Çözüm 9
14
5558
27
11. Uyum (Adaptasyon)
Canlıların bulundukları çevrede yaşamasını sağlayan
kalıtsal, yapısal veya davranışsal değişikliklere
denir. Bu özellikler,
Canlının hayatta kalabilmesi ve çoğalabilmesini
sağlar.
aktarılabilir.
Bazı canlılardaki uyumlar:
Kutup tilkilerinin küçük, çöl tilkilerinin büyük ku-
laklı olması
Çöl bitkilerinin su depolayabilen gövdelerinin ol-
ması
Çöl tilkisi Kutup tilkisi
12. Organizasyon
Canlıların yapısı belirli bir organizasyona sahiptir. Bir
hücreli canlılarda küçükten büyüğe doğru organizas-
yon basamakları şu şekildedir:
Atom Molekül
Çok hücreli canlılarda vücudun belirli bir düzen içinde
iş görmesi için aşağıdaki gibi organizasyon basamakla-
rı oluşmuştur.
Yapı ve görevleri benzer hücreler bir araya gelerek
,
dokular bir araya gelerek ,
organlar bir araya gelerek ,
sistemler bir araya gelerek çok hücreli
oluşturur.
Bir hücrelilerde doku, organ ve sistem yapıları bulunmaz.
Şimdi bir bitkide kompleksten basite doğru organizas-
yon düzeylerini inceleyelim.
a. Organizma: Bitkiler bulunan
gelişmiş çok hücreli organizmalardır. Gelişmiş bir bit-
kinin yapısında; kök, gövde, yaprak, çiçek, meyve vb.
organlar bulunur.
b. Organ: Bitkisel organlardan birinin yaprak olduğunu
az önce öğrendik. Bitkinin besin üretiminden sorumlu
yaprak organının içinde bulunur.
c. Doku: Yaprak organında bulunan doku çeşitlerin-
den biri parankima dokusudur. Parankima dokusunun
görevlerinden biri güneş enerjisini kullanarak organik
besin üretmektir.
d. Hücre: Dokular çok sayıda oluşur.
Hücrelerin içinde farklı görevleri yerine getiren
ve yapılar bulunur.
e. Organel: Parankima dokusuna ait parankima hüc-
resinde bulunan organellerden biri kloroplasttır. Klo-
roplast fotosentez olayını gerçekleştirir. Kloroplastın
içinde güneş ışığının soğurulmasını sağlayan ve bitkiye
yeşil renk veren klorofil molekülü bulunur.
f. Molekül: Klorofil oluşan bir
moleküldür.
TilakoitlamelGranum
Yaprak
Palizat parankiması
Sünger parankiması
Kloroplast
Klorofil
Parankima hücresi
Mezofil tabakası
Bir yapraktaki organizasyon düzeyleri
15
30Konu Değerlendirme Testi - 1
1. Bir varlığın aşağıdaki özelliklerden hangisine sa-hip olması, canlı olduğunu belirlemek için yeterli değildir?
A) İnorganik molekülleri kullanarak organik be-sin sentezleme
B) Mitoz bölünme ile eşeysiz üreme
C) Dışarıdan gelen uyarılara uygun tepki verme
D) Besinleri yıkarak ATP sentezleme
E) Organik ve inorganik molekül bulundurma
2. Aşağıda üç farklı canlının görseli verilmiştir.
I Amip
IIBakteri
IIIPapatya
Bu canlılardan;
a. prokaryot yapılı bir hücreli,
b. ökaryot yapılı bir hücreli,
c. ökaryot yapılı çok hücreli
olanlar aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
a b c
A) I II III
B) I III II
C) II I III
D) II III I
E) III I II
3. Tatlı suda yaşayan ökaryot bir hücreli canlılar hücrelerine giren fazla suyu, kontraktil kofulları yardımı ile hücre dışına atarlar.
Bu olay aşağıdakilerden hangisine örnektir?
A) Solunum B) Büyüme
C) Üreme D) Homeostazi
E) Beslenme
4. Aşağıdaki grafiklerin hangisindeki değişim canlı-larda ortak olarak gerçekleşir?
Etil alkol miktarı
ATP miktarı
Laktik asit miktarı
O2 miktarı
CO2 miktarı
Zaman
Zaman
Zaman
Zaman
Zaman
A)
C)
B)
D)
E)
5. Canlılarda gerçekleşebilen bazı olaylar şunlardır:
I. Kertenkelenin boyunun uzaması
II. Öglenanın hücre bölünmesi geçirmesi
III. Paramesyumun sitoplazmasının artması
Bu canlılık olaylarından üreme ve büyüme olanlar aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiş-tir?
Üreme Büyüme
A) Yalnız I II ve III
B) Yalnız II I ve III
C) Yalnız III I ve II
D) I ve II Yalnız III
E) II ve III Yalnız I
6. Bir bitkide gerçekleşen,
I. hidroliz,
II. solunum,
III. fotosentez
tepkimelerinden anabolizma (yapım) ve katabo-lizma (yıkım) olanlar aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
Anabolizma Katabolizma
A) I II ve III
B) II I ve III
C) III I ve II
D) I ve III II
E) II ve III I
16
44
43
6
7. Bir canlı yaşamını devam ettirebilmek için aşağı-daki canlılık olaylarından hangisini gerçekleştir-mek zorunda değildir?
A) Üreme B) Anabolizma
C) Solunum D) Boşaltım
E) Beslenme
8. Aşağıdaki tepkimelerden hangisi tüm canlılarda ortak olarak gerçekleşir?
A) 6 CO2 + 6 H2O → Glikoz + 6 O2
B) Glikoz + 6 O2 → 6 CO2 + 6 H2O + 30 – 32 ATP
C) n. Amino asit → Protein + (n – 1) Su
D) Glikoz → 2 Etil alkol + 2 CO2 + 2 ATP
E) n. Glikoz → Nişasta + (n – 1) Su
9. Aşağıdaki tabloda bakteri, bitki ve hayvan canlı-larının bazı özelliklere sahip olma durumları (), sahip olmama durumları (O) işaretleriyle gösteril-miştir.
Canlılar
I II III
Öze
llikl
er
Fotosentez yapma O
Oksijenli solunum yapma O
Çok hücreli olma O
Prokaryot hücreli olma O O
Buna göre tabloda bakteri, bitki ve hayvan can-lılarını gösteren numaralar aşağıdakilerin hangi-sinde doğru olarak verilmiştir?
Bakteri Bitki Hayvan
A) I II III
B) II I III
C) II III I
D) III I II
E) III II I
10. Aşağıdakilerden hangisi tüm canlı türlerinin ortak özelliklerinden birisi değildir?
A) Çevresel değişimlere tepki verme
B) Metabolizma olaylarını gerçekleştirme
C) Hücresel yapıya sahip olma
D) İnorganik maddelerden organik besin üretme
E) Metabolizma atıklarını vücudundan uzaklaş-tırma
11. Bir hücreli canlılarda aşağıdakilerden hangisi gö-rülmez?
A) Yer değiştirme hareketi
B) Bölünerek üreme
C) Zigottan embriyo oluşumu
D) Besinlerden enerji üretme
E) Bulunduğu ortama uyum sağlama
12. Aşağıda insan vücudunda yer alan bazı organizas-yon basamakları şematik olarak gösterilmiştir.
I
III
II
IV
Buna göre, numaralandırılmış organizasyon ba-samaklarının büyükten küçüğe doğru sıralanışı aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
A) I, II, III, IV B) I, III, IV, II
C) I, IV, III, II D) II, IV, III, I
E) IV, III, II, I
17
5561
42
İNORGANİK BİLEŞİKLER 2
BÖ
LÜM
Bütün canlı hücreler oluşur.
Elementlerin hücrede bulunma oranı canlıdan canlıya
değiştiği gibi hücreden hücreye de değişiklik gösterir.
İnsanlar 25 elemente ihtiyaç duyar. Bu elementlerden
4 tanesi (karbon, hidrojen, oksijen, azot) canlıların bü-
yük bir kısmını oluşturur. 7 tane element ise (kalsiyum,
fosfor, kükürt, magnezyum, klor, potasyum, sodyum)
canlılarda daha az oranda bulunur. 14 tane element ise
çok az veya eser miktarda yer alır. Bu elementlere
denir. Bor, krom, iyot, demir gibi
hayati önem taşıyan fonksiyonlarda gö-
rev alır.
Aşağıdaki tabloda bir insanın vücudunda bulunan ele-
mentlerin oranları verilmiştir.
Elementler Oran (%)
Oksijen (O) 65
Karbon (C) 18,5
Hidrojen (H) 9,5
Azot (N) 3,3
Kalsiyum (Ca) 1,5
Fosfor (P) 1,0
Potasyum (K) 0,4
Kükürt (S) 0,3
Sodyum (Na) 0,2
Klor (Cl) 0,2
Magnezyum (Mg) 0,1
İz elementler 0,01'den az
Canlılar metabolizmaları için daha birçok elemente ih-
tiyaç duyar.
Örneğin;
Diş sağlığının korunmasında flor (F)
Sinirlerde uyarı iletiminde klor (Cl)
Kanda oksijen taşınmasında demir (Fe)
Kemik oluşumunda kalsiyum (Ca)
elementleri görev alır.
Canlıların yapısı belirli bir organizasyona sahiptir. Çok
hücreli bir canlı organizma olan insanın organizasyon
basamaklarını büyükten küçüğe yazalım.
İnsan pek çok sistemden,
sistemler ,
organlar dokulardan,
dokular ,
hücreler moleküllerden,
moleküller elementlerden,
oluşur.
Hücrelerin moleküler yapısını oluşturan bileşikler
ve bileşikler olmak üzere ikiye
ayrılır.
Canlıların Temel Bileşenleri
İnorganik Bileşikler Organik Bileşikler
Asit
Baz
Tuz
Nükleik asitler
ATP
Vitaminler
Enzimler
Hormonlar
İnorganik bileşikler canlı vücudunda sentezlenmezken or-ganik bileşikler sentezlenir.
18
5562
45
İnorganik Bileşikler Canlıların, kendi vücudunda üretemeyip dışarıdan
hazır olarak aldığı bileşiklerdir.
Küçük yapılıdırlar, uğramadan
hücre zarından geçebilirler.
Yapılarında karbon (C) ve hidrojen (H) atomu bir
arada bulunmaz.
Solunum tepkimelerinde olarak
kullanılmazlar.
İnorganik bileşiklerin vücuttaki dengesi sağlığımız için
çok önemlidir.
içeren süt, yoğurt ve peynir gibi ürün-
leri sıkça tüketirsek kaslarımız ve kemiklerimiz
sağlıklı olur.
içeren pekmez ve mercimek gibi be-
sinleri yersek yeterli kan üretebiliriz.
İshâl olduğumuzda su - şeker - tuz karışımından
içersek kendimizi daha çabuk toplarız.
Tansiyonu yüksek olan büyüklerimiz
yiyeceklerden uzak dururlar.
Sağlıklı bir yaşam için günde su
içilmesi önerilir.
Biyolojik açıdan önemli olan inorganik bileşikler, su,
asit, baz, tuz ve minerallerdir.
Canlıların tümü inorganik bileşikleri dışarıdan hazır olarak alır.
1. Suyun Canlılar İçin Önemi
a. Su ve yaşam
Kimyasal formülü H2O'dur.
Birçok canlı için doğal .
Canlılarda bulunan su miktarı, canlı türüne göre
farklıdır.
Canlı organizmanın yaşı ve metabolik etkinliği su
miktarı ile ilişkilidir.
Su, biyolojik yapıların oluşturulması ve yaşamsal
faaliyetlerin gerçekleştirilmesi için gerekli inorga-
nik maddelerin en önemlisidir.
Örneğin,
Embriyodaki su oranı ergin bireylere göre daha
fazladır, yaş ilerledikçe de azalır.
Tohumdaki su oranı % 15’in altındadır. Tohumda
çimlenme su oranı arttığında başlar.
Su molekülleri
b. Suyun görevleri İyi bir . Maddelerin çözünme-
sini ve yayılmasını sağlar. Özgül ısısı yüksektir. Bundan dolayı yerleşim yerle-
rinde sıcaklık değişimleri hızlı gerçekleşmez. Besinlerin kullanılır.
Fotosentezde kullanılır ve yapısındaki O2 atmosfe-re verilir.
Bitkiler, topraktaki mineralleri suda çözünmüş ola-rak alır.
atıklarının seyreltilmesini ve atımını sağlar.
Çok sayıda hidrojen bağı bulundurur. Bu bağlar su moleküllerini bir arada tutar. Bu duruma
denir. Suyun farklı bir moleküle tu-tunmasına denir. Bu iki özellik sayesinde bitkilerde, su ve suda çözünmüş madde-ler topraktan alınıp yüksekteki bitki organlarına kesintisiz bir sütun şeklinde taşınır.
Suyun kohezyon kuvvetine bağlı olarak oluşan yü-zey gerilimi, bazı canlıların su yüzeyinde durması-na ve yürümesine imkan sağlar.
Donduğunda suyun artar. Oluşan buz kütlesi suyun üstünde yüzer. Soğuk havanın suyun içine girmesini önler. Bu sayede suda yaşa-yan canlılar havanın aşırı soğumasından korunur.
İyi bir ısı taşıyıcısıdır. Sıvı hâlden gaz hâle ısı ala-rak geçer. Deri yüzeyinde bulunan su deriden al-dığı ısı sayesinde buharlaşır. Bu olaya denir. Derimiz ısı kaybettiği için serinleriz. Hava-daki su buharı sıvı hâle geçerken ısı verir. Su buha-rının sıvı hâle geçmesi ile oluşan yağmur yağarken havalar ısınır.
19
5563
48
Örnek 10
Bitkiler ihtiyaçları olan molekülleri köklerinden su ile birlikte alabilirler.
Bu durum suyun özelliklerinden hangisi ile ilgilidir?
Çözüm 10
2. Asit, Baz ve Tuzların Canlılar İçin Önemi
Sabun, gazoz, sirke, tıraş köpüğü gibi pek çok madde-
nin yapısında asit ya da baz bulunur. Çözeltilerin asidik
veya bazik olma durumu ile belirtilir. pH
değeri,
0 – 7 arası , 7 – 14 arası , 7 ise
olarak kabul edilir.
Bir maddenin asidik mi bazik mi olduğu
ile anlaşılabilir.
Bazlar kırmızı turnusol kâğıdını , asitler
ise mavi turnusol kâğıdını çevirir.
AsitBaz
Baz AsitNötr
pH değeri 7'den 0'a doğru düştükçe asitlik, 7'den 14'e doğru çıktıkça baziklik artar.
Bazı yapılarda enzimlerin en iyi şekilde çalıştıkları pH
değerleri:
Mide: 1 - 3 arası; Bağırsak: 8 - 9 arası;
Kan: 7,2 - 7,4 arası
Asit baz dengesinin bozulması bazı hastalıklara hatta
ölüme bile neden olabilir.
İnsan kanının pH'si 7,4'tür. Kanın pH'si 7'ye düşer
veya 7,8'e çıkar ise insan hayatta kalamaz.
Diş çürüğü, saç dökülmesi, depresyon, konsantras-
yon eksikliği de asit baz dengesinin bozulması ile
ortaya çıkan rahatsızlıklardandır.
Muz
Süt
Saf su
Yumurta
Aşağıdaki şekilde bazı maddelerin asidik veya bazik olma durumları verilmiştir.
HCI
Sirke
DomatesLimon
Soda
BrokoliNaOH
Çamaşır suyu
Amonyak
SıvısabunMide
asidi
20
5564
52
Örnek 11
Aşağıdaki tabloda bazı sıvıların pH değerleri verilmiştir.
Meyve suyu 5 Badem 8
Kola 3 Soğan suyu 10
Yeşil çay 9 Siyah çay 4
Bu sıvılardan turnusol kâğıdının rengini kırmızıya çe-virenlerle maviye çevirenleri yazalım.
Çözüm 11
a. Asitlerin özellikleri
Suda çözündüğünde hidrojen (H+) iyonu veren bileşik-
lere denir.
Turnusol kağıdının rengini
dönüştürür.
pH değeri arasındadır.
Tatları dir.
b. Bazların özellikleri
Suda çözündüğünde hidroksit (OH–) iyonu veren bile-
şiklere denir.
Turnusol kâğıdının rengini
dönüştürür.
pH değeri arasındadır.
Tatları dır.
Bitki türlerinin yeryüzüne dağılımlarında toprağın pH
değeri de etkilidir. Örneğin,
asidik topraklarda çay, çam
bazik topraklarda söğüt, akasya, çınar
gibi bitkiler yetişir.
Asitler ve bazlar organik veya inorganik yapılı olabilir.
Çizgili kaslarda oluşan laktik asit organik aside, adenin, timin, guanin ve urasil bazları organik baza örnektir.
Canlılarda pH değerinin sabit kalmasında tampon adı verilen bileşikler görev yapar. Tampon bileşiği ortamdaki H+ miktarı arttığında onu tutarak, ortamdaki H+ miktarı azaldığında onu bırakarak ortamın pH değerini dengeler. Örneğin insan kanındaki şu tepkime kan pH'sinin denge-lenmesinde etkilidir.
H2CO3 HCO3– + H+
(Karbonik asit) (Bikarbonat)
c. Tuzların Özellikleri
Asitlerle bazların tepkimesiyle
birleşmesi sonucu oluşan bileşiğe denir.
Bu tepkimelerde açığa çıkar.
HCl
Hidroklorikasit
(Asit)
Sodyumhidroksit
(Baz)
Sodyumklorür(Tuz)
Su
NaOH NaCl H2O+ +
Hücre sitoplazmasında ve hücreler arası sıvıda tuzların be-lirli bir yoğunlukta bulunması gerekmektedir. Tuzlar, vücut sıvılarının osmotik basıncını düzenler.
Gereğinden fazla tuz tüketimi yüksek tansiyon, kalp ve böbrek rahatsızlıkları gibi sağlık sorunlarına neden olur.
21
5565
56
3. Minerallerin Canlılar İçin Önemi
Canlıların vücudunda az miktarda bulunan mineraller
canlılık için gereklidir.
Minerallerin her birinin görevi farklıdır. Fakat işlevleri
genel olarak iki grupta toplanabilir:
düzenleme
Canlının katılma
Canlı vücudundaki herhangi bir mineralin eksikliğini
başka bir mineral gideremez.
Minerallerin vücuda düzenli olarak alınmaması meta-
bolizma bozukluklarının oluşmasına neden olur.
Minerallerin özellikleri şunlardır;
Küçüktür.
geçebilirler.
Sindirilmez.
vermezler.
dirler.
katılabilirler.
Mineraller, canlıların vücudunda sentezlenemeyen ancak dışarıdan alınması zorunlu olan inorganik maddelerdir. Mineraller, bileşik enzimlerin yapısına katılarak enzimin aktifleşmesini sağlar.
Kalsiyum
Kükürt
Sodyum
Bakır
Örnek 12
Minerallerle ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) Bitkiler tarafından üretilir.
B) Canlı yapısına katılabilir.
C) Oksijenli solunum tepkimelerinde üretilir.
D) Enerji üretiminde tüketilir.
E) Hayvanlar tarafından üretilir.
Çözüm 12
Örnek 13
Canlıların vücuduna yeterli miktarda mineral alması neden önemlidir?
Çözüm 13
22
5566
60
Aşağıdaki tabloda insan vücudu için önemli bazı mineraller ile ilgili bilgiler verilmiştir.
İnsanların Gereksinim Duyduğu Mineraller
Mineral Ana Besin Kaynağı Vücuttaki Temel İşlevi Eksiklik Belirtileri
Kalsiyum (Ca)
Süt ürünleri, koyu yeşil seb-zeler, baklagiller
Kemik ve diş oluşumu, kan pıhtılaşması, sinir ve kas iş-levi
geriliği, kemik yoğunlunda azalma
Fosfor (P) Süt ürünleri, et, tahıl Kemik ve diş oluşumu, ,ATP ve hüc-
re zarının yapısına katılma
Halsizlik, kemikten mineral kaybı, kalsiyum kaybı
Klor (CI) Sofra tuzu Asit-baz dengesi, mide öz suyu oluşumu, sinir işlevi, osmotik denge
krampları, iştah azalması
Kükürt (S) Et, yumurta, birçok meyve Bazı bileşeni
Büyüme geriliği, hâlsizlik, şişlikler, solgunluk
Sodyum (Na) Sofra tuzu Asit-baz dengesi, su dengesi, işlevi, kas ka-
sılması
Kas krampları, iştah azal-ması
Potasyum (K) Et, süt ürünleri, birçok mey-ve ve sebze, tahıl
Asit-baz dengesi, su den-gesi, sinir işlevi, kalp ritmini düzenleme
Kas krampları, felç, mide bulantısı, ritmin-de bozukluk
Magnezyum (Mg) Tam tahıllar, yeşil yapraklı sebzeler
kofaktörü, kemik, diş ve klorofilin yapı-sına katılma, kas ve sinirle-rin çalışması
Sinir sistemi bozukluğu
Flor (F) İçme suyu, çay, deniz ürün-leri
Diş sağlığının korunması ve gelişimin-de aksama
İyot (I) Deniz ürünleri, iyotlu tuz hormonunun bileşeni
Guatr, büyüme ve zeka ge-riliği
Demir (Fe) Et, yumurta, baklagil, tarım tahılları, yeşil yapraklı seb-zeler
ve elekt-ron taşıyıcıların bileşeni; en-zim kofaktörü
Demir eksikliği kansızlığı, hâlsizlik, bağışıklık eksikliği, bitki yapraklarında sararma
Çinko (Zn) Et, deniz ürünleri, tahıl Bazı enzimlerin yapısına ka-tılma, bağışıklığı güçlendir-me
Büyüme geriliği, zayıflama, deri
pullanması, saç dökülmesi, akne
23
63
1. Canlıların temel bileşenleri inorganik ve organik bileşikler olmak üzere ikiye ayrılır.
Aşağıdaki moleküller inorganik ve organik şek-linde gruplandırıldığında hangisi diğerlerinden farklı bir grupta yer alır?
A) Vitamin B) Hormon C) Enzim
D) Mineral E) Nükleik asit
2. Su ile ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi yan-lıştır?
A) Metabolizma sonucu açığa çıkan zararlı atıkla-rın uzaklaştırılmasını sağlar.
B) Fotosentezde kullanılır ve yapısındaki O2 at-mosfere verilir.
C) Bitkilerde, topraktan alınan minerallerin yap-raklara taşınmasını sağlar.
D) Besinlerin sindirilmesi sırasında tüketilir.
E) Donduğunda hacminin artması, su içinde yaşa-yan canlıların hayatını zorlaştırır.
3. Bazı kertenkele, örümcek ve böcek türlerinin suyun üzerinde yürüyebilmesi, suyun aşağıdaki özelliklerinden hangisiyle açıklanabilir?
A) İyi bir çözücü olma
B) Yüzey gerilimine sahip olma
C) Zehirli maddeleri seyreltme
D) İyi bir ısı taşıyıcısı olma
E) Donduğunda hacmini artırma
4. Minerallerle ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlış-tır?
A) Enzimlerin yapısına kofaktör olarak katılır.
B) Hücre zarından geçebilirler.
C) Eksikliklerinde çeşitli hastalıklar oluşur.
D) Bitkilerin metabolizması sonucu üretilir.
E) Kemik ve dişlerin yapısına katılır.
5. Aşağıda bazı molekül ve yapıların pH değerleri verilmiştir.
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12pH:
HC
I
Mid
e
NH
3
NaO
H
Der
i
NötrAsitlik artar Baziklik artar
Ağ
ızK
an
İnce
bağ
ırsa
k
13 14
Buna göre,
I. İnsan vücudundaki bazı yapılar asidik, bazı ya-pılar bazik özelliktedir.
II. HCI'nin asitlik derecesi derininkinden düşük-tür.
III. NH3'ün baziklik derecesi kanınkinden yüksek-tir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
6. Bitkilerde suyun gerçekleştirdiği,
I. fotosentezde kullanılma,
II. terleme ile vücut sıcaklığı düşürme,
III. maddelerin çözünmesini sağlama
görevlerinden hangileri hayvan vücudunda ger-çekleştirilemez?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) I, II ve III
7. İnsan vücudunda asit - baz dengesinin bozulması sonucu bazı hastalıklar ortaya çıkar.
Buna göre,
I. diş çürüğü,
II. saç dökülmesi,
III. konsantrasyon eksikliği
hastalıklarından hangileri asit-baz dengesinin bozulması sonucu oluşabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
Konu Değerlendirme Testi - 2
24
44
47
0
8. Aşağıda bazı inorganik maddelere ait birer özellik verilmiştir.
I. Suya hidroksit iyonu verme
II. Turnusol kâğıdını kırmızıya çevirme
III. Enzimlerin yapısına kofaktör olarak katılma
Bu özelliklere sahip inorganik maddeler aşağıda-kilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
I II III
A) Asit Baz Mineral
B) Baz Mineral Asit
C) Mineral Asit Baz
D) Baz Asit Mineral
E) Mineral Baz Asit
9. Şekildeki gibi içinde X sıvısı bulunan deney tüpü-nün ağzı açılarak mavi turnusol kâğıdı tüpe batı-rılıyor.
Bir süre sonra mavi turnusol kâğıdı kırmızıya döndüğüne göre, X sıvısının pH değeri aşağıdaki-lerden hangisi olamaz?
A) 9 B) 6 C) 5 D) 4 E) 1
10. Sekoya ağacı dünyanın bilinen en uzun ağacıdır. Yüksekliği yaklaşık 115 m'dir. Bu ağacın toprak-tan aldığı su ve minerallar, en tepedeki dallara ve yapraklara taşınır.
Sekoya ağacında su ve minerallerin taşınmasında suyun;
I. moleküllerinin birbirine bağlanması (kohez-yon),
II. moleküllerinin yüzeye tutunması (adezyon),
III. moleküllerin çözücü olması
özelliklerinden hangilerine sahip olması etkili ol-muştur?
A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
11. Aşağıdaki tabloda birkaç mineralle ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir.
Mineral
Bulunduğubesinler
GöreviEksikliğinde ortaya çıkanrahatsızlık
Demir (Fe)
Et, yumurta,baklagil
Hemoglobinin ve ETS elemanlarının yapısına katılma
Kansızlık,hâlsizlik
İyot (I)Deniz ürünleri,iyotlu tuz
Tiroksin hormonunun yapısına katılma
Guatr, büyüme ve zeka geriliği
Kalsiyum(Ca)
Süt ürünleri, koyu yeşil sebzeler
Kemik ve dişlerin yapısına katılma
Büyüme geriliği, kemikyoğunluğundaazalma
Sodyum(Na)
Sofra tuzu
Su dengesi, sinirsel iletim, kas kasılması
Kas krampları
Buna göre,
I. Yeterli miktarda sofra tuzu tüketilmezse kas-larda ağrılı kasılmalar gözlenebilir.
II. İyot eksikliğinde, tiroksin hormonu yeterli miktarda üretilmez.
III. Büyüme geriliği görülen bireyler, yeterli mik-tarda süt ürünü tüketmemiş olabilir.
IV. Hemoglobinin yapısına katılan mineral, sade-ce hayvansal kaynaklı besinlerde bulunur.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) I ve II B) III ve IV C) I, II ve III
D) II, III ve IV E) I, II, III ve IV
12. İnorganik moleküllerle ilgili,
I. Canlı vücudunda sentezlenmez.
II. Küçük yapılı olduğu için hücre zarından geçe-bilir.
III. Solunum tepkimelerinde enerji verici olarak kullanılır.
yargılarından hangileri yanlıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve III E) II ve III
13. Tuzlarla ilgili,
I. Asit ve bazların tepkimeye girmesiyle oluşur.
II. Sentezi sırasında su tüketilir.
III. Vücut sıvılarının osmotik basıncını düzenler.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
25
5569
763
BÖ
LÜM
ORGANİK BİLEŞİKLER - KARBONHİDRATLAR (C, H, O)
Organik Bileşikler
Yapılarında karbon (C) ve hidrojeni (H) bir arada bu-
lunduran bileşiklere denir.
Ayrıca yapılarında oksijen (O), azot (N), fosfor (P), kü-
kürt (S) gibi elementler de bulunabilir. Canlılar tarafın-
dan üretilebilirler.
Canlılarda bulunan organik bileşikler şunlardır;
1. Karbonhidratlar
2. Yağlar
3. Proteinler
4. Enzimler
5. Vitaminler
6. Hormonlar
7. Nükleik asitler
8. ATP
Organik bileşiklerin canlıdaki temel görevleri şunlar-
dır:
Yapıya katılma
Enerji Sağlayanlar Yapıya Katılanlar
Düzenleyici Olanlar
Karbonhidratlar Yağlar Proteinler
Proteinler Yağlar Karbonhidratlar
Vitaminler Proteinler Enzimler Yağlar Hormonlar
Nükleik asitler, yönetici molekül olarak görev yapar.
Örnek 14Aşağıda bazı organik bileşikler verilmiştir.
I. Karbonhidratlar
II. Yağlar
III. Proteinler
IV. Vitaminler
Bu bileşiklerden hangileri enerji verici hangileri dü-zenleyici olarak görev yapabilir?
Enerji verici Düzenleyici
A) I ve II III ve IV
B) I ve III II ve IV
C) II ve IV I ve III
D) I, II ve III II, III ve IV
E) II, III ve IV I, II ve III
Çözüm 14
Bazı karbonhidratlar, proteinler ve nükleik asitler
adı verilen büyük moleküllerdir.
denilen birbirinin aynısı veya benzeri küçük yapı taş-
ları birleşerek polimer molekülünü oluşturur. Polimer
oluşumu sentezi ile olur.
Dehidrasyon - Hidroliz
Küçük moleküllerin (monomer) birleşirken su çı-
karması olayına sentezi denir.
Büyük moleküller (polimer), su kullanılarak yapı
birimlerine parçalanabilir. Bu olaya
denir.
Dehidrasyon Hidroliz
Yapım olayıdır. Yıkım olayıdır.
ATP . ATP .
Yalnız hücre içinde olur. Hem hücre içinde hem
de hücre dışında olur.
26
5570
80
H
H
OH
Kısa polimer
Uzun polimer
Dehidrasyon
Monomer
OH
H2O
OH
H
H
H
OH
OH
Hidroliz
OH
H2O
H
Örnek 15
Dehidrasyon tepkimeleri ile ilgili,
I. Yapım olayıdır.
II. ATP harcanarak gerçekleşir.
III. Hem hücre içinde hem de hücre dışında gerçekle-şir.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm 15
Dehidrasyon tepkimelerinde, kurulan bağ sayısı ile açığa çıkan su miktarı eşittir.
Karbonhidratlar (C, H, O)a. Karbonhidratların kimyasal yapısı
Yapısında karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O)
elementleri bulunur.
Bazılarının yapısında (kitin gibi) azot (N) elementi
de bulunur.
b. Karbonhidratların görevleri
Kısa süreli deposudur.
Fazlası vücutta çevrilerek depo-
lanır.
Açlık anında enerji kaynağı olarak
sırada kullanılır. O2'li solunumda kullanıldığında
CO2 ve H2O açığa çıkar.
Nükleik asitlerin (DNA ve RNA) ve ATP'nin yapısına
katılır.
Hücre zarının ve hücre çeperinin yapısına katılır.
Örnek 16
Karbonhidratlar;
I. yağa çevrilerek depolanma,
II. nükleik asitlerin yapısına katılma,
III. açlık anında enerji üretimi için birinci sırada tüke-tilme
özelliklerinden hangilerine sahiptir?
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
Çözüm 16
27
5571
84
c. Karbonhidrat Bakımından Zengin Besinler
Tahıllar, tahıl ürünleri ve baklagillerdir. Sebze ve mey-
velerde de çok miktarda karbonhidrat vardır.
Bitkiler karbonhidrat kaynağıdır. Çünkü CO2 ve H2O'nun fotosentez tepkimelerinde kullanılmasıyla karbonhidratlar sentezlenir.
Örnek 17
Aşağıda bazı besinler verilmiştir.
1. Pirinç
2. Buğday
3. Et
4. Yumurta
Bu besinlerden hangileri karbonhidrat bakımından zengindir?
A) Yalnız 1 B) 1 ve 2 C) 2 ve 3
D) 1, 2 ve 3 E) 2, 3 ve 4
Çözüm 17
d. Karbonhidratların Çeşitleri
Karbonhidratların birim moleküllerinin sayısına göre
gruplandırılması,
(tek şekerler)
(çift şekerler)
(çok şekerler)
şeklindedir.
Triozlar (3C'lu)
PGAL
Pentozlar (5C'lu)
Deoksiriboz
Riboz
Maltoz
Sakkaroz
Laktoz
Heksozlar (6C'lu)
Glikoz
Fruktoz
Galaktoz
Depo polisakkaritler
Nişasta
Glikojen
Yapısal polisakkaritler
Selüloz
Kitin
Monosakkaritler
Polisakkaritler
Disakkaritler
KA
RBO
NH
İDRA
TLA
RIN
ÇEŞ
İTLE
Rİ
I. Monosakkaritler (Tek Şekerler)
Kapalı formülleri dir.
Sindirilmezler.
yapılıdırlar.
Hücre zarından geçebilirler.
Bazı çeşitleri solunum tepkimelerinde doğrudan
üretiminde kullanılabilir.
Karbon sayıları 3 ile 8 arasında değişir.
a) Pentozlar
5 C'lu monosakkaritlerdir.
Riboz: 'nın ve 'nin yapısına
katılır.
Deoksiriboz: 'nın yapısına katılır. Riboz
şekerinden farkı, yapısında bir oksijen atomunun
eksik olmasıdır.
Enerji vermezler.
28
5572
89
b) Heksozlar
6 C'lu monosakkaritlerdir.
Suda çözünürler.
Tatlıdırlar.
C6H12O6 kapalı formülüyle gösterilirler.
Çeşitleri: , ve dur.
Kapalı formülleri C6H12O6 olan bu moleküllerin
açık formülleri farklıdır. Kapalı formülleri aynı,
açık formülleri farklı olan moleküllere
denir. Glikoz, fruktoz ve galaktoz birbirinin yapı-
sal izomeridir.
Glikoz (üzüm şekeri, kan şekeri):
Bütün canlıların en önemli enerji kaynağıdır.
tepkimelerinde kullanılır.
sonucunda üretilir. Polisakkarit-
lerin sindirilmesiyle de oluşur.
Meyve ve bitki öz suyunda, insan ve hayvanların
kanında bulunur. Sağlıklı bir insanın her 100 mL
kanında yaklaşık 100-140 mg glikoz bulunmalıdır.
Beyin hücreleri ve alyuvarların tek enerji kayna-
ğıdır. Kan şekerinin çok yükselmesi veya düşmesi
vücuda ciddi zararlar verir.
Fruktoz (meyve şekeri):
Bazı ve serbest olarak
bulunur.
Galaktoz (süt şekeri):
Bitki ve hayvan hücrelerinde bulunur. Memelilerin sü-
tünde daha çok bulunduğu için olarak
bilinir.
yapısına katılır.
Monosakkaritler küçük yapılı olduklarından sindirime uğ-ramadan hücre zarından geçebilir.
Aşağıda bazı karbonhidrat örnekleri verilmiştir.
riboz deoksiriboz fruktoz galaktozglikoz
Aşağıdaki soruları bu molekülleri kullanarak ce-vaplayınız.
1. Hangileri nükleik asitlerin yapısına katılır?
2. Hangileri 5 C'lu şekerlerdir?
3. Hangileri 6 C'lu şekerlerdir?
4. Hangileri beyin ve alyuvar hücrelerinin tek enerji kay-nağıdır?
II. Disakkaritler (Çift Şekerler)
İki monosakkaritin aralarında kovelent bağ türü olan
bağı kurması ile bir
oluşur.
Bu sırada bir molekül açığa çıkar. (Dehidrasyon
sentezi)
Kapalı formülleri C12H22O11 ile gösterilir.
Büyüktürler.
doğrudan geçemezler.
Dehidrasyon ve Hidroliz
CH2OH CH2OH
H1
1ab44 +
H H H
H HOH
HO
OHOHOH OH
a – Glikoz a – Glikoz
Dehidrasyon
Hidroliz
b – Glikoz b – Glikozb – Maltoz
CH2OH CH2OH
H2Oa
b4 4 +H HH H
H HOH OHOHHO O
glikozit bağı
OH HH
O O
OH HH
O O
OH HH
OH HH
29
5573
94
Sindirilirler.
Tatlıdırlar.
çözünebilirler.
Canlılarda en çok bulunan disakkaritler şunlardır:
(sükroz)
Maltoz (malt şekeri)
Yapı birimleri enerji kaynağıdır.
Maltoz
Özellikle bol mik-
tarda bulunur. Nişasta ve glikojenin
hidrolizi (yıkımı) sırasında açığa çı-
kar.
Glikoz + Maltoz + Su
Sakkaroz (çay şekeri)
Yapı birimleri enerji kaynağıdır.
Sakkaroz
hücrelerinde
bulunur. Hayvan hücrelerinde
bulunmaz. Kamış, pancar gibi
bitkilerde yedek besin deposu
hâlinde bulunur.
Glikoz + Sakkaroz (Sükroz) + Su
Laktoz (süt şekeri)
Yapı birimleri enerji kaynağıdır.
Laktoz
İnsan ve memeli hayvanların
bulunur. Bitki hücrelerin-
de bulunmaz.
Glikoz + Laktoz + Su
Maltoz ve sakkaroz bitkisel, laktoz ise hayvansal kaynak-lıdır.
Disakkaritlerle ilgili aşağıdaki tabloyu doldurunuz.
Glikoz Fruktoz GalaktozBulunduğu
hücre
Maltoz
Sükroz
Laktoz
III. Polisakkaritler (Çok Şekerler)
Çok sayıda aralarında glikozit
bağı kurması ile bir oluşur. Bu
sırada su molekülleri de açığa çıkar.
(n) Glikoz Polisakkarit + (n – 1) Su
Büyüktürler, hücre zarından geçemezler, sindirilir-
ler.
Canlılarda en çok bulunan polisakkaritler şunlar-
dır:
•
• Glikojen
•
• Kitin
Polisakkaritlerin birbirinden farklı olmasını,
– bulundurdukları glikoz sayısı
– glikozların bağlanma şekli
sağlar.
Nişasta
Selüloz
30
5574
97
Suda çözünme durumları farklılık gösterir.
– Glikojen kısmen suda çözünür.
– Nişasta çok az çözünür.
– Selüloz çözünmez.
Canlılardaki görevleri şunlardır:
– (enerji kaynağı) olarak
kullanılma
– katılma
Bulunduğu hücre türleri farklılık gösterir.
– Nişasta ve selüloz bitki hücrelerinde bulunur.
– ; bakteri, mantar ve hayvan
hücrelerinde bulunur.
– ; mantar ve hayvan hücrelerinde
bulunur.
Nişasta, glikojen, selüloz ve kitin polisakkaritleri, çok sayı-da glikozun bir araya gelmesiyle oluşur.
Nişasta
Nişasta bitki hücrelerinde depo polisakkarittir.
Besinlerde nişastanın varlığını anlamak için
çözeltisi kullanılır. İyot çözeltisi kırmızı renklidir,
nişasta ile karıştırıldığında mavi – mor renk alır.
Bir deney tüpünesuyla beraber bir
miktar rende-lenmiş patates
koyun.
Deney tüpüne 2 ml iyot damlatın.
Deney tüpünde mavi-mor renk oluşur. Bu-nun nedeni patateste nişasta bulunmasıdır.
Hayvanların vücuduna besinlerle nişasta alınır.
Nişasta sindirim sisteminde sindirilerek glikozlara
dönüşür. Glikoz hücrelere alınarak kullanılır.
Nişasta büyük yapılı olduğunda hayvan hücreleri-
ne giremez. hücrelerinde nişasta
üretilmez.
Nişasta
Örnek 18
Çeşitli besin türleriyle aşağıdaki düzenekler hazırlana-rak iyot ekleniyor.
Ekmek
1
Mantar
2
Kıyma
3
Yumurta
4
Bu tüplerin hangilerinde mavi-mor renk oluşumu gözlenir?
(İyot, nişasta varlığında mavi-mor renk alır.)
Çözüm 18
31
5575 10
0
Glikojen
Glikojen; ,
Glikojen
ve
hücrelerinde
depo polisakkarittir.
hücrelerin-
de kesinlikle bulunmaz.
Hayvanların karaciğer ve
kas hücrelerinde yüksek
oranda bulunur.
Selüloz
Selüloz, bitkilerde yapısına
katılır.
Bitki hücrelerinde selüloz sentezi hücre zarında
gerçekleşir.
hücrelerinde bulunmaz. Birçok
canlı türü vücuduna besinlerle selüloz alır. Ancak
bunları yıkan sindirim enzimleri yoktur. Bu nedenle
selülozdan besin olarak yararlanamazlar.
memelilerin sindirim
sistemlerinde bazı bakteriler yaşar. Bunlar selüloz
sindiren enzim üretir. Bu sayede selüloz sindirilmiş
olur.
Selülozlu gıdalar insan sağlıklı
çalışmasını sağlar.
Hücre duvarı
Bitki
Selülozdemet
Selülozdemet
Selüloz lifSelüloz lifSelüloz molekülü
Glikoz
Selüloz insan sindirim sisteminde hidroliz edilmez. Ancak bağırsakların sağlıklı çalışması için gereklidir.
Kitin
Kitin, böceklerde ve mantar-
ların yapısına katılır.
Saf hâldeyken yumu-
şaktır. Yapısına kalsi-
yum karbonat tuzu-
nun katılmasıyla sert-
leşir.
Yapısı selüloza benzer. Farklı olarak yapısında
bulunur.
Sağlam ve esnek olduğundan ameliyat ipliği yapı-
mında kullanılır.
Kitinin yapısında diğer polisakkaritlerden farklı olarak azot bulunur.
Karbonhidratlar farklı moleküllerle birleşerek hücre zarının yapısına katılabilir.
• Glikoz + Protein → Glikoprotein
• Glikoz + Lipit → Glikolipit
Çeşitli canlılarda bulunan polisakkaritleri, depo maddesi ve yapısal olma durumlarına göre aşağı-daki tabloya yazınız.
Depo maddesi Yapısal
Hayvanda
Bitkide
Mantarda
Bakteride
32
44
41
04
1. Organik bileşiklerle ilgili,
I. Karbon, hidrojen ve oksijeni eşit oranda bu-lundururlar.
II. Canlıda yapısal olarak kullanılabilirler.
III. Canlılar tarafından üretilebilirler.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
2. Aşağıdaki şekillerde dehidrasyon ve hidroliz olay-ları gösterilmiştir.
H
H
OH
Kısa polimer
Uzun polimer
Dehidrasyon
Monomer
OH
H2O
OH
H
H
H
OH
OH
Hidroliz
OH
H2O
H
Buna göre,
I. Dehidrasyon tepkimesinde bağ kurulurken hidroliz tepkimesinde bağ yıkılır.
II. Dehidrasyon tepkimesinde su açığa çıkarken hidroliz tepkimesinde su kullanılır.
III. Dehidrasyon tepkimesinde büyük molekül azalırken hidroliz tepkimesinde artar.
yargılarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III
D) I ve II E) I, II ve III
3. Polisakkaritlerle ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi doğrudur?
A) Kitin, bitkilerin hücre çeperinde bulunur.
B) Selüloz, mantarların hücre çeperinde bulunur.
C) Nişasta, hayvanlarda hücre içinde sindirilir.
D) Glikojen, bütün canlılarda depo polisakkariti-dir.
E) Kitin, bazı hayvanlarda iskeletin yapısına katı-labilir.
4. Aşağıdaki tabloda disakkaritlere ait bazı özellikler verilmiştir.
Glikozit bağı bulundurma
Hayvanlarda üretilme
Maltoz I Yok
Sükroz Var II
Laktoz III Var
Buna göre, tabloda numaralandırılmış yerlere gelmesi gerekenler aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir?
I II III
A) Var Yok Var
B) Var Yok Yok
C) Var Var Var
D) Yok Yok Var
E) Yok Var Yok
5. Bir hayvan hücresinde glikojen miktarının zama-na bağlı değişimi aşağıdaki grafikte gösterildiği gibidir.
Glikojen miktarı
Zaman
Aynı zaman aralığında glikoz miktarındaki deği-şim aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir?
Glikoz miktarı
Glikoz miktarı
Glikoz miktarı
Glikoz miktarı
Glikoz miktarı
Zaman
Zaman
Zaman
Zaman
Zaman
A)
C)
B)
D)
E)
Konu Değerlendirme Testi - 3
33
10
9
6. Otçul bir hayvanın beslenme ile vücuduna aldığı nişastanın kullanımı aşağıdaki şemada verilmiştir.
Nişasta I
II III
Sindirim
Oksijenli solunum
Dehidrasyon sentezi
Buna göre, şemada numaralandırılmış moleküller aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiş-tir?
I II III
A) Glikoz NH3 Nişasta
B) Fruktoz CO2 Kitin
C) Sakkaroz ATP Glikojen
D) Glikoz CO2 Glikojen
E) Galaktoz ATP Kitin
7. Aşağıdaki tabloda verilen A, B ve C ayıraçlarından biri nişasta, biri selüloz, biri de glikojen ayıracıdır. Bu ayıraçlar bitkisel ve hayvansal özütlere ilave edildiğinde tablodaki sonuçlar alınmıştır.
Bitkisel özüt Hayvansal özüt
A ayıracı + –
B ayıracı – +
C ayıracı + –
(+ : Ayıraç etkisiyle renk değişiminin gerçekleştiğini, – : Renk değişiminin gerçekleşmediğini gösterir.)
Buna göre,
I. A, nişasta ayıracıdır.
II. B, glikojen ayıracıdır.
III. C, selüloz ayıracıdır.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) I ve III E) II ve III
8. Aşağıdaki karbonhidratlardan hangisi bütün can-lılarda bulunur?
A) Laktoz B) Deoksiriboz
C) Nişasta D) Fruktoz
E) Glikojen
9. Aşağıda ticari olarak yüksek fruktoz içeren şurup elde edilmesi ve kullanılması gösterilmiştir.
Elde etmek için işleme
Mısır
Sindirilir.
Enzim ile tatlandırıcıya dönüştürülür.
Yüksek fruktoz içeren mısır şurubu şeklinde besinlere katılır.
İçecek
Nişasta
Glikoz
Fruktoz
Buna göre,
I. Mısır hücrelerinde bulunan nişastaların hidro-liz edilmesiyle çok sayıda fruktoz oluşur.
II. Glikozların enzimlerle fruktoza dönüştürül-mesi bir dehidrasyon sentezidir.
III. Mısır şurubu, besinlerin tatlandırılmasında kul-lanılır.
yargılarından hangileri yanlıştır?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
10. Aşağıdaki deney tüplerine 100'er glikoz kullanıla-rak elde edilen disakkaritler ve bu disakkaritlerin sindiriminden sorumlu enzimler ile yeterli ve eşit miktarda su konulmuştur.
Maltoz
I
Sükroz
II
Laktoz
III
Sindirim için yeterli süre beklendiğinde deney tüplerinde kalan su miktarı ile ilgili aşağıdaki sı-ralamalardan hangisi doğrudur?
A) I > II > III B) I > II = III C) II = III > I
D) II > I = III E) II > III > I