NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA
INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY
PROCEEDINGS OF INSTITUTE OF ARCHAEOLOGY AND ETHNOGRAPHY
1
ARMENIAN FOLK CULTUREXVII
TRADITION AND MODERNITY IN ARMENIAN CULTURE
FESTSCHRIFT FOR STEPAN LISITSIAN
ON THE OCCASION OF HIS 150TH BIRTHDAY
YEREVANIAE PUBLISHING HOUSE
2018
ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆԻ ՀԱՆ ՐԱ ՊԵ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅՈՒՆ ՆԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱ ՅԻՆ ԱԿԱ ԴԵ ՄԻԱ
ՀՆԱ ԳԻ ՏՈՒ ԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅԱՆ ԻՆՍ ՏԻ ՏՈՒՏ
ՀՆԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱԶԳԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ ԱՇԽԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
1
ՀԱՅ ԺՈ ՂՈՎՐ ԴԱ ԿԱՆ ՄՇԱ ԿՈՒՅԹXVII
ԱՎԱՆ ԴԱ ԿԱ ՆԸ ԵՎ ԱՐ ԴԻ Ա ԿԱ ՆԸ ՀԱ ՅՈՑ ՄՇԱ ԿՈՒՅ ԹՈՒՄ
ՍՏԵ ՓԱՆ ԼԻ ՍԻ ՑՅԱ ՆԻ ԾՆՆԴՅԱՆ 150-ԱՄՅԱ ԿԻՆ ՆՎԻՐ ՎԱԾ ԺՈ ՂՈ ՎԱ ԾՈՒ
ԵՐԵՎԱՆՀԱԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ
2018
ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)Հ 241
Տպագր վում է ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինստիտուտի գի տա կան խորհր դի որոշ մամբ
Խմբագրական խորհուրդ Պավել Ավետիսյան (գլխավոր խմբագիր), Լևոն Աբրահամյան, Գրիգոր Արեշյան, Ռուբեն Բադալյան, Պիտեր Քաուի, Տորք Դալալյան (պատասխանատու քարտուղար), Պատրիկ Տօնապետեան, Միհրան Գալստյան, Սարգիս Հարությունյան, Թամար Հայրապետյան, Լորի Խաչատուրեան, Թեո վան Լինտ, Հարություն Մարության, Արմեն Պետրոսյան, Համլետ Պետրոսյան, Գագիկ Սարգսյան, Ադամ Սմիթ, Ջուստո Թրաինա
Editorial Board Pavel Avetisyan (editor-in-chief), Levon Abrahamian, Gregory Areshian, Rouben Badalyan, Peter Cowe, Tork Dalalyan (assistant editor), Patrick Donabédian, Mihran Galstyan, Sargis Harutyunyan, Tamar Hayrapetyan, Lori Khatchadourian, Theo van Lint, Harutyun Marutyan, Armen Petrosyan, Hamlet Petrosyan, Gagik Sargsyan, Adam Smith, Giusto Traina
Համարի խմբա գիր ներ`Հա րու թյուն Մա րու թյան, Թա մար Հայ րա պե տյան, Սու րեն Հո բո սյան
Հ 241 Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1: Հայ ժողովր դա կան մշա կույթ, XVII: Ավան դա կա նը և ար դի ա կա նը հա յոց մշա կույ թում / ՀՀ ԳԱԱ հնա գիտ. և ազ գագր. ինստ.: Խմբ. Հ. Մա րու թյան, Թ. Հայ րա պե տյան, Ս. Հո բո սյան. – Եր., ՀԱԻ հրատ., 2018. – 508 էջ: (Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի աշխատություններ, 1):
Ժո ղո վա ծուն նվիր ված է ազ գագ րա գետ Ստե փան Լի սի ցյա նի ծննդյան 150ամյակին: Նա խա տես ված է հու մա նի տար և հա սա րա կա կան ոլոր տի գիտ նա կան նե րի և հա յոց մշա կույ թով հե տաքրքր ված ըն թեր ցող նե րի հա մար:
ՀՏԴ 71:391/395(=19)ԳՄԴ 008+63.5(5Հ)
ISBN 978-9939-9178-2-5
© ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տուտ, 2018
5
ԲՈ ՎԱՆ ԴԱ ԿՈՒ ԹՅՈՒՆ
Ներածություն 91. Ստե փան Լի սի ցյան (ծննդյան 150ամյա կի առ թիվ) 11 Լի լիա Վար դա նյան
I. ՀԱ ՅՈՑ ՑԵ ՂԱՍ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ԻՆՔ ՆԱ ՊԱՇՏ ՊԱ ՆՈՒ ԹՅՈՒՆ, ՍՐԲԱ ԴԱ ՍՈՒՄ
2. «Թշնա մու» կեր պա րի ձև ա վոր ման մե խա նիզմ ե րը` որ պես՝ բռնու թյան զանգ վա ծայ նու թյունն ապա հո վող գոր ծոն ներ Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան հա մա տեքս տում 18
Հաս միկ Գրի գո րյան
3. Մու սա լե ռան հե րո սա մար տը՝ ըստ ակա նա տես վե րապ րող նե րի վկա յու թյուն նե րի 27
Վեր ժի նե Սվազ լյան
4. Անդ րա նիկ. բա նա հյու սա կան կեր պա րը 41 Ալ վարդ Ղա զի յան
5. Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան նա հա տակ նե րի սրբա դա սու մը՝ որ պես մշա կու թա յին երև ույթ 54
Հա րու թյուն Մա րու թյան
II. ՍՏԱ ԼԻ ՆԻԶՄ. ԵՐԵԿ ԵՎ ԱՅ ՍՕՐ
6. Кам пан ия эт ни чес кой де пор та ции ар мян в 1949 г. и под кон тин гент «тур ки» сре ди спец пе ре се лен цев «с Чер но морс ко го по бе реж ья» 66
Гра нуш Ха ра тян
7. Ալ թա յան աք սո րը՝ որ պես նո րա մու ծու թյուն նե րի աղ բյուր 81 Լև ոն Աբ րա հա մյան
8. Անաս տաս Մի կո յա նի ար ձա նի տե ղայ նա ցու մը՝ որ պես «հի շո ղու թյան վայր» 90
Հաս միկ Կնյա զյան
III. ՀԻՆ ՈՒ ՆՈՐ ԳԱՂ ԹԱ ԿԱՆ-ՓԱԽՍ ՏԱ ԿԱՆ- ՆԵՐ ԳԱՂ ԹՅԱԼ ՆԵ ՐԸ ՀԱ ՅԱՍ ՏԱ ՆՈՒՄ
9. Սերն դա փո խու թյան հիմ ախն դիր նե րը հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րում 106
Ան նա Մար կո սյան
10. «Պան դի ուխ տը»՝ որ պես գե տա շեն ցի նե րի ինք նու թյան հա րա ցույց 116 Գա յա նե Շա գո յան, Ար սեն Հա կո բյան, Վիկ տո րիա Խուր շու դյան
11. Ադր բե ջա նա հայ փախս տա կան նե րի (19881992 թթ.) ին տեգր ման և քա ղա քա ցի ու թյան ձեռք բեր ման գոր ծըն թա ցը 126
Շու շա նիկ Ղա զա րյան
6
Բովանդակություն
12. Հա յաս տան տե ղա փոխ ված սի րի ա հա յե րի հար մար վե լու գոր ծըն թա ցը 135
Ար մե նու հի Ստե փա նյան
13. Լե զուն որ պես սի րի ա հա յե րի մշա կու թա յին ադապ տա ցի ա յի կա րև որ բա ղադ րիչ (էթ նո սո ցի ո լո գի ա կան ու սում ա սի րու թյուն) 143
Գա յա նե Հա կո բյան
IV. ԹԱՆ ԳԱ ՐԱ ՆԱ ՅԻՆ ԻՐԵ ՐԻ ԱԶ ԳԱԳ ՐՈՒ ԹՅՈՒ Ն14. Փո ղի տե սակ նե րը և դրանց ծի սա կան նշա նա կու թյու նը 156 Ար մի նե Զոհ րա բյան
15. Հայ կա կան գոր գե րի հո րին վածք նե րի ու զար դա ձև ե րի դրսև ո րում ե րը միջ նա դա րյան իս պա նա կան գոր գե րում 168
Լի լիա Ավա նե սյան
16. Վի շա պա զարդ վզնոց ներ 179 Աստ ղիկ Իս րա յե լյան
17. К воп ро су о по пу ля ри за ции эт ног ра фи чес ких ар те фак тов и кол лек ций в сов ре мен ных ус ло ви ях ры ноч ных от но ше ний 193
Ли ан на Ге вор кян
V. ՀԱ ՎԱՏՔ, ԾԵՍ ԵՎ ՏՈՆ18. Тре па на ции в эпоxу позд ней брон зы и в ран нем же лез ном ве ке
(по ант ро по ло ги чес ким ма тер иа лам из мо гиль ни ков с тер ри то рии Ло рийс ко го райо на Ар ме ни и) 206
Ана ит Ху да вер дян, Су рен Обо сян
19. Հրաշ քի գոր ծո նը Մո կաց կրո նա ե կե ղե ցա կան ավան դու թյուն նե րում 217 Էս թեր Խեմ չյան
20. Մարմ ից դուրս գտնվող հո գին հայ կա կան հրա շա պա տում հե քի աթ նե րում 231
Թա մար Հայ րա պե տյան
21. Աստ վա ծա հայտ նու թյան քա ռաս նոր դաց (հիս նա կաց) պահ քը (պատ մա կան հա մա ռոտ ակ նարկ) 243
Հաս միկ Աբ րա հա մյան
22. Աղ վան քում Վա րազՏրդա տի վա հա նով վե րա բեր ման ծե սի մա սին 255
Ար տակ Դա բա ղյան
23. Թա տե րա կա նաց ված ծե սի սեղմ ար տա ցո լու մը մի բու սան վան մեջ 263
Էմ մա Պետ րո սյան, Զա րու հի Սու ջյան
24. Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել 269
Սմբատ Հա կո բյան
7
Բովանդակություն
25. Սամց խեՋա վախ քի հայ կա թո լիկ հա մայն քը (պատ մազ գագ րա կան ու սում ա սի րու թյան փորձ) 279
Սո սե Գրի գո րյան
VI. ՍՐԲԱ ՎԱՅՐ ԵՎ ԵԿԵ ՂԵ ՑԻ26. Արա գա ծի Տի րին կա տար սրբա վայ րը 290 Ար սեն Բո բո խյան
27. Միջ նա դա րյան Սաղ մո սա վան քի սրբու թյուն նե րը 302 Աշոտ Մա նու չա րյան
28. Կա սի ոս լե ռը Ան տի ո քի շրջա նի հա յոց աւան դազ րոյց նե րուն և հա ւա տա լիք նե րուն մէջ 313
Յա կոբ Չո լա քե ան
29. Եր կու եկե ղե ցի, եր կու հա մայնք. նո րա կա ռույց եկե ղե ցի նե րի կրո նասո ցի ա լա կան են թա տեքս տը 328
Յու լիա Ան տո նյան
VII. ԺԱ ՄԱՆՑ30. Սրճա րա նա յին մի ջա վայ րը Երև ա նում.
արև ե լյան տա րածք՝ արևմ տյան հե տագ ծով 340 Գո հար Ստե փա նյան
31. Ազատ ժա մա նա կի կա ռուց ված քի փո փո խու թյուն նե րը Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան քա ղա քա յին բնա կա վայ րե րում 353
Ռու բեն Օհան ջա նյան
VIII. ՀԱՆ ՐԱ ՅԻՆ ԽՈՍՈՒՅԹ ԵՎ ՎԱՐՔ32. Մշա կույ թի և ար դի մի շարք հիմ ախն դիր նե րի
փո խառն չու թյուն նե րը հա յաս տա նյան հան րա յին ըն կա լում ե րում 366 Նի կոլ Մար գա րյան, Մե լի նե Թո րո սյան
33. Միջ սե ռա յին հա ղոր դակ ցու թյան որոշ առանձ նա հատ կու թյուն ներ հետ խորհր դա յին Հա յաս տա նում 383
Լի լիթ Մա նու կյան
IX. ԵՐԿ ՐԱ ԳՈՐ ԾՈՒ ԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱ ՎԱՔ ՉՈՒ ԹՅՈՒՆ34. Երկ րա գոր ծա կան մշա կույ թը Հա յաս տա նում
17րդ դա րում՝ ըստ պատ մա գիր ներ Զա քա րիա Քա նա քեռ ցու և Զա քա րիա Ագու լե ցու 392
Քրիս տի նե Պա պի կյան
35. Վայ րի մրգե րի հա վաք չու թյան ար դի դրսև ո րում ե րը Լո ռի ում 403 Ան ժե լա Ամիր խա նյան
X. ՀԵ ՐՈ ՍԱ ՎԵՊ36. Հայ ժո ղովր դա կան հե րո սա կան էպո սը 414 Ար մեն Պետ րո սյան
8
Բովանդակություն
37. Արամ Ղա նա լա նյա նը` «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պի պա տում ե րի գրա ռող և վե րամ շա կող 426
Ան նա Պո ղո սյան
38. Կրո նա ծի սա կան տար րե րը «Սաս նա ծռեր» հե րո սա վե պում 439 Սար գիս Հա րու թյու նյան
XI. ՀԵ ՔԻ ԱԹ39. Նվի րա տու և խորհր դա տու կեն դա նի նե րը
հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ նե րում 446 Մա րի նե Խեմ չյան
40. Հե քի ա թա սա ցու թյու նը մեր օրե րում 458 Նվարդ Վար դա նյան
XII. ԲԱ ՆԱ ՀՅՈՒ ՍԱ ԿԱՆ ՓՈՔՐ ԺԱՆ ՐԵՐ41. Ման կա կան զվար ճա խո սու թյուն նե րի թե մա տիկ դրսև ո րում ե րը 470 Ար մեն Սարգ սյան
42. Բա նա հյու սա կան և ազ գագ րա կան նյու թե րի կեն ցա ղա վա րու մը Արա րա տի մար զի Վե դու տա րա ծաշր ջա նում 484
Սվետ լա նա Վար դա նյան, Հաս միկ Մար գա րյան
43. Հա յե րեն յու րա հա տուկ բա ռեր Թուր քի ա յի համ շեն ցի նե րի խոս ված քում 491
Սեր գեյ Վար դա նյան
Հապավումեր 503Contents 504
269
24
ԹԱ ՂՈՒՄ ՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ԿԱ ՐԵ ԼԻ Է ԼՈՒ ՍԱՆ ԿԱ ՐԵԼ ԵՎ ԹԱ ՂՈՒՄ ՆԵՐ, ՈՐՈՆՔ ՉԻ ԿԱ ՐԵ ԼԻ ԼՈՒ ՍԱՆ ԿԱ ՐԵԼ
Սմբատ Հա կո բյան*
Մին չև 1980ական նե րը մե զա նում առ կա են թաղ ման ծե սի բազ մա թիվ լու սան կար ներ, սա կայն ժա մա նա կի ըն թաց քում թա ղում եր լու սան կա րելը ար գել վում է: Թաղ ման ծե սը մար դու կյան քի կա րև ո րա գույն իրա դարձու թյուն նե րից մեկն է և ինչ պես այլ նման առիթ ներ (ծնունդ, հար սա նիք, ուս ման ավարտ և այլն), այն ֆիքս վում էր լու սան կա րի մի ջո ցով, սա կայն 1970ական նե րից սկսած լու սան կար չա կան տեխ նի կան ավե լի հա սա նե լի է դառ նում մարդ կանց հա մար և լու սան կա րը դա դա րում է լի նել մի այն անցման ծե սը ֆիք սե լու մի ջոց, ին չի ար դյուն քում էլ տա բու է դրվում թաղ ման ծե սը լու սան կա րե լու վրա: Մի ա ժա մա նակ, թաղ ման ծե սի տե սագր ման կամ skype ծրագ րի շնոր հիվ հա մա ցան ցով հե ռար ձակ ման վրա ար գելք չի դրվում, ին չը ցույց է տա լիս որ խնդի րը այ տեղ ոչ մի այն ծե սի վի զուալ ֆիք սում է այ լև ֆիք սե լու եղա նա կը և նպա տա կը: Լու սան կա րի դեպ քում (եր բեմ նաև տե սագր ման) իրա դար ձու թյու նը ֆիքս վում է, որ պես զի պահպան վի, իսկ տե սագր ման կամ հա մա ցան ցով հե ռար ձակ ման ժա մա նակ այն ֆիքս վում է որ պես զի կա տա րի հա ղոր դի չի, այլ ոչ թե պահ պա նո ղի դեր:
Բա նա լի բա ռեր. թաղ ման ծես, վի զուալ մար դա բա նու թյուն, լու սան կար, տե սագ րու թյուն, տա բու:
Նե րա ծու թյունԹաղ ման ծեսն ամե նա պահ պա նո ղա կան ծե սե րից մեկն է և նոր
երև ույթ ներն այս ծե սում, որ պես կա նոն, շատ դժվա րու թյամբ են ներ մուծվում: Քա նի որ այս ծե սը կապ վում է մահ վան հետ, մար դիկ ծե սի ըն թացքում փոր ձում են խու սա փել ամե նօ րյա կյան քին բնո րոշ շատ երև ույթ ներից. չծի ծա ղել, «ավե լորդ բա ներ» չխո սել, գու նա գեղ հա գուստ չհագ նել և այլն: Նման մի «ար գելք» էլ կա ծե սի ըն թաց քը կամ մաս նա կից նե րին լուսան կա րե լու վրա: Հա ճախ նմա նա տիպ քայ լը հա մար վում է սխալ և ոչ ընդու նե լի, և մար դիկ դա տա պար տում են նման փոր ձեր անող նե րին, սակայն որ քան էլ ար մա տա ցած և մի ան շա նակ թվա այս տա բուն մեր օրե րում, դե ռևս ոչ վաղ ան ցյա լում` մին չև 1980ական նե րը, հատ կա պես գյու ղա կան
* ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տու թյան և ազ գագ րու թյան ինս տի տու տի ար դի ա կա նու թյան ազգա բա նու թյան բաժ նի ավագ լա բո րանտհե տա զո տող:
270
Սմբատ Հա կո բյան
մի ջա վայ րում, շատ տա րած ված է եղել թաղ ման ծե սի ըն թաց քը լու սան կարե լը: Ընդ որում լու սան կա րում էին և մաս նա կից նե րին և հան գու ցյա լին: Հարց է առա ջա նում` ի՞նչն է ստի պել ժա մա նա կի ըն թաց քում հրա ժար վել այս սո վո րույ թից և ին չու՞ մի ժա մա նակ ըն դու նե լի արա րո ղու թյունն այ սօր դար ձել է ար գել ված: Հե տաքրք րա կան է մե րօ րյա ևս մի սո վո րու թյուն. այսօր կան մար դիկ, ով քեր թաղ ման ծե սի ըն թաց քում հա մա ցան ցի մի ջո ցով կապ վում են հե ռա վոր երկր նե րում բնակ վող հա րա զատ նե րի հետ և նրանց դարձ նում ծե սի online մաս նա կից ներ, ին չը նո րից հար ցադ րում է առաջաց նում. եթե ժա մա նա կա կից ծե սում ար գել վում է լու սան կա րե լը, այսինքն` ծե սը վի զուալ ձև ով ֆիք սե լը, ապա ին չու՞ է հա մա ցան ցով հե ռարձա կու մը ըն դուն ված:
Թաղ ման ծե սի և վի զուալ նյու թի փո խառն չու թյան վե րա բե րյալ կան բազ մա թիվ ու սում ա սի րու թյուն ներ, որոնց մի մա սը քննար կում է նաև թաղ ման լու սան կար նե րը: Այս թե մա յին անդ րա դար ձել են ինչ պես ասի ական և աֆ րի կյան երկր նե րում ու սում ա սի րու թյուն ներ կա տա րող նե րը1, այն պես էլ եվ րո պա կան և արևմ տյան մշա կույ թը հե տա զո տող նե րը2:
1 De Witte M., Of Corpses, Clay, and Photographs: Body Imagery and Changing Technologies of Remembrance in Asante Funeral Culture. – In: Jindra M. and Noret J. (eds). Funerals in Africa: Explorations of a Social Phenomenon. New York and Oxford: Berghahn Books, 2013, pp. 177 –206; Eriberto P., Lozada Jr., Framing Globalization: Wedding Pictures, Funeral Photography, and Family Snapshots in Rural China. – Visual Anthropology. Vol. 19. Issue 1, 2006, pp. 87 –103; Chalfen R., Celebrating Life after Death: The Appearance of Snapshots in Japanese Pet Gravesites. – Visual Studies, 2003, N 18, pp. 144156; Jeehey K., Korean Funerary PhotoPortraiture. – Photographies. Vol. 2, Issue 1, 2009. Special Issue: Special Issue on Globalization, pp. 7 –20; Eyal B., Posing, Posturing and Photographic Presences: A Rite of Passage in a Japanese Commuter Village. – Man. Vol. 26, N 1, pp. 87 –104.
2 Burns S., Sleeping Beauty: Memorial Photography in America. Santa Fe, NM: Twelvetrees Press, 1990; Burns S., Burns E. A., Sleeping Beauty II: Grief, Bereavement in Memorial Photography American and European Traditions: Burns Archive Press, 2002; Ruby J., Secure the Shadow: Death and Photography in America. Cambridge: The MIT Press, 1995; Llewellyn N., Art of Death: Visual Culture in the English Death Ritual c.1500 – c.1800. London: Reaktion Books, 1997; Schell S., Death and Disruption: Social Identity and Representation in the Medieval English Funeral. – In: Sandra C., Anderson Emily J., Richards J., Art and Identity: Visual Culture, Politics and Religion in the Middle Ages and the Renaissance: Cambridge Scholars Publishing, 2012, pp. 71 –96; Gibbsa M., Meeseb J., Arnoldb M., Nansena B. & Cartera M., Funeral and Instagram: Death, Social Media, and Platform Vernacular. – Information, Communication & Society. Vol. 18, Issue 3, 2015. AoIR Special Issue, pp. 255 –268; Altenaa M., Making Memories: Filmmakers, Agency and Identity in the Production of Funerary Films in the Netherlands. – Mortality: Promoting the Interdisciplinary Study of Death and Dying. Vol. 14, Issue 2, 2009. Special Issue: Mortuary rituals in the Netherlands, pp. 159 –172; Sigurjón Baldur H., Postmortem and Funeral Photography in Iceland. – History of Photography. Volume 23, Issue 1, 1999, pp. 49 –54; Synnott A., Symbolic Replica: A Sociology of Cemeteries. – International Journal of Visual Sociology, 1985, N 2, pp. 46 –56.
271
Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել
Մե թո դա բա նու թյունԸստ Ռո լան Բար տի, լու սան կար ման գոր ծըն թացն ու նի երեք սու
բյեկտ ներ` նկա րող (operator), նկար վող (spectrum), նկար նե րը դի տող (spectator)3: Ես կանդ րա դառ նամ այս երե քից եր կու սին` նկա րո ղին և նկարը դի տող նե րին: Առա ջինն օգ նում է վեր լու ծելու նախ կի նում ար ված թաղման նկար նե րը` հիմ վե լով օպե րա տո րա կան աշ խա տան քի վրա, որը ենթադ րում է, որ նկա րողն ու նի որո շա կի պատ կե րա ցում եր, թե ո՛ր իրա դար ձու թյուն նե րը պետք է լու սան կա րել և ինչ պե՛ս, ուս տի կա րե լի է դիտար կել ժա մա նա կի ըն թաց քում լու սան կար նե րում առ կա փո փո խու թյուննե րը, հաս կա նա լու հա մար, թե ինչ պի սի պատ կե րա ցում եր են մարդ կանց մոտ փո փոխ վել, որոնց ար դյուն քում էլ թաղ ման ծե սը լու սան կա րե լու վրա դրվել է տա բու: Այս տեղ տե ղին է նշել Պի եր Բուր դյո յին, ով ասում էր, որ լու սան կա րը «ռե ա լիս տա կան» և «օբյեկ տիվ» է դառ նում հենց սո ցի ա լական օգ տա գործ ման ար դյուն քում4, այ սինքն` նկա րը իմաս տա վո րե լը և դրա հան դեպ վե րա բեր մունք ձև ա վո րե լը սո ցի ա լա կան գոր ծըն թաց է, որը հաս կա նա լու հա մար հար կա վոր է նաև դի տար կել թաղ ման ծե սի լու սանկար նե րին առնչ վող ժա մա նա կա կից խո սույթ նե րը (discourse): Սա թույլ կտա հաս կա նալ, թե ինչ պե՞ս են մեկ նա բա նում թաղ ման լու սան կար նե րը, ինչ պե՞ս են դրանց տա լիս իմաստ ներ (սկզբում կո նո տա տիվ) և վեր ջի վերջո դրանք դարձ նում կոն վեն ցի ո նալ (դե նո տա տիվ իմաստ5):
Լու սան կար նե րը վեր լու ծե լու մե թո դա բա նա կան մո տե ցու մը նույնպես բաղ կա ցած է երեք փու լե րից. 1) նկա րագ րում, երբ վեր բալ կեր պով վե րա պատմ վում է այն, ինչ պատ կեր ված է լու սան կար նե րում, 2) վե րականգ նում, երբ վեր լուծ վում է պատ կեր նե րի սիմ վո լիկ բո վան դա կու թյու նը, 3) սո ցի ալմ շա կու թա յին մեկ նա բա նու թյուն6:
Թաղ ման ծե սի լու սան կա րու մը և ար գել քի առա ջա ցու մըԻնչ պես ար դեն նշվեց, նախ կի նում թաղ ման պրո ցե սը լու սան կա րե
լը բա վա կա նին տա րած ված է եղել: Այդ պի սի լու սան կար ներ ար վել են XIX դա րա վեր ջից սկսած մին չև ընդ հուպ 1970 –1990ական նե րը (հենց այս ժա
3 Барт Р., Camera lucida. Ком мен та рий к фо тог ра фии. М.: Ad Marginem, 1997, с. 19.4 Bourdieu P., The Social Definition of Photography. – Bourdieu P., Photography: A Mid
dlebrow Art. Oxford: Polity Press, 1998, p. 73.5 Барт Р., Си сте ма мо ды: Статьи по се ми о ти ке куль ту ры. М.: Издво им. Са б аш ни
ко вых, 2003, с. 205 –206.6 Ме щер ки на-Рож дест венс кая Е., Ви зу аль ный по во рот: ана лиз и ин терп ре тац ия
изоб ра же ний. – В кн.: Ви зу аль ная ант ро по лог ия: но вые взгля ды на со ци альн ую ре аль ность. Са ра тов: На уч ная кни га, 2007, с. 30.
272
Սմբատ Հա կո բյան
Նկ. 3. Ա. Ս. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Աշնակ, 1984 թ.:
Նկ. 4. Հ. Հ. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Սարատակ, 1983 թ.:
Նկ. 2. Ս. Ի. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Ներքին Սասնաշեն, 1978 թ.:
Նկ. 1. Ս. Ի. ընտանեկան լուսանկարներից, գ. Ներքին Սասնաշեն, 1978 թ.:
մա նա կաշր ջա նում կտրուկ նվա զում է թաղ ման լու սան կա րու մը և առա ջանում է տա բուն) թե քա ղաք նե րում և թե գյու ղե րում իրա կա նաց վող թա ղումնե րի ժա մա նակ7: Այդ լու սան կար նե րը կա րե լի է բա ժա նել եր կու հիմ ա կան խմբի` առա ջի նը պատ կե րում է մա հա ցա ծին դա գա ղով տնից դուրս բե րելու կամ ճա նա պար հով տա նե լու պա հը, երբ որ պես կա նոն լու սան կար ներում մի այն տղա մար դիկ են, որոն ցից մի քա նի սը տա նում են դա գա ղը, իսկ մյուս նե րը քայ լում են ետև ից կամ կանգ նած են մո տա կայ քում (լուս. 1, 2): Մյուս խմբի լու սան կար նե րը ար վում են տան բա կում, երբ հա րա զատ նե րը հրա ժեշտ են տա լիս մա հա ցա ծին (լուս. 3), կամ գե րեզ մա նա տա նը, երբ հան գու ցյա լին պատ րաստ վում են հանձ նել հո ղին (լուս. 4): Այս տեղ մար
7 Նույն ժա մա նա կա հատ վա ծում նման պրակ տի կա տա րած ված է եղել նաև Ռուսաս տա նի գյու ղե րում և քա ղաք նե րում: Տե՛ս Вла со ва Т., Расс мат ри ва ние, расс казы ва ние, при по ми на ние: нар ра ти ви зац ия со дер жан ия се мей ных фо то ал ьбо мов. – В кн.: Ви зу аль ная ант ро по лог ия: но вые взгля ды на со ци альн ую ре аль ность. Са ра тов: На уч ная кни га, 2007, с. 128–129, 136; Бой цо ва О., «Не смот ри их, они пло хие»: фотог ра фии по хо рон в рус ской куль ту ре. – Ант ро по ло ги чес кий фо рум. СПб., 2010, N 12, c. 327–330.
273
Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել
դիկ շար վում են դա գա ղի շուրջ բո լո րը` ազատ տա րա ծու թյուն թող նե լով մի այն դա գա ղի մի կող մում, որ պես զի լու սան կա րի չը նկա րի այդ դրվա գը (լուս. 3): Հատ կան շա կան է, որ բո լոր լու սան կար նե րում էլ կենտ րո նը զբաղեց նում է հան գու ցյա լը, և առ հա սա րակ առանց հան գու ցյա լի թաղ ման լուսան կար ներ գրե թե չեն հան դի պում: Պի եր Բուր դյո յի կար ծի քով, թաղ ման նկար նե րը ար վել են գյու ղա կան մի ջա վայ րում, որ պես զի հա մայն քը դրանց մի ջո ցով հի շի իր ան ցյա լը, այդ լու սան կար նե րը նախ կի նում եղած համախմբ ման և մի աս նու թյան նշան են հան դի սա ցել, ին չը նկար նե րի շնորհիվ պի տի հա ղորդ վեր նաև ներ կա յին8: Այս տե սա կե տը գե րակշ ռող է գրա կա նու թյան մեջ9:
Մի այն լու սան կար նե րը չեն մեզ տե ղե կու թյուն հա ղոր դում, ներ կայումս ապ րող շատ մար դիկ ակա նա տես են եղել այդ երև ույ թին և հար ցազրույց նե րի ժա մա նակ պատ մում էին, թե ինչ պես են տե սել ծե սի լու սան կարու մը.
Հաս միկ. — Էն ժա մա նակ նկա րում էին թաղ ման վախտ, կագ նում էին սաղ իրար հետ, մե ռե լի հետ նկար վում էին:Ս. Հ. — Քա նի՞ ան գամ էին նկա րում:Հաս միկ — Դե մի ան գամ, ոնց որ, յա նիմ բան էին անում մի հատ էլ ավել նկա րե ին, աղ չի ոնց էլ չէ ին վա խում:Ս. Հ. — Իսկ ո՞ր թվե րին էր էտ:Ան նա — Դե ոնց որ մի 70-ական նե րը էլի:Ս. Հ. — Բա երբ վա նի՞ց էլ սկսե ցին չնկա րել:Հաս միկ — 80-ական նե րից, ես, օրի նակ հի շում եմ, որ 80-ական նե-րին հը լը կար էտի:Ս. Հ. — Բա ամե նա հին ժա մա նակ, ե՞րբ են նկա րել, գի տե՞ք:Ան նա — Մի 60-ական նե րը կլնի էլի, էտ յա նե րը:Հաս միկ — Չէ ավե լի հին էլ կլնի հա:10
Զրու ցա կից նե րից մե կը բա վա կա նին բա ցա սա կան բա ռե րով է բնորո շում այս երև ույ թը «յա նիմ բան էին անում մի հատ էլ ավել նկա րե ին», «աղ չի, ոնց էլ չէ ին վա խում», ին չը հստակ ցույց է տա լիս, որ ներ կա յումս մար դիկ ու նեն բա ցա սա կան վե րա բեր մունք թաղ ման ծե սի լու սան կար ման նկատ մամբ: Բա ցի այդ վե րա բեր մուն քը, շա տերն այ սօր վա ռում կամ դեն են նե տում այդ պի սի նկար նե րը, որոնք պահ վել են ըն տա նե կան ալ բոմ երում, իսկ եր բեմ էլ ըն տա նե կան ալ բոմ ե րից զատ մի սև ծրա րի մեջ են
8 Bourdieu P. The Cult of Unity and Cultivated Differences. – In: Photography: A Middlebrow Art. Oxford: Polity Press, 1998, p. 31.
9 Տե՛ս, օրի նակ Ме щер ки на-Рож дест венс кая Е., նշվ. աշխ., Бой цо ва О., նշվ. աշխ.:10 Խմբա յին հար ցազ րույց (12.02.2013):
274
Սմբատ Հա կո բյան
դնում. «Մա մա յենց տա նը կա յին էտ նկար նե րից, բայց դե բռնինք վա ռինք թա փե ցինք, էտ ինչ ա որ պա հես: Հե տո էլ ասում են… ախ մա խու թյուն են արել էլի, թե ասա մե ռե լին խի եք նկա րում: Դե մի վախտ ինչ ան կապ բան ասես չեն արել»11:
Ներ կա յումս այս պի սի բա ցա սա կան վե րա բեր մուն քը թաղ ման ծե սի լու սան կար ման հանդեպ դրսև որ վում է ոչ մի այն հին նկար նե րը քննա դատե լու կամ դրանք ոչն չաց նե լու մեջ, այ լև ժա մա նա կա կից ծե սը լու սան կարե լը ար գե լե լով: Մաս նա վո րա պես, դի տար կում ե րից մե կի ժա մա նակ նկա տե ցի, որ մաս նա կից նե րից մի կին ցան կա ցավ հե ռա խո սով լու սանկա րել հո ղա թում բը ծա ղիկ նե րի և ծաղ կեպ սակ նե րի հետ, սա կայն ներ կանե րից մե կը ասաց, որ պես զի չա նի այդ պի սի բան12: Վե րոն շյալ բա ցա սական վե րա բեր մուն քի հետ մեկ տեղ դի տար կում ե րի ժա մա նակ ակն հայտ դար ձավ, որ թաղ ման ծե սե րը լու սան կա րե լը իս կա պես ար տա ռոց երև ույթ է. մոտ 20 ծե սե րի ժա մա նակ, որոնց ես մաս նակ ցել եմ, մի այն մե կում ան ձը փոր ձեց լու սան կա րել թա ղու մը, ին չը ոչ ուղ ղա կի վկա յում է, որ թաղ ման ծե սը լու սան կա րե լը տա բուա վոր ված է: Լու սան կա րե լու տա բուի կա նո նից կար ծես շեղ վում են մի այն այն թա ղում ե րը, որ տեղ հան գու ցյա լը եղել է ճա նաչ ված և հայտ նի մարդ:
Այս պի սով տես նում ենք, որ չնա յած մի ժա մա նակ թաղ ման ծես լուսան կա րե լը եղել է մեր առօ րյա յի ըն դուն ված մաս, այ սօր մար դիկ քննադա տում են այդ հին ավան դույ թը և նույ նիսկ ար գե լում են լու սան կա րել թաղ ման ծե սը: Այս «ար գել քը» դրվել է 1970ական նե րից սկսած (չնա յած այդ ժա մա նա կա հատ վա ծում նույն պես ար վել են նմա նա տիպ նկար ներ): Ընդ հան րա պես լու սան կար երև ույ թը առնչ վել է որևէ կա րև որ իրա դար ձության, կյան քի որևէ հի շար ժան դեպ քի, որի ժա մա նակ էլ մար դիկ հա ճախ նկար վել են: Կա րե լի է ասել, որ լու սան կա րը ու ղեկ ցել է գրե թե բո լոր անցման ծե սե րը` թա ղում ե րը, հար սա նիք նե րը, բա նա կում ծա ռա յու թյան ավար տը, ուս ման ավար տը և այլն13: Իմ կար ծի քով թաղ ման ծե սի լու սանկար ման տա բուն առաջ է գա լիս այն ժա մա նակ մի այն, երբ լու սան կա րը շեղ վում է այս տրա մա բա նու թյու նից և մի այն կա րև որ իրա դար ձու թյուն ֆիք սե լը չէ, որ դառ նում է լու սան կար չի խնդի րը, այ սինքն մար դիկ սկսում են լու սան կա րել ոչ մի այն կյան քի որևէ շրջա փու լից մյու սը անց նե լը, այլ ընդ հան րա պես առօ րյա կյան քը: Այս դեպ քում առաջ նա յին է դառ նում ֆիք
11 Խմբա յին հար ցազ րույց (13.01.2015):12 Դի տարկ ման օրա գիր, էջ 3:13 Бой цо ва О., Фо тог раф ия в об ря дах пе ре хо да. – В кн.: Ви зу аль ная ант ро по лог ия:
Наст рой ка оп ти ки. М.: Вар иант, 2009, с. 189–200.
275
Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել
սել կյան քի տար բեր դրվագ ներ և լու սան կա րը ին քը կապ վում է մար դու կյան քի հետ, որից դուրս է մում մա հը, քան զի մա հը հա կադր վում է կյանքին: Այս տա բուն պետք է հաս տատ վեր այն ժա մա նակ, երբ ֆո տոխ ցի կը դառ նում է մատ չե լի մարդ կանց մեծ մա սին, դա հա վա նա բար սկսվում է 1960ական նե րից սկսած, երբ ար տադր վում են Сме на3, Сме на414 և Зоркий415 ֆո տոխ ցիկ նե րը, որոնք էա պես հեշ տաց նում և հա սա նե լի էին դարձ նում լու սան կար ման պրո ցե սը: Այ դու հան դերձ, այս իմ տե սա կե տը վար կա ծա յին է և ստուգ ման հա մար կա րիք ու նի հա վե լյալ նյու թե րի ուսում ա սիր ման, որը կար վի հե տա գա աշ խա տանք նե րում: Մաս նա վո րապես, օգ տա կար կլի ներ փոր ձա գի տա կան հար ցազ րույց ներ անց կաց նել պրո ֆե սի ո նալ լու սան կա րիչ նե րի հետ, ով քեր ու նեն այդ տա րի նե րին լուսան կա րե լու փորձ, ինչ պես նաև դի տար կել ըն տա նե կան ալ բոմ ե րը: Հօգուտ առա ջար կած վար կա ծի կա րող է խո սել նաև այն հան գա ման քը, որ վեր ջին տա րի նե րին ավե լի ու ավե լի հա ճախ է ար տա հայտ վում մի նոր մի տում` հան գու ցյա լի սգո արա րո ղու թյան հա մար պատ րաս տած «անձնագ րա յին» լու սան կա րը փո խա րի նել հան գու ցյա լի կեն ցա ղա յին ժպտադեմ լու սան կա րով: Մեկ դի տարկ ված դեպ քում սգո նկա րի փո խա րեն տեղադր վեց կո լաժ` կազ մած հա րա զատ նե րի հետ լու սան կար ված հան գուցյա լի պատ կեր նե րից, ընդ որում սև գույ նի շրջա նա կը փո խա րին վեց կարմի րով:
Սկայփ, տե սագ րու թյուն և լու սան կարՔննար կե լով թաղ ման ծե սի լու սան կար ման տա բուն` մեկ այլ հե
տաք րիր երև ույ թի հետ ենք առնչ վում: Խոս քը, մաս նա վո րա պես, ներ կայումս բա վա կա նին մեծ տա րա ծում գտած թաղ ման ծե սի ժա մա նակ հա մացան ցա յին մի ա ցում է Սկայփ ծրագ րի շնոր հիվ: Այն մար դիկ, ով քեր ու նեն բա րե կամ եր ար տա սահ մա նում, որոնք չեն կա րող այ ցե լել Հա յաս տան և ֆի զի կա պես ներ կա գտնվել թաղ մա նը, հա մա ցան ցի շնոր հիվ կապ վում են և հե տև ում են թաղ ման ըն թաց քին վեբ տե սախ ցի կի մի ջո ցով: Չնա յած այն փաս տին, որ թաղ ման ծե սը շատ պահ պա նո ղա կան է, դժվա րու թյամբ է նոր տար րեր ըն դու նում և տա բուա վո րում է այն ամե նը ին չը ֆիք սում է մահը, այս երև ույ թը չի քննա դատ վում և չի մերժ վում մարդ կանց կող մից: Հար ցազ րույց նե րի ըն թաց քում Երև ա նի հինգ բնա կիչ ներ նկա րագ րե ցին, թե ինչ պես են ակա նա տես եղել «հա մա ցան ցա յին թաղ ման»:
14 «Сме на3» – 19581960; «Сме на4» – 1958–1960, ГОМЗ http://www.photohistory.ru/index.php?pid=1207248177735695 (24.09.2015)
15 «Зор кий4» – 1956–1973; «Зор кий4к» – 1972–1978, 1980 гг., КМЗ http://www.photohistory.ru/1207248177888644.html (24.09.2015)
276
Սմբատ Հա կո բյան
Հեր մի նե — Ըտենց գնա ցել էինք, իրանք էլ սկայ պով մի ա ցել էին, լա ցում-մա ցում էին:Ս. Հ. — Իսկ ասենք ի՞նչ էին անում, խո սո՞ւմ էին, թե՞ ուղ ղա կի նա յում էին:Հեր մի նե — Դե մեկ ու մեջ խո սում էին, բա ներ էին պատ մում իրար, բայց ըտենց կամ պյուտ րը դրել էին սե ղա նին, իրանք էլ ըն դե ղից` Իտա լի ա յից նա յում էին: Ոնց որ դե էտ քան փող չու նե ին, որ գա յին էլի, ծախս ա, բան ա:Ս. Հ — Բա, մար դիկ ասենք ի՞նչ էին ասում դրա մա սին, ասու՞մ էին էտ վատ ա, որ ըտենց բան են անում:Հեր մի նե — Չէ հա, նոր մալ էին ըն դու նում, ոչ մեկ վատ բան չի ասել: 16
Նախ կի նում, երբ հա մա ցան ցը դեռ լայն տա րա ծում չու ներ, մար դիկ մեկ այլ եղա նակ էին կի րա ռում, որ պես զի ար տա սահ մա նում բնակ վող իրենց բա րե կամ ե րին դարձ նեն «մաս նա կից» թաղ ման ծե սին: Նրանք տե սագ րում էին թաղ ման պրո ցե սը, իսկ տե սա ժա պա վե նը ու ղար կում էին այլ եր կիր:
Գա գիկ — …ըտենց դրե նկա րել էին իրանց բա նը:Ս. Հ. — Ին չը՞, թա ղու մը:Գա գիկ — Հա, իրա հոր թա ղու մը դրե նկա րել էր, էտ կա սետն էլ ու-ղար կել էր Ամե րի կա ախ պո րը: Մի վախտ անում էին ըտենց բա ներ, բայց դե հի մի էլ չկա հա: 17
Այս դրվագ նե րը ցույց են տա լիս, որ մար դիկ հիմ ա կա նում ըն դունե լի են հա մա րում այն, որ թաղ ման ծե սը ֆիքս վի հեռ վում բնակ վող որևէ բա րե կա մին փո խան ցե լու նպա տա կով, սա կայն իրադ րու թյու նը փոխ վում է, երբ փոխ վում է ֆիք սե լու նպա տա կը:
Ար ման — Ըտենց ին քը նկա րում էր, սփյուռ քա հայ էր էլի, բան չէր ջո գում ու սաղ զար մա ցած նա յում էին, ասում էին «գիժ ա էս մար դը»:Ս. Հ. — Ին չո՞վ էր նկա րում:Ար ման — Կա մե ռա յով նկա րում էր էլի, իրան հե տաքր քիր էր, չէր տե սե, ու զում էր հե տը տա ներ: 18
Հաս միկ — Ու հե տո երե խե քը ասում էին, պա պան հենց անտ րա-մա դիր ա լի նում, դնում էտ նա յում ա ու սկսում ա լա ցել, ոնց որ անընդ հատ ապ րում ա էտ բա նե րը:Ս. Հ. — Էտ ո՞վ:
16 Խմբա յին հար ցազ րույց (29.09.2013):17 Խո րաց ված հար ցազ րույց (13.03.2015):18 Խմբա յին հար ցազ րույց (04.10.2013):
277
Թա ղում եր, որոնք կա րե լի է լու սան կա րել և թա ղում եր, որոնք չի կա րե լի լու սան կա րել
Հաս միկ — Մոր քու րիս տղեն:Ս. Հ. — Ի՞նչ ա արել, նկա րե՞լ ա:Հաս միկ — Իրա քրոջ թա ղու մը նկա րել ա:Ս. Հ. — Վի դե ո յո՞վ:Հաս միկ — Վի դե ո յով:Ան նա — Շատ սխալ երև ույթ ա:Հաս միկ — Ես տե սա զար մա ցա: 19
Վեր ջին եր կու հար ցազ րույց նե րը ցույց են տա լիս, որ մար դիկ բավա կա նին բա ցա սա կան են ըն կա լում, երբ որևէ մե կը տե սագ րում է թաղման ծե սը, սա կայն ինչ պե՞ս բա ցատ րել այն, որ նույն տե սագ րու մը ըն դունե լի է լի նում, երբ դա ար վում է մեկ այլ մար դուն ու ղար կե լու հա մար, կամ ին չու՞ են մար դիկ ըն դու նում սկայ փով մի ա ցում ե րը: Խնդի րը, ըստ իս, նրա նում է, թե ինչ նպա տա կով է ֆիքս վում ծե սը. մի դեպ քում, երբ մար դիկ տե սագ րում են այն և ու ղար կում են բա րե կամ ե րին կամ կապ վում են սկայ փի մի ջո ցով, ծե սը ֆիքս վում է փո խանց ման նպա տա կով և տե սագրու թյունն այս տեղ կա տա րում է ավե լի շատ մե դի ա յի, տե ղե կաց ման դեր: Իսկ երբ տե սագ րու թյան գոր ծա ռույ թը փոխ վում է, և թաղ ման ծե սը նկարա հան վում է, որ պես զի այն պահ վի որ պես հի շո ղու թյուն, այս տեղ մար դիկ քննա դա տա բար են մո տե նում այդ գոր ծո ղու թյա նը: Այս դեպ քում այն նման վում է լու սան կա րե լուն և, կա րե լի է են թադ րել, որ տա բուն կա յա նում է որ պես հի շո ղու թյուն ֆիք սե լու մեջ: Մար դիկ չեն ցան կա նում հի շել այն ցա վը և բա ցա սա կան ապ րում ե րը, որոնք եղել են թաղ ման ըն թաց քում և հնա րա վո րինս խու սա փում են դրա հետ կապ ված որևէ հի շո ղու թյու նից:
ПО ХО РО НЫ, КО ТО РЫЕ МОЖ НО ФО ТОГ РА ФИ РО ВАТЬ, И ПО ХО РО НЫ, КО ТО РЫЕ НЕЛЬ ЗЯ ФО ТОГ РА ФИ РО ВАТЬ
Смб ат Ако пянРе зю меВплоть до 1990х в Ар ме нии сни ма лись на фо то мно гие по хо рон ные ритуа лы, но со вре ме нем сни мать ри ту ал ста ло зап рет но. По хо ро ны яв ляют ся од ним из са мых важ ных соб ытий в жиз ни че ло ве ка, и как в дру гих по доб ных слу ча ях (день рож де ния, свад ьба, окон ча ние уче бы и т.п.) они фик си ро ва лись с по мощью фо тог ра фии. Но с 1970х фо то тех ни ка ста но вится бо лее до ступ ной для лю дей, и фо тог раф ия пе ре ста ет быть пос вя щён ной толь ко об ря дам пе ре хо да. В ито ге фо тог ра фи ро ва ние по хо рон та бу и ру ет ся до се год няш не го дня. Меж ду тем ви де о за пись и транс ляц ия по хо рон по интер не ту с по мощью прог рам мы skype не та бу и ру ет ся, что по ка зы ва ет, что
19 Խմբա յին հար ցազ րույց (12.02.2013):
278
Սմբատ Հա կո բյան
проб ле ма тут не толь ко в том, что об ряд фик си ру ет ся ви зу аль но, а еще и в том, с ка кой целью он фик си ру ет ся. В слу чае с фо тог ра фи ей (и ча стич но с ви де о за пис ью) соб ытие фик си ру ет ся, что бы оно сох ра ни лось, а в слу чае с ви де о за пис ью и транс ля ци ей по ин тер не ту оно фик си ру ет ся, что бы пе реда ва лось, а не сох ра ня лось.
Клю че вые сло ва: по хо рон ный ри ту ал, ви зу аль ная ант ро по лог ия, фо тог рафия, ви де о за пись, та бу.
FUNERALS THAT CAN BE PHOTOGRAPHED AND FUNERALS THAT CAN NOT BE PHOTOGRAPHED
Smbat HakobyanSummaryTill the 1980’s there were numerous photographs of funeral rituals in Armenia, but with time photography of funerals became forbidden. The funeral is one of the most important events in a person’s life and like other similar events (birthday, wedding, graduation, etc.) it was fixed through photography. However, from the 1970’s photo cameras became more accessible to people and taking photos stopped being solely a medium for documenting one’s rites of passage and, therefor, it became taboo to photograph funerals. At the same time, there is no taboo on video recording or online streaming of this ritual via programs such as Skype of , which shows that the problem is not the visual recording of the ritual, but the way and purpose of recording. In case of photography (sometimes for video recording, as well), people document record the event in order to preserve it, but when we video record or stream via internet we do so in order to communicate rather than to preserve.
Keywords: funeral ritual, visual anthropology photography, video recording, taboo.
503
ՀԱ ՊԱ ՎՈՒՄ ՆԵՐ
ԱՀ — Ազ գագ րա կան հան դեսԱՇ ՍԱՀ — Ար մեն Շա վար շի Սարգ սյա նի անձ նա կան հա վա քա ծուԳՀ ՓԺԲ — Գա րե գին սար կա ւագ Հով սէ փե անց, Փշրանք ներ ժո ղովր
դա կան բա նա հիւ սու թիւ նիցԳՍ — Գա րե գին Սրվանձ տյանցԵԼՄ — Ե. Լա լա յե ան, Մար գա րիտ ներ հայ բա նա հիւ սու թե անԷԱԺ — Էմի նե ան ազ գագ րա կան ժո ղո վա ծուԼՀԳ — Լրա բեր հա սա րա կա կան գի տու թյուն նե րիՀԱԲ — Հայ ազ գագ րու թյուն և բա նա հյու սու թյունՀԺՀ — Հայ ժո ղովր դա կան հե քի աթ ներՀՀ ՀԱՀԽ — Հին աւան դա կան հե քի աթ ներ Խո տորջ րոյ, հա ւա քեց
Հ. Մ. Հա ճե անՀՀ ՊԿՊԱ — Հա յաս տա նի Հան րա պե տու թյան պատ մու թյան կենտ րո
նա կան պե տա կան ար խիվՀՍՀ — Հայ կա կան սո վե տա կան հան րա գի տա րանՄՄ — Մես րոպ Մաշ տո ցի ան վան մա տե նա դա րանՆԳՆ — Ներ քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյունՊԲՀ — Պատ մա բա նա սի րա կան հան դեսՎկ — Վկա յու թյունՔՀ — «Քրիս տո նյա Հա յաս տան» հան րա գի տա րանМНМ — Ми фы на ро дов ми раСЭ — Со ветс кая эт ног раф ияСПГУ — СанктПе тер бургс кий го су дарст вен ный уни вер си тетЧГИ КИ — Чу вашс кий го су дарст вен ный ин сти тут куль ту ры
и ис кусств
504
CONTENTS
Preface 91. Stepan Lisitsian (on the occasion of his 150th birthday) 11 Lilia Vardanyan
I. THE ARMENIAN GENOCIDE, SELF-DEFENCE, CANONIZATION
2. Shaping the image of “the enemy” as supporting factors for the mass violence in the context of the Armenian Genocide 18
Hasmik Grigoryan
3. The heroic battle of Moussa dagh according to the testimonies of the eyewitness survivors 27
Verzhine Svazlyan4. Andranik: folklore character 41 Alvard Ghaziyan5. Canonization of the martyrs of the Armenian Genocide
as a cultural event 54 Harutyun Marutyan
II. STALINISM: YESTERDAY AND TODAY
6. The forced relocation of Armenians and the subgroup of “Turks” in specific localities exiled from the Black sea area 66
Hranush Kharatyan7. Altayan exile as a source of innovations 81 Levon Abrahamian8. The localization of the monument of Anastas Mikoyan
as a “place of memory” 90 Hasmik Knyazyan
III. OLD AND NEW REFUGEES/IMMIGRANTS IN ARMENIA
9. Generation change issues in compatriotic unions 106 Anna Markosyan10. The Pand pilgrimage as a paradigm of the Getashen
descendents’ identity 116 Gayane Shagoyan, Arsen Hakobyan, Victoria Khurshudyan11. The process of integration and naturalization of
Armenian refugees from Azerbaijan (1988 –1992) 126 Shushanik Ghazaryan
12. The process of accomodation of Syrian Armenians 135 Armenuhi Stepanyan
13. Language as an important component for Syrian Armenians cultural adaptation (an ethnosociological survey) 143
Gayane Hakobyan
505
IV. ETHNOGRAPHY OF MUSEUM OBJECTS
14. The types of money and their ritual significance 156 Armine Zohrabyan
15. Manifestations of compositions and ornaments of Armenian carpets in middle age Spanish carpets 168
Lilia Avanesyan16. Necklaces with dragon symbols 179 Astghik Isreaelian17. On the issue of promoting of ethnographic artifacts and collections
in the light of modern market relationships 193 Lianna Gevorgyan
V. BELIEF, RITUAL, FESTIVAL18. Trepanation in the Late Bronze and Early Iron ages (on anthropological
materials from the territory of the Lori region of Armenia) 206 Anahit Khudaverdyan, Suren Hobosyan19. The miracle factor in the religiousecclesiastical legends of Moks 217 Ester Khemchyan20. The soul outside of the body in Armenian tales of magic 231 Tamar Hayrapetyan21. The Hisnakats (Forty days) feast epiphany 243 Hasmik Abrahamyan22. On the tradition of raising of VarazTrdat, the Prince
of Caucasian Albania, on the shield 255 Artak Dabaghyan23. Reflection in the “curtail form” of the ritual in
the name of one plant 263 Emma Petrosyan, Zaruhi Sudjyan24. Funerals that can be photographed and
funerals that can not be photographed 269 Smbat Hakobyan25. ArmenianCatholic community of SamtskheJavakhk
(an attempt of historicethnographic research) 279 Sose Grigoryan
VI. SACRAL PLACE AND CHURCH
26. Sacred landscape of Tirinkatar on Aragats 290 Arsen Bobokhyan27. Sacred objects from medieval Saghmosavank 302 Ashot Manucharyan28. Mount Cassius in traditional ancient beliefs and
folk tales of Armenians in the Antioch region 313 Hagop Tcholakian
506
29. Two churches, two communities: social and religious context of newly built churches 328
Yulia Antonyan
VII. LEISURE30. The cafռ environment in Yerevan: eastern space
with western trajectory 340 Gohar Stepanyan
31. Leisure time structure changes in urban residential areas of the Republic of Armenia 353
Ruben Ohanjanyan
VIII. PUBLIC DISCOURSE AND BEHAVIOUR
32. The interactions of culture and certain contemporary fundamental issues in Armenian public perceptions 366
Nikol Margaryan, Meline Torosyan
33. Some aspects of gender communication issues in PostSoviet Armenia 383
Lilit Manukyan
IX. AGRICULTURE AND GATHERING
34. Agricultural customs in Armenia in the 17th century according to historiographers Zakaria Kanakertsi and Zakaria Aguletsi 392
Christine Papikian
35. Gathering of wild fruits in Lori Angela Amirkhanyan
X. EPIC POEM
36. Armenian folk heroic epic 414 Armen Petrosyan
37. Aram Ghanalanyan: writing down and editing the versions of “Sasna tsrer” (Daredevils of Sassoun) epic poem 426
Anna Poghosyan
38. The religious ceremonial component in the Armenian epic “Sasna tsrer” 439 Sargis Harutyunyan
XI. FAIRY TALE
39. Giftbringer and adviser animals in the Armenian folk tales 446 Marine Khemchyan
40. Fairy tale narration today 458 Nvard Vardanyan