Download - Carl Schmitt - Pojęcie Polityczności DOC
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
1/68
C A R L S C H M I T T P O J C I E P O L I T Y C Z N O C I
1
Pojcie pastwa zakada pojcie politycznoci. Pod pojciem pastwa
rozumiemy dzi polityczny status narodu, zorganizowanego na okrelonym,
zamknitym terytorium. Jest to naturalnie tylko oglny opis tego, czym jest pastwo, a
nie jego dokadna definicja. Tam, gdzie chodzi o istot politycznoci, dokadna
definicja pastwa nie jest potrzebna. Pozostawmy wic na boku kwesti, czym w
istocie jest pastwo czy jest podobne do maszyny czy raczej do organizmu, czy jest
jak osoba ludzka czy jak zwyke urzdzenie, czy jest tosame ze spoeczestwem czyze wsplnot, czy jest jak fabryka, czy jak ul, a moe jest zwykym zbiorem regu
postpowania. Wszystkie te okrelenia i przenonie narzucaj ju pewn interpretacj i
struktur, z gry nadajc sens i uprzedzajc wszelkie wyjanienia. Dlatego nie mog
posuy za punkt wyjcia prostego, elementarnego objanienia politycznoci.
Pastwo, zgodnie z faktycznym znaczeniem tego sowa, ale rwnie jako zjawisko
historyczne, jest szczeglnym stanem narodu. W decydujcym przypadku jest to stan
miarodajny i dlatego, w przeciwiestwie do statusu indywidualnego lub
kolektywnego, jest stanem samym w sobie. Wicej na razie powiedzie si nie da.
Wszelkie skojarzenia zwizane z wyobraeniami statusu i narodu nabieraj sensu
dopiero dziki politycznoci. Byyby wic cakiem niezrozumiae, gdyby polityczno
zostaa faszywie zinterpretowana.
Rzadko mona spotka prost definicj politycznoci. Najczciej polityczno
pojawia si w znaczeniu negatywnym jako opozycja do rnych innych poj; naprzykad jako element antytezy polityka i gospodarka lub polityka i moralno, czy
polityka i prawo. W obrbie samego prawa bywa natomiast przywoywana jako
element antytezy polityka i prawo cywilne.1 Takie negatywne, najczciej polemiczne
1 Opozycja prawa i polityki czsto pokrywa si z opozycj prawa cywilnego i publicznego,
np. Johann Kaspar Bluntschli,Allgemeines Staatsrecht, I, 1868, s. 219: Wasno jest
pojciem prawa prywatnego i nie ma politycznego charakteru. Polityczne znaczenie tej
antytezy szczeglnie wyranie pojawio si w 1925 i 1926 roku przy okazji debaty natemat wywaszczenia panujcych wczeniej w Niemczech ksicych rodzin. Jako
1
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
2/68
przeciwstawienie poj moe w konkretnej sytuacji i zalenie od kontekstu dopro-
wadzi do precyzyjnego wyjanienia jakiej jednej kwestii, natomiast nie moe by
definicj konkretnego specyficznego zjawiska. Okrelenie polityczne jest czsto
traktowane jako synonim okrelenia pastwowe". W kadym razie kojarzone jest zpastwem.2 W takim przypadku pastwo staje si zjawiskiem politycznym, a
polityczno okazuje si treci pastwa. Ten zaklty krg poj nie moe jednak
posuy nam za zadowalajce wyjanienie kwestii, ktra nas zajmuje.
przykad moe posuy zdanie z przemwienia posa Dietricha (posiedzenie Reichstagu z
2 grudnia 1925 roku,Berichte, 4717): Naszym zdaniem nie chodzi tutaj o kwesti z
zakresu prawa cywilnego, lecz o problem polityczny (oklaski w awach Demokratw i w
lewej czci sali).2 Rwnie w tych definicjach politycznoci, dla ktrych pojcie wadzy jest roz-
strzygajce, wadza ta ma najczciej charakter wadzy pastwowej np. u Maxa Webera
jako denie do udziau we wadzy lub wpyw na podzia wadzy, czy to midzy
pastwami, czy midzy rnymi grupami ludzi w ramach pastwa; lub jako kierowanie
lub wywieranie wpywu na kierowanie zwizkiem politycznym, a wic w dobie
wspczesnej pastwem [Polityka jako zawd i powoanie, tum. Andrzej Kopacki,
Krakw-Warszawa 1998, s. 56]; lub zgodnie z tez (Parlament und Regierung im
neugeordneten Deutschland, 1918, s. 51), e istot polityki jest walka i agitacja,
prowadzona przez czonkw zwizku oraz ich sympatykw. Heinrich Triepel (Staatsrecht
und Politik, 1927, s. 16) stwierdza, e jeszcze kilkadziesit lat temu utosamiano polityk
z nauk o pastwie [...] I tak na przykad Waitz uwaa, e polityka polega na naukowym
rozpoznaniu panujcych w pastwie stosunkw z uwzgldnieniem zarwno historycznego
rozwoju pastwa, jak i jego wspczesnych warunkw i potrzeb. Nastpnie Triepel ze
zrozumiaych wzgldw cakiem susznie krytykuje pozornie apolityczny, cakowicie
naukowo-prawny sposb rozumowania szkoy Gerbera i Labanda oraz prby jej
kontynuowania w okresie powojennym przez Kelsena. Triepel nie rozumia jednak do
kocastricte politycznego znaczenia postulatu apolitycznej czystoci nauk prawnych,
poniewa sam utosamia jeszcze okrelenie polityczny z pastwowym. W
rzeczywistoci, o czym bdzie niejednokrotnie mowa, chodzi tutaj o typowy i coraz
czstszy sposb uprawiania polityki, polegajcy na tym, e przeciwnika okrela si w
kategoriach politycznych, natomiast wasna pozycja przedstawiana jest jako apolityczna, tj.naukowa, suszna, obiektywna, bezstronna, itp.
2
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
3/68
W prawniczej literaturze fachowej znajdziemy wiele opisw politycznoci, ktre,
jeeli nie maj ewidentnie polemicznego i politycznego charakteru, odwouj si do
praktycznej i technicznej strony prawnych i administracyjnych decyzji
podejmowanych w poszczeglnych przypadkach. Swj sens zyskuj zatem dzikitemu, e bez zastrzee z gry zakadaj istnienie pastwa, w ramach ktrego maj
funkcjonowa. I tak na przykad w ramach prawa o stowarzyszeniach mamy do
czynienia z orzecznictwem i literatur prawn, ktre dotycz politycznych stowa-
rzysze lub zgromadze politycznych.3 We francuskim prawie administracyjnym
zaczto posugiwa si pojciem motywu politycznego (mobile politique), aby
odrni polityczne akty wydawane przez rzd (actes de gouvernement) od
3 W 3 ust. 1 ustawy o zwizkach i stowarzyszeniach w Niemieckiej Rzeszy z 19 kwietnia
1908 roku czytamy, e zwizek polityczny to taki zwizek, ktry za cel stawia sobie
wpywanie na sprawy polityczne. W praktyce przez sprawy polityczne rozumie si
zwykle kwestie zwizane z utrzymaniem lub zmian organizacji pastwa, z moliwoci
wpywania na funkcjonowanie struktur pastwowych lub zwizanych z nimi stowarzysze
o charakterze publicznym. W takim ujciu spraw politycznych kwestie polityki, pastwa i
ycia publicznego cakowicie si przenikaj. Do 1906 roku (wyrok sdu drugiej instancji z
12 lutego 1906 roku) w pastwie pruskim traktowano dziaalno Kociow i zwizkw
religijnych, nawet rekolekcje kocielne, jako wpywanie na bieg spraw publicznych, a w
kadym razie jako mieszanie si do nich. Uznanie przez prawo, e problemy religijne,
kulturalne, spoeczne lub jakiekolwiek inne nie s problemami pastwa oznacza de facto,
e pastwu odbiera si wadz nad pewnymi obszarami ycia, ktre staj si przedmiotem
wpyww i interesw okrelonych grup i organizacji. Sigajc do XIX-wiecznego
sownika, powiedzielibymy, e spoeczestwo usamodzielniwszy si, wystpuje wobec
pastwa jako rwnorzdny podmiot. Skoro wic zgodnie z obowizujc teori pastwa,
nauk o prawic i przyjtym powszechnie rozumieniem poj, polityczne rwna si
pastwowe, wwczas mona wycign wniosek (logicznie niepoprawny, lecz w praktyce
najwyraniej nieunikniony), e wszystko, co niepastwowe, a wic w tym sensie wszystko,
co spoeczne, jest niepolityczne! Czciowo wniosek ten opiera si na naiwnym bdzie,
bdcym doskona ilustracj teorii Vilfredo Pareto o rezyduach i derywatach (Traite de
sociologie generale , wydanie francuskie z 1917 i 1919, I, s. 450 i nast., II. s. 785 i nast.).
Jednak mamy tutaj take do czynienia z bardzo wygodnym, praktycznym i wyjtkowoskutecznym rodkiem walki politycznej z pastwem i jego porzdkiem.
3
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
4/68
niepolitycznych rozporzdze urzdw i wyczy je spod kontroli sdw
administracyjnych.4
Tego rodzaju okrelenia, tworzone dla potrzeb praktyki prawnej, pozwalaj
jedynie skutecznie odrnia od siebie rozmaite zjawiska prawne zachodzce wpastwie. Natomiast same nie daj adnej oglnej definicji politycznoci; odnosz si
wycznie do pastwa i sfery jego dziaalnoci i to wystarczy, przynajmniej dopki
mona zakada, e pastwo i jego instytucje s czym oczywistym i trwaym.
4 Dla Gastona Jze'a (Les principes gnraux du droit administratif, I, wyd. trzecie z 1925,
s. 392) cae to rozrnienie jest tylko kwesti polityczn. Take zob. R. Alibert,Le
contrle juridictionnel de l'administration, Paris 1926, s. 70 i nast.; Rudolf Smend,Die
politische Gewalt im Verfassungsstaat und das Problem der Staatsform, Tbingen 1923, s.
16: take Verfassung und Verfassungsrecht, 1928, s. 103, 133, 154 oraz raport
opublikowany przez Institut International de Droit Public z 1930; tame raporty R. Launa i
P. Dueza. W raporcie Dueza (s. 11) znajdziemy bardzo interesujc definicj specyficznie
politycznego aktu rzdowego (acte de gouvernement), wan ze wzgldu na przedstawione
przeze mnie kryterium politycznoci (rnic midzy przyjacielem i wrogiem). Definicja
ta pochodzi od Dufoura (w tamtym okresie wielkiego twrcy teorii aktw rzdowych), z
Traile de droit administratif appliqu, t. V, s. 128: Podstaw aktu rzdowego jest cel, jaki
sobie stawia jego autor. Akt, ktrego celem jest obrona spoeczestwa jako takiego lub
reprezentowanego przez rzd, akt skierowany przeciwko nieprzyjacioom wewntrznym
lub zewntrznym, wystpujcym otwarcie lub w ukryciu, faktycznym lub
prawdopodobnym, oto akt rzdowy we waciwym sensie tego sowa. Rnica midzy
aktami rzdowymi i zwykymi aktami administracyjnymi (actes de simple administration)
staje si jeszcze bardziej znaczca za spraw debaty we francuskim Zgromadzeniu
Narodowym w czerwcu 1851 roku, ktrej tematem bya parlamentarna odpowiedzialno
prezydenta republiki. Wwczas to sam prezydent chcia przej waciw
odpowiedzialno polityczn, to znaczy odpowiedzialno za decyzje rzdu; por. Esmein-
Nezard,Droit constitutionnel, wyd. sidme, s. 234. Podobne rozrnienie znajdziemy w
art. 59 par. 2 konstytucji pruskiej, okrelajcym kompetencje tzw. ministerstwa spraw
biecych, gdzie sprawy biece oznaczay akurat sprawy polityczne; por. Stier-Somlo
Archiv des ffentlichen Rechts, t. 9 (1925), s. 233; Ludwig Waldecker,Kommentar zur
Preuischen Verfassung, wyd. drugie, 1928, s. 167, oraz decyzja Sdu NajwyszegoNiemieckiej Rzeszy z 21 listopada 1925. W tym przypadku ostatecznie zrezygnowano z
4
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
5/68
Rwnie oglne okrelenia politycznoci, ktre odsyaj nas wprost do pojcia
pastwa, s zrozumiae i naukowo uzasadnione, o ile pastwo pozostaje
jednoznacznie okrelonym tworem, ktry w oczywisty sposb odrnia si od niepa-
stwowych, a zatem i niepolitycznych zwizkw i stowarzysze a wic, o ilepastwo posiada monopol na polityczno. Taki monopol rzeczywicie istnia kiedy,
na przykad w XVIII wieku, kiedy pastwo nie musiao konkurowa ze
spoeczestwem lub przynajmniej (jak w Niemczech w XIX i w pocztkach XX
wieku) sprawowao n a d nim stabiln i niepodzieln wadz.
Tymczasem twierdzenie, e pastwowe to to samo, co polityczne, jest w takim
samym stopniu bdne i mylce, co przekonanie o tym, e pastwo i spoeczestwo
przenikaj si wzajemnie, gdy wszystkie sprawy nalece kiedy do pastwa zostaj
uznane za sprawy spoeczne i odwrotnie, wszystkie dotd wycznie spoeczne
problemy nabieraj nagle pastwowego znaczenia jak to si dzieje w kadej
demokratycznie zorganizowanej spoecznoci. W wyniku nakadania si sfery pastwa
i spoeczestwa zanikaj neutralne dotd obszary, takie, jak religia, kultura,
edukacja czy gospodarka; przestaj by neutralne", to jest: nie-pastwowe i nie-
polityczne. Przeciwiestwem tak rozumianej neutralizacji i odpolitycznienia istotnych
dziedzin ycia jest pastwo to t a l n e , a wic pastwo, ktre jest tosame ze
spoeczestwem. Pastwo totalne kolonizuje kad dziedzin i kady obszar ycia. W
takim pastwie w s z y s t k o jest przynajmniej potencjalnie polityczne, a odwoania do
pastwa nie pozwalaj ju wyrni adnej specyficznej cechy politycznoci.
wyranego oddzielenia spraw biecych (niepolitycznych) od spraw innych (politycz-
nych). Tekst Alberta Schaffle, ber den wissenschaftlichen Begriff der Politik, Zeitschrift
fr die Gesamte Staatswissenschaft, t. 53 (1897) jest w caoci oparty na
przeciwstawieniu spraw biecych (=administracja) sprawom politycznym; Karl
Mannheim w Ideologii i utopii uczyni z tego podziau punkt wyjcia swej analizy [por.
wyd. pol., tum. Jan Miziski, Lublin 1992]. Na podobnej zasadzie mona oddzieli prawo
jako urzeczywistnion polityk od samej polityki, ktra jest nieurzeczywistnionym jeszcze
prawem w pierwszym przypadku mamy do czynienia z pewnym ugruntowanymstanem, a w drugim z dynamicznym procesem.
5
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
6/68
Pastwo absolutystyczne jako wytwr XVIII wieku przeksztacio si
najpierw w XIX-wieczne pastwo neutralne (to znaczy pastwo odrzucajce
polityk, interwencjonizmu), aby w XX wieku przyj w kocu form
pastwa totalnego.5 Demokracja uniewania wszystkie typowe dla XIX-
wiecznego liberalizmu rnice oraz wszystkie cechy waciwe dla procesu
odpolitycznienia i, przeciwstawiajc spoeczestwo pastwu (a wic
zjawiska spoeczne zjawiskom politycznym), przezwycia
charakterystyczne dla XIX wieku opozycje i podziay, takie jak:
religijny (wierzcy) jako przeciwiestwo politycznego,kulturalny jako przeciwiestwo politycznego,gospodarczy jako przeciwiestwo politycznego,
prawny jako przeciwiestwo politycznego,
naukowy jako przeciwiestwo politycznego
oraz wiele innych, polemicznych, a wic z istoty swej politycznych
opozycji. Wnikliwi myliciele XIX-wieczni od razu pojli znaczenie owej
zmiany. W Weltgeschichtliche Betrachtungen Jacoba Burckhardta (pisanych
okoo roku 1870) znajdziemy znamienn uwag na temat demokracji:
wiatopogld demokratyczny jest jak wielka rzeka, w ktrej mieszaj si
wody wszystkich dopyww; zmienia si zalenie od pochodzenia swychwyznawcw. W j e d n y m wszake demokracja jest konsekwentnie
jednorodna wadza pastwa nad jednostk nigdy nie jest dla niej
wystarczajca. Dlatego w demokracji zaciera si w kocu rnica midzy
pastwem i spoeczestwem, w rce pastwa zostaje oddane to wszystko,
czego, jak si przypuszcza, spoeczestwo robi nie bdzie. Wszystkie
sprawy staj si przedmiotem dyskusji i znajduj si w cigym ruchu. W
kocu za poszczeglne kasty mog domaga si prawa do pracy i
utrzymania".
Rwnie trafnie wyrazi Burckhardt wewntrzn sprzeczno midzy
demokracj a liberalnym pastwem konstytucyjnym: Pastwo powinno
wic z jednej strony wyraa i urzeczywistnia idee kultury goszone przez
kad parti i stronnictwo, z drugiej za ma by tylko szat, ktra
przyobleka mieszczask egzystencj pastwo jedynie ad hoc ma by
wszechmocne! Pastwo powinno mc wszystko, ale niczego nie powinno
5 Por. Carl Schmitt,Der Htter der Verfassung, Tbingen 1931, s. 78-79.
6
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
7/68
by mu wolno, nie wolno mu broni swojej ju istniejcej formy przed
kryzysem a przecie w kocu chodzi o to, aby przede wszystkim mie
udzia w sprawowaniu wadzy w pastwie. Dlatego forma pastwa
pozostaje zawsze dyskusyjna, a zakres wadzy stale si zwiksza".6
Pocztkowo niemiecka nauka o pastwie (gwnie pod wpywem
heglowskiej filozofii pastwa) twardo staa na stanowisku, e pastwo jest
jakociowo inne ni spoeczestwo, jest wobec niego czym nadrzdnym.
Pastwo, ktre dominuje nad spoeczestwem, mona nazwa
uniwersalnym, ale na pewno nie nazwiemy go totalnym w dzisiejszym
znaczeniu tego sowa, a wic jako negacji pastwa neutralnego wobec sfery
kultury i gospodarki, dla ktrego gospodarka i jej prawa s czym eo ipso
niepolitycznym. Mniej wicej od 1848 roku jakociowe rozrnienie
midzy pastwem i spoeczestwem, przy ktrym obstaje jeszcze Lorenz
von Stein i Rudolf Gneist, przestaje by ju tak oczywiste. Rozwj
niemieckiej nauki o pastwie, opisany przeze mnie w rozprawie pod tytuem
Hugo Preuss sein Staatsbegriff und seine Stellung in der deutschen
Staatslehre (Tbingen 1930), przebiega, mimo wszelkich ogranicze,
trudnoci czy kompromisw, mniej wicej rwnolegle do historycznego
procesu uksztatowania si demokratycznej jednorodnoci pastwa i
spoeczestwa.
Ciekawe narodowo-liberalne stadium tego procesu stanowi pisarstwo
Alberta Hnela. W swoich Studien zum deutschen Staatsrechtoraz
Deutsches Staatsrecht7stwierdza, e uoglnienie pojcia pastwa wskutek
rozszerzenia go do pojcia spoecznoci ludzkiej po prostu jest oczywistym
bdem"; Hnel rozumie pod pojciem pastwa przede wszystkim
szczeglny rodzaj organizacji spoecznej", ktra przycza si do innychspoecznych organizacji grujc nad nimi i obejmujc je wszystkie". Cel
tak rozumianego pastwa ma wprawdzie charakter uniwersalny", ale
mona sprowadzi je do jednego, p o d s t a w o w e g o zadania, jakim jest
odgraniczanie i porzdkowanie istotnych spoecznie si, a wic do
6 Jacob Burckhardt, Weltgeschichtliche Betrachtungen, cyt. z wydania Krnera,s. 133, 135,
197.
7 Albert Hnel, Studien zum deutschen Staatsrecht. II, 1888, s. 219,Deutsches Staatsrecht,I,1892, s. 110.
7
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
8/68
specyficznej funkcji p r a w a. Hnel kategorycznie odrzuca twierdzenie,
jakoby cel pastwa przynajmniej po t e n c j a l n i e mg by tosamy z
wszystkimi spoecznymi celami ludzkoci. Wprawdzie, jego zdaniem,
pastwo jest uniwersalne, ale w adnym wypadku nie ma charakteru
totalnego. Punkt widzenia Hnela przeamuje dopiero Otto Gierke (pierwszy
tom jegoDeutsches Genossenschaftsrechtukaza si w 1868 roku). Pastwo
jest dla niego rodzajem stowarzyszenia, ktre co do swej istoty nie rni si
niczym od innych spoecznych zwizkw. Wprawdzie Gierke przyznaje, e
pastwo skada si zarwno z elementw stowarzyszania si, jak i z
elementw panowania; jednak demokratyczne konsekwencje tak
sformuowanej teorii pastwa byy nie do uniknicia, skoro de facto
koncentrowaa si ona na zjawisku stowarzyszania si, a nie na panowaniu.
W Niemczech wyznaczon przez Gierkego drog poszli Hugo Preuss i Kurt
Wolzendorff. W Anglii koncepcja stowarzysze doprowadzia do powstania
teorii pluralizmu. (Wicej na ten temat w rozdziale 4).
Wydaje mi si, e zaproponowana przez Rudolfa Smenda koncepcja
integracji pastwa pod warunkiem dalszego doprecyzowania bardzo
trafnie oddaje sytuacj, w ktrej to ju nie ramy istniejcego pastwa
integruj spoeczestwo (tak jak to byo w przypadku niemieckiego
mieszczastwa i XIX-wiecznej monarchii), lecz spoeczestwo integruje si
i samoistnie tworzy pastwo. Wanie taka sytuacja wymaga pastwa
totalnego. Smend przypomina o tym8 w kontekcie pracy doktorskiej H.
Treschera o Monteskiuszu i Heglu (z 1918 roku). Autor odnosi si w niej
midzy innymi do heglowskiej nauki o podziale wadz, twierdzc, e
oznacza ona ywioowe przenikanie pastwa do w s z y s t k i c h obszarw
ycia spoecznego, co uzasadnia si koniecznoci pozyskaniaw s z y s t k i c h witalnych si narodu dla dobra pastwa jako caoci".
Smend dostrzega w tym zdaniu Treschera wykadni wasnego pojcia
integracji", ktre opisa w ksice o konstytucji. W istocie jednak zdanie to
jest wykadni pastwa totalnego, w ktrym nie ma ju miejsca dla
cakowitej apolitycznoci. Pastwo totalne znosi skutki XIX-wiecznego
procesu odpolitycznienia i koczy z dogmatem niezalenej od pastwa
(apolitycznej) gospodarki i wolnego od regu gospodarki pastwa.8 Rudolf Smend, Verfassung und Verfassungsrecht, 1928. s. 97.
8
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
9/68
2
Chcc okreli pojcie politycznoci, trzeba wpierw ustali i opisa specyficzne,polityczne kategorie. Polityczno ma bowiem wasne kategorie, ktre wobec rnych,
wzgldnie samodzielnych obszarw ludzkiego mylenia i dziaania, zwaszcza za
wobec moralnoci, estetyki i ekonomii, daj si zastosowa tylko w szczeglny dla
siebie sposb. Dlatego polityczno opiera si na specyficznym dla niej podstawowym
rozrnieniu, do ktrego sprowadzi mona wszystkie dziaania polityczne. Zamy,
e w obszarze moralnoci najbardziej podstawowym rozrnieniem jest podzia n a
dobro i zo, w estetyce na pikno i brzydot, w ekonomii na zysk i strat lub na to, coopacalne i nieopacalne. Pojawia si zatem pytanie, czy istnieje te takie przekonujce
rozrnienie, ktre nie byoby podobne ani analogiczne do pozostaych, lecz wrcz
przeciwnie, byoby niezalene i samodzielne i mogoby suy za jasne kryterium
politycznoci? Na czym takie rozrnienie miaoby polega?
Specyficznie polityczne rozrnienie, do ktrego mona sprowadzi wszystkie
polityczne dziaania i motywy, to rozrnienie p r z y j a c i e l a i w r o g a . Pozwala
ono na takie okrelenie pojcia, ktre daje nam jasne kryterium politycznoci, ale
zarazem nie jest ani jej wyczerpujc definicj, ani nic przesdza o jej treci. Nic
istniej inne kryteria rnicy midzy przyjacielem i wrogiem poza tymi, ktre
przynale cile do sfery politycznoci. Jedynie przy tym zastrzeeniu moemy
powiedzie, e kryteria politycznoci s analogiczne do stosunkowo samodzielnych
kryteriw, na ktrych opieraj si rozrnienia w innych dziedzinach ludzkiego
mylenia i dziaania rozrnienie na dobro i zo w moralnoci, pikno i brzydot westetyce i tak dalej. Specyficznie polityczne rozrnienie midzy przyjacielem i
wrogiem jest wic samodzielne nie w znaczeniu jakiego dodatkowego,
autonomicznego obszaru. Jego samodzielno polega na tym, e nie daje si ono
sprowadzi do adnej rnicy czy rnic z innego obszaru ani si na nich nie opiera.
Skoro nie mona po prostu powiedzie, e rnica midzy dobrem i zem jest taka
sama jak rnica midzy piknem i brzydot lub tym, co ekonomicznie korzystne i
niekorzystne, a wic nie mona jednej rnicy zredukowa do drugiej, to tym bardziej
9
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
10/68
nie wolno miesza i myli z innymi przeciwiestwami rnicy midzy przyjacielem i
wrogiem. Polityczne rozrnienie to zdolno okrelenia najwyszego stopnia
intensywnoci zwizku lub oddzielenia, stowarzyszenia (Assoziation) lub rozproszenia
(Dissoziation). Rnica ta moe by teoretyczna lub faktyczna, ale wcale nie musipociga za sob innych, moralnych, estetycznych czy ekonomicznych rnic.
Polityczny wrg nie musi by moralnie zy, estetycznie odpychajcy, ani te nie musi
by postrzegany jako ekonomiczny konkurent. Z ekonomicznego punktu widzenia
prowadzenie interesw z wrogiem moe by czasami korzystne. W sensie
egzystencjalnym on jest t y m i n n y m , jest ob c y i to w zupenoci wystarcza, aby
okreli jego istot. Dlatego w ekstremalnym przypadku moe doj do konfliktu, kt-
rego nie da si rozstrzygn za spraw przyjtych z gry generalnych unormowa ani
przez wyrok jakiej trzeciej, a wic niezaangaowanej, bezstronnej osoby.
Waciwy sposb rozpoznania i zrozumienia konfliktu, a tym samym prawo do
wspdecydowania i sdzenia, moliwe s wycznie za spraw egzystencjalnego
udziau i uczestnictwa. Ekstremalny przypadek konfliktu mog rozstrzygn midzy
sob tylko sami jego uczestnicy. Kady sam musi bowiem zadecydowa, czy w
przypadku konkretnego konfliktu inno obcego oznacza zanegowanie jego wasnej
formy egzystencji i czy, aby uratowa swj wasny sposb ycia, trzeba obcego
wypdzi lub zwalczy. Psychologicznie wrg atwo utosamiany jest z tym, co ze i
odpychajce, kada bowiem rnica i kada jedno (przede wszystkim rnica i
jedno polityczna jako najsilniejsze i najbardziej intensywne formy odrbnoci i
zwizku) opiera si midzy innymi na uytecznym wykorzystaniu przeciwiestw o
zasadniczym znaczeniu dla innych dziedzin ycia. Nie narusza to w niczym ich
autonomii. Dlatego to, co jest moralnie ze, estetycznie odpychajce lub ekonomicznieszkodliwe, wcale nie musi by wrogie w sensie politycznym. Rwnie odwrotnie, to,
co moralnie dobre, estetycznie pikne i ekonomicznie korzystne nie staje si od razu
przyjacielem w politycznym znaczeniu tego pojcia. Egzystencjalna blisko po-
litycznoci oraz jej autonomiczno uwidaczniaj si ju w samej tylko moliwoci
oddzielenia owego specyficznego podziau na przyjaciela i wroga od innych dziedzin
ycia, traktowania go jako czego samodzielnego.
10
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
11/68
3
Pojcia przyjaciel i wrg maj tu konkretny sens egzystencjalny, dlatego nie
naley traktowa ich jako metafor lub symboli, ani te utosamia z nazbyt czstouywanymi wyobraeniami z dziedziny ekonomii i moralnoci. A ju na pewno nie
naley ujmowa ich z perspektywy psychologii, w sensie prywatno-
indywidualistycznym, jako wyrazu prywatnych uczu i skonnoci. Pojcia te nie
tworz adnej normatywnej ani te czysto duchowej opozycji. Liberalizm, w
charakterystyczny dla siebie sposb rozdzielajc sfer duchow i ekonomiczn (mowa
o tym szerzej w rozdziale 8), spowodowa, e czsto utosamia si wroga z kon-
kurentem w wiecie interesw, a w wiecie duchowym z oponentem w dyskusji.
Jednak w ekonomii nie ma prawdziwych wrogw, s tylko konkurenci, a w wiecie
cakowicie moralnym i etycznym istniej wycznie polemici. By moe dla kogo
rnica midzy przyjacielem i wrogiem wyda si potworna, a fakt, e narody wci
jeszcze jednocz si wok takich poj, niektrzy uwaa bd za atawizm,
pozostao po czasach barbarzystwa. Inni za bd mieli nadziej, e pewnego dnia
rnica midzy przyjacielem i wrogiem po prostu zniknie. By moe te ze wzgldw
wychowawczych naley udawa, e nie ma adnych wrogw. Tym wszystkim nie
bdziemy si tu jednak zajmowa. Nie chodzi nam bowiem o fikcje lub o normatywne
postulaty, ale o faktyczn rzeczywisto i o realn moliwo pojawienia si rnicy
midzy przyjacielem i wrogiem. Mona podziela lub nie owe nadzieje i wychowaw-
cze skrupuy. Nie sposb jednak, zachowujc zdrowy rozsdek, zaprzecza, e narody
jednocz si wok przeciwstawnych poj przyjaciela i wroga i e rwnie dzisiaj to
przeciwiestwo faktycznie zachowuje znaczenie dla kadego narodu jako politycznegobytu.
Wrg nie jest wic konkurentem lub przeciwnikiem w sensie oglnym. Wrg nie
jest te prywatnym przeciwnikiem, ktrego nienawidzimy czy do ktrego czujemy
osobist antypati. Wrg to walczca lub co najmniej gotowa do w a l k i ,
zorganizowana grupa ludzi, ktra stoi na drodze innej, podobnie zorganizowanej
grupy. Wrg ma charakter wycznie publiczny, wszystko bowiem, co odnosi si
do jakiej zorganizowanej grupy ludzi, a w szczeglnoci do narodu, ma sens
11
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
12/68
publiczny. Wrg to hostis, a nie inimicus o szerszym znaczeniu, , a nie
.9Jzyk niemiecki, podobnie jak inne jzyki, nie rozrnia midzy wrogiem
prywatnym i politycznym. Std bierze si tyle nieporozumie i bdw zwizanych z
tym pojciem. Czsto przytaczane zdanie Miujcie nieprzyjacioy wasze (Mt 5,44 ik 6, 27) brzmi: diligite inimicos vestros, , nie
za diligite hostes vestros. O wrogu politycznym nie ma w tym fragmencie w ogle
mowy. W tysicletniej historii wojen midzy chrzecijastwem i islamem nigdy aden
chrzecijanin nie wpad na pomys, aby z mioci do Saracenw lub Turkw wyda im
na up Europ, zamiast stan w jej obronie. Politycznego wroga nie trzeba wcale
osobicie nienawidzi. To dopiero w sferze prywatnej postulat mioci wobec wroga
ma sens. Przytoczony fragment Biblii nie zawiera propozycji zniesienia rnicy
midzy dobrem i zem, ani midzy pojciem pikna i brzydoty, a ju w najmniejszym
stopniu nie zachca do porzucenia rnicy midzy przyjacielem i wrogiem. W kadym
razie nie zaleca, aby kocha wrogw swojego narodu i wspiera ich w walce
przeciwko wasnym rodakom.
Polityczne przeciwiestwo to przeciwiestwo najmocniejsze, o najwyszym
stopniu intensywnoci. Kada konkretna sytuacja rnicy jest tym bardziej polityczna,
im bliej jej do krytycznego punktu wyznaczajcego granic midzy przyjacielem i
9 U Platona, w pitej ksidzePastwa, rozdz. XVI, rnica midzy i
jest bardzo silnie podkrelona, lecz jednoczenie zostaje poczona z innym
przeciwiestwem midzy (wojna) a (bunt, rebelia, powstanie, wojna
domowa). Dla Platona prawdziw wojn jest tylko wojna midzy Hellenami i
barbarzycami (ktrzy z natury s wrogami). Natomiast walki pomidzy Hellenami to
(przetumaczona przez Otto Apelta jako wa, utarczka, niezgoda, w
bersetzung der Philosophischen Bibliothek, t. 80, s. 208). Za tym rozrnieniem kryje si
przekonanie, e nard nie moe toczy wojny sam przeciwko sobie, a wojna domowa
jest czym w rodzaju samounicestwienia i nie moe prowadzi do ustanowienia nowego
pastwa lub narodu. Jako komentarz do pojcia hostis su najczciej wybrane fragmenty
50, 16 i 118 z Pomponiusza. Jednak najlepsza definicja hostis znajduje si wLexicon
totius Latiniatis Forrcelliniego, 1771, III, s. 320 i 511: Hostis is est cum quo publice
bellum habemus... in quo ab inimico differt, qui est is, quocum habemus privata odia.Distingui etiam sic possunt, ut inimicus sit qui nos odit; hostis qui oppugnat.
12
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
13/68
wrogiem. W r a m a c h pastwa, czyli w zorganizowanej politycznej jednoci, ktra
jako cao sama podejmuje decyzje o tym, kto jest jej przyjacielem, a kto wrogiem,
o b o k tej zasadniczej politycznej decyzji istniej rwnie liczne w t r n e po-
lityczne rozstrzygnicia, ktre czerpi z niej swoje uzasadnienie. Wrmy na chwildo opisanego w pierwszej czci zjawiska czenia okrele polityczny i
pastwowy". W wyniku takiego poczenia przeciwstawia si na przykad dziaania
pastwowo-polityczne dziaaniom partyjno-politycznym". Mwi si te o
prowadzonej przez pastwo polityce religijnej, edukacyjnej, komunalnej, spoecznej
itp. Jednak we wszystkich tych i w wielu innych przypadkach przeciwiestwo i
antagonizm nadal pozostaj konstytutywne dla pojcia politycznoci w ramach
pastwa.10Polityczno jest tutaj naturalnie mocno zagodzona przez fakt istnienia
pastwa jako politycznej jednoci, ktra obejmuje wszystkie wewntrzne
przeciwiestwa. Powstaj dalsze, jeszcze sabsze i bardziej znieksztacone formy
polityki", a do form karykaturalnych czy wrcz pa s o y t n i c z y c h , gdzie z
pierwotnego rozrnienia midzy przyjacielem i wrogiem pozostaje jedynie jaki cie
antagonizmu, wyraajcy si w taktycznych rozgrywkach, intrygach, konkurencji i
wszelkiego rodzaju podobnych praktykach. Najdziwniejsze ukady i manipulacje trak-
tuje si jako polityk". A jednak nawet tam, gdzie zupenie zanika wiadomo
znaczenia sytuacji wyjtkowej", jzyk przechowuje w powszechnym uyciu
pierwotny sens politycznego zwizku jako wyrazu konkretnej rnicy midzy
przyjacielem i wrogiem.
Mona przekona si o tym bez trudu na przykadzie dwch powszechnych
zjawisk. Po p i e r w s z e , wszystkie polityczne pojcia, wyobraenia i okrelenia maj
znaczenie polemiczne. Odnosz si do konkretnej sytuacji przeciwiestwa ipozostaj z ni w cisym zwizku. Jej ostateczn konsekwencj jest jednoczenie si
ludzi wedug kryterium przyjaciela lub wroga, co prowadzi do wojen i rewolucji. W
momencie kiedy znika sytuacja przeciwiestwa, pojcia te staj si pustymi abs-10 Polityka spoeczna pojawia si dopiero wtedy, kiedy jaka klasa spoeczna o politycznym
znaczeniu sprecyzuje i postawi swoje spoeczne dania. Opieka spoeczna, ktr
otaczano kiedy biednych i potrzebujcych, nie bya uwaana za problem spoeczno-
-polityczny i nie okrelano jej w taki sposb. Podobnie polityka wobec Kocioa pojawiaasi dopiero wtedy, gdy Koci stawa si politycznie istotn stron.
13
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
14/68
trakcjami bez ducha. Takie okrelenia jak pastwo, republika,11 spoeczestwo, klasa,
a take: suwerenno, pastwo prawa, absolutyzm, dyktatura, plan, neutralne lub
totalne pastwo itp. pozostan niezrozumiae, jeli nie bdzie wiadomo, do kogo
konkretnie si odnosz i przeciwko komu s wymierzone.12
Uycie okreleniapolityczny jest na trwae zdeterminowane przez polemiczny charakter. Jest tak
niezalenie od tego, czy przeciwnik zosta okrelony jako apolityczny (a wic kto
oderwany od ycia lub niezaangaowany) czy te odwrotnie jako polityczny", po
11 Na przykad Machiavelli nazywa republikami wszystkie pastwa, ktre nie s mo-
narchiami. W ten sposb ustanowiona przez niego definicja republiki funkcjonuje do
dzisiaj. Richard Thoma definiuje demokracj jako pastwo bez przywilejw. Tym samym
pastwo niedemokratyczne to pastwo oparte na przywilejach.12 Rwnie tutaj moliwe s rne rodzaje i stopnie polemicznego charakteru poj.
Polemiczno pozostaje zawsze rozpoznawaln, niezmienn cech wszystkich
politycznych poj i okrele. Kwestie terminologiczne staj si w ten sposb sprawami
jak najbardziej politycznymi. Jakie sowo lub wyraenie moe by jednoczenie
symptomem, wyrazem, znakiem rozpoznawczym konfliktu midzy wrogami. Moe by
rwnie broni. Karl Renner, socjalista II Midzynarodwki, w bardzo wanym
naukowym studium (Rechtsinstitute des Privatrechts, Tbingen 1929, s. 97) pisze na
przykad, e czynsz, ktry wynajmujcy paci wacicielowi mieszkania, jest rodzajem
trybutu. Wikszo profesorw prawa, sdziw i adwokatw w Niemczech uznaaby takie
okrelenie za niedopuszczaln polityzacj stosunkw prywatno-prawnych i odrzucio je
jako prb mieszania si w kwestie czysto prawne i czysto naukowe. Wychodz
bowiem z zaoenia, e problem ten zosta ostatecznie rozwizany w kategoriach cywilno-
prawnych i respektuj zawart w tym rozwizaniu polityczn decyzj pastwa. Natomiast
bardzo wielu socjalistw II Midzynarodwki z naciskiem podkrelao, e zobowizania
finansowe, ktre uzbrojona Francja narzucia rozbrojonym Niemcom, nie s adn form
trybutu, lecz reparacjami. Pojcie reparacji wydaje si bowiem bardziej prawne,
pokojowe, niepolemiczne i apolityczne ni pojcie trybutu. W rzeczywistoci jednak ma
ono jeszcze bardziej polemiczny, a tym samym polityczny charakter. Opiera si na
prawnym, a nawet moralnym potpieniu wykorzystanym w celach politycznych. Chodzi o
to, aby zdyskwalifikowa pokonanego wroga w sensie prawnym i moralnym, narzucajc
mu finansowe zobowizania. Dzisiaj kwestia, czy mamy posugiwa si pojciemtrybutu czy reparacji, urosa w Niemczech do rangi wewntrzpastwowego sporu.
14
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
15/68
to, by zdyskredytowa go i podway jego wiarygodno, a jednoczenie, by w
lepszym wietle przedstawi wasn niepolityczn postaw (w sensie bardziej
rzeczowej, naukowej, moralnej, etycznej, zgodnej z zasadami prawa i ekonomii). Po
drugie, w codziennych sporach wewntrz pastwa czsto posugujemy si pojciempolityczny", chocia w rzeczywistoci na og chodzi nam o zjawiska, ktre maj
charakter ewidentnie partyjno-polityczny". W nieunikniony sposb wszystkie takie
decyzje polityczne s nierzeczowe"; s jedynie sabym odbiciem pierwotnej rnicy
midzy przyjacielem i wrogiem, waciwej dla wszelkich politycznych zachowa. W
przypadku partii decyzje polityczne s zdegenerowane do prostych form decyzji
personalnych, dotyczcych obsadzania stanowisk i poszukiwania intratnych urzdw.
Postulat odpolitycznienia", ktry pojawia si w tym kontekcie, oznacza w istocie
tylko ch przezwycienia skutkw partyjnej polityki. Utosamienie politycznoci z
partyjn polityk jest moliwe dopiero wtedy, kiedy pastwo traci znaczenie jako
jedno polityczna, obejmujca wszystkie wewntrzne polityczne stronnictwa i
agodzca ich przeciwiestwa. Wwczas rnice wewntrz pastwa zyskuj na
intensywnoci i zaczynaj dominowa nad przeciwiestwami w polityce zagranicznej,
a wic w relacjach z innymi pastwami. Jeeli sprzecznoci o charakterze partyjno-
politycznym staj si w pastwiestrictepolityczne, wwczas osignity zostaje
najwyszy stopie intensywnoci napi wewntrzpolitycznych i wewntrz pastwa
powstaj ugrupowania, ktre formuj si wedug kryterium przyjaciela i wroga. Takie
wewntrzne podziay maj kluczowe polityczne znaczenie ze wzgldu na moliwo
Przypomina to w pewnym stopniu odwrotny spr sprzed kilkuset lat midzy niemieckim
cesarzem (krlem Wgier) i tureckim sutanem. Spr dotyczy kwestii, czy cesarz wypaca
Turkom pensj czy trybut. Dunik upiera si, e nie paci trybutu, lecz pensj,
podczas gdy jego wierzyciel uwaa, e chodzi o trybut. W tamtych czasach sowa,
przynajmniej w odniesieniu do stosunkw midzy chrzecijanami i Turkami, miay
bardziej rzeczowy charakter i szersze znaczenie, a pojcia prawne nie byy jeszcze w takim
stopniu politycznie instrumentalizowane. A jednak Bodin, ktry opisuje cay ten spr (por.
Sze ksig o Rzeczypospolitej, tum. Zygmunt Izdebski, Warszawa 1958), zauwaa, e
pensja jest wypacana najczciej nie po to, aby chroni si przed wrogiem, lecz przede
wszystkim przed monym protektorem, oraz aby wykupi si w ten sposb odniebezpieczestwa inwazji.
15
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
16/68
wybuchu zbrojnego konfliktu. Jednoczenie maj one inny charakter ni te
sprzecznoci, ktre prowadz do konfliktu w polityce midzynarodowej. W przypadku
takiego wanie prymatu polityki wewntrznej realna moliwo walki, stale obecna
w polityce, by w ogle mona byo o polityce mwi, nie dotyczy ju wojny midzyzorganizowanymi zbiorowociami narodowymi pastwami lub imperiami, lecz w o j
n y do mo we j .
Z pojciem wroga wie si bowiem realna moliwo walki, a wszelkie
przypadkowe zmiany w technice wojennej i w uzbrojeniu, wynikajce z rozwoju
historycznego, nie maj w tym przypadku adnego znaczenia. Wojna to zbrojna walka,
prowadzona przez zorganizowane politycznie jednoci; wojna domowa to zbrojna
walka w ramach zorganizowanej jednoci (ktra wszelako z tego wzgldu traci swj
jednoznaczny charakter). Istot broni jest to, e suy fizycznemu unicestwieniu
czowieka. Dlatego takie pojcia jak wrg i walka naley rozumie w bez-
porednim, egzystencjalnym sensie. Walka nie oznacza konkurencji, duchowego
starcia w dyskusji, ani symbolicznie pojtego zmagania si, ktre towarzyszy
czowiekowi przez cae ycie wszak czowiek jest wiecznym wojownikiem", a
jego ycie nieustann walk. W rzeczywistoci takie pojcia jak przyjaciel, wrg
czy walka maj realne znaczenie wanie dlatego, e zwizane s z faktyczn
moliwoci fizycznego unicestwienia. Wojna wynika z wrogoci, ta ostatnia oznacza
bowiem egzystencjaln negacj innego bytu. Wojna jest tylko ostateczn form
urzeczywistnienia wrogoci, a wic nie musi by czym codziennym, czym
normalnym; nie jest te idealnym ani podanym zjawiskiem. Pozostaje jednak realn
moliwoci, dopki pojcie wroga zachowuje sens.
W adnym wypadku nie jest prawd, jakoby kady polityczny byt oznacza wistocie krwaw wojn, a kade dziaanie polityczne miao charakter zbrojnej walki.
Narody nie prowadz midzy sob tylko wojen, ich relacje nie s wycznie okrelane
przez alternatyw przyjaciel czy wrg, a uniknicie wojny moe by w danym
momencie susznym politycznie dziaaniem. Przedstawiona definicja politycznoci nie
ma wic charakteru wojennego, militarystycznego, imperialistycznego czy pacy-
fistycznego. Nie jest te prb uczynienia ze zwyciskiej wojny lub udanej rewolucji
spoecznego ideau", ani wojna bowiem, ani rewolucja nie wyraj adnych
16
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
17/68
spoecznych lub idealnych celw.13 Walka prowadzona militarnymi rodkami nie
oznacza kontynuacji polityki innymi metodami, jak bdnie na og interpretuje si
synne zdanie Clausewitza.14 Wojna kieruje si swoimi wasnymi, strategicznymi,
taktycznymi reguami i punktami odniesienia. Nie zmienia to w niczym faktu, epolityczna decyzja o tym, kto jest wrogiem, zapada ju wczeniej. Na wojnie
przeciwnicy staj naprzeciw siebie jako wrogowie, ktrych odrnia tylko
umundurowanie. Rnica midzy przyjacielem i wrogiem nie jest ju wtedy adnym
13 Neokantowskiej tezie Rudolfa Stammlera, jakoby spoecznym ideaem bya wsplnota
posiadajcych woln wol ludzi Erich Kaufmann przeciwstawia (wDas Wesen
des Vlkerrechts und die clausula rebus sic stantibus, 1911, s. 146) pogld, e to nie
wsplnota posiadajcych woln wol ludzi, lecz zwyciska wojna jest spoecznym
ideaem: zwyciska wojna jako ostateczny rodek do zrealizowania owego najwyszego
celu. Kaufmann przejmuje wic pojcie spoecznego ideau, charakterystyczne dla
neokantowskich, liberalnych wyobrae, w ramach ktrych nie ma miejsca dla wojny,
nawet dla wojny zwyciskiej. W ten sposb neokantowskie pojcie zostaje poczone z
wyobraeniem zwyciskiej wojny, ktre wywodzi si z historiozofii Hegla i Rankego,
gdzie z kolei nie funkcjonuje pojcie spoecznego ideau. Tak wic zaskakujca na
pierwszy rzut oka antyteza rozpada si na dwie oddzielne czci. I nawet retoryczna sia
wyrazu takiego znaczcego kontrastu nie ukryje braku jego strukturalnej koherencji i nie
uleczy tkwicej w nim intelektualnej niezbornoci.14 W Owojnie [wyd. niem. Berlin 1834. wyd. pol. tum. Augustyn Cichowicz, Leon Wacaw
Koc, Franciszek Schoener, Lublin 1995, s. 23] Clausewitz stwierdza, e wojna jest tylko
dalszym cigiem polityki prowadzonej innymi rodkami. Wojna jest dla niego tylko
narzdziem polityki. W pewnym sensie jest to oczywicie prawda, ale stwierdzenie takie
nie wyczerpuje w peni znaczenia, jakie wojna ma dla istoty polityki. Zreszt, cilej rzecz
biorc, Clausewitz nie uwaa wojny za jeden z wielu instrumentw, lecz za ultima ratio
politycznoci, a wic jednoczenia si ludzi wedug rnicy midzy przyjacielem i
wrogiem. Wojna posiada wprawdzie wasn gramatyk (to znaczy wasne reguy prawa
wojennego), ale polityka pozostaje nadal jej mzgiem. Wojna nie ma bowiem swojej
wasnej logiki. Taka logika moe wynika dopiero z rnicy midzy przyjacielem i
wrogiem. Istot politycznoci Clausewitz uj midzy innymi w zdaniu, e jeeli wojna
naley do polityki, to przybiera ona jej charakter. Im potniejsza i wiksza staje sipolityka, tym potniejsza i wiksza bdzie wojna, by w rodku wznie si na wyyny
17
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
18/68
politycznym problemem, ktry walczcy onierz miaby sam rozwiza. Pewien
angielski dyplomata trafnie zauway, e polityk jest lepiej wyszkolony w walce ni
onierz, poniewa walczy przez cae ycie, podczas gdy onierz walczy tylko w
wyjtkowych sytuacjach. Wojna nie jest wcale celem ani sensem, czy nawet trecipolityki. Natomiast realna moliwo wojny jest stale obecn przesank, ktra we
waciwy sobie sposb okrela ludzkie dziaanie i mylenie, wywoujc specyficznie
polityczne zachowania.
Rozrnienie przyjaciela i wroga nie oznacza wcale, e narody skazane s na
wieczn przyja lub wrogo, e neutralno jest niemoliwa albo nie ma
politycznego sensu. Rwnie pojcie neutralnoci, jak kade pojcie polityczne,
uwarunkowane jest ostatecznie przez realn moliwo jednoczenia si ludzi wedug
podziau na przyjaciela i wroga. Jeeli na wiecie zapanowaby stan powszechnej
neutralnoci, wwczas nie tylko wojna nie miaaby adnego uzasadnienia, ale take
sama idea neutralnoci straciaby racj bytu. Podobnie jak kada forma polityki,
rwnie polityka unikania walki traci sens, jeli znika realna moliwo walki.
Miarodajna jest tylko moliwo pojawienia si sytuacji rozstrzygajcej, prawdziwej
walki, a co za tym idzie decyzji, czy taka sytuacja zaistniaa czy nie.
Fakt, e sytuacja autentycznej walki wystpuje jedynie wyjtkowo, nie zmienia
wcale jej decydujcego charakteru, lecz wrcz go uzasadnia. I chocia dzisiaj wojny
nie s ju tak czste jak kiedy przestay by zjawiskiem powszednim to jednak
nie straciy niczego ze swej wszechogarniajcej totalnoci, a moe nawet jeszcze
bardziej przybray na sile, rwnowac niejako fakt, i nie s ju tak czste i
powszechne. Take dzisiaj wojna uwaana jest za sytuacj wyjtkow". Mona
powiedzie, e sytuacja wyjtkowa ma tutaj jak rwnie w innych przypadkach-decydujce znaczenie, ktre odkrywa przed nami istot rzeczy. Dopiero bowiem
moment prawdziwej walki odsania ostateczn konsekwencj politycznego
swej absolutnej postaci (s. 764). Rwnie wiele innych fragmentw ksiki dowodzi, jak
dalece specyficznie polityczna refleksja opiera si na owych politycznych kategoriach
przyjaciela i wroga. Dotyczy to na przykad fragmentw o wojnach koalicyjnych i
sojuszach (por. take Hans Rothfels, Carl von Clausewitz, Politik: und Krieg, Berlin 1920,s. 198, 202).
18
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
19/68
jednoczenia si ludzi wedug podziau na przyjaci i wrogw. Dziki tej moliwoci
w yciu czowieka pojawia si specyficzne, p o l i t y c z n e napicie.
wiat, w ktrym realna moliwo takiej walki zostaaby ostatecznie
przezwyciona, a wic glob ziemski bez reszty ogarnity ide pacyfizmu to wiatbez rnicy midzy przyjacielem i wrogiem, a zatem wiat pozbawiony polityki. W
takim wiecie nadal mogyby pojawia si rne bardzo ciekawe sprzecznoci i
kontrasty, wszelkiego rodzaju formy rywalizacji i intryg. Niemoliwa byaby
natomiast taka rnica, ktra sensownie uzasadniaaby konieczno powicenia
wasnego ycia, i ktra uprawniaaby ludzi do rozlewu krwi i do zabijania innych.
Definicja politycznoci nie polega wcale na tym, by wiat bez polityki uzna za
podany stan idealny. Fenomen politycznoci mona zrozumie tylko przez
odniesienie go do realnej moliwoci jednoczenia si ludzi wedug rnicy midzy
przyjacielem i wrogiem, niezalenie od tego, jak ocenia bdziemy polityczno z
punktu widzenia religii, moralnoci, norm estetycznych czy ekonomii.
Wojna jako ostateczny rodek polityczny jest wyrazem moliwoci odrnienia
przyjaciela od wroga, moliwoci lecej u podstaw kadego wyobraenia o
politycznym znaczeniu. Dlatego wojna ma sens jedynie wtedy, jeli w ludzkim wiecie
rzeczywicie zaistnieje rnica midzy przyjacielem i wrogiem lub przynajmniej
moliwe jest pojawienie si takiej rnicy. Wojna prowadzona z czysto religijnych,
moralnych, prawnych lub ekonomicznych motyww pozbawiona byaby sensu. Z
przeciwiestw waciwych dla kadego z tych obszarw nie mona wywie rnicy
midzy przyjacielem i wrogiem, a tym samym da wystarczajcej podstawy do
prowadzenia wojny. Ci, ktrzy prowadz wojny, nie musz wcale kierowa si
religijnym motywem zbawienia, moralnym motywem dobra lub ekonomicznymmotywem zysku we wspczesnych wojnach najprawdopodobniej aden z tych
motyww nie odgrywa roli. Ta prosta prawda jest rzadko dostrzegana, poniewa
sprzecznoci o religijnym, moralnym czy jeszcze innym podou podnoszone s do
rangi politycznego konfliktu, co powoduje, e jednoczenie si ludzi moe przebiega
wedug kryterium przyjaciela i wroga. Jeeli jednak dojdzie ju do takiego konfliktu
midzy rnymi grupami, wwczas od razu znikaj wszystkie religijne, moralne czy
ekonomiczne motywy i pozostaje jedynie kryterium politycznoci. Liczy si tylko
19
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
20/68
moliwo lub fakt pojawienia si konfliktu jako ostatecznej konsekwencji podziau na
przyjaciela i wroga, niezalenie od tego, jakie ludzkie motywy s wystarczajco silne,
aby taki podzia wywoa.
Nie mona uwolni si od konsekwencji politycznoci. Jeeli sprzeciwpacyfistw wobec wojny okazaby si na tyle silny, e doprowadziby do
wypowiedzenia wojny przeciwnikom pacyfizmu, a wic do wojny przeciwko
wojnie", byby to wystarczajcy dowd, e ich postawa ma charakter polityczny, w jej
wyniku bowiem ludzie jednoczyliby si wedug rnicy midzy przyjacielem i
wrogiem. Skoro pragnienie zapobieenia wojnie jest tak silne, i prowadzi w efekcie
do jej rozptania, musi mie ono polityczny charakter. Pragnienie takie zakada wic
moliwo wojny oraz akceptuje jej sens, nawet jeeli konflikt zbrojny traktowany jest
jako ostateczna ewentualno. We wspczesnym wiecie takie usprawiedliwianie
wojny wydaje si szczeglnie przydatne. Powszechnie uwaa si bowiem, e taka
wojna bdzie definitywnie ostatni w historii ludzkoci. Z koniecznoci wojny takie
s szczeglnie brutalne i okrutne, chcc bowiem przekroczy horyzont wyznaczony
przez polityczno, trzeba zredukowa wroga za pomoc moralnych lub innych
kategorii i sprawi, by sta si nieludzkim monstrum, z ktrym nie tylko prowadzi si
walk, ale ktre naley za wszelk cen unicestwi wrg przestaje by wrogiem w
ramach politycznego pojcia. Take na przykadzie takich ostatecznych wojen
mona dokadnie zobaczy, e w dzisiejszych czasach zbrojny konflikt nadal pozosta
realn moliwoci, a to jest rozstrzygajca kwestia dla trwaoci rnicy midzy przy-
jacielem i wrogiem oraz rozpoznania politycznoci.
4
Kade przeciwiestwo religijne, moralne, ekonomiczne, etniczne lub
jakiekolwiek inne przeksztaca si ostatecznie w przeciwiestwo polityczne, o ile jest
dostatecznie silne, by faktycznie podzieli ludzi na przyjaci i wrogw. Polityczno
nie polega na samej walce. Wojny rzdz si wasnymi technicznymi,
psychologicznymi i wojskowymi reguami. Istota politycznoci tkwi w dziaaniach
wynikajcych z realnej moliwoci walki. Polityczno to wyrane rozpoznanie
20
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
21/68
wasnej sytuacji wobec moliwoci konfliktu; trafna odrnienie przyjaciela od wroga.
Wsplnota religijna, prowadzca walk przeciwko czonkom innych religijnych
wsplnot, bd przeciwko komukolwiek, przekracza horyzont sfery religijnej i staje
si po li tyczn jednoci. Jeeli wsplnota religijna moe negatywnie wpyn naproces ksztatowania si politycznego podziau, to znaczy jest w stanie zakaza swoim
czonkom udziau w wojnie i w ten sposb zanegowa egzystencjaln obco wroga,
wwczas staje si wielkoci polityczn. To samo dotyczy grup zorganizowanych
wok zasad ekonomii, na przykad koncernw przemysowych lub zwizkw
zawodowych. Take klasa w sensie marksistowskim przestaje by zjawiskiem
czysto ekonomicznym i staje si wielkoci polityczn, jeli stanie przed
koniecznoci podjcia takiej decyzji, jeli, na przykad, proletariat powanie
potraktuje postulat wa l k i klasowej i uzna swego klasowego przeciwnika za
faktycznego wroga, ktrego bdzie usiowa pokona. Walka klas moe przybra
form konfliktu midzynarodowego dwch lub kilku pastw; moe rwnie
wybuchn wewntrz pastwa jako wojna domowa. W kadym z tych przypadkw
walka nie podlega ju reguom ekonomii, lecz kieruje si obok czysto technicznych
metod prowadzenia wojny wasnymi politycznymi uwarunkowaniami i zasadami,
swoimi specyficznymi motywami zawierania koalicji i kompromisw. Przejcie penej
wadzy politycznej przez proletariat oznacza powstanie pastwa proletariatu, ktre jest
tworem politycznym w takim samym sensie jak pastwo narodowe, pastwo
kocielne, pastwo handlowe, pastwo wojownikw, pastwo biurokratyczne czy
jakikolwiek inny rodzaj politycznej jednoci. Gdyby przez odwoanie si do rnicy
midzy przyjacielem i wrogiem mona byo podzieli ludzko na dwa wrogie obozy
lub pastwa pastwo proletariatu i pastwo buruazji i jednoczenie zawrze wtym podziale wszystkie inne egzystencjalnie istotne rnice midzy ludmi, to
wwczas realna obecno politycznoci zdominowaaby cakowicie z pozoru czysto
ekonomiczne pojcie klas. A gdy jaka klasa lub inna grupa w ramach narodu posiada
wystarczajc si, by powstrzyma wojn skierowan na zewntrz, jednoczenie
jednak nie potrafi, czy to z braku woli czy organizacyjnych zdolnoci, przej w
pastwie wadzy i samodzielnie okrela, kto jest przyjacielem, kto za wrogiem, a w
21
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
22/68
sytuacji ostatecznej poprowadzi wojn, wwczas polityczna jedno ulega
zniszczeniu.
Polityczno czerpie si z rnych obszarw ludzkiego ycia, ze sprzecznoci
religijnych, ekonomicznych, moralnych i innych. Sama nie ma wasnego okrelonegoobszaru; oznacza jedynie stopie intensywnoci zjednoczenia lub rozproszenia jakiej
zbiorowoci ludzkiej. Przyczyny, dla ktrych tworz si lub rozpadaj grupy ludzkie,
mog by natury religijnej, narodowej (w sensie etnicznym lub kulturalnym),
gospodarczej bd jeszcze innej i w rnych epokach prowadzi one mog do
powstawania odmiennych form zwizkw i podziaw. Niezalenie od tego, jakie
mog by motywy organizowania si ludzi wedug podziau na przyjaci i wrogw,
zjawisko to ma tak fundamentalne i decydujce znaczenie dla ludzkiej egzystencji, e
wobec niego bledn wszystkie niepolityczne rnice; trac one swj czysto
religijny, czysto ekonomiczny lub czysto kulturalny charakter i s jedynie
porednim etapem powstawania nadrzdnej wobec nich, podstawowej rnicy
politycznej. Taka rnica, nawet jeli zrodzia si z czysto religijnych, ekonomicznych
lub kulturalnych sprzecznoci, podlega wasnym politycznym uwarunkowaniom i
zasadom, ktre z kolei z perspektywy czystej ekonomii, religii czy kultury mog
wydawa si niezrozumiae czy wrcz irracjonalne". Zbiorowo jest zbiorowoci
polityczn wtedy, kiedy tworzy si w wyniku sytuacji wyjtkowej. To wanie
sprawia, e polityczna zbiorowo jest miarodajna. Jeeli bowiem dochodzi ju do
uksztatowania si politycznej jednoci, to zgodnie z definicj pojcia politycznoci
jest ona zawsze miarodajna i suwerenna w tym sensie, e decyzja o tym, czy dana
sytuacja jest miarodajna lub czy wystpi wanie przypadek wyjtkowy, moe zosta
podjta tylko w ramach politycznej jednoci.Suwerenno i jedno naley rozumie pozytywnie. Pojcia te nie
oznaczaj przecie, e kady szczeg z ycia czowieka jako czonka politycznej
jednoci powinien by politycznie sterowany, lub e centralistyczny system bdzie
niszczy wszystkie inne organizacje i zrzeszenia. Moe okaza si, e wzgldy
gospodarcze bd silniejsze od wszystkich innych celw, ktrymi mgby kierowa
si rzd w kraju pozornie neutralnym ekonomicznie. Rwnie w pastwie neutralnym
wyznaniowo rzd atwo moe natkn si na granice swej polityki wyznaczone przez
22
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
23/68
religijne przekonania. W istocie wszystko sprowadza si do sytuacji konfliktu. Jeeli
w gospodarce, kulturze lub religii mamy do czynienia ze sprzecznociami o takiej sile,
i s w stanie uzasadni decyzj o zaistnieniu sytuacji wyjtkowej, wwczas to one
staj si now treci politycznej jednoci. Jeeli natomiast sprzecznoci te nie s natyle silne, by zapobiec wojnie, wymierzonej w zasady i interesy, z ktrych si bior, to
znaczy, e nie s jeszcze na tyle intensywne, aby da pocztek politycznej jednoci.
Moe si take zdarzy, e owe sprzecznoci w gospodarce, kulturze lub religii s tak
wielkie, i uniemoliwiaj w praktyce prowadzenie wojny, nawet jeli d do niej
wadze w pastwie, poniewa wybuch konfliktu nie leaby w interesie adnej z kon-
kurujcych grup spoecznych lub byby sprzeczny z wyznawanymi przez nie
zasadami. Jednoczenie sprzecznoci te nie s na tyle silne, aby doprowadzi do
suwerennej decyzji o rozpoczciu wojny w obronie interesw lub zasad, z ktrych si
bior. W takim przypadku przestaje istnie jednorodna sfera polityczna. Niezalenie
od wszystkiego skoro zakadamy realn moliwo pojawienia si prawdziwego
wroga i prowadzenia z nim faktycznej walki, musi wpierw zaistnie polityczna jed-
no. I albo bdzie to jedno, ktra daje podstawy do organizowania si ludzi wedug
rnicy midzy przyjacielem i wrogiem, a wic jedno o charakterze cakowicie
suwerennym (nie w znaczeniu absolutyzmu oczywicie), albo nie bdzie jej wcale.
Wielu teoretykw gosi dzisiaj pogld, e pastwo umaro lub e pogra si w
agonii. Ten nazbyt popieszny wyrok pojawi si w momencie, kiedy dostrzeono, e
organizacje gospodarcze mog uzyska w pastwie znaczce wpywy polityczne.
Przede wszystkim, gdy przekonano si o rosncej potdze zwizkw zawodowych,
ktre czsto traktuj strajk jako skuteczny instrument ekonomicznego nacisku nastosunkowo bezbronne instytucje pastwa. Wydaje mi si, e okoo roku 1906
francuscy syndykalici przeksztacili tez o mierci pastwa w now doktryn.15
15 E. Berth, ktry wiele ze swych idei zaczerpn od Georgesa Sorela, stwierdza w Le
Mouvement socialiste, padziernik 1907, s. 314: Jakie to niezwyke [...] mier tego
fantastycznego, nadzwyczajnego bytu, ktry mia tak wielkie znaczenie w dziejach:
Pastwo umaro. Lon Duguit cytuje t wypowied w swoich wykadachLe droit social,
le droit individuel et la transformation de l'Etat,pierwsze wydanie z 1908 roku; przy tymzadowala si jedynie oglnym stwierdzeniem, e suwerenne pastwo rozumiane jako
23
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
24/68
Spord teoretykw pastwa, ktrzy t now doktryn wypracowali, najbardziej
wyrnia si Leon Duguit. Mniej wicej od 1901 roku stara si konsekwentnie obali
zarwno pojcie suwerennoci, jak i koncepcj pastwa jako osoby. Jego argumenty
czsto trafnie uderzay w bezkrytyczn metafizyk pastwa oraz jego personalizacjjako pozostaoci z czasw absolutnej monarchii. Jednak Duguit zasadniczo myli si
w swoim rozumieniu istoty suwerennoci. Ten sam zarzut dotyczy rwnie
anglosaskich teoretykw tzw. pluralizmu pastwa poczwszy od George'a Douglasa
Howarda Cole'a do Harolda J. Laskiego,16 ktrzy pojawili si po syndykalistach. Ich
osoba umaro lub wanie pogra si w agonii (s. 150: pastwo suwerenne i rzdzone
przez jednostki umaro lub wanie umiera). W ksiceL 'Etat, Paris 1901, nie
znajdziemy jeszcze tak radykalnej tezy, chocia krytyka pojcia suwerennoci jest ju w
niej obecna. Inne ciekawe przykady syndykalistycznej diagnozy upadku wspczesnego
pastwa znajdziemy u Esmeina,Droit constitutionnel(sidme wydanie Nzarda) z 1921
roku, I, s. 55 i nast., i przede wszystkim w wyjtkowo ciekawej ksice Maxime'a Leroya,
Les transformations de la puissance publique z 1907. Syndykalizm rni si zasadniczo od
teorii marksistowskich wanie w diagnozie stanu pastwa. Dla marksistw pastwo wcale
nie umaro, ani nie znajduje si w agonii; jest ono przede wszystkim koniecznym rodkiem
do zaprowadzenia bezklasowego i bezpastwowego spoeczestwa. Dlatego przynajmniej
w fazie przejciowej pastwo jest jak najbardziej potrzebne. Mona powiedzie, e idea
pastwa zyskaa nowe siy i energi wanie w pastwie sowieckim dziki marksistowskiej
doktrynie.
16 Bardzo czytelne i przekonujce streszczenie tez Cole'a (przygotowane przez niego
samego) znajdziemy w publikacjiAristotelian Society, t. XVI, 1916, s. 310-325. Rwnie
tutaj podstawowa teza brzmi: pastwo jest zasadniczo podobne do innych zwizkw
organizowanych przez ludzi. Z tekstw Harolda Laskiego naley wymieni przede
wszystkim: Studies in the Problem of Sovereignty, 1917,Authority in the Modern State,
1919,Foundations of Sovereignty, 1921, A Grammar of Politics, 1925,Das Recht und der
Staat, w: Zeitschrift fr ffentliches Recht, t. X, 1930, s. 125. Interesujca jest take
ksika Kung Chuan Hsiao,Political Pluralism, London 1927. Na teniae krytyki
pluralizmu: W. Y. Elliott w The American Political Science Review XVIII (1924), s. 251
i nast. oraz The pragmatic Revolt in Politics,New York 1928; take Carl Schmitt,Staatsethik und pluralistischer Staat, Kant-Studien XXXV, 1930, s. 28-42. Na temat
24
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
25/68
pluralizm polega na zanegowaniu suwerennej jednoci pastwa, to jest jednoci
politycznej w ogle i na cigym podkrelaniu, e jednostka yje w wielu rnych
spoecznych zwizkach i zalenociach: jest czonkiem spoecznoci religijnej, narodu,
zwizku zawodowego, rodziny, klubu sportowego i wielu innych stowarzysze",ktre zalenie od sytuacji bardziej lub mniej okrelaj jej spoeczn rol. W ten sposb
czowiek yje w pluralistycznym systemie zwizkw lojalnoci i zobowiza i
adne z tych licznych stowarzysze, do ktrych naley, nie jest miarodajne i
suwerenne. Natomiast w pewnych dziedzinach niektre stowarzyszenia mog okaza
si silniejsze od innych, a wwczas konflikt lojalnoci i zobowiza moe by
rozstrzygany tylko od przypadku do przypadku, a to znaczy, e nie bdzie mia
ostatecznego charakteru. Mona wyobrazi sobie, e na przykad wbrew rzuconemu
przez zwizek zawodowy hasu, by nie chodzi do kocioa, zwizkowcy nie
zaprzestan praktyk religijnych, odrzucajc jednoczenie apele padajce z ambony
wzywajce ich do wystpienia ze zwizku.
Na przykadzie wsplnot wyznaniowych i zrzesze zawodowych mona
szczeglnie dokadnie przeledzi, jak wsplny przeciwnik moe doprowadzi do
sojuszu Kocioa ze zwizkami zawodowymi wymierzonego w pastwo. Sojusz taki
jest charakterystyczny dla pluralizmu w krajach anglosaskich, ktrego podstaw
teoretyczn tworz teoria stowarzysze (Genossenschaftstheorie) Gierkego i ksika J.
Neville Figgisa o Kocioach w nowoczesnym pastwie.17 Dla Laskiego zasadniczym
pluralistycznego rozpadu wspczesnego pastwa niemieckiego i rozwoju
parlamentaryzmu w kierunku systemu pluralistycznego zob. Carl Schmitt,Der Htter der
Verfassung, Tubingen 1931, s. 73 i nast.
17 W Churches in the modern State, London 1913, Figgis pisze na s. 249, e Frederick
Maitland, ktrego prace z zakresu historii prawa miay wpyw na teoretykw pluralizmu,
uwaa GenossenschaftsrechtGierkego za najlepsz ksik, jak kiedykolwiek czyta (the
greatest book he had ever read). Figgis zauwaa rwnie, e w redniowieczu konflikt
midzy Kocioem i pastwem, to jest midzy papieem i cesarzem, a jeszcze dokadniej
midzy duchowiestwem a stanami wieckimi, nie by wcale konfliktem dwchstowarzysze (societies), lecz wojn domow w ramach jednej spoecznej caoci.
25
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
26/68
wydarzeniem historycznym w XIX wieku, do ktrego wci powraca w swoich
rozwaaniach, jest podjta przez Bismarcka, nieudana prba rwnoczesnej walki z
katolickim Kocioem i socjalistami.Kulturkampfpodjty przeciwko Kocioowi
katolickiemu unaoczni, e nawet tak silne pastwo jak Rzesza Bismarcka nie moeby absolutnie suwerenne i wszechmocne. Rwnie walka pastwa z socjalistycznym
ruchem robotniczym okazaa si bezskuteczna. Zamiar cakowitego zniesienia prawa
do strajku nie powid si i zwizki zawodowe zachoway ten podstawowy instrument
przewagi nad pastwem.
Zasadniczo krytyka ta jest suszna. Bardzo czsto teza o wszechmocnym
pastwie jest w rzeczywistoci rezultatem do powierzchownej sekularyzacji
teologicznych formu o omnipotencji Boga. Natomiast nauka o pastwie jako jednej
osobie", ktra w Niemczech pojawia si w XIX wieku, stanowi po czci polemiczn
antytez osoby absolutystycznego wadcy, po czci za jest prb wyjcia z
Dzisiaj mamy natomiast do czynienia z konfliktem dwch stowarzysze (duo populi). Jest
to moim zdaniem, trafna obserwacja. Kiedy w czasach przed schizm relacja midzy
papieem i cesarzem miecia si jeszcze w formule, zgodnie z ktr pozycja papiea
opieraa si na godnoci (auctoritas), a cesarza na wadzy (potestas), a wic w ramach
tej samej caoci istnia wyrany podzia rl, to od XII wieku nauka katolicka traktuje
Koci i pastwo jako dwa odrbnesocietates, a dokadniej jakosocietates perfectae,
spoecznoci doskonale (kade suwerenne i samowystarczalne na swoim obszarze). O ile
jednak do dzisiaj Koci uwaa, ejest jedyn societas perfecta w swojej dziedzinie, to po
stronie pastwa pojawia si wrcz niezliczona liczba rnychsocietates perfectae, ktrych
doskonao staje si problematyczna ze wzgldu na ich mnogo. Bardzo dobre
streszczenie zasad nauki Kocioa na ten temat znajdziemy u Paula Simona w tekcie Staat
und Kirche (Deutsches Volkstum, Hamburg, sierpie 1931, s. 576-596). Naturalnie, z
punktu widzenia katolicyzmu niemoliwa jest wsppraca Kocioa i zwizkw
zawodowych w takim sensie, jak przedstawia to anglosaska teoria pluralizmu.
Niewyobraalne jest rwnie, aby na przykad Koci pozwoli traktowa si na rwni ze
zwizkow midzynarodwk. Jak trafnie zauwaa Elliott, w teorii Laskiego Koci suy
wycznie za si mobilizujc(stalking horse dos. ko pocigowy) zwizki zawodowe
do dziaania. Zarwno po stronie katolickiej, jak i po stronie zwolennikw pluralizmu
nadal niestety brakuje porzdnej, rzetelnej interpretacji obu teorii oraz ich wzajemnejrelacji.
26
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
27/68
dylematu: suwerenno wadcy czy suwerenno ludu, za spraw przypisania pastwu
jako trzeciej stronie jeszcze wyszej rangi. Wci jednak otwarte pozostaje
pytanie, ktra spoeczna jedno (jeeli wolno mi si posuy tutaj tym
nieprecyzyjnym liberalnym pojciem spoeczestwa") posiada w przypadku konfliktuwadz podejmowania decyzji, a wic dokonuje zasadniczego podziau na przyjaci i
wrogw. Ani Koci, ani zwizki zawodowe, osobno lub w sojuszu, nie byyby w
stanie zakaza ani te powstrzyma wojny rozpocztej przez Niemieck Rzesz pod
rzdami Bismarcka. Oczywicie Bismarck nie mg wypowiedzie wojny Kocioowi,
ale tylko dlatego, e prawo wojny (jus belli) nie znajdowao si ju w gestii papiea.
Rwnie socjalistyczne zwizki zawodowe nie chciay wystpowa w roli partii
wojujcych (partie belligerante). W kadym razie nie byo wwczas adnej takiej
instancji, ktra mogaby lub chciaa otwarcie przeciwstawi si decyzji niemieckiego
rzdu o rozpoczciu i prowadzeniu wojny. Taki sprzeciw oznaczaby przejcie do
obozu politycznego wroga z wszystkimi konsekwencjami, ktre wynikay z
jednoznacznego opowiedzenia si przeciwko wasnemu pastwu, a na taki krok,
prowadzcy do rozptania wojny domowej, nie by gotowy ani Koci, ani zwizki
zawodowe.18To wystarcza, by uzasadni pojcia suwerennoci i jednoci. Ze swej
istoty jedno polityczna jest zawsze jednoci miarodajn i decydujc, bez wzgldu
na to, jakie w ostatecznoci s psychiczne motywy organizowania si ludzi. Jedno
polityczna albo jest, albo jej nie ma. Jeeli jest, wwczas stanowi jedno nadrzdn, a
jedno ta w decydujcej sytuacji okazuje si miarodajna.
18 Poniewa Laski nawizuje rwnie do sporu midzy angielskimi katolikami i Gladstonem,
warto przytoczy wypowied kardynaa Newmana z listu do ksicia Norfolku (z 1874, na
temat pisma Gladstone'a O znaczeniu dekretw dla wiernoci poddanych): Zamy, e
Anglia postanowi odstpi od swych sojusznikw i wyle okrty przeciwko papieowi, aby
pomc Wochom. Z pewnoci taka decyzja spotkaaby si z protestem angielskich
katolikw. Jeszcze przed rozpoczciem wojny zaczliby organizowa si w obronie
papiea. Uyliby wszystkich dostpnych w pastwie rodkw, aby powstrzyma konflikt.
Jednake skoro wojna ju wybucha, jedyne, co im pozostao, to modli si i nawoywa
do pokoju. Dlaczego mielibymy podejrzewa, e ludzie ci zdolni byliby do zdrady wobecwasnego pastwa?.
27
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
28/68
P a s t w o stanowi miarodajn jedno. Wynika to z jego politycznego
charakteru. Dlatego pluralistyczna teoria pastwa opisuje albo rne spoeczne
stowarzyszenia, ktre w federacyjnym zwizku cz si w jedno pastwo, albo proces
cakowitego rozpadu i zniszczenia pastwa jako jednoci. Pluralistyczna teoria,negujc jedno pastwa i stawiajc je jako polityczne stowarzyszenie na rwni z
innymi zwizkami, na przykad religijnymi lub ekonomicznymi, musi jednak odpo-
wiedzie przede wszystkim na pytanie: co w takim razie stanowi specyficzn tre
politycznoci? W ksikach Laskiego nie znajdziemy jednoznacznej definicji
politycznoci, pomimo e wci mowa w nich o pastwie, polityce, suwerennoci i o
rzdzie (government). Pastwo staje si po prostu stowarzyszeniem, ktre konkuruje z
innymi stowarzyszeniami spoecznoci istniejc obok i wrd innych
spoecznoci, ktre jako takie mog funkcjonowa albo w ramach pastwa, albo
cakiem niezalenie od niego. Na tym polega pluralizm owej teorii pastwa. Jej sens
sprowadzi mona do sprzeciwu wobec wyolbrzymianej, wiodcej roli pastwa, jego
samoistnej wartoci, jego personifikacji i monopolu na najwysz jedno.
Rwnoczenie pozostaje niejasne, na czym ma w takim razie polega polityczna
jedno. Czasem, zgodnie ze star liberaln doktryn, ma peni jak suebn rol
wobec spoeczestwa zorganizowanego wedug zasad ekonomii. Innym znw razem w
pluralistycznym ujciu owa polityczna jedno jest stowarzyszeniem szczeglnego
rodzaju, lecz wci tylko stowarzyszeniem jednym z wielu. Kiedy indziej za
ukazywana jest jako rezultat sfederalizowania rnych spoecznych zwizkw lub jako
stowarzyszenie stowarzysze. Nie wiadomo jednak, z jakiego powodu ludzie nie
poprzestaj na tworzeniu rnych religijnych, kulturalnych, ekonomicznych czy
jeszcze innych zwizkw i organizuj si rwnie w spoeczno polityczn(governmental association); i na czym waciwie ma polega specyficznie polityczny
sens tego rodzaju stowarzyszenia. W tym wzgldzie brakuje w teorii pluralizmu jakiej
jasnej i spjnej koncepcji politycznoci. Cole posuguje si terminemsociety
(spoeczestwo), a Laski terminem humanity (ludzko), ito one maj tworzy
moliwie szerok i najbardziej ogln podstaw pluralizmu. Ma wic ona
paradoksalnie monistyczno-uniwersalistyczny, a nie pluralistyczny charakter.
28
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
29/68
Teoria o pluralistycznym pastwie jest przede wszystkim sama w sobie
pluralistyczna, a to oznacza, e nie jest zbudowana wok jakiej jednej kluczowej
myli, lecz czerpie inspiracje z wielu jak najbardziej odmiennych idei (z religii,
gospodarki, liberalizmu, socjalizmu itp.). Pluralistyczna teoria pastwa pomija jednakcakowicie pojcie politycznoci, pojcie zasadnicze dla nauki o pastwie. W
konsekwencji nie uwzgldnia moliwoci powstania jednoci politycznej w wyniku
sfederalizowania najrniejszych zwizkw. Tkwic gboko w liberalnym
indywidualizmie ustawia w imi wolnego indywiduum i jego wolnych stowarzysze
jedne stowarzyszenia przeciw innym. Wszystkie problemy i konflikty mog by
rozstrzygnite wycznie na poziomie indywidualnym. Jednak faktycznie nie istnieje
adne polityczne stowarzyszenie lub polityczna spoeczno istnieje tylko
jedno polityczna, polityczna wsplnota". Sama realna moliwo organizowania si
ludzi wedug podziau na przyjaci i wrogw wystarczy, by powstaa polityczna jed-
no, ktra bdzie miarodajna i nadrzdna wobec wszelkich form spoecznych i
zwizkw midzy ludmi. Polityczna jedno jest zasadniczo inna od pozostaych
form zrzeszania si i ma charakter rozstrzygjcy.19 Jeeli zniknie chociaby sama
moliwo pojawienia si takiej jednoci, wwczas przestanie istnie polityczno.
Polityczne stowarzyszenie mona traktowa rwnorzdnie z innymi
stowarzyszeniami religijnymi, kulturalnymi lub ekonomicznymi swobodnie ze
sob konkurujcymi pod warunkiem, e zignoruje si cakowicie lub zapozna istot
politycznoci. A to wanie z pojcia politycznoci wynikaj pluralistyczne
konsekwencje, o ktrych pisz w rozdziale szstym. Nic jest to jednak pluralizm,
ktry w ra m a c h jednej i tej samej politycznej caoci miaby zastpi zasadniczy
podzia na przyjaci i wrogw i tym samym doprowadzi do rozpadu jednorodnej iuniwersalnej politycznoci.
5
19 Mona powiedzie, e w chwili mobilizacji spoeczestwo przeksztaca si wewsplnot. E. Lederer, Archiv fur Sozialwissenschaften 39, 1915, s. 349.
29
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
30/68
W gestii pastwa jako politycznej jednoci ley prawo do wojny (jus belli)
realna moliwo rozpoznania w danym przypadku wroga i podjcia z nim walki na
mocy wasnej decyzji. Tak dugo, jak zjednoczony politycznie nard chce walczy o
swoj egzystencj i niezaleno, przy czym to on sam decyduje, na czym owaniezaleno polega, nie ma znaczenia, jakimi rodkami technicznymi prowadzona jest
wojna, jak zorganizowana jest armia i jakie s perspektywy zwycistwa. Rozwj
techniki wojskowej by moe doprowadzi do sytuacji, kiedy tylko nieliczne pastwa
bd mogy prowadzi wojny choby potencjalnie zwyciskie, podczas gdy pastwa
mniejsze i sabsze dobrowolnie lub pod przymusem zrezygnujz jus belli, o ile nie
bd w stanie zachowa samodzielnoci dziki waciwie prowadzonej polityce
sojuszy. Rozwj techniki nie jest wcale dowodem na to, e wojna, pastwo i polityka
przestan w ogle istnie. Przemiany i rewolucje charakteryzujce histori i rozwj
czowieka zawsze prowadziy do powstawania nowych form i nowych wymiarw
politycznej integracji (Gruppierung) istniejce struktury polityczne ulegay
zniszczeniu, wybuchay konflikty midzy narodami i wojny domowe, a liczba
zorganizowanych politycznie tworw to rosa, to znw malaa.
Pastwo jako miarodajna polityczna jedno zachowao wyjtkowe uprawnienie:
moe prowadzi wojny, a wic otwarcie rozporzdza ludzkim yciem.Jus belli
zakada bowiem takie podwjne uprawnienie pastwa: pozwala wymaga od
obywateli, aby byli gotowi powici wasne ycie i jednoczenie odbiera ycie
innym zabija ludzi walczcych po stronie wroga. Zadaniem normalnego pastwa
jest jednak przede wszystkim zabezpieczenie pokoju w e w n t r z wasnych granic, na
swoim terytorium. Pastwo powinno zaprowadzi pokj, bezpieczestwo iporzdek", aby w ten sposb moga powsta n o r m a l n a sytuacja, ktra jest podstaw
funkcjonowania norm prawnych. Kada norma zakada bowiem istnienie normalnej
sytuacji. Normy trac wano w sytuacjach cakowicie nienormalnych.
Konieczno zapewnienia wewntrznego pokoju w pastwie sprawia, e w
krytycznej sytuacji pastwo jako polityczna jedno samo okrela take
wewntrznego wroga". Dlatego w kadym pastwie istnieje w jakiej formie zasada,
ktra w prawie pastwowym republiki greckiej pozwalaa uzna kogo za ,
30
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
31/68
a w rzymskim prawie pastwowym za hostis. Zasada ta, w agodniejszej lub
ostrzejszej formie, wystpuje ipso facto lub na podstawie fonu prawnych obowi-
zujcych dziki ustawom wyjtkowym. Wyraa ona w sposb otwarty lub ukryty w
oglnych formuach opisowych wol wygnania jakiego czonka wsplnoty,potpienia go, poddania proskrypcji, uchylenia wobec niego regu pokoju a wic
uznania go przez pastwo za wewntrznego wroga. Zalenie od tego, jak bd
postpowa ci, ktrzy zostali uznani przez pastwo za wewntrznego wroga, ich
potpienie moe prowadzi do wybuchu wojny domowej, to znaczy do rozwizania
pastwa jako terytorialnie zamknitej i niedostpnej dla obcych zorganizowanej
politycznie jednoci, w ktrej granicach zaprowadzono pokj. Wojna domowa
decyduje o dalszym losie politycznej jednoci. Pomimo wszelkich prawno-
konstytucyjnych ogranicze to samo, bardziej jeszcze ni do jakiegokolwiek innego
pastwa, odnosi si do mieszczaskiego pastwa prawa opartego na konstytucji.
Albowiem w pastwie konstytucyjnym", jak napisa Lorenz von Stein, konstytucja
jest wyrazem spoecznego porzdku jest sam istot mieszczaskiego
spoeczestwa i jego pastwa. Jeli konstytucja zostanie zakwestionowana, wojna
musi rozstrzygn si poza konstytucyjnymi i prawnymi reguami, a wic p r z y
u y c i u z b r o j n e j p r z e m o c y " . 2 0
20 Najsynniejszym przykadem zastosowania w historii reguy wewntrznego wroga jest
oczywicie greckapsefisma, uchwalona na wniosek Demofantosa; ta decyzja narodu
ateskiego podjta po wypdzeniu Czterystu w roku 410 przed Chrystusem, uznawaa
kadego, kto podejmowa prb zniszczenia ateskiej demokracji, za wroga Ateczykw
( ); inne przykady i bibliografia na ten temat u Busolt-
Swoboda. Griechische Staatskunst, wyd. trzecie 1920, s. 231, 532; o corocznym
wypowiadaniu wojny przez spartaskich eforw mieszkajcym w granicach pastwa
helotom, tame, s. 670. O uznaniu za hostis w prawie rzymskim u Theodora Mommsena,
Rmisches Staatsrecht, 188788, III s. 1240 i nast.; na temat proskrypcji tame i II, s. 735
i nast.; o wyjciu spod prawa, kltwie i wygnaniu, obok znanych podrcznikw
niemieckiej historii prawa przede wszystkim Eduard Eichmann,Acht und Bann im
Reichsrecht des Mittelalters, 1909. Praktyka Jakobinw oraz Komitetu Ocalenia
Publicznego daje wiele przykadw postawienia kogo poza prawem, opisanych w historiifrancuskiej rewolucji Franois Aularda (Histoire politique de la Revolution franaise,
31
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
32/68
Prawo dysponowania (w formie wyroku skazujcego) yciem i mierci
czowieka,jus vitae ac necis, moe przysugiwa rwnie innej grupie w ramach
politycznej jednoci, na przykad rodzinie lub gowie rodziny. Dopki jednak istnieje
polityczna jedno, inne grupy nie mog decydowa o jus belli ani mie prawa douznania kogo za wroga (hostis). Rwnie prawo do zemsty w konfliktach midzy
rodzinami lub rodami musi zosta przynajmniej zawieszone na czas wojny, jeli ma
by utrzymana polityczna jedno. Zwizek ludzi, ktrzy chcieliby omin te
konsekwencje politycznej jednoci, nie bdzie zwizkiem politycznym, rezygnowaby
bowiem z moliwoci podjcia decyzji o tym, kogo naley uzna za wroga.
Wadza dysponowania ludzkim yciem wyrnia polityczn wsplnot spord
wszystkich innych wsplnot i spoeczestw. Z kolei w ramach wsplnoty mog istnie
struktury niszego rzdu o wtrnym politycznym charakterze, posiadajce wasne lub
przekazane uprawnienia, nawet wcznie z prawem rozporzdzania yciem lub
mierci ograniczonym do czonkw jakiego wszego krgu.
1900). Na szczegln uwag zasuguje cytowany przez Ernsta Friesenbahna raport
Komitetu Ocalenia Publicznego: Odkd lud francuski zademonstrowa swoj wol,
wszystko, co mu si sprzeciwia, jest poza granicami suwerennoci, a wszystko, co jest
poza granicami suwerennoci, jest wrogie. [...] Midzy ludem i jego wrogami nie ma ju
nic wsplnego prcz miecza. Wyjci spod prawa mog by rwnie wyznawcy pewnych
religii lub czonkowie pewnych partii, jeeli ich pogldy uznane zostan za niebezpieczne
dla pokoju i porzdku prawnego. Polityczna historia kacerzy i heretykw dostarcza wielu
przykadw, jak czsto do walki z nimi wykorzystywano argumentacj uyt przez
Nicolasa de Vernuls (De una et diversa religione, 1646): kacerza nie mona tolerowa w
pastwie nawet wtedy, jeli jest on nastawiony pokojowo (pacifique), takim ludziom
bowiem z zasady obce s pokojowe zamiary (cytat za H. J. Elias,L'glise et l'tat, Revue
belge de philologie et d'histoire, V, 1927. zeszyt 2/3). Istnieje wiele rnych
agodniejszych form uznania kogo za wroga (hostis), na przykad konfiskata, wydalenie
(Expatrierung), zakaz stowarzyszania si i zgromadze, odebranie prawa do penienia
urzdw publicznych itp. Przytoczony fragment z Lorenza von Steina mona znale w
opisie politycznych i spoecznych procesw z czasw restauracji i tzw. Krlestwa
Lipcowego we Francji, Geschichte der sozialen Bewegung in Frankreich, t. I, pod hasemspoeczestwo, wydanie Gottfrieda Salomona, s. 494.
32
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
33/68
Wsplnota religijna, Koci, moe da od swoich czonkw, aby powicili
ycie za wiar i zginli mierci mczesk. Motywem ich mierci nie jest jednak
ofiara dla kocielnej wsplnoty jako struktury wadzy w doczesnym rozumieniu, lecz
wycznie pragnienie zbawienia wasnej duszy. W przeciwnym razie wsplnotakocielna staje si wsplnot polityczn. wite wojny i wyprawy krzyowe s
prowadzone w oparciu o decyzj, kto jest wrogiem tak jak to dzieje si w przypad-
ku kadej innej wojny. We wsplnocie okrelonej przez zasady ekonomii, w ktrej
porzdek, a wic reguy przewidywalnego funkcjonowania w obszarze ekonomii,
wynika samoistnie, nie do pomylenia jest, aby ktrykolwiek czonek wsplnoty
powici ycie w imi jej sprawnego funkcjonowania. Uzasadnianie takiej ofiary
przez ekonomiczn celowo leaoby w cakowitej sprzecznoci z indywidualistyczn
zasad porzdku liberalnej gospodarki i w aden sposb nie daoby si usprawiedliwi
reguami czy ideaami gospodarki rozumianej jako twr autonomiczny. Czowiek
moe z wasnej woli umiera w imi tego, co sam wybierze; jak wszystko, co ma
znaczenie w liberalno-indywidualistycznym spoeczestwie, jest to wycznie jego
prywatna sprawa i wynika z wolnej, niekontrolowanej decyzji, ktra nie powinna
obchodzi nikogo innego, poza podejmujc j osob.
Spoeczestwo funkcjonujce wedug zasad ekonomicznych dysponuje
wystarczajco skutecznymi rodkami, aby wyrzuci poza swj nawias i pokojowo",
bez uycia przemocy unieszkodliwi tych wszystkich, ktrzy przegrali w gospodarczej
konkurencji, ktrym brak sukcesw i ktrzy przeszkadzaj innym. Dokadniej rzecz
ujmujc, spoeczestwo moe doprowadzi takich ludzi do mierci godowej, jeli
dobrowolnie nie poddadz si jego reguom. System spoeczny oparty na zasadach
kulturalnych lub cywilizacyjnych jest na og wyposaony w ca gam rodkw,ktre pozwalaj przeciwdziaa zagroeniom i rozwizywa problemy wynikajce z
niepodanych zjawisk. Jednak aden program, idea czy norma, adna pragmatyczna
korzy nie daj prawa do rozporzdzania ludzkim yciem. Pomys, e mona
wymaga od ludzi, aby zabijali innych i sami byli gotowi umrze, poniewa w ten
sposb przyczyni si do rozkwitu handlu i gospodarki lub zapewni swym wnukom
moliwo wikszej konsumpcji, jest tyle przeraajcy, co niedorzeczny. Z kolei
sytuacja, kiedy potpia si wojny jako przejaw zbiorowego mordu, a jednoczenie
33
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
34/68
da si od ludzi, aby prowadzili je, ginli w nich i zabijali innych pod hasem nigdy
wicej wojny", jest przykadem oczywistego oszustwa. Stan wojny, gotowo
walczcych ludzi do mierci oraz do pozbawienia ycia tych, ktrzy znajduj si po
stronie wroga, wszystko to nie ma adnego normatywnego sensu, lecz wycznie sensegzystencjalny, i to w sytuacji prawdziwej walki z prawdziwym wrogiem, a nie w
znaczeniu jakiego ideau, programu czy normy. Nie ma adnego racjonalnego sensu,
adnej tak susznej normy, adnego tak wzorowego programu, adnego spoecznego
ideau ani adnej legitymizujcej lub legalizujcej zasady, ktre mogyby
usprawiedliwi wzajemne zabijanie si ludzi. Jeeli pozbawienie kogo ycia nie
wynika z koniecznoci utrzymania wasnej formy egzystencji zanegowanej przez inn
w takim egzystencjalnym wanie sensie, to nic nie usprawiedliwia takiej zbrodni.
Wojny nie mona rwnie uzasadnia za pomoc norm etycznych i prawnych. Skoro
pojawia si rzeczywisty wrg w egzystencjalnym znaczeniu, wwczas, kiedy to
konieczne, fizyczna walka z nim i obrona jest politycznie, ale tylko politycznie
sensowna.
Od czasw Grotiusa powszechnie wiadomo, e pojcie sprawiedliwoci nie
odnosi si do sytuacji wojny.21 Argumenty na rzecz sprawiedliwej wojny same
najczciej su politycznym celom. To cakiem zrozumiae, e zjednoczony
politycznie nard powinien prowadzi wojny tylko ze susznych powodw, to znaczy
wycznie przeciwko prawdziwemu wrogowi. W przeciwnym razie postulat
sprawiedliwej wojny moe by wyrazem ukrytych de politycznych, by wadz
dysponowaniajus belliprzekaza komu innemu i by wypracowa takie normy spra-
wiedliwoci, ktrych tre oraz zastosowanie w poszczeglnych przypadkach niepodlegayby decyzji pastwa, lecz jakie innej, trzeciej stronie. To ona, a nie
bezporedni uczestnicy konfliktu, decydowaaby na podstawie wasnych norm
sprawiedliwoci o tym, kto jest wrogiem. Tak dugo, jak nard istnieje w sferze
21 Hugo Grotius,De jure belli ac pacis, 1. I, c. I, N. 2: Justitiam in definitone (sc.
belli) non includo. redniowieczni scholastycy uznawali wojn przeciwko nie-
wiernym za bellum justum (a wic za wojn prawdziw, a nie za jak form eg-zekucji, pokojowych rodkw zaradczych czy sankcji).
34
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
35/68
politycznoci, musi choby tylko w sytuacji wyjtkowej o ktrej zaistnieniu
samodzielnie decyduje sam dokona rozrnienia midzy przyjacielem i wrogiem.
Na tym polega istota jego politycznej egzystencji. Jeli nie bdzie zdolny lub
zabraknie mu woli, aby dokona takiego rozrnienia, przestaje istnie w sensiepolitycznym. Jeeli dopuci, aby kto obcy decydowa, kto jest jego wrogiem i
przeciwko komu ma walczy lub nie, wwczas przestaje by politycznie wolnym
narodem i zostaje podporzdkowany innemu systemowi politycznemu lub we
wczony. Wojen nie prowadzi si w imi ideaw lub norm prawnych; ich sens
polega na walce z prawdziwym wrogiem. Kategorie przyjaciela i wroga staj si
niejasne, jeeli nakadaj si na nie rne abstrakcyjne pojcia lub normy.
Nard, ktry chce zachowa swj polityczny byt, nie moe zrezygnowa z
samodzielnego okrelenia w danej sytuacji i na wasn odpowiedzialno, kto jest jego
przyjacielem, a kto wrogiem. Mona skada uroczyste owiadczenia, w ktrych
potpia si wojn jako rodek rozwizywania midzynarodowych sporw i
deklarowa rezygnacj z wojny jako instrumentu narodowej polityki", jak uczyniono
to w tzw. Pakcie Kellogga z 1928 roku.22 W ten sposb jednak an i nie rezygnuje si z
22 Urzdowe tumaczenie niemieckie (Reichsgesetzblatt 1929, II. s. 97) brzmi
wojn naley osdzi jako rodek rozwizywania midzynarodowych sporw, w
amerykasko-angielskiej wersji za mowa jest o condemn, a we francuskiej o
condamner. Tekst Paktu Kellogga z 27 sierpnia 1929 roku opatrzony jest istotnymi
zastrzeeniami: w przypadku Anglii zastrzeono prawo do wojny w obronie
narodowej godnoci, wobec koniecznoci samoobrony, pogwacenia praw Ligi
Narodw i umw z Locarno, zagroenia dobra i nienaruszalnoci terytorium Egiptu,
Palestyny itp.; w przypadku Francji wobec koniecznoci samoobrony, pogwacenia
praw Ligi Narodw, umw z Locarno, traktatw o neutralnoci, a przede wszystkim
w przypadku naruszeniu samego Paktu Kellogga; w przypadku Polski wobec ko-
niecznoci samoobrony, naruszenia Paktu Kellogga, zasad Ligi Narodw zob. w
Der Vlkerbund und das politische Problem der Friedenssicherung. Teubners
Quellensammlung fur den Geschichtsunterricht, IV, 13, Leipzig 1930. Oglny pro-
blem prawny, ktry pojawia si przy tego typu zastrzeeniach, nie doczeka sijeszcze systematycznego opracowania, nawet w tekstach wyczerpujco omawia-
35
-
8/9/2019 Carl Schmitt - Pojcie Politycznoci DOC
36/68
wojny jako instrumentu midzynarodowej polityki (a wojna, ktra suy polityce
midzynarodowej, moe by bardziej okrutna ni ta, ktra suy wycznie narodowo-
politycznym celom), ani jej cakowicie nie potpia. Po pierwsze bowiem, wszelkie
takie deklaracje obwarowane s okrelonymi, mniej lub bardziej oczywistymizastrzeeniami, np. zastrzega si prawo obrony wasnego, pastwowego bytu oraz
prawo do samoobrony; warunkiem takim mog by take dochowanie istniejcych
traktatw, prawa do wolnej i niezalenej egzystencji narodu, i tak dalej. Po drugie,
jeli przyjrze si logicznej strukturze tego typu zastrzee, okae si, e nie s one
wcale odstpstwem od normy, ale to dopiero one nadaj normie jej konkretn tre.
Zastrzeenia te nie s po prostu kolejnym wyjtkiem, mao istotnym ograniczeniem
jakiego zobowizania, lecz same posiadaj znaczenie konstytuujce norm, dziki
ktremu zobowizanie otrzymuje swoj tre. Po trzecie, to niezalene pastwo
decyduje samodzielnie na mocy swojej niezalenoci o tym, czy zachodzi przypadek,
do ktrego odnosi si dane zastrzeenie