Transcript
Page 1: Dilthey, O Istocie Filozofii

BIBLIOTEKA KLASYKÓW FILOZOFII

\VILHELM DILTHEY

1), Ą Gb

O ISTOCIE FILOZOFIII I J~ TE PISMA

Przeloi.yła, wst~pem i komentarssm Clpatr.{}'la

ELŻBIETA PACZKOWSKA-LAGOWSKA

8f3

W.1866 ~

111111111111111310018660000001987

PAŃSTWOWE \ YDAW. ICTWO NAUKOWE

Page 2: Dilthey, O Istocie Filozofii

WPROWADZENIEO KONFLIKCIE SYSTEMÓW

l

Spośród przyczyn, które stale od nowa dostarczająpożywki sceptycyzmowi, jedną z najbardziej wpływowychjest anarchia [panująca wśród] systemów filozoficznych.Porniędzy historyczną świadomością nieograniczonej ichróżnorodności a pretendowaniem każdego z nich doważności powszechnej zachodzi konflikt, który o wielesilniej wspiera ducha sceptycznego niż jakakolwiek syste-matyczna argumentacja. Bezgraniczna, chaotyczna różrio-r~ność systemów, filogoficznych rozciąga się za-uanui rozprzestrzenia się wokół nas. Jak długo iSjnkją, ~-jemnie się wykluczały i zwalczały. I nie ma nadziei,że można doprowadzić do jakiegoś rozstrzygnięcia ichkonfliktu.

Historia filoZQfjipohviadcza ów -Yip-ływsporu systemówfilozoficznych, poglądów religijnych i zasad moralnychna wzrost sceptycyzmu. Spór pomiędzy starożytnymigreckimi interpretacjami świata wspierał filozofię wątpieniaw epoce greckiego oświecenia 1. Gdy wyprawy Aleksandrai połączenie różnych narodów w wielkim' imperiumunaoczniły Grekom odmienność obyczajów, religii, po-glądów na życie i świat, powstały szkoły sceptyckie

Page 3: Dilthey, O Istocie Filozofii

116 Typy światopogląd6w Typy Jwiatopogląd6w 117

i rozciągały swe destrukcyjne działanie także na problemyteologii - zła i teodycei, na sprzeczność pomiędzy oso-bowością bóstwa a jego nieskończonością i doskonałościąoraz na przesłanki moralnego celu człowieka. Takżesystem wierzeń nowożytnych narodów europejskich i ich

, I filozoficzna dogmatyka doznały poważnego zachwianiaswej ważności powszechnej od czasu, gdy na dworzeFryderyka Hohenstaufa II mahometanie i chrześcijanieporównywali swe przekonania, zaś filozofia Awerroesai Arystotelesa pojawiła się w zasięgu myślicieli scholastycz-nych 2. I od czasu, gdy odrodziła się starożytność, gdypisarzy greckich i rzymskich rozumiano zgodnie z ichrzeczywistymi motywami, a ~poce-odkryć w coraz towiększym stopniu poznano różnorodność klimatów, ludówna naszej planecie i ich sposobów myślenia, zniknęłacałkowicie pewność człowieka co do jego dotychczasowych,silnie zakorzenionych przekonań. Dziś podróżnicy skru-pulatnie odnotowują najrozmaitsze rodzaje wierzeń, myzaś rejestrujemy i analizujemy znaczące zjawiska [powsta-nia] przekonań religijnych i metafizycznych u kapłanówWschodu, w greckich państwach-miastach, w kulturzearabskiej. Spoglądamy wstecz na niezmierzone ruinytradycji religijnych, przekonań metafizycznych, udowod-nionych systemów, wszelkiego rodzaju wypróbowanychpoprzez wiele stuleci przez ducha ludzkiego możliwościnaukowego ugruntowania struktury rzeczy, przedstawieniajej w sposób poetycki i objawienia jej w religii; meto-dyczne i krytyczne badanie filozoficzne analizuje każdy

..fragment, każdy relikt tej długiej pracy rodzaju ludzkiego.\Każdy spośród tych systemów wyklucza inny, jedenprzeczy drugiemu, żaden nie jest w stanie wykazać dokońca swych racji: w źródłach historycznych nie odnaj-dujemy śladu owej spokojnej dysputy ze "Szkoły Ateńskiej"

Rafaelaj która była wyrazem eklektycznej tendencji jegoepoki ~lfak oto sprzeczność pomiędzy wzrastającą świa-domością historyczną a dążeniem filozofii do uzyskaniaważności powszechnej staje się coraz ostrzejsz!ł coraz tobardziej rozpowszechnia się atmosfera pełnej rozbawieniaciekawości co do systemów filozoficznych - jaką publicz-ność skupią wokół siebie ijak długo wytrwa ona przy nich.

2

o wiele głębiej jednak niż wnioski sceptyczne ze sprzecz-neg; charakt~ ludzkich mniemań sięgają wątpliwościwyrastające ze stopniowego wykształcania się świadomościhistorycznej. Typ człowieka, ujęty w zamkniętej definicji(geschlossener tYPus Mensch) wyposażającej go w pewnąokreśloną zawartość treściową, stanowił dominujące za-łożenie historycz~~ myślenia Greków i Rzymian '.Przeświadczenie to leżało u podstaw chrześcijańskiejdoktryny o pierwszym i drugim Adamie, synu człowieka ..Te same przesłanki przenikały jeszcze system naturalnyszesnastego stulecia 5. Dostrzegł on w chrześcijaństwieabstrakcyjny, trwały paradygmat religii: naturalną teo-logię. Naturalną teorię prawa wyprowadził z prawo--dawstwa rzymskiego, zaś wzór smaku z greckiej twórczościartystycznej. Tak oto w świetle tego naturalnego systemuwszelka różnorodność historyczna zawiera trwale i ogólne I;wzory ładu społecznego i prawnego, WIary religijneji moralnoScl.MetoaapOIegająca na wywodzeniu wspólnejwłaściwości na podstawie porównania historycznych formżycia, wyprowadzania prawa naturalnego z rozmaitościobyczajów, zasad prawnych i teologii oraz moralnościopartej na rozumie z pojęcia jej najwyższego typu - topostępowanie, które rozwijało się od Hippiasza poprzezli - o iJltoole til.ozof11•••

Page 4: Dilthey, O Istocie Filozofii

118 Typy światopoglądów

stoicyzm i myślenie rzymskie - dominowało jeszczew wieku filozofii konstruującej 6. Analityczny duch osiem-nastego stulecia utorował drogę rozRadowi tego natural-~te.mu. Wywodzi się on z Anglii, gdzie wolnaod uprzedzeń obserwacja barbarzyńskich i obcych formżycia, obyczajów i sposobów myślenia spotkała się z teo-riami empirystycznymi i zastosowaniem metody anali-tycznej do teorii poznania, moralnościl estetyki. Duchten za sprawą Woltera i Monteskiusza przedostał się doFrancji. Hume i D' Alembert, Condillac i Destutt de Tracydostrzegli w owej wiązce impulsów i skojarzeń, za którąuważali człowieka, nieograniczone możliwości dla roz-winięcia się najrozmaitszych form pod wpływem odmien-ności klimatu, obyczajów i wychowania. Klasycznymprzykładem tego historycznego podejścia badawczego byłaNaturalna historia religii Hume'a, jego Dialogi o religiinaturalnej 7. W dziełach z osiemnastego stulecia wystąpiłajuż idea ewolucji, która miała opanować wiek dzie-więtnasty. Od Buffona po Kanta i Lamareka zdobywanowiedzę na temat ewolucji Ziemi, występowania na niejkolejno rozmaitych form życia 8. Z drugiej strony, poprzezepokowe dzieła doskonaliło się badanie narodów cywilizo-wanych: począwszy od Winckelrnanna, Lessinga i Herdcraprace te stosowały ideę rozwoju 9. Ostatecznie w badaniuludów prymitywnych wskazano na człon pośredniczący

\;między przyrodniczą teorią ewolucji a wiedzą na tematrozwoju historycznego, opartą na życiu państwa, religii,prawie, moralności, obyczajach, języku, poezji i literaturzenarodowej. W ten sposób ów hi§.toryczno-rozwojowy punktwidzenia mógł, urzeczywistnić się w badaniu całości na-turalnego i historycznego rozwoju człowieka i ujętydefinicją typ człowieka uległ rozszczepieniu w tym pro-cesie ,rozwoju. ,

Typy światopoglądów 119

Teoria ewolucji, która w ten sposób powstała, jestz konieczności związana z rozpoznaniem względnościkażdej historycznej formy życia. Spojrzeniu, które obejmujeziemię i wszystko to, co minione, wymyka się absolutnaważność jakiejkolwiek poszczególnej formy życia, ustroju,religii albo filozofii a. Tak oto wykształcenie się świado-mości historycznej jeszcze gruntowmej niż przegląd sporówmiędzy systemami burzy wiarę w powszechną ważnośćjakiejkolwiek z filozofii, które podjęły się wyrazić w sposóbprzekonywający strukturę świata za pomocą strukturypojęć. Filozofia winna nie w świecie, lecz w człowiekuposzukiwać wewnętrznej struktury swych przekonań.Dążeniem człowieka dzisiejszego jest zrozumieć życieprzeżywane przez człowieka. Różnorodność systemów,które zmierzały do ujęcia stn.ikturyswlata, pozostajew jawnym związku z życiem;~t ona jednym z naj-ważniejszych i najbardziej pouczających jego wytworówi w ten sposób samo wykształcenie się świadomości histo-rycznej, która dokonała tak niszczącego dzieła wobecwielkich systemów, będzie musiało być nam pomocnew zniesieniu ostrej sprzeczności pomiędzy pretendowaniemsystemów filozoficznych do ważności powszechnej a histo-ryczną anarchią [panującą wśród] tych systemów.

, '

Page 5: Dilthey, O Istocie Filozofii

I. ŻYCIE I ŚWIATOPOGLĄD

1. ,ucie

Iostatecznym korzeniem światopoglądu jest życie: Roz-przestrzenione na Ziemi w niezliczonych indywidualnychprocesach życiowych, przeżywane na nowo przez każdeindywiduum, jako moment teraźniejszości nieuchwytnedla obserwacji, ale trwające we wspomnieniu jak pogłos,obiektywizujące się w swych uzewnętrznieniach, w całejswej głębi pełniej dostępne w rozumieniu i interpretacji,niżeli w jakimkolwiek uwewnętrznieniu lub w ujmowaniuwłasnego przeżycia - tlycie w niezliczonych formachobecne jest w naszej wiedzy, wszędzie jednak ujawniate same cechy wspólne. Spośród jego różnorodnych formuwypuklam jedną. Nie wyjaśniam przy tym, nie klasy-fikuję, opisuję jedynie sytuację, którą każdy obserwowaćmoże na sobie. szelkie yślenie, wszelkie wewnętrznealbo zewnętrzne działanie występuje jako zwarte.] roz-wija się. Ale przeżywam także pewien wewnętrzny stanspokoju; jest to marzenie, gra, rozrywka, przyglądanie sięi lekkie ożywienie - jako pewnego rodzaju tło życia.Ujmuję w nim innych ludzi i rzeczy nie tylko jako real-ności, które pozostają w związku przyczynowym ze mnąi ze sobą nawzajem: powiązania życiowe prowadzą odemnie we wszystkich Kieru ach, odnoszę się do ludzi

121

i rzeczy, zajmuję wobec nich stanowisko, spełniam ichwymagania wobec mnie i oczekuję czegoś od nich. Jednimnie uszczęśliwiają, poszerzają moje istnienie, wzmagająmoją siłę, inni wywierają na mnie nacisk i ograniczająmnie. I gdzie tylko określoność poszczególnego rozwijają-cego się procesu daje ku temu sposobność, tam człowiekzauważa i odczuwa te zależności. Przyjaciel jest dla niegosiłą, która wzmaga jego własne istnienie, każd członekrodziny ma określone miejsce w jego życiu i szystko,co go otacza jest przezeń3~ .ane jako życie i ducht ry SIęW nim zo15IetYWl~w~awka przed drzwiami,

CIeniste rzewo, om i ogród ~ pośród tych obiekty-wizacji swój charakter i znaczenie. W ten sposób ż ciLkażdej jednostki wytwarza właściwy sobie świat.

2. Dohoiadczenłe f.yciowe

Z refleksji nad życiem powstaje doświadczenie życiowe. VPoszczególne wydarzenia, które wywołuje w nas wiązkapopędów i uczuć, spotykając się z otaczającym światemi z losem, zostają w nim ujęte w wiedzę przedmiotowąi ogólną. Tak jak natura ludzka jest zawsze ta sama,podobnie zasadnicz s .dcświadczenia życiowegowspólne s wgy.stkim. Przemijalność rzeczy ludzkich,a w mej nasza zdolność korzystania z chwili, w naturachsilnych albo ograniczonych skłonność do przezwyciężaniaowej przemijalności poprzez wznoszenie trwałych zrębówegzystencji, w naturach słabszych lub marzycielskichniedosyt z tego powodu i tęsknota za autentyczną trwa-łością w świecie niewidzialnym ; drążąca siła namiętności,która - podobnie jak sen - wywołuje obrazy fantazji,dopóki iluzja nie ulegnie w nich rozwianiu: oto jak

Page 6: Dilthey, O Istocie Filozofii

Typy światopoglądów

odmiennie kształtuj się doświadczenie życiowe oszcze-gólnych jednostek. Jego ws ólne podłoże stanowi rz-tomnieni . otęgi przypadku, metrwałości wsz st-kiego, co posiadamy, kochamy bądź niena . . y alboczego obawiamy się oraz cią ła obecność śmierci któraprzemożnie decydUje o znaczeniu i sensie życ a każdegoz nas.

V. v: ' cuchu ..pokoleń powstaje ogólne doświadczeniezyciowe. Z regularnego powtarzania się poszczególnychdoświadczeń t się we współistnieniu i następstwiepokoleń pewien przekaz, e~ch doświadczeń' te zaśuzyskują z czasem coraz większą adekwatność i pewność,Ich., pewność polega na stale wzrastającej ilości przy-

yadków, z których wnioskujemy, na podporządkowaniuich istniejącym uogólnieniom i na stałym sprawdzaniu.Także wówczas, gdy w poszczególnym przypadku zasadyd~świadczen~a życiowego nie ~tają wyraźnie uświado-mione, oddziałują one na nas.\.Wszystko, co panuje nadnami jako moralność, obyczaj, tradycja ugruntowane jestw takich doświadczeniach życiowych. Zawsze jednakza~ówno doświadczeniach indywidualnych, jak teżogolnych, r a ewnośc' i charakter jej sformułowaniasą .c.ill-ko~ci~odmienne od naukowej ważności :eowszech-neJ. Mysleme naukowe może kontrolować proces, naktórym opiera się jego pewność i może ono ~kładnieformułować swoje twierdzenia i uzasadniać je. [Powstanianaszej wiedzy o życiu nie można ani sprawdzić, aninaszkicować jej ścisłych formu!:..i

Do tych doświadczeń życiowych należy także trwałysystem zależności, którymi związana jest ,tożsamQ'ć iaźni~nymi osobami i rzedmiotami zewnętrznymi. Realność

ej ja~ni, realność innych osób i rzeczy naokoło nas oraz'prawidło e z~~ś . pomiędzy nimi stanowią ramy

7jopy światopoglądów 1'23

doświadczenia ż cio~ego i ~kształcającej SIę w mmświadomości empirycznej a, ~ . e zy naokoło nasmożna scharakteryzować jako czynniki świadomości empi-rycznej; istnieje ona poprzez relacje zachodzące między Vymi czynnikami. I niezależnie od tego, jakie sposobypostępowania obierze myślenie filozoficzne, sposoby, w któ-tych abstrahowałoby od poszczególnych czynników bądźich zależności, to pozostają one decydującymi przesłan-kami samego życia, niezniszczalnymi jak ono samo i niedającymi się odmienić żadnym myśleniem, gdyż opartymina doświadczeniach życiowych niezliczonych pokoleń.Pośród doświadczeń życiowych stanowiących o rzeczy-wistości świata zewnętrznego i moim stosunku do niegonajważniejsze są te, które ograniczają moje istnienie,Wywierają na me hieuniknioną presję. Następnie te, którestanowią nieoczekiwane, anieusuwalne rzeszkody dlamoich zamiarów. Całość moich wniosków in u cyjnych,suma mojej wiedzy opiera się na tych założonych w świa-domości empirycznej przesłankach.

3. Zagadka ącia

~ tła zmiennych doświadczeń życiowych wyłania sięwobec nastawionego na całość ujęcia pełne sprzecznościoblicze życia; 'ego charakter życiowy i zarazem odpo-wiadający prawu, rozum i samowola, prezentując corazto nowe strony, w szczegółach może przejrzyste, leczw całości doskonale zagadkowe. Powiązania życiowei oparte na nich doświadczenia dusza stara się ująć \jw całość i nie jest w stanie tego dokonać. Ośrodek tegowszystkiego, c~nowią: ocz cie narodziny,

z ,. i ślllierć. Istota żywa wie o śmierci, a jednak nie

Page 7: Dilthey, O Istocie Filozofii

124 Typy Jwiatopolląd4w

potrafi jej p.Qjąć. Począwszy od pierwsz:t;0 zetknięcia sięz umarlym\śmierć niepojęta jest dla życia l na tLm_przedewsz~piera s~nmv.isko wobec świata jako

V czegoś innego, obcego i straszliweclTak oto fakt śmierciskłania do fantazyjnych Wyobrażeń, które mają uczynić gozrozumiałym; wiara w nieśmiertelność, cześć oddawanaprzodkom, kult zmarłych składają się na zasadniczewyobrażenia wiary religijnej i metafizyki. I obcość życiapotęguje się, gdy człowiek przeżywa w sJłQ!e~zeóst.wiei przyrodzie stałą wallię, ciągłe unicestwianie jednegoStWorzeniat"'Przez drugie, okrucieństwo tego, co rządziprzyrodą. 'Pojawiają si~ niezwykłe sprzecznoś9i, ~coraz silniej uświadamiane są w doświadczeniu życiowymi nigdy nie mogą zostać rozwiązane: owszechna prze-

V roIJalność i istniejąca w ~ wola t'fwałoś' potęg; przy-.rody i autonomia naszej woli, ~czoność każdej rzeczyW czasie i przestrzeni i nasza zdolność do przekraczaniawszelkiej granicy.!lTe zagad~ajmOWałY w równymstopniu egipskich i l)'Mhlonskicn apłanów, co dziś zajmująchrześcijańskich duchownych, w równym stopniu Hera-klita, co Hegla, Prometeusza Ajschylosa, Fausta Goethego.

4. Reguły tworzenia światopogląd6w

Każdy znaczący bodziec ukazuje człowiekowi ~odpewnej swoistej strony; świat pojawia się wówczas w nowymoświetTeniu. Gdy takie doświadczenia powtarzają sięi wiążą ze sobą, kształtują się nasze nastroje wobec życia.Wychodząc od pewnego rodzaju nawiązania do życia,całość życia nabiera w duszach uczuciowych bądź ma-rzycielskich pewnego zabarwienia i wykładni; powstają~astroje uniwersalne. Zmieniają się one w miarę, jak

Typy Jwjalopollqd6w 125

żYEie ukazuje człowiekowi coraz to nowe strony. Aleu różnych je stek zależnie od ich natury przeważają Vodmienne nastroj życiowe. Jedni czerpią oparcie z so-lidnych, z ch przedmiotów i żyją ciesząc się dniem,inni dzięki przypadkom i opatrzności zmierzają do wielkichcelów, które nadają trwałość ich istnieniu. Istnieją naturymelancholijne, słabe, które nie mogą znieść przemijalnościtego, co kochają i posiadają, i którym życie jawi się jakobezwartościowe i utkane niejako z próżności i marzeń,bądź też poszukują one czegoś trwałego poza doczesnością.~ad 'c nast.ro~.· i9(~~0-

chne s t mizm .. .p~. Przejawiają się onew rozmaitych cleruach. Kto przygląda się światu jakowidz, temu wydaje się on niezwykłym, barwnym, prze-mijającym widowiskiem; kto zaś swoje życie kształtujewedług dobrze ułożonego planu życiowego, temu ten światprzedstawia się jako budzący zaufanie, swojski: opiera sięon na nim i należy do niego.

Te nastroje życiowe, niezliczone odcienie postawy wobecświata, tworzą niższą podstawę wykształcania się świato-poglądów. W nich na podstawie doświadczeń-eyelowych,\VJttórych obecne są rozmaite powiązania życiowe jed-nostek ze światem, ~róby-roz\\ciązania za-

.gadki życia. Właśnie w ich wyższych formach zaznacza sięszczególnie j e d e n proces: zrozumienie nieuchwytnych Vdanych poprzez to, co wyraźniejsze. To, co wyraźne,staje się narzędziem zrozumienia bądź podstawą wy-jaśnienia tego, co nieuchwytne. ~uka analizllie, a zatemrozwija !la-Po_dstawie wyizolowanych jednorodnych stanówrj:ecz.y_ich ogólne relacje; ręligig, poezja i autentyczna 2.metafizyka wyrażają znaczenie i sens całości. ~apozn~t!-rozJ.lmieją. Interpretacja ś~.1 która uwy-datnia jego wielorak3, istotę posługJ.lj.a,c się prostszą, za-

Page 8: Dilthey, O Istocie Filozofii

126 Typy światopoglądów

'czyna się już na .s~zeblu języka i roz~a sijako zastępowamu p~razu mnym,który w jakimś sensie wyjaśnia; w ~kacio/ którapoprzez uczło~~ zbliża go i ."'zrozumiałym,bądź poprzez~, które na.--gm.nc~stwado tego, co znane, określają to,-co mnię.i..zJ;@..nę,i w tensposób zbliżają sIęTo mys~naukowego. Wszędzie tam,gdzie religia, mit, poezja bądź autentyczna metafizykadążą do zrozumiałości i sugestywnego wyrazu, czynią toza pomocą tej samej procedury.

5. Struktura światopoglądu

Wszystkie światopoglądy mają - o ile podejmują sięcałkowitego rozwiązania zagadki życia - tę samą zasad-niczo strukturę. Struktura ta jest każdorazowo systemem,

'w którym na podstawie pewnego obrazu ś-;rata roz-strzygnąć można pytanie o znaczenie i sens świata i na tejpodstawie wyprowadzić ideał, dobro najwyższe, najogól-niejsze zasady kierowania życiem. Decyduje o niej pra-Widłowość psychiczna, zgodnie z którą ujmowanie rzeczy-

~ ristości w procesie życia stanowi podstawę oceniania',\#,stanów rzeczy i przedmiotów pod względem \przyjemności

i nieprzyjemności, podobania i niepodobania, aprobatyi dezaprobaty; i ta ocena życia stanowi z kolei głębszą

" podstawę dla decyzji woli. Nasze zachowanie z zasadyprzebiega przez owe trzy fazy świadomości. O swoistejnaturze życia psychicznego decyduje fakt, że w tegorodzaju związku oddziaływań trwa niższa warstwa spraw-cza. Relacje zachodzące w odmianach postaw, wedługktórych oceniam przedmioty, pożądam ich i dążę do ich

~

Typy światopogląd6w 127~CY.2Sł.o:>"'( '1~JtX...

urzeczywistnienia, określają nadbudowywanie się różnychwarstw i w ten sposób tworzą strukturę wytworów, Vw których znajduje swój wyraz całokształt oddziaływańżycia duchowego (Wirkungszusammenhang des Seelenlebensy.Poemat liryczny ukazuje ową strukturę w formie naj-prostszej, mianowicie pewną sytuację, konsekwencje uczu-'ciowe i wynikające z nich często pragnienie, dążenie,dz' anie. Każda życiowa zależność rozwija się w postaćko pleksu w którym strukturalnie związane są ze sobąte e odmiany zachowania. W ten sposób takżeświatopoglądy stanowią odpowiadające zasadom wytwory(Gebilde), w których wyraża się owa struktura życiapsychicznego [Struktur des SeelenlebensJ. Ich podłożem jestzawsze pewien obraz świata; powstaje on z naszegozachowania, które ujmuje przedmioty i rozwija się w re-gularnym następstwie etapów poznania. Obserwowaliśmyprocesy wewnętrzne i przedmioty zewnętrzne. Wyjaśniamypowstałe w ten sposób spostrzeżenia, uwypuklając. w nichza pomocą elementarnych czynności myślowych podsta-wowe relacje w zakresie tego, co rzeczywiste; gdy spostrze-żenia przeminą, zostają odtworzone i uporządkowane Vw naszym świecie wyobraźni, wznoszącym nas ponadprzypadkowość spostrzeżeń. Rosnąca poprzez te etapymoc i wolność ducha, jego panowanie nad rzeczywistością,spełnia się ponadto w dziedzinie sądów i pojęć, za pomocąktórych ujęta zostaje w sposób powszechnie ważny struk-tura i istota rzeczywistości. Gdy jakiś światopogląd osiągapełnię rozwoju, to dochodzi do tego z zasady najpierwna tych etapach poznania rzeczywistości. I teraz innetypowe zachowanie nadbudowuje się nad nimi w ana-logicznie regularnym następstwie faz. Odczuwając samychsiebie, doznajemy wartości naszego istnienia; otaczającym \;

~ {)IM p' ( -'~

~l"'I'~~1

L W,J",....:)~(,-",o

r-I.rt> ,'Q>J 'i.

Page 9: Dilthey, O Istocie Filozofii

128 Typ, lwiatopogląd4w

nas przedmiotom i osobom przypisujemy pewną wartośćsprawczą, bowiem intensyfikują one i poszerzają naszeistnienie. Określamy zatem te ~ści według zawartychw przedmiotach możliwości rz noszenia pożytku lubszkodzenia nam, oceniamy je i poszukujemy dla tej ocenybezwarunkowego kryterium. W ten sposób sytuacje, osobyi rzeczy uzyskują w relacji do całości rzeczywistości zna-czenie (Bedeutung), zaś sama ta całość - sens (Sinn).Gdy przemierza się te etapy zachowania uczuciowego,powstaje niejako druga warstwa w strukturze świato-poglądu: obraz świata staje się podstawą oceny życia

Vi rozumienia świata. I zgodnie z tą samą prawidłowościążycia duchowego, z oceny życia i rozumienia światapowstaje wyższy stan świadomości: jdea~, dobro naj-wyższe i najogólniejsze zasady, z których dopiero świato-pogląd czerpie swą praktyczną energię - niejako ostrza,za pomocą których wbija się on w życie ludzkie, w światzewnętrzny i w głębię samej duszy . .§..wiatopogląd staje sięzatem kształtujący, twórczy, reformujący! I także tanajwyższa warstwa śWlatopog ą u rozwija się poprzezróżne etapy. Z zamiaru, z dążenia, ze skłonności powstajątrwałe decyzje dotyczące celów i środków, wybór pomiędzy

'J celami, dobór środków i w końcu sumaryczne przed-stawienie celów w najwyższym porządku naszego prak-tycznego zachowania - w rozległym planie życia, w dobrunajwyższym, naj ogólniejszych zasadach działania, w idealekształtowania życia osobowego i społecznego.

Taka jest struktura światopoglądu. Zawikłany splotzadań tkwiących w zagadce życia zostaje tu podniesionydo rangi świadome' i koniecznej struktury robiemówi rozwi zań; rezultat tego procesu stanowią warstwyzdeterminowane wewnętrzną prawidłowością. Wynikaz tego, że !ażd światop.o.g}i!-cLpo.d rozwo'owi, przez

Typy światopogląd6w 129

co dochodzi do eksplikacji jego treści. Tak oto stopniowo,z biegiem czasu zyskuje trwałość, moc i siłę; stanowi onwytwór historii.

6. Różnorodność światopoglądów

Światopoglądy rozwijają się w rozmaitych warunkach"Klimat, rasy, uwarunkowania narodów przez historięikształtowanie się państwowości, określone czasem podziałyna epoki i okresy, w których współdziałają narody, składająsię na specyficzne warunki, powodujące powstanie różno-rodnych światopoglądów. Życie, które kształtuje sięw takich szczególnych warunkach, jest bardzo zróżnico-wane, podobnie jak sam człowiek, który owo życie ujmuje.Do tych typowych zróżnicowań dochodzą ponadto od-mienność jednostek, ich środowiska i życiowego doświad-czenia. Podobnie jak Ziemia pokryta jest niezliczonymiformami istot żywych, pomiędzy którymi trwa ciągławalka o byt i przestrzeń życiową, tak w świecie człowiekarozwijają się formy ś latopoglądu l walczą ze sobąo w ę.na d~ą

Tu dochodzi do głosu prawidłowa zależność, zgodniez którą .....dusza, niepokojona bezustanną zmiennością im-pulsów i losu oraz potęgą świata zewnętrznego, musidążyć do wewnętrznej stabilności aby się temu wszyst-kiemu przeciwstawić: w ten sposób kieruje się pozazmienność, niestałość i płynność swego kształtu, swychpoglądów na życie _ku stabilnej ocenie życia i ku trwałymcelom. Światopoglądy, które sprzyjają rozumiemu zyciai prowadzą do użytecznych celów życiowych, mają Vzdolność przetrwania i wypierają inne, mniej znaczące.W ten sposób odbywa się selekcja spośród nich. I w na-stępowaniu po sobie pokoleń najbardziej żywotne spośród

.s~l" c.t.Q <;:.11 t9 ~ 'A) ~

Page 10: Dilthey, O Istocie Filozofii

Typy światopoglądów130

tych światopoglądów rozwijają się w kształt. coraz todoskonalszy. Podobnie jak ta sama struktura obecna jestw różnorodności organicznych istot żywych, tak równieżświatopoglądy zbudowane są do pewnego stopnia wedługtego samego wzoru.

Najgłębsza tajemnica ich uszczegółowienia tkwi w pra-widłowości, z jaką teleologiczna struktura życia ducho-wego odciska się na szczególnej strukturze wytworówświatopoglądowych.

Niezależnie od pozornej przypadkowości tych wytwo-rów, w każdym z nich ma miejsce pewna ~ruktura

V celowa, która pochodzi z wzajemnej zależności problemów~wartych w zagadce życia, a w szczególności ze stałejzależności pomiędzy obrazem świata, oceną życia a celamiwoli. Tożsamość ludzkiej natury i pewien porządek indy-widualizacji powstają w silnych powiązaniach życiowychz rzeczywistością, ta zaś jest zawsze i wszędzie ta sama;ż ci azu'e za ze ame strony.

W tę prawidłowość struktury światopoglądu i jegozróżnicowania na poszczególne formy wkracza terazelement nieobliczalny - różnorodność życia, następowa-nie po sobie epok, sytuacji naukowych, geniusz narodówi jednostek. Nieustannie zmieniają się zainteresowania,coraz to inne idee, które wyrastają z życia historycznego

\/ i zapanowują nad nim, zdobywają potęgę, coraz to innedombinacje doświadczenia życiowego, nastrojów, myślikaje się dostrzec w formacjach światopoglądowych, za-leżnie od ich pozycji historycznej: nie zachodzi żadnaprawidłowość co do ich części składowych, ich mocyi znaczenia w ogólności. Jednakowoż ze względu na.prawidłowość głębszych warstw struktury i spójność lo-giczną - nie są one dowolnymi konglomeratami.

Następnie zaś okazuje się, że jeżeli owe formacje zbada

Typy światopoglądów 131

się metodą porównawczą, to układają się one w grupy,pomiędzy którymi 'Zachodzi PeWne podo bieństwo. Jakwśród języków, religii, państw' dają się rozpoznać przyzastosowaniu metody porównawczej pewne ""!yp-y, linierozwojowe i r ł rzekszlałceń, tak można je "r.::e':':z---·wskazać na przykładzie śWIatopoglądów. Owe typy przy-bierają historycznie uwarunkowane, określone formyszczegółowe. Wszędzie uzależnione są od swoistości dzie-dziny, w której powstają. Ale dążenie do tego, by wywieśćje z niej, stanowiło poważny błąd metody konstrukcji(konstruktive Methode). Jedynie po~a metoda

J::E!.oryczna-(vergleichende geschichtltCTiCVerfahren) może zbli- \Iżyć się do ustalenia takich typów, ich odmian, prze-kształceń i mutacji. Jeśli idzie o rezultaty tego badania,musi ono przy tym zawsze zastrzec sobie, że otwarte sąmożliwości kontynuowania. Każdorazowe ustalenie jestjedynie tymczasowe. Jest ono i pozostaje środkiem po-mocniczym głębszego widzenia historycznego. Porów-nawcza metoda historyczna jest zawsze poprzedzonarozważaniami systematycznymi i interpretacją czynnikahistorycznego na ich podstawie. Także psychologicznai systematyczno-historyczna wykładnia tego, co histo-ryczne, narażona jest na błędy myślenia konstruującego(des konstruktiven Denkens), które pragnęłoby u podstawkażdej dziedziny, w której dokonuje się klasyfikacji,ustalić pewną prostą relację, coś w rodzaju. działającegow niej impulsu kształtującego.

Dotychczasowe rezultaty poznania ujmuję w formętezy, która w każdym punkcie otwierdza porównawczy,historyczny sposób badania. wiato og ą y me są wy-tworami czystego myślenia. ie owstaH z cżyste''''''"'u1lf"f'łT.

~oznania" U' cie rzecz Wlstości .est wazn m momentemich.kształtowania się"jednakże ty'lko 'edn m z momentów

Page 11: Dilthey, O Istocie Filozofii

132 Typy !wiatopogląd6w

Wypływają one!. z doświadczenia'\I życiowego, ze struktu całości nasze s chiki. Wznie-

sietrłe zYcla na poziom świadomości w poznawaniu rze-czywistości, w ocenie życia i działaniu woli dokonało siędrogą powolnej i żmudnej pracy ludzkości nad rozwijaniempoglądów na życie.

Ta teza teorii światopoglądów potwierdza się, gdyprzyglądamy się w ogólnych zarysach przebiegowi historii.Proces ów potwierdzi ważną konsekwencję naszego twier-dzenia, która ods ła nas do punktu wyjścia niniejszejrozprawy. rzyczyn wykształcenia się światopoglądu jestV pragnienie u rwa enia obrazu świata, oceny życia, kie-rowania wolą, wynikające z przedstawionej tu zasadniczejwłaściwości faz rozwoju psychicznego . .,BeJigia, podobnie.ak filoz a, zdąża do trwałości, skuteczności do Eano-wania i ważności powszechnej. Ale ludzkość nie posunęłasię na tej drodze aru o Je en rok. Spór światopoglądównie został rozstrzygnięty w żadnym zasadniczym punkcie.Historia dokonuje między nimi selekcji, ale potężne typywiatopog ą w - a , me ow.o we, nieznisz-

czalne trwają-obok siebie. Pochodzenia swego nie mogązaw źięczać ża nemu dowodowi, gdyż nie można ichza pomocą żadne o dowodu wyprowadzić. Poszczególnee apy i konkretne postaci anego typu zostają odrzucone,ale ich korzenie nadal tkwią w życiu i wydają coraz 1.0nowe formy.

II. TYPY ŚWIATOPOGLĄDÓW W RELIGII,POEZJI I METAFIZYCE

T.ypy światopogląd6w 133

'--prawo i państwo. Wszędzie panuje tu podział racy,zgodnie z którym poszczególna osoba s e ma określonezadanie w określonym, historycznym miejscu swego dzia-łania. Wola wprzężona jest tu w dane w ten sposóbograniczone zadani tóre wyznacza jej struktura celowapewnej dziedziny. Nauka w tym praktycznym kontekścieżyci owadza poprzez poznanie pewną racjonalnąor anizac· rac· tak. oto pozostaje ona w ścisłym żwiązkirz....praktyką, a ponieważ także ona podlega-zasadziepoazlału pracy, każdy badacz stawia sobie na pewnymokreślonym etapie pracy poznawczej jakieś ograniczonezadanie. Nawet sama filozofia w pewnych swych funkcjachpodlega temu podziałowi pracy. Natomiast eniusz reli-gijny, oet cki bądź metafizyczny żyje w sferze, w którejwo ny jest od z~bowiązań społecznych, nie oQJega po-dzia owi pracy ani nie podporządkowuje się.Qgraniczeniom \)epoki oraz temu co osi alne w danej sytuacj] historycznej.

zgląd na tego rodzaju zależności fałszuje jego sposóbrozumienia życia, które powinno w sposób nieuprzedzonyi suwerenny stawać wobec tego, co dane. Staje się onnieprawdziwy już poprzez zawężenie spojrzenia, wzglądna położenie dziejowe, poprzez jakąkolwiek tendencyjność.W takiej dziedzinie wolności powstają i rozwijają sięznaczące i potężne światopoglądy.

Światopoglądy te jednak, w zależności od tego, czypochodzą od geniusza religijnego, artystycznego czy meta-fizycznego, różnią się pod względem zasad swej budowy,struktury i typów.

1. Światopogląd religijny

Światopoglądy religijne wyrastają z pewnej swoistościodnoszenia się człowieka do życia (Lebensbezug des Men-schen). Poza obszarem możliwym do zawładnięcia, w któ-11 - o istocie filozofli..•

Page 12: Dilthey, O Istocie Filozofii

142 7j'PY światopoglądów

Schillera do tej najwyższej doskonałości w rozumieniużycia. W ten sposób t świato o lądu poetyckiegorzy otowu' t py wiatopoglądu metafiz ki bądź też

pośredniczą w ich wpływie na całe sp zeństwo.

3. Typy światopoglądu w metafizyce

Wszystkie wątki zbiegają się zatem w teorii struktury,typów i rozwoju światopoglądów w metafizyce. Poniżejszkicuję zasadnicze relacje.

1. Cały proces powstawania i utrwalania się świato-poglądów zmierza do tego ab odpowiadałyone.YlEi,-mogowi wiedzy ważnej owszechm Także u poetówo znaczających się najwyższą potęgą myśli silne bodźcewydają się udzielać życiu coraz to nowego oświetlenia:wiedzie tędy skłonność do utrwalania. W korzeniachwielkich religii tkwi niedostępny rozumowi element ob-cości, skrajności, pochodzący z wzniosłych przeżyć reli-gijnych, z założonego w technice kapłańskiej nastawieniaduszy na to, co niewidzialne. Na nim sztywno opiera sięortodoksja; mistyka i spirytualizm starają się odzyskaćów element, przenosząc go na powrót w przeżycie, racjo-nalizm pragnie go zrozumieć - i musi go zniekształcać.W ten sposób obecna w wielkich religiach o anowaruaktóra opierała się na wewnętrznym doświadczeniu wier-nych, tradycji i autorytecie, zostaje zastąpiona wymogiemro y zgodnie z nim przekształcić świaropoglądyi na nim oprzeć ich ważno c. Gd _światopo ląd zostaje

~~y w postać pewnego system pojęci~wego, gdy zostajeon naukowo u asadniony i dy występuje z roszczeniemr aważności PQ"wszechnej,powstaje etafizyka Historia

zaświadcza, że wszędzie, gdzie się ona pojawia, poprzedzają rozwój religii.. że w a na nią poezja i ż ciowe..,usposobienie narodów, ich ocena życia i ich ideały.

ążenie do wiedzy wazneJ powszec me nadaje tej nowejformie światopoglądu swoistą strukturę.

Któż zdołałby określić, w jakim punkcie dążenie dopoznania, obecne we wszystkich celowych strukturachspołeczeństwa, staje się nauką? Wiedza astronomicznai matematyczna Babilończyków i Egipcjan dopiero w ko-loniach jońskich uwolniła się od zadań praktycznych,powiązania z kapłaństwem i zyskała samodzielność. Gdybadanie objęło całość świata, powstająca filozofia i kształ-tujące się nauki weszły w jak najściślejszy związek.Matematyka." astronomia i geografia stał się narzędziamipoznania świata. Stare zadanie rozwiązania zagadki życiazajmowało pitagorejczyków czy Heraklita na równi z ka-płanami Wschodu. I gdy rozwijająca się w koloniachpotęga nauk przyrodniczych uczyniła wyjaśnienie przy-rody ośrodkiem filozofii, odtąd w dalszym jej rozwojudyskutowane były w szkołach filozoficznych wszystkiewielkie problemy zawarte w zagadce świata; wszystkieone zmierzały do wewnętrznego powiązania poznaniarzeczywistości, ukierunkowania życia i kierownictwa woliw jednostce i społeczeństwie, słowem - do wykształceniaświatopoglądu.

Struktura świato o lądów w metafizyce była .Rocz at-kowo zdeterminowana jej związkiem z nauką. Zmysłowyobraz świata został przekształcony w astronomiczny; ~świat uczucia i czynności woli został uprzedmiotowiony -J""

w ?D~ęcia~h.wartości, ~ó~r, ce~ów i reguł; wymóg formy \.POJęcloweJ 1 uzasadmema kierował badaczy zagadkiświata ku logice i teorii poznania jako pierwszym pod-stawom. Praca nad jej rozwiązaniem postępowała od

Page 13: Dilthey, O Istocie Filozofii

144 Typy !wiatopogląd6w

uwarunkowanych i ograniczonych danych ku ogólnemubytowi, pierwszej przyczynie, najwyższemu dobru i osta-tecznemu celowi; ~etafizyka stawała się systemem, a tensię rozwijał - od opracowania niewystarczających wy-obrażeń i pojęć, jakie wykształciły się w życiu i nauce,ku pojęciom pomocniczym, które wykroczyły poza wszelkiedoświadczenie.

Obok .zależności metafi~ki od nauki pojawia się terazjej zależność od kultury świeckiej. Zdając się na duchakażdonizowo panującego w celowych systemach kultury,

( uzyskuje od niej nowe siły, udzielając jej jednocześnieI energii w postaci swej myśli zasadniczej. Ustala metody

I~'-' 'i wartość poznawczą nauk szczegółowych; swobodneoświadczenia życiowe i literatura na ich temat osiągają

~ postać powszechnej oceny życia; pojęcia prawa, pocho-dzące z praktyki prawniczej, podnosi ona do poziomujednolitej struktury; twierdzenia na temat funkcji państwa,odmian ustrojów i ich następstw wynikających z technikiżycia politycznego odnosi ona do najwyższych zadańludzkiego społeczeństwa; podejmuje się uzasadnieniadogmatów bądź też tam, gdzie ich mroczne jądro nie-dostępne jest myśleniu pojęciowemu, dokonuje ona uni-wersalnie historycznego dzieła ich zniszczenia. Racjona-lizuje formy i reguły uprawiania sztuki poczynając odcelu sztuki; wszędzie pragnie urzeczywistnić kierowaniespołeczeństwem E0E:~Yś~

A teraz rzecz ostatnia. Każdy z tych systemów meta-fizycznych ~determinowany jest.rnieiscerg, które zajmujew historii filozofii; uzależniony jest od sytuacji p!.2E.le-mowej..!..od J?3ięć z niej ~pływających.

Tak powstaje struktura tych systemów metafizycznych-ich logiczna spójność i zarazem rozmaicie uwarunkowaneodejścia od prawidłowości, element reprezentatywności,

145Typy światopoglądów------_.----------~~----~~-------------------wyrażającej poprzez określone systemy stan myślenianaukowego i zarazem moment indywidualny. Dlategoteż każdy wielki system metafizyczny jest całością złożonąz wielu promieni, z których każdy oświetla tę część życi'},do której należy.

edynie ważny powszechnie system metafizyki - otocel Jdążeń tego wielkiego nurtu. Płynące z głębi życiadżnicowanie metafizyki jawi się tym myślicielom jakoprzypadkowa i subiektywna domieszka, którą należyusunąć. Bezmierna praca, nastawiona na stworzeniejednolitej, dowodliwej struktury pojęciowej, WTtórejiUtStępme zostałaby ~todycznie rozwiązana zagadkażycial...nabiera samoistnego znaczenia. Rozwijając siękutemu celowi, każdy system uzyskuje swoje miejsce w za-leżności od stanu pracy pojęciowej. Dzieło to dokonuje sięw kulturalnych krajach Europy, najpierw w krajachśródziemnomorskich, następnie od czasów renesansu w ger-mańsko-romańskich i to pośród warstwy wyższej, któratylko niekiedy w pracy tej ulega wpływom panującejwspółcześnie religijności i coraz to bardziej usiłuje wy-zwolić się spod jej wpływu.

2. W tej strukturze ujawniają się teraz różnice pomiędzysystemami, ugruntowane w racjonalnym charakterzemetafizyki. Jedne z nich określają stadia jej rozwoju,jak na przykład dogmatyzm i krytycyzm. Inne różniceutrzymują się przez cały czas; wynikają one z zadaniametafizyki polegającego na przedstawieniu treści zawar-tych w poznaniu rzeczywistości, ocenie życia i ustanowieniacelów jako pewnej struktury,jej przedmiotem są możliwościrozwiązania tych zasadniczych problemów. Jeśli przyjrzećsię uzasadnieniom metafizyki, to pojawia się tu opozycja~mpiryzmu i racjonalizmu, ~alizmu i idealizmu. Opra:

Page 14: Dilthey, O Istocie Filozofii

146 Typy iwiatopoglądów

cowame danej rzeczywistości dokonuje się z punktuwidzenia rzeciwstawnych pojęć jedności i wielości, sta-wania się i bytu, przycz wo ci i teleologii, i im od-powiadają różnice omi dz s stemami. Odmie~ta-nowiska, które decydują o ujęciu stosunku przyczynyświata do świata i duszy do ciała, wyrażają się w deizmiei panteizmie, materializmie i spirytualizmie. Innegorodzaju klasyfikację stanowisk przeprowadza filozofiapraktyczna; spośród nich wymienię eudajmonizm i jegokontynuację w utylitaryzmie oraz teorię bezwzględnegoimperatywu świata moralnego. Wszystkie te stanowiskapochodzą z poszczególnych dziedzin metafizyki i oznaczająmożliwość poddania ich myśleniu racjonalnemu, wycho-dzącemu od pojęć przeciwstawnych. Ze względu nasposób postępowania można wsz stkie s stemy uznać za

/ hipotezy, poprzez k~uch meta y zny z za SIę dosystemu powszechnie ważnego.

I oto w końcu pOJaW!y się próby sklasyfikowaniasystemów metafizycznych z tego punktu widzenia. Opo-zycji pojęć rządzących tym zróżnicowaniem leżącymw samej naturze metafizycznego formowania pojęć naj-lepiej odpowiada dychotomiczny podział systemów zapomocą opozycji stanowiska realistycznego i idealistycz-nego albo podobnej.

Nie sposób przecenić znaczenia pracy pojęciowej do-konanej przez filozofię w najrozmaitszych dziedzinach.Fi~zofia przygotowuje grunt dla niezależnych ~uk; oona dokonuie ich syntezy. Wcześniej mówiłem o tymszeroko. Lecz tym, co różni owe osiągnięcia metafizykiod dzieła nauk pozytywnych, jest wola podporządkow~niacałości uniwersum i samego życia metodom naukowym,ktore wy zta CIy SIę W poszczeg nyc iedzinachwiedzy. Powołując się na to, co bezwarunkowe, prze-

/

(Y'fW( ~ pne1A'<1O:Ao!> ffOU .{? V'

Typy iwiatop~glądów

l.

147

kraczają one granice zakreślone dla metody postępowanianauk szczegółowych.

3. W tym punkcie można zatem przedstawić podsta-wową ideę, z której w ogóle wywodzi się moja próbanaszkicowania teorii światopoglądów, óra .est roz- Istrz kże dla tej rozprawy: Ideę świadomośchistoryczn ozwala nam ona spoJfzec z zewnątrz na ••

ązeme metafizyków do zbudowania całościowego po-wszechnie ważnego systemu, na wynikające stąd przeci-wieństwa stanowisk dzielące myślicieli i w końcu naujęcie tych przeciwieństw za pomocą klasyfikacji. To ona[świadomość historyczna] czyni swoim przedmiotem fak-tycznie zachodzac konflikt Oilll z wszyst ' mi tymisystemami. To ona .dzi ich całośc kontekście rozwojureligii i poezji. Ona ukazuje, ze praca pojęciowa w meta-lizyce nie posunęła się nawet o krok w kierunku stworzeniajednolitego systemu. W ten sposób okazuje się, że konfliktsystemów metafizycznych ma ostatecznie p o d s t a W ęw życiu samym, w doświa<igen~cio m, w postawiewobec problemu życia. W tych stanowiskach założona jestro~tość systemów i jednocześnie możliwość wyróżnieniaw nich pewnych typów. Każdy z tych typów obejmuje

.• poznanie rzeczywistości, -ocenę życia i ustano-WIenie c-elu. Każdy z nich jest nieza1eżny od formyantytezy, za pomocą której, wychodząc z przeciwstawnychstanowisk, rozwiązuje się problemy podstawowe.

Istota tych typów jawi się zupełnie wyraźnie, gdyspojrzymy na wielkich geniuszy metafizycznych, którzyobecną w nich postawę wobec życia wyrazili w pretendują-cych do ważności powszechnej systemach pojęciowych. Ty-powość ich postawy wobec życia stanowi jedność z ichcharakterem. Wyraża się w ich formie organizacji życia.

Page 15: Dilthey, O Istocie Filozofii

148 Typy światopoglądówO

Przenika wszystkie ich działania. Uzewnętrznia się w ichstylu. I chociaż ich systemy są oczywiście uwarunkowanesytuacją pojęciową, w której występują, to jednak-widziane historycznie - ich pojęc~no ią, [edynieśrodek pomocniczy przy konstruowaniu i dowodzeniuich świato o ąau.

Spinoza zaczyna swój traktat o drodze do doskonałegopoznania li od życiowego doświadczenia błahości cierpieńi radości, obaw i nadziei życia codziennego; postanawiaszukać prawdziwego dobra, które gwarantowałoby radośćwieczną i rozwiązuje następnie to zadanie w swej Etycepoprzez zniesienie tyranii namiętności w poznaniu Boga,jako immanentnej wobec świata racji wielu przemijającychrzeczy i poprzez płynącą z tego poznania intelektualnąnieskończoną miłość do niego, dzięki której Bóg - istotanieskończona - miłuje samego siebie w ograniczonymduchu ludzkim. Historia intelektualna Fichtego stanowiwyraz pewnej typowej formacji duchowej, moralnej samo-istności osoby wobec przyrody i biegu świata i tak otojego ostatnim słowem, jakim kończy się wspaniałe dziełowoli tego burzliwego życia, jest ideał człowieka heroicz-nego, w którym najwyższe osiągnięcie ludzkiej natury,dokonane w historii jako widowni życia moralnego, łączysię z ponadziemskim porządkiem rzeczy. Historyczneoddziaływanie ~ który intelektualnie nie dorów-nywał wielkim myślicielom, polega na niezmąconej jasno-ści, z jaką wyraził on pewną formację duchową. Polegaona na pełnym opanowania, !:!dosnym Eod rządkowaniusię wszystkim rawom natury i na pełnym zmysłowegozadowolenia, a jednocześnie rozważnym zażywaniu jejdarów.

Każdy autentyczny światopogląd, w ten sposób rozu-miany, jest pewną intuicją, która powstaje z faktu.tkwienia

Typy światopoglądów 149

(Darinnensein) m ~Z in. Wczesne notatki Hegla,powstałe w chwili zejścia się jego własnych religijno-metafizycznych doświadczeń z odczytywaniem tekstówwczesnochrześcijańskich, stanowią przykład takich intuicji.Owo tkwienie w życiu polega na zajmowaniu wobecniego stanowiska, na owiązaniu z ż ciem. Na tym takżepo ega g ę o sens śmiałych słów, że prawdziwym czło-wiekiem jest poeta. Wobec tej postawy ujawniają sięteraz pewne aspekty świata. Nie mam odwagi, abyposunąć się tu dalej. Nie znamy zasady, która powodujezróżnicowanie systemów metafizycznych na podstawieżycia. Jeśli chcemy zbliżyć się do ujęcia typów świato-poglądów, musimy zwrócić się, ku historii. Istotą rzeczy,którą przekazuje tu historia, jest związek żyda i metafizyki 7

postawienie się w sytuacji z CIa iako punktu ośro owegotych s stemów, uświadomie . sobie potężnych, przem a-jących is orię powiązań między systemami, w którychma miejsce pewne typowe nastawienie - niezależnie odtego, jak systemy te są wyodrębnione i poklasyfikowane.Liczy się tu głębsze widzenie ze stanowiska życia, śledzeniewielkich zamierzeń metafizyki.

Właśnie w tym zamiarze przedstawiam światopoglądywedług trzech typów zasrdniczych. Przy tego rodzajuklasyfikacji nie ma żadnego innego środka pomocniczegopoza -E,?równaniem h ·Istorycznym. Jego punktemwyjścia jest fakt, że ka' da umysłowość metafizyczna,stojąc wobec zagadki ży ia, dokonuje nie'ako jej roz-wikłania, wychodząc z pewnego określon un 'tu;ten zaś wyznaczony jest &tanowiskiem wobec życia i od Imego począwszy kształtu się mepowtarzalna stru tura ~sys emu. ożemy zatem porządkować systemy w grupywedług stosunku zależ noś i, pokrewieństwa, wzajemnegoprzyciągania bądź odpyc ania. Tu jednak zaznacza się12 - o istocie filozofi1 •••

ch. e c

Page 16: Dilthey, O Istocie Filozofii

trudność która występuje przy każdym ~istorycznym, ..,porówI".!Aniu. Musi ono na drodze antycypacji zast~~acpewne kryterium wyboru rysów ch.ara~terystycz~ychw tym, co Jest prze miotem porównama, l to krytenumokreśli z kolei dalszy tok postępowania. Dlatego wszystko,co tu przedstawiam, ma całkowicie prowizoryczny cha-rakter. Rzeczą o zasadniczym znaczeniu może tu byćjedynie intuicja, która płynie z dłuższe?o za~m?wani.a sięsystemami metafizycznymi. Już samo Ich uJęcIe w J~kąśformułę historyczną może mieć tylko charakter subiek-tywny. Rozbiór treści systemów według innej logiki,polegającej na łącznym potraktowaniu obydwu formidealizmu bądź połączeniu obiektywnego idealizmu z na-turalizmem, a także inne możliwości, pozostawiam doswobodnego wyboru. Rozróżnienie typów powinno służyćjedynie temu, by głębiej wejrzeć w historię i to z punktuwidzenia życia.

150 Typy iwiatopoglądów

~Ot~ )" o.\/Ivll'

1 l, III. NATURALIZM

1. Człowiek postrzega siebie jako [istotę] określonąprzez przyrodę b. Dotyczy to zar,ówno j,el?o ~ł~s~ego c~ała,jak i świata zewnętrznego. Otoż właściwości J~go cI.ała,potężne instynkty, które nim rządzą, decydują o Jegoodczuciu życia (Lebensgefiihl). Równie stary jak samaludzkość jest pewien pogląd i stosunek do życia, zgodniez którym jego bieg polega na ~kajaniu instynktówi podporządkowaniu się światu zewnętrznemu, z któregoczerpie on swe pożywienie. W odczuwaniu głodu, popędupłciowego, w starzeniu się i umieraniu człowiek przeżywaswoją podległość demonicznym siłom przyrody. Jest przy-

Typy iwiatopoglądów 151

radą. Heraklit i apostoł Paweł w podobnych pełnychpotępienia słowach określają to jako pogląd ~a. życiezmysłowo nastawione} ~asy 12. Jest on trwa!y l me m~takiej epoki, w której me. zawładnąłby CZęŚ.Cląludzkoś,clo

Nawet w czasach prężnej władzy wschodruch kapłanowistniała owa filozofia życia człowieka zmysłowego i takżewówczas, gdy "katolicyzm tępił każdą teoretyczną ekspresjętego stanowiska, mówiło się bardzo wiele o epikurejczykach.Czego nie wolno było wyrazić w twierdzeniach filozoficz-nych, to rozbrzmiewało w pieśniach prowansalskich, w nie-jednym niemieckim poemacie dworskim, we francuskichi niemieckich eposach o Tristanie. Platon kreśli obrazmłodych arystokratów i ludzi zamożnych oraz ich życiepoświęcone rozkoszy; podobnie obr,az ów stawia namprzed oczyma filozofia życia ludzi światowych w wiekuosiemnastym. Do zaspokojenia zwierzęcej strony naszejnatury dochodzi pewien moment, w którym człowiekszczególnie zależny jest od swego środowiska: radośćz rang i zaszczytów. 'Wszędzie u podstaw tego pogląduna świat znajdujemy podporządkowanie się woli zwie-rzęcemu, rządzącemu ciałem życiu instynktów i ze względuna nie światu zewnętrznemu. Myślenie i oparta na nimdziałalność celowa wprzęgnięte są tu w służbę owejaruma nosci; pochłonięte tym, by ją zaspokoić.-Tego rodzaju usposobienie życiowe znajduje przede

wszystkim wyraz w literaturze każdego narodu. Niekiedyjako niepokonana animalna potęga, częściej - w walceze światopoglądem religijnym. Jego hasłem bojowym jestemancypacja ciała. W opozycji względem koniecznego,niemniej jednak groźnego zniewolenia ludzkości poprzezreligię, tkwi historyczne, względne prawo owej staleodradzającej się reakcji i potwierdzonej czynem afirmacji~ralnego życia. Gdy ta postawa życiowa ~ -się12'

Page 17: Dilthey, O Istocie Filozofii

152 Typy światopoglądówTypy światopoglądów 153

naturalizm drogą niestrudzonej dialektyki ku coraz tonowym ujęciom jego stanowiska wobec świata i życia c.

Tworzywem, od którego wychodzi, jest zjawisko świado-mości. W ten sposób popada w błędne koło: z tego, codane jest świadomości jako zjawisko, pragnie wyprowadzić Vsamą świadomość d. Podobnie jest rzeczą niemożliwą, abyz bodźca danego jako zjawisko świadomości wyprowadzićwrażenie i myślenie. Nieporównywalność tych dwu fak-tów - gdy problem ten okazał się nierozwiązywalnyw naj rozmaitszych próbach począwszy od starożytnegomaterializmu po System prąrody - prowadzi do pozy-tywistycznego ustanowienia paralelizmu porządku fizycz-nego i duchowe o 13. On także jest przedmiotem po-ważnych wątpliwości. I ostatecznie teoria moralna pier-wotnego naturalizmu okazuje się niewystarczająca dlawytłumaczenia rozwoju społeczeństwa.

filozofią, powstaje ~ałiZril) Ten za pomocą teoriiokreśla, co jest dlań ~n:-JS'rocesy naturalne są jedynąi całkowitą rzeczywistością, poza nimi nic nie istnieje.Życie duchowe różni się formalnie od natury fizycznejjedynie świadomością zawartych w niej właściwości i tatreściowo pusta określoność świadomości pochodzi z rze-czywistości fizycznej zgodnie z przyczynowością przy-rodniczą.

Struktura naturalizmu jest zawsze taka sama począwszyod Demokryta do Hobbesa i od niego aż po Systemprąrody:sensualizm jako teoria poznania, materializm jako meta-fizyka i podwójna postawa praktyczna - wola życiai pojednanie z przemożnym i obcym światem przezpoddanie mu się w kontemplacji.

Filozoficzna racja prawomocności naturalizmu opierasię na dwu zasadniczych właściwościach świata fizycznego.

1Jakże przeważają w doświadczeniu danej nam rzeczy-wistości masa i energia substancji fizycznych! Jako żywiołniezmierzony i stale się rozprzestrzeniający ogarniająniepozorne zjawiska duchowe: tak oto zdają się oneniejako przeniesione w wielki kontekst porządku fizycznego.Dlatego też człowiek należący do porządku natury, roz-ważając teoretycznie te zależności, musi uznać siebie

. za całkowicie podległego jej prawom. Jednocześnie przy-2 roda jest źródłem wszelkiego poznania prawidłowości.

Już doświadczenia życia codziennego uczą ustalać teprawidłowości i liczyć się z nimi, zaś nauki pozytywneo świecie fizycznym poprzez ich badanie zbliżają się dopoznania prawidłowości samego uniwersum. Urzeczy-wistniają w ten sposób ideał poznania, niedostępnyopartym na przeżyciu i rozumieniu naukom humani-stycznym.

Tak więc trudności zawarte w tym stanowisku popychają

2. Zacznę od epistemologicznego aspektu naturalizmu.Jego podstawy epistemologiczne tkwią w sensualizmie.Przez ensua zm ozumiem s rowadzenie rocesu pozna-nia bądź jego rezultatów do zewnętrznego doświa c 'iia,zmysłowe o oraz określenie wartości i celu na podstawiekryterium zmysłowej przyjemności i przykrości. Tak otosensualizm jest bezpośrednią filozoficzną ekspresją natu-ralistycznego usposobienia umysłu. Dlatego też już w za-rodku ~any jest tu psychogenetyczny problem naturalizmu,?olegający na wyprowadzaniu z poszczególnych wrażeń VJedności życia duchowego jako unitas compositionis. Sensua-lista nie odrzuca doświadczenia wewnętrznego ani też. 'me zaprzecza myślowemu powiązaniu danych, ale właśniew por~ądku ~ycznym znajduje podstawę wszelkiegopoznama prawidłowego związku [wszelkich faktów nale-żących do] rzeczywistości. Właściwości myślenia stają się

Page 18: Dilthey, O Istocie Filozofii

154 TYP'y światopoglądów

dla niego same przez się bądź też za pośrednictwemteorii cz ści doświadczenia zmysłowego.

Pierwszą teorię sensualizmu stworzył Protagoras. Daw-niejsza metafizyka nie oddzielała uniwersalnej mocy ro-zumu, obecnej w ludzkim myśleniu, od fizycznych właści-wości człowieka, od procesu oddychania oraz przenika-jących do um słu rozumianych korpuskularnie obrazówzmysłowych. rota oras nauczał zatem, że ze współ-działania tych dwu bo zców w człowieku, zewnętrznegoi organicznego, powstaje spostrzeżenie, a ponieważ wra-

~ i myślenie były u niego nieoddzielne, wyprowa Zł

on z powstających w ten sposo spostrzeżeń całe życieduchowe; także przyjemność, przykrość i popęd wyjaśniałna podstawie związku tych dwu bodźców. Bez wątpieniabył więc sensualistą. To on już odkrył, wychodząc z tegostanowiska, tkwiące w nim fenomenalistyczne i relaty-wistyczne konsekwencje. ~elatywistyczna teoria Prota-

, gorasa uznaje wszelkie poznanie, ustalenie wartości bądźVwyznaczenie celu za zdeterminowane czysto empirycznym

czynnikiem ustroju człowieka; wyklucza zatem porówny-walność tych wytworów z procesami zewnętrznymi, doktórych się odnoszą. Zatem poznanie, wartościowanie

\Ii wyznaczanie celów mają ważność jedynie relatywną,mianowicie w odniesieniu do tego ustroju. Człon łączącypodmiot z przedmiotem w hipotezie powszechnego toż-samego rozumu, który działa w uniwersum i poznajepodobne poprzez podobne - zostaje tu zniesiony. Orga-nizacja zmysłowa świata animalnego, obejmującego teżczłowieka, przejawia - się w naj rozmaitszych formachi z każdej z nich powstawać musi całkowicie odmiennyświat. Czysto empiryczna faktyczność organizacji zmysło-wej, powiązanie z nią wszelkiego myślenia i włączenie tej

Typy światopoglądów 155

. .. strukturę fizyczną, stanowią podstawęorgamzacjl w .. . . ś •

. ki h l tywistycznych teoru całej starozytno CI.wszyst c re a . . doświ dJ k dstawie takich założeń możliwe Jest OSWla-a na po ..

. . nauka doświadczalna? To JUZ był następny .czeme I .. . b.bl Matematyka astronomia, nauka o ZIemI, 10-

pro em. '... keosilogia rozwijały się nieprzerwanie I sensu~listyczna s epstsmusiała objaśnić ich możliwość. Już teona prawdopod?-bieństwa Karneadesa miała tendencję do stwo:zema

yt wistycznego kompromisu pomiędzy sensualistycz-poz y . . d l . e K tn mi założeniami a naukami doświa cza nyrru '. ry ~-ri:m prawdziwego poznania zostaje w jego sceptyc~mIeprzeinterpretowane. z. [posta:~] tak charakterystycznej dlaumysłowości greckiej relacji odtwarzania za pomocąprzedstawień tego, co obiektywnie. zew~ętr~n?, w [postać]wewnętrznej spójności przedstawień l 'p0J~C w ra~ac.hpewnego niesprzecznego systemu. Usta!aJ,ąc Ide.ał ~o~li~enajwyższego osiągalnego prawdo?odo~Ienstwa, I roz~IcuJąCjego stopnie uzyskano punkt widzenia, z ktorego Jedno-cześnie można było zwalczać metafizykę, zaś naukomdoświadczalnym zapewnić chociażby skromną ważność.

Ale dopiero gdy wielka epoka matematycznego uza-sadniania nauk przyrodniczych, wiek XVII, rozpoznałazgodność porządku przyrody z pr~wami, sensualizmwkroczył w swój ostatni, rozstrzygający eta~. Nau.kao przyrodzie ukonstytuowała się wówczas ~ako mek;vest1O-nowana wiedza doświadczalna i sensualizm musiał tenfakt uznać ustosunkować się do niego i przezwyciężyćsceptyczne' wnioski poprzedniej epoki. To było wielkieosiągnięcie Dawida Hume'a. On sam traktował swąfilozofię jako kontynuację akademickiej skepsis. I rzeczy-wiście powracają u niego główne rysy owej skepsis: ~zyst.~empiryczna faktyczność naszej zmysłowej organizacji

Page 19: Dilthey, O Istocie Filozofii

156 Typy światopogląd6w

i uzależnionego od niej myślenia, wynikające stąd znie-sienie wszelkiego stosunku odwzorowania pomiędzy po-znającym umysłem a obiektywnym światem, a zatem

V przekształcenie poznania świata w zwykłą wewnętrznązgodność postrzeżeń między sobą i pojęciami. Ale twier-dzenia te uzyskują w jego analizach nader owocne roz-winięcie. a skutek prawidłowości w występowaniupewnych zjawisk pows a·"e,p:r:zyzwyczajenie, by łączyć jeze sobą. Właśnie w asocjacji tkwi wyłączna podstawapojęć substancji i przyczynowości. W ten sposób powstająwnioski, które miały zbudować podstawy pozytywizmu.Treściowa s ó·ność świata, zawdzięczana więzom sub-stancji i przyczynowo ci, staje się wtórnym efektemanimalnych faktów przyzwyczajenia i asocjacji. I[auka

doświadczalna zostaje ograniczona do ujmowania regu-larności współistnienia i następstwa zjawisk z wykluczeniemwszelkiej wiedzy o wewnętrznych powiązaniach, o istocie,substancji bądź przyczynowości; tego rodzaju prawidło-wości stanowią w równym stopniu przedmiot naszejwiedzy o zjawiskach duchowych, jak o zjawiskach fizycz-nych. Wszystkie elementy świata zostają powiązanew j e d n ą prawidłowość.

Istotą systemu Dawida Hume'a jest sensualizm, alejego wielkie dokonania w pozytywistycznej epistemologiiod czasów d' Alemberta uwolniły się od założeń meta-fizycznych. Pozytywizm stał się metodą, zaś sam natu-ralizm u Feuerbacha, Moleschotta, Buchnera w opozycjido tego stanowiska fenomenalistycznego podkreślał "sło-neczną jasność tego, co zmysłowe" 14. Już Comte wysunąłtezę o wzajemnym powiązaniu faktów fizycznych i uza-leżnieniu od nich faktów psychicznych, o czym pouczałanowo powstała fizjologia mózgu f.

Typy światopogląd6w--------------------- 157

3. Metafizyka naturalizmu uzyskuje swe mechanistycznepodstawy w epoce po Protagorasie. Wyjaśnienie mecha-nistyczne jest samo w sobie pozytywną metodą naukową,a zatem daje się pogodzić z całkowicie odmiennymipoglądami na świat. Dopiero wówczas, gdy rzeczywistośćuznaje się tylko za mechanizm, gdy pojęcia, które ;., po-znawamu przyrody stanowią jedynie narzędzia jego pro-cedury, uzna się za byty - powstaje metafizyka mecha-nist czna. Przyczyny pobudzeń umieszcza się w poszcze-gólnych materialnych elementach uniwersum i do tychelementów redukuje się według jakiejś metody faktyduchowe. Z przyrody usunięta zostaje cała strona we- Iv'wnętrz na, którą umieściły w niej religia, mit i poezja;teraz pozbawiono ją duszy i żadna jednolita strukturanie ogranicza już jej technicznych interpretacji. Dopieroto stanowisko pozwala nadać naturalizmowi formę ściślenaukową. Jego problemem staje się teraz zgodne z pra-widłami wyprowadzenie świata duchowego z mechanicz-nego porządku cząstek materialnych.

Ogromna literatura świadczy o tym, jak dążono dorozwiązania tego problemu. Osiągnięcia szczytowe w tymzakresie to system epikurejski i jego świetne zobrazowanieu Lukrecjusza, pełen mrocznej potęgi system Hobbesa,który konsekwentnie ujmował całość świata duchowegoz punktu widzenia popędu życiowego, z którego wywie-dziono walkę jednostek, stanów i państw o władzę;w osiemnastowiecznej Francji - system przyrody, któryVI swoich martwych formułach wyrażał tajemnicę wszyst-kich niedowiarków i żądnych uciech zmysłowych i w końcufanatyczne doktryny materialistyczne Feuerbacha, Buch-nera, Moleschotta i ich towarzyszy.

Potęga tych teorii polegała na tym, że opierały się onena zewnętrznej, umiejscowionej w przestrzeni, dostępnej V

(

Page 20: Dilthey, O Istocie Filozofii

158 Typy !wiatopoglądów Typy światopoglądów 159

zmysłom rzeczywistości, którą objąć może ścisłe myślenieprzyrodnicze. Nie było w niej najmniejszego miejsca dlaniejasnych, niepojętych sił. Nie było tam zakątka, w którymmogłoby ukryć się coś autonomicznie duchowego bądźtranscendentnego. Wszystko było racjonalne i oczywiste.

IDlatego też walka z potęgą religijności i metafizykąspirytualistyczną z jej niejasnościami stanowi istotę tejmaterialistycznej metafizyki. Historycznajej racja polegałazaś na tym, że pragnęła ona przezwyciężyć w społeczeń-stwie przymierze Kościoła z panowaniem opartym na

--przemocy.W tego rodzaju porządku rzeczy nie ma miejsca dla

spojrzenia na świat z punktu widzenia wartości i celu.VVartości i cele są tu ślepymi wytworami procesu przy-

rodniczego, posiadającymi szczególny sens tylko dla czło-wieka, bowiem on sam tylko ze względu na swe życiewewnętrzne stanowi ośrodek świata i wszystko oceniawedług swych uczuć, dążeń i celów.

4. Życiowy ideał naturalizmu musiał być podwójnyodpowiednio do swego ambiwalentnego stosunku doprocesu przyrodniczego. Przez swe namiętności człowiek

V jest niewolnikiem procesu przyrodniczego - przebiegłym,kalkulującym niewolnikiem - a jednak stoi ponad nimdzięki potędze myśli.

Już starożytność rozwijała obydwie strony ideału na-turalistycznego g. Sensualizm Protagorasa zawierał prze-słanki dla hedonizmu Arystypa. Bowiem w zetknięciu sięorganizacji zmysłowej ze światem zewnętrznym powstają,według niego, zarówno spostrzeżenia zmysłowe, jak zmy-słowe uczucia i pożądania; te zaś nie mogą wyrazićwartości obiektywnych, istniejących w rzeczywistości, leczjedynie stosunek, w jakim pozostaje wobec niej podmiot

w swym życiu uczuciowym. Arystyp wyciągnął stądwniosek, że wyłącznie przyjemność, jako najdoskonalszybodziec działający na naszą zmysłowość, stanowi miaręi cel słusznego działania. W fizycznym powiązaniu naszejanimalności z przyrodą zewnętrzną, objawiającym sięw bodźcach zmysłowych, poszukiwać należy wzoru dlatreści i celu sztuki życia. Sokratejska refleksja staje się tusuwerenną grą formalnego myślenia liczącego się z war-tościami przyjemności, wznoszącego się ponad konwencje,a nawet ponad obiektywne porządki życia. Ale w po-strzeganiu naocznym i przyjemności estetycznej, któreodgrywają tak wielką rolę w umysłowości greckiej, tkwiłinny ideał, i także on nie wykraczał poza horyzont owejnaturalistycznej metafizyki, którą reprezentowali Demo-kry t, Epikur i Lukrecjusz. Ku niemu zmierzały doświad-czenia popędu życiowego. Jest to spokój umysłu człowiekachłonącego niezmienną, trwałą strukturę uniwersum.Tegorodzaju dyspozycja umysłu znalazła wyraz w dydaktycz-nym poemacie Lukrecjusza. Lukrecjusz przeżył w sobiewyzwalającą potęgę wielkiego, kosmicznego, astronomicz-nego i geograficznego obrazu świata, stworzonego przeznaukę grecką. Niezmierzony wszechświat, jego odwieczneprawa, powstanie ładu w świecie, historia ziemi' wrazz roślinnością i zwierzętami i, w końcu, z człowiekiem:koncepcja ta pozwoliła mu patrzeć z dystansem naintrygi polityczne i pogardzać nędznymi, marionetkowymibóstwami jego narodu. Nawet samo życie jednostekz całym pragnieniem rozkoszy i władzy, zmaganie sięindywidualnych egzystencji na rzymskiej scenie teatruświata stawało się znikome wobec tego kosmicznegopunktu widzenia: "pobożny jest człowiek, który w sku-pieniu umysłu przygląda się uniwersum" h.

Już w starożytności doświadczenie, jakiego z biegiem

Page 21: Dilthey, O Istocie Filozofii

160 Typy światopoglądów

czasu nabywa dążący do zmysłowego szczęścia człowiek,rozluźniło sztywny charakter teorii przyjemności zmysłowejjako celu życia. Obok przyjemności zmysłowej doszła doznaczenia trwała przyjemność duchowa. I już wówczasszkoła epikurejska ~podjęła SIę rozwiązać, przyjmując za-łożenie postępowego rozwoju, decydujące zadanie wy-prowadzenia kultury, z całym jej bogactwem i wielkością,z elementarnych odczuć zmysłowej przyjemności i przy-krości. Dopiero jednak czasy nowożytne dostarczyłynaukowych metod naturalistycznego wyjaśniania rozwoju

~duchowego. Należą do nich: zrozumienie życia duchowegona podstawie otoczenia, wyprowadzenie życia ekonomicz-nego z interesów jednostki, zaś wyższej kultury z postępuekonomicznego oraz teoria ewolucji, zgodnie z którąintelektualne i moralne własności człowieka ugruntowałysię w toku narastających, nieznacznych zmian sumującychsię w nieskończenie długim czasie. Ideał naturalistycznysformułowany został po długim procesie rozwoju kultury,a wyrazicielem jego był Ludwik Feuerbach. Był to ideałwolnego człowieka, który w Bogu, nieśmiertelności i nie-widzialnym porządku rzeczy rozpoznaje cienie swoichpragnień. Myśl ta wywarła potężny wpływ na koncepcj epolityczne, literaturę i poezję.

[4M I·Ux I f 1}-1 te I S'c.h I <1rO - IV. IDEALIZM WOLNOŚCI

Opieram się tu ponownie na pokrewieństwie zacho-dzącym pomiędzy dużą ilością systemów, opartym napewnej postawie życiowej, na pewnym stanowisku ~obecświata i charakteryzującym się określoną skłonnością dorozstrzygania zawartych w zagadce świata. prob~e~ów,wiążąc w ten sposób owe systemy w drugi typ świato-poglądu.

Typy światopoglądów 161

1. Idealizm wolności jest wytworem z ducha ateńskiego.Kształtująca, twórcza, suwerenna energia staje się w nim,dzięki dokonaniom Anaksagorasa, Sokr.atesa, Platona,Arystotelesa, zasadą rozumienia świata '. Cyceron do-bitnie wyraził swoją zgodność, swoją wspólnotę zarównoz Sokratesem, jak z duchem sokratejskim późniejszejfilozofii greckiej. Wybitni apologeci chrześcijańscy i Oj-cowie Kościoła pozostają w świadomej zgodności zarównoz duchem sokratejskim, jak z filozofią rzymską. Następnieszkoła szkocka oprze się na kierunku myślowym wyty-czonym przez Cycerona i zda sobie jednocześnie sprawęze swego pokrewieństwa z dawnymi pisarzami chrześci-jańskimi. I właśnie tego rodzaju świadomość wspólnotyz tymi wcześniejszymi pisarzami wiąże Kanta i Jacobiego,Maine de Birana i spokrewnionych z nim filozofówfrancuskich aż po Bergsona.

Obok tej świadomości pokrewieństwa istnieje też ostrapolemika przedstawicieli tego kierunku z systemem natu-ralistycznym. Świadomość całkowite· odrębności wobecnaturalizmu w ujęciu ż cia, w światopoglądzie i idealeprzenika aż ego z tych myślicieli, najmocniej zaś tychnajgłębszych. Ale także opozycja wobec panteizmu corazwyraźniej dochodziła do świadomości przedstawicieliowego idealizmu osobowości. Gdy dawniejszy greckipanteizm dystansował się wobec religijnej personifikacjibóstwa i osobistego z nim obcowania, wówczas przeciw-stawił mu się Sokrates, zaś panująca filozofia rzymskapodkreślała swój związek z Sokratesem. Także dawnafilozofia chrześcijańska uznaje swą jedność z przedstawi-cielami idealizmu wolności i osobowości, jak też prze-ciwieństwo wobec naturalizmu i panteizmu. To samostanowisko ponownie przejawiło się w walce późniejszejfilozofii chrześcijańskiej z idealizmem obiektywnym Awer-

Page 22: Dilthey, O Istocie Filozofii

162 Typy światopoglądów 163

roesa hs. Następnie zyskuje ona znaczenie w epocerenesansu w walce Giordana Bruna z wszelkiego rodzajufilozofią chrześcijańską oraz w walce filozofii chrześcijań-skiej z nowym panteizmem Bruna. I począwszy od tegookresu trwa w sporze Spinozy z każdą teorią osobowościi wolności, między Leibnizem a licznymi obrońcami teoriiwolności, w końcu - w sporach Kanta, Fichtego, Jaco-biego, Friesa i Herbarta z jednej strony, z drugiej zaś _Schellinga, Hegla i SchIeiermachera. Namiętny charakterwszystkich wielkich sporów filozoficznych ostatnich stulecibierze się ze stosunku, w jakim pozostaje opozycyjnycharakter rozwiązań pewnego problemu wobec różnychświatopoglądów. Spór Bayle'a ze Spinozą ma u swych korze-ni potrzebę wyzwolenia się od determinizmu. Spór Wolteraz Leibnizem jest walką pomiędzy upowszechnianą przezczłowieka praktyczną postawą świadomości, zmierzającązatem przede wszystkim do zachowania wolności, a kon-templacyjną, opartą na naocznym oglądzie uniwersummetafizyką. Rousseau przeciwstawia następnie z wielkimpowodzeniem filozofię osobowości i wolności najrozma-itszym postaciom naturalizmu bądź monizmu. Dyskusjapomiędzy Jacobim a Schellingiem dotyczy głównychproblemów, jakie pojawiają się pomiędzy obiektywnymidealizmem a filozofią osobowości i nigdy nie prowadzonosporu bardziej namiętnego niż właśnie ten. Podobniepolemika Herbarta z filozofią monistyczną czerpie swojąmoc z przekonania, że wielkie prawdy systemu teistycznegozostałyby zakwestionowane przez ów monizm, gdyby onsam nie wystąpił zarazem jako obrońca światopogląduchrześcijańskiego, który w swych najgłębszych korzeniachjest teistyczny. Zaciętość zaś, z jaką Fries i Apelt walczylize spekulacją monistyczną, ma u podstaw nienawiśćspowodowaną wypaczeniem przez Schellinga i Hegla

doświadczalnych nauk o przyrodzie oraz zniszczeniemprzez nich chrześcijańskiego teizmu pod pozorem obronychrześcijaństwa.

2. Temu poczuciu współprzynależności i opozycyjności,która jednoczy przedstawicieli idealizmu wolności i od-różnia ich zarówno od zwolenników idealizmu obiektyw-nego, jak też naturalizmu, odpowiada faktyczne pokre-wieństwo pomiędzy rozmaitymi systemami tego typu.Istnieje mianowicie więź, która spaja w postać systemuświatopogląd, metodę i metafizykę oraz polega na tym,że postawa, która wobec wszelkiej przedmiotowości stajejako suwerenme samowana, charakteryzuje się nie-za eznoscią ego, co duchowe w stosunku do wszystkichdanych [przedmiotów]; duch rozpoznaje swoją istotęja odmienną od wszelkiej przyczynowości fizycznej.

ichte z głęboką intuicją etyczną dostrzegł związek po-między osobowościowym charakterem pewnej grupy myśli-cieli a idealizmem wolności w przeciwieństwie do wszel-kiego systemu przyrody. Ten wolny, samowładny podmiotuznaje siebie jednocześnie za powiązanego Zimiymiosobami: nie fizycznie, lecz za omocą normy e ycznejl poczucia zobowiązania. Powstaje w ten sposób pojęciekrólestwa osób, w którymjednostki, pozostając wewnętrzniewolne, związane są normanu. astępme zas z tymiprzes an anu wiąże się każdorazowo odnoszenie się wol-nych, wewnętrznie związanych zasadami, odpowiedzial-nych jednostek oraz królestwa osób do absolutnej, osobo-wej i wolnej przyczyny. Z punktu widzenia postawyżyciowej polega to na tym, że spontaniczna i wolnawitalność uznaje się za siłę, która zdolna jest w~ćna wolność innych osób, jednocześnie jednak sama prze-żywa, jak inne osoby stają się w niej siłą, która decyduje

Page 23: Dilthey, O Istocie Filozofii

164 TyP.Y światopoglądów

o niej samej odpowiednio do stopnia jej własnej sponta-niczności. Tak oto ów witalny, _wolicjonalny sposóbdeterminowania i bycia zdeterminowanym staje SIę sche-matem zależności zachodzących w uniwersumjako całości;jest on rzutowany niejako w owo uniwersum. Daje się goodnaleźć w każdej relacji, w jakiej pozostaje podmiotsystematycznego myślenia, aż po podmiot najbardziejuniwersalny. W ten sposób boskość zostaje wyodrębniona

V ze splotu przyczynowości fizycznej i pojęta jako panującenad nią jej przeciwieństwo. Mamy tu do czynieniaz projekcją wyznaczającego cele rozumu, który jest samo-władny wobec tego, co dane. Filozoficzny sens po-jęcia Boga ustalili i precyzyjnie wyrazili Anaksago-ras i Arystoteles za pomocą stosunku tego, co boskie,do materii. W chrześcijańskiej koncepcji stworzenia z ni-cości, z niebytu, ta osobowa idea Boga uzyskuje swenajradykalniejsze ujęcie metafizyczne; ono samo wyrażabowiem transcendencję boskości wobec zasady przyczy-nowości, która panuje w świecie przyrodniczym wedługreguły ex nihilo nihil fit. U Kanta zaś owa transcendencjaBoga wobec poznania świata, poznania wiążącego swojeprawdy wedle zasady przyczyny ostatecznej, zostaje uza-sadniona na drodze krytycznej. Bóg istnieje jedynie dla

Vwoli, która domaga się go mocą swej wolności.

3. Tak powstaje struktura wspólna wszystkim systemomtego typu światopoglądu. Pod względem epistemologicz-nym typ ten, gdy tylko zgodnie ze swym założeniemzbuduje metodę filozoficzną, oprze się na faktach świa-domości. Światopogląd ten przybiera w metafizyce różneformy. Najpierw występuje w filozofii attyckiej jakokoncepcja formującego rozumu, który nadaje materiipostać świata. Ważne odkrycie, że istnieje niezależne od

165Typy światopoglądów

świata przyrody myślenie pojęciowe i wola moralna orazjej powiązania z porządkiem duchowym, stanowi u Pla-tona punkt wyjścia tej koncepcji i pozostaje także zało-żeniem Arystotelesa. Poprzedzona rzymskim wyobrażeniemwładczej postawy Boga wobec świata, kształtuje sięw chrześcijaństwie druga koncepcja: teoria stworzenia.Będzie ona budować świat transcendentny z zależnościprzeżywanych w postawie wolicjonalnej. Do charakte-rystycznych dla świadomości chrześcijańskiej wyobrażeńBoga należy stosunek ojca do własnych dzieci, zażyłośćz Bogiem, opatrzność jako symbol sprawowania rządównad światem, sprawiedliwość, miłosierdzie k. Długa drogaprowadzi od tych idei do najwyższego wydoskonaleniaświadomości Boga w niemieckiej filozofii transcendentalnej.vVewzniosłeilll:.roicznej szlachetności, jak to naj doskonalejwidać ~Schil~a, idealizm wolności buduje świat ponad-zmysłowy7który istnieje jedynie dla woli, gdyż ustanowionyzostaje przez jej ideał nieskończonego dążenia.•

4. Światopogląd ten ma powszechnie ważną podstawęw [aktach świadomości. Jako świadomość metafizycznaczłowieka heroicznego pozostaje niezniszczalny : wystąpiu każdego wielkiego człowieka czynu.

l -ie jest on jednak w stanie w sposób powszechnieważny naukowo zdefiniować i uprawomocnić swej zasady.Dlatego także tu niestrudzona dialektyka podejmuje odnowa swoje dzieło, posuwając się od możliwości do~ożliwości, niezdolna jednak do rozwiązania problemu.Świadoma swego celu, obecna w rodzinie, prawie i pań-stwie w...illazostała przekształcona przez rzymskich myśli-cieli w kategorie dotyczące życia (Lebensbegri.ffe), te zaśzostają ostatecznie sprowadzone do wrodzonych zadatkówdo kierowania życiem. VV ten sposób niezbędna w kie-13 - o istocie filozofii...

Page 24: Dilthey, O Istocie Filozofii

.166 Typy itoiatopoglqdour Typy światopoglądów

rowaniu życiem pewność spoczęła na czynniku nieuchwyt-nym i niedowodliwym. Popadając w błędne koło, pra-widłowość form organizacji życia oparto na założeniach

.natywistycznych, których [z kolei] można dowieść jedynie

.na podstawie form organizacji życia, powszechnej zgodynarodów. W taki oto sposób rzymska filozofia życiauzasadniała swój [system] idealizmu osobowości. Świa-domość chrześcijańska zdefiniowała na jego podstawie -:-jako zasadę tego stanowiska - transcendencję ducha, jegoniezależno r ć od wszelki ego porządku przyrodniczego.Jednakże jest ona [seil. transcendencja ducha] przecieżtylko symbolicznym sposobem wyrażenia doświadczeńwoli poświęcającej się, w ofierze życia wykraczającej pozanati:lralny związek motywacji, "jest symbolem siły życia,.urzeczywistniającego porządek ponad zmysłowy. Ideał świę-tości znajduje dowód swej ważności w samym sobie, ale

'żadne formuły nie są w stanie podnieść go do poziomuświadomości logicznej. astępnie Kant i przedstawicielefilozofii transcendentalnej podjęli się określenia tej idealnej·woli i powszechnie ważnego jej uzasadnienia, W opozycjiwobec biegu świata dochodzi do głosu czynnik be-zwa-runkowy jako najwyższa norma i najwyższa wartość.Próba ta upada. Ale odnowi się we francuskim idealizmie'osoby, od Maine de Birana po Bergsona, w idealistycznejformie pragmatyzmu, jaki wystąpił u Jamesa i pokrewnychmu myślicieli oraz w wielkim prądzie filozofii trans-cendentalnej w Niemczech, Jego potęgajest niezniszczalna,zmieniają się jedynie jego formy i sposoby dowodzenia.Potęga ta opiera się na pewnej dyspozycji życiowej dzia-łającego człowieka i domagającej się trwałej reguły.w ustanawianiu celów.

Schillcr jest poetą tego idealizmu wolności, podobniejak'--Ga:rlyle jego prorokiem i historyKiem.

167

Zniżon. by pełnić tchórzowe wymogi,;;'iegdyś' Alcyda trudne życia drogiPrzebywał w walkach bez końca,'Walczył z hydrami, z lwem zapasy toczył,W łódź przewoźnika zmarłych żywy skoczył,Jako przyjaciół obrońca."'szełkie męczarnie i ziemskie brzemionaPodstęp bogini zsyłał niezbłaganej

ienawistnemu na chętne ramiona,Aż bieg jego dokonany-Aż jako bóstwo, wolny od ziemskościPromienny ciało rzuca i w lekkościEteru lot swój rozwinie,Szczęśliw z nowego lotu niezwykłegoPłynie vzwyż - ciężki sen życia ziemskiegocoraz niżej - niżej - ginie" 16.

ł.t~ t.. \ S~I("""

~.~ vZ) ~f ""a 1 tQ I ~....t..r;J.)lvf rt"Jte...tN ~I~I \'.~~~lIZM OBIEKTYWNY!

1--1 I' OV\ 7-v-Mamy oto związane ze sobą sy terny, które odbiegają

od dwu naszkicowanych wyżej typów. Stanowią onezasadniczą substancję wszelkiej metafizyki, poprzez całąhistorię filozofii, a ich ścisły związek z pokrewnymizjawiskami wiary i ztuki wskazuje na światopoglądprzenikający religię, twórczość artystyczną i myśleniemetafizyczne.

1. Spróbuję określić, w jakim zakresie typ ten występujew obrębie metafizyki. 'Większość systemów filozoficznychnie można związać ani z naturalizmem, ani z idealizmemwolności. Systemy Ksenofanesa, Heraklita i Parmenidesai inne, towarzyszące im systemy: stoicki, Giordano Bruno,Spinoza, Shaftesbury, Herder, Goethe, Schelling, Hegel,Schopenhauer i Schlciermacher. Wszystkie te systemy13*

Page 25: Dilthey, O Istocie Filozofii

168 1)py światopoglądów

stanowią pewien wyraźny typ, odbiegający całkowicie odobydwu pozostałych, które już przedstawiliśmy.

Są one ze sobą powiązane stosunkami zależności i nie-omylną świadomością pokrewieństwa. Stoa uświadomiłasobie swą zależność od Heraklita, Giordano Bruno szerokostosow~ł podst~wowe pojęcia stoickie; Spinoza czerpieze stOlcy~mu. l filozoficznego krę m ślicieli, którymprze:-V0dzl GIOrdano Bruno. LeIbniza inaczej niżw ~Ie~łomnym monizmie Spinozy, najpe niejszy wyrazznajduje nastawienie świadomości charakterystyczne dlarenesan.su. Po zniknięciu [pojęcia] form substancjalnychw ok.resle renes~nsu nie ma j uż miejsca dla żadnej realności~o~mędzy bos.kIm U1:iwe:sum a rzeczami jednostkowymi;SWlat st,anowl eksplIkację Boga, rozproszył się w jegobezgr.anI~zneJ róż.norodności": każda rzecz poszczególna

VodzwlercIedla uniwersum ze swojego miejsca. Jest totakże stanowisko Leibniza; podczas gdy jego uzależnienie?d p~jęcio,:ej sytuacji epoki pozwala mu ujmować BogaJ~k? indywiduum, to związki z kulturą teologiczną skła-mają go do wysunięcia na pierwszy plan odniesień doteologii. Panenteizm ozostaie ie o zasadnicz m oglądem

I •• • b ,zas uJ~cle uniwersum jakó jednolitej całości, której każdaczęś~ ~zależnio?a je t od idealnej struktury znaczeniowejcałości, stanowi nowatorską, wielką myśl jego systemu.Je~t on całkowicie określony pytaniem o sens, Q znaczenieltwlat.a. Pokrewny mu duchem jest Shaftesbury; wpłynęlina niego w równym stopniu stoicy, co Giordano Bruno.Wielcy nie~.eccy przedstawiciele idealizmu obiektywnegopozostawali Jednak pod wpływem potęgi Leibniza, odSha~tesbury'ego zapożyczają poprzez niemiecki nurt poe-~yckI, szczególnie przez jego przedstawicieli, Goethegol ~e.rdera, zaś wpływ Spinozy, częściowo bezpośredni,CZęSClOWOpoprzez wyżej wymieniony nurt literacki, został

Tjpy sunatopoglqdćto 169

udowodniony i można go potwierdzić w jeszcze szerszymzakresie. Systemy te stanowią zatem równie zwartąstrukturę historyczną, co naturalizm i idealizm wolności.

Zawsze też wyrażały one zdec?,do~~nie swoją opozycję \jwobec obydwu pozostałych typow światopoglądu. Jakżeurowo ocenia Heraklit materializm pospólstwa! W jak

uderzającej opozycji pozostaje stoicyzm wobec epikurej-skiego sensualizmu! 'Wznawiając hylozoizm, uświadamialioni sobie jednak zarazem własną odrębność wobec Platonai Arystotelesa. Kastępnie Giordano Bruno z niezrównanążarliwością toczy walki z wszelkimi formami światopogląduchrześcijańskiego i chrześcijańskiego ideału życia. Ta samażarliwość wybucha z rozumowania Spinozy, zwłaszczaze swobodniejszych co do stylu uzupełnień, pierwotniezredagowanych jako samodzielne: są one ekspresją jegopostawy wobec życia. Schelling i Hegel kierowali manifestyipamflety przeciwko idealizmowi wolności, w szczególnościprzeciwko Kantowi, Fichtemu oraz Jacobiemu jako filo-zofom refleksji. I abstrahując od nagan Schopenhauera,Schleiermachera krytyka teorii moralności jest w gruncierzeczy jednym wielkim dziełem polemicznym wymierzo-nym w sensualistyczną teorię moralności oraz w duali-styczną, zawężającą etykę Kanta i Fichtego, a za obiek-tywnym idealizmem.

Jeśli postępowanie porównawcze prześledzi te dane,wówczas rozpozna pokrewieństwo zachodzące pomiędzypozostającymi we wzajemnym związku członami tej grupypraz wspólną im strukturę, dzięki której łączą się onew typ światopoglądu. Powiązanie sądów, które stanowio s.trukturze te~o typu, obejmuje metodyczno-epistemo-

JO~Iczne stanOWisko świadomości, formułę metafizyczną,ktor~ zawIera, rożne moż lWOSClmetafizycznego konstruo- Vwarna systemoworaz zasadę kształtowania życia.

Page 26: Dilthey, O Istocie Filozofii

170 171Typy 'światopoglądów-------------------- T.YPJ'· światopoglądó/L'

-( 2. Stanowisko świadomości wobec zagadki świata wy-pracowane w sposób metodyczny przez epistemologiępierwszego z trzech światopoglądów stanowiło przejścieod poznania reguł w świecie fizycznym do uogólnień,które umożliwiały podporządkowanie także faktów du-chowych tej zewnętrznej, mechanicznej prawidłowości:

.( Natomiast idealizm wolności odnalazł trwały punkt[oparcia] dla uniwersalnie ważnego rozwiązania zagadkiświata w faktach świadomości; postulował istnienie i moż-liwość ustalenia niekwestionowalnych ogólnych określeńświadomości, które mocą spontanicznej siły kształtowałyżycie i światopogląd na materiale zewnętrznej rzeczy-

O wistości. Trzeci typ metodologicznego postępowania ,.,,-ra-7mach epistemologii jest całkowicie odmienny od obydwu

pozostałych. Ustalić go można w równym stopniu napodstawie Heraklita, jak stoików, tak Giordana Brunojak Spinozy czy Shafresbury'ego, na przykładzie Schellinga,Hegla, Schopenhauera i Schleiermachera. Opiera się onbowiem na postaw.ie tych myślicieli wobec życia. Za-chowanie nazywamy kontemplacyjnym, oglądowym, este-tycznym bądź artystycznym, gdy podmiot niejako wypo-czywa od pracy związanej z poznaniem przyrodniczymi od działania na polu zaspokojenia naszych potrzeb,powstających z nich celów i ich zewnętrznego urzeczy-wistnienia. Poprzez tę postawę kontemplacji nasze życieuczuciowe, ,;, którym życiowe bogactwo, wartość l szczęściez iSl:meiiia doświadczane są przede wszystkim osobiście,poszerza się do rodzaj~ unUv_eI].alnej sympatii. WskutektakIego poszeriei11al1aszej jaźni w powszechnej sympatiiwypełniamy i przepajamy całą rzeczywistość wartościami,które odczuwa~, działanie zaś, w którym się wyż;"'amy,~vy1szymi ideałami piękna, dobra i prawdy. Nastroje,jakie wywołuje w nas rzeczywistość, odnajdujemy w niej

na powrót. I w stopniu, w jakim poszerzamy naszewłasne odczucie życia, współodczuv;ając z całością świata,iw jakim doświadczamy naszego pokrewleÓstwa ze wszyst-

. kirni zjawiskami rzeczywistości, wzmaga się radość życiai rośnie świadomość własnej siły. Jest to stan ducha,w którym jednostka odczuwa jedność z boskim uniwersumrzeczy i czuje się spokrewlllona z krf;dóymgnnym elementemtego univ,:ersum. Nikt piękniej niż G eth nie wyraził tegousposobienia umysłu. Pochwala on szczęście płynącez odczuwania przyrody, z rozkoszowania się nią. "Nie.z zimnym tylko zwiedzać ją podziwem pozwalasz mi,lecz w jej głęboką pierś mi ufnie patrzeć dajesz. Żyjącychwiedziesz ty przed okiem mym szeregi, ty mnie uczyszbraci moich poznawać w gajach, w wodzie i powietrzu" 17.

Taka dyspozycja uczuciowa (Gemiitsverjassung) pozwalaprzezwyciężyć wszelkie dysonanse życia w uniwersalnejharmonii wszechrzeczy. Tragiczne odczucie sprzecznościegzystencji, nastrój pesymistyczny, humor, który realistycz-nie ocenia ograniczoność i przytłaczającą ciasnotę zjawisk,ale odnajduje w ich wnętrzu zwycięską idealność tego,co rzeczywiste - to tylko stopnie, które prowadzą douchwycenia uniwersalnego związku istnienia i wartości.

W 0Wylll idealizmie obiektywnym forma ujmowaniajest każdorazowo taka sama. Nie zachodzi tu uporządko-wanie zdarzeń wedł~obidlstw~ąd.t. równokształt-ności, lecz ,:vidzenie -Eści .w 'pewnej całości) podniesieniestruktury życiowej do poziomu stru 'tury uniwersum.

Pierwszym spośród myślicieli tego typu, któr~ PQd~ałrefleksji swą metodę filozoficzną, był, o ile wiemy! HeraklitlWnikliwie zastanawiał się nad metodą kontemplacyjnąi podkreślał jej przeciwieństwo względem personifikującegomyślenia wiary, spostrzeżenia zmysłowego, które niskoocenia ze względu na wyizolowany charakter, oraz wobec

Page 27: Dilthey, O Istocie Filozofii

172 Typy światopoglądów 1737)py iwilllopoglqdów

naukowego poznania świata. Filozof czyni przedmiotemswej refleksji to, co jest mu bliskie, co stale i na co dzieńotacza go, co jest zawsze takie samo. Być świadomym

Vtego, co nam się zdarza: tak wła 'nie przedstawionyzostaje głęboki spokój umysłu, w którym oczywiste dlaprzeciętnych ludzi zjawiska biegu świata stają się dlaprawdziwego filozofa przedmiotem zdumienia i namysłu.Za pomocą tej metody kontemplacyjnej ujmował Heraklit

.bieg wszechświata jako wszędzie jednakowy - jako nie-ustanną łynność i nietrwałość wszystkich rzeczy, w każ-dym zaś jego momencie ad o po ia ający myśli. Takoto tragiczne poczucie nieustannego przepływu cza u,w którym teraźniejszość jest i jednocześnie już nie jest,zanika wobec poczucia, że Eośród tej ciągłej płynności

..biegu świata mają w nim miejsce trwałe prawidłowości., sz 'ole stoickiej panuje ten sam poglą na uniwerstlm

jako całość, wobec której poszczególne rzeczy zachowująsię jako części i w które' istnie' ą, podtrzymywane dzia-łaniem jednoczącej siły. Stoic drzucili zależność pod-porządkowania faktów abstrakcyjnym pojęciom ujedno-licającym, jak miało to miejsce u Platona i Arystotelesai zamiast logicznej relacji tego, co szczególne, do tego,co ogólne, występuje w tym systemie organiczna relacjacałości do jej części, a zatem ta forma ujmowania, którąKant jako możnoŚć immanentnej teleologii świata orga-nicznego w jakże wnikliwy sposób ściśle łączył z estetycznąformą oglądu.

Gdy zaś scholastyczna sylogistyka i uniwersalna syste-matyka, które w chrześcijańskiej teologii zastosowały

.formy substancjalne w celu uzasadnienia świata trans-cendentnego, traciły na popularności, w owej epoceprzejściowej od średniowiecza do czasów nowożytnychwyłoniły się te same kategorie światopoglądu: całość i jej

cześci, indywidualność tych części aż po najmniejsze z nich.Ju± u Mikołaja z Kuzy występuje owa subtelnie pomyślanaestetyczna koncepcja wszechświata, według której poszcze-góln~ rzeczy jako sk.rótowe obrazy ~ałośc~ odzw~erciedl.ają Vuniwersum ze swojego punktu widzenia. Spmoza Jestprzcdstawicielem tej teorii jedynego uniwersum i świato-pogląd Leibniza, ze względu na oparte na monadologiij związane z jej teologicznym nastawieniem pojęcie Boga,.również pochodzi z tego usposobienia umysłu. Pełnaświadomość tej postawy kontemplacyjnej dochodzi do>głosu w epistemologii Schellinga, Schopenhauera i Schleier-machera. Intelektualny ogląd Schellinga, wolna od nacisku Vwoli, kontemplacyjna, estetyczna postawa Schopenhauera,..w której podmiot nie śledzi już wzajemnych relacji międzyrzeczami odpowiednio do zasady racji dostatecznej, lecz Q{uwypukla w zjawiskach to, co istotne, w końcu także ;l~.religia z Mćto Schleiermachera jako ogląd i odczucie' (.uniwersum. 'rV tych rozmaitych formach wyrażone zostająróżne aspekty postawy właściwej temu typowi świato-poglądu.

3. Z takiej postawy wyłania się wspólna formuła meta-fizyczna całej tej klasy systemów. Wszystkie zjawiskauniwersum mają dwustronny charakter: widziane z jednejstrony, w spostrzeżeniu zewnętrznym, dane są jako przed-mioty zmysłowe i jako takie powiązane są fizycznie,natomiast ujęte niejako od wewnątrz, zawierają strukturężyciową, która przeżywana jest w strukturze właściwejnaszemu wnętrzu. Dlatego też zasadę tę można wyrazićjako pokrewieństwo wszystkich części uniwersu~boską·yprzyczyną i ze sobą nawzajem. Odpowiada ona tejformacji duchowej, która poprzez sympatię uniwersalnądoświadcza obecności Bo a we wszystkim, co rzeczywiste,

Page 28: Dilthey, O Istocie Filozofii

Typy światopogląd6w------- -----

Typy światopogląd6w 175174

co przejawia się przestrzennie. Ta świadomość pokre-wieństwa jest wspólną zasadniczą ••vłaściwością meta-fizyczną religii Hindusów, Greków i Germanów, zaś\\' metafizyce pociąga ona za sobą immanencję wszystkichrzeczy Jako części pewnej całości w jednorod~ zasadzieSWlata !WSzelkich wartoScl w strukturze znaczeniowejstanowiącej o sensie świata. Kontemplacja i intuicja,.które w jej życiu odtwórczo przeżywają życie całości,niezależnie od tego, jak mogą je interpretować - doznająw zewnętrznie danych zjawiskach pewnego wewnętrznego,

\j żywotnego, boskiego związku. Ostatecznie z postawy tejwypływa jako reguła ujęcie deterministyczne, bowiem to,co jednostkowe, okazuje si;hl określone przez całość,zaś struktura zjawisk zostaje ujęta jako wewnętrznadeterminacja, niezależnie od tego, jakie inne własnościmogą jej przysługiwać.

wzajem do siebie. Myślenie logiczne o pierwszej przyczynieświata ma tu swój kres i pozostaje jedynie odzwierciedleniejej życiowego charakteru w mistyce. Jeśli pomyśleć jąosobowo, to metafora ta domaga się, aby ową zasadęograniczyć konkretnymi określeniami. Jeśli zastosowaćdo niej ideę nieskończoności, wówczas ponownie znikająwszelkie jej określenia i pozostaje także tu jedynie to,co niezgłębialne, nieuchwytne, mrok mistyki. Jeśli maona charakter świadomy, wówczas podlega podziałowina podmiot i przedmiot; nie możemy jednak zrozumiećnieświadomości wytwarzającej z siebie świadomość jako Vcoś wyższego i ponownie stajemy przed niepoznawalnym.Nie jesteśmy w stanie pomyśleć, jak z jedności światapowstaje wielość, z wieczności zmienność: logicznie jestto nieuchwytne. Stosunek bytu i myślenia, rozciągłościi myśli nie staje się bardziej zrozumiały pod wpływemmagicznego słowa "identyczność". Tak więc również potych systemach metafizycznych pozostaje jedynie pewnaformacja duchowa i pewien światopogląd. Temu świato-poglądowi naj doskonalszy wyraz dał Goethe:

4. To, co w treści formuły obiektywnego idealizmudotyczy właściwości struktury uniwersum, zostaje podob-nie, ale w sposób jedynie symboliczny, wyrażone w religii,poezji, metafizyce m. Jest ono bezwarunkowo niepozna-walne. Metafizyka wyodrębnia jedynie z żywotności pod-miotu, z życiowej struktury osoby poszczególne stronyżycia podmiotu i rzutuje je w nicskończoność jako strukturęuniwersum. Tu powstaje nowa, niestrudzona dialektyka,która podąża od systemu do systemu dopóty, dopóki powyczerpaniu wszystkich możliwości nie uzna, że problem

jest nierozwiązywalny.Czy ową zasadą świata jest rozum, czy wola? Jeśli

określimy ją jako myślenie, to przecież domaga się onowoli, aby cokolwiek mogło powstać. Jeśli zaś ujmie sięją jako wolę, to zakłada ona wyznaczające cel myślenie.Wola i myślenie nie dają się jednak zredukować na-

-:-

"Ten nie wie, co co Bóg, kto tyłko sądzi,że Bóg od zewnątrz wszechświat pcha i bodzie.Nie! On we wnętrzu świata światem rządzi,Przyrodę w sobie ma i tkwi w przyrodzie,By tym żywotom. które w nim ożyły,Ni ducha jego nie zbrakło, ni sily" lO.


Top Related