Download - Egitimde Med Vakif Rolu
-
8/14/2019 Egitimde Med Vakif Rolu
1/5
ETMDEMEDRESE VE VAKIFLARIN ROLOsmanllar, medrese eitimi ve dolaysyla ilim ve bu sahann adamlarna deer
verdiklerinden, bunlarn tahsil ve eitim konusunda karlaabilecekleri
her trl sknty ortadan kaldrmaya almlard.
Eitim
Resul KESENCEL
Kasm 200822
-
8/14/2019 Egitimde Med Vakif Rolu
2/5
23
Ilk dnem Osmanl ilim hayat hak-knda bilgi veren DOhssona greOsmanl Devletindeki ilmi faali-yetler, daha Osman Gazi dneminde balamt.
O, bu konuda u bilgileri vermektedir: OsmanGazi, Stte yeni imparatorluun temelini atar-
ken hazine ve silah ile beraber ilm ve kltrel faa-
liyetlere hususunda da gayet mteebbis idi. lm
ynden ilerlemeyi ve en azndan eski medreseleri
olduklar gibi muhafaza etmeyi arzu ederdi. Veli-
ahd ve olu Orhan Gazi, znikte devletin kurum-
larn ykseltirken orada bir de, bir asr aan bir
zaman boyunca Osmanl medreselerinin en yk-
sei olarak baklacak olan bir medrese yaptrd.
Yeni kurulmu (731/1330) ve kendi ismi ile ad-
landrlm olan bu medresenin idaresi, Dvd-
Kayserye verildi.
Orta ve yksek retimi gerekletiren Os-
manl medreselerinin ilki, Orhan Gazi tarafndan
731/(1330) tarihinde znikte almt. Orhan
Gazi, bu medrese iin vakflar kurmutu. Geliri,
medrese, mderris ve talebeye tahsis edilen va-
kf kyler, her trl Teklif-i rfiyyeden (rfi
vergiler) muaf idiler. Nitekim Orhan Gaziden ok
daha sonraki tarihlere uzanan 27 Cemayizelevvel1136/(23 ubat 1724) tarihli bir arz(ariv bel-
gesi), znike bal Kozluca Kynn, ad geen
medreseye vakfedildiini gstermektedir.
znik, bir ilim merkezi olarak nemini XV.
yzylda da korumu ve bu yzden ehre limler
yuvas nvan verilmiti. znik Medresesinin
yetitirdii nl limlerden biri de Osmanlla-
rn ilkeyhlislm Molla Fenardir. Osmanl-
lar
n, ilk bir buuk as
r iinde yapt
rm
olduklar
medreselerin derece ve snf itibariyle en mhim-
leri znik, Bursa ve Edirnede idi. Devletin kuru-
luu esnasnda znik Medresesi, beyliin birinci
snf medresesi idi. Bu medresede yaplan ei-
tim ve grlen retimin derecesi hakknda ke-
sin bir bilgiye sahip olmamakla beraber, m-
derrisliine (retim yeliine) tayin edilmi
olan ahslar, bunlarn hayatlar ve eserleri, do-
lays yla ilm kapasiteleri tedkik edilecek olur-
sa bu medresenin olduka yksek seviyede bir
eitim ve retim kurumu olduu dnlebi-
lir. Gerekten Kahirede ihtisasn yapp mem-
leketine dnen ve orada birok talebe yetitiren
Dvd- Kayser (l. H. 751/ M. 1350)nin hre-
tini duyan Orhan Gazi, onu Kayseriden getirte-
rekznikte yaptrt medreseye mderris olaraktayin eder. znik medresesinin ilk mderrisi olan
Dvd-Kayser, Muhyiddn-i Arabnin vey olu
Sadreddn-i Konevnin halifelerinden tefsir sahi-
bi ve Muhyiddn-i Arabnin Fussul-Hikem
adl eserini erheden Kemleddin Abdurrezzk
el-K nin (l.1329) halifesi olup yksek tahsi-
lini Msrda yapmt. Dvdun halefleri olan
Taceddn el-Krd ve Aleddn el-Esved de devrin
byk bilginleri arasnda saylyorlard. Bu nokta
gz nnde tutulursa znik Orhaniye Medresesini
yksek seviyeli eitim ve retim veren bir mes-
sese olarak kabul etmek gerekir.
Devlet Merkezi / lim Merkezi
Bursann fethinden sonra orada da medre-
seler kurulur. Bundan dolay znik ikinci dere-
ceye inerek Bursadaki Sultan Medresesi birinci
dereceyi alr. Orhan Gaziden sonra olu Murad
(Murd- Hdvendigr), Bursa ekirgede eski
kaplca civarnda bir cami, medrese ve imaretyaptrarak, bu konuda babasndan aa olma-
dn gstermiti. Yldrm Byezd, Hisar dn-
da bir cami ve medrese yaptrmakla Bursann bir
ilim ve irfan merkezi haline gelmesini ve ehrin
hisar dna taarak genilemesini salad. e-
lebi Sultan Mehmedin Bursada kurduu med-
rese, dierlerine nazaran ayr bir hususiyete sa-
hiptir. Sultniye Mederesesi denilen bu tahsil
kurumunda ilk mderris Mehmed ah Efendi
(l. 839/1435)dir. Molla emseddin Fenarninolu olan bu zatn ilk dersinde rencilerden ba-
ka Bursann belli bal limleri de hazr bulun-
mu, yeni mderris Mehmed ah Efendi de med-
reselerde okutulan ilimlere dair sorulan suallere
cevap vermiti. Bundan sonra, Sultniye mder-
rislerinin, byle umum ekilde ders vermeleri bir
gelenek haline geldi. Bilhassa Bursa Sultniyesi
kurulduktan sonra znik medresesi, ikinci de-
receye dmt. Buna karlk bir ilim merke-
zi olarak Bursa ilk sraya ykselmiti. Bu durum,
Sultan 2. Muradn Edirnede erefeli Camii
-
8/14/2019 Egitimde Med Vakif Rolu
3/5
yanndaki Saatli Medresesini kurmasna kadar
devam eder. Edirne devlet merkezi olduktan son-
ra, 2. Murad zamannda, 841(1437) ylnda bala-
narak baz arzalar sebebiyle 851(1447) senesinde
tamamlanan erefeli Camii yanndaki medre-
se ile Drul-Hads, o tarihte Osmanl lkesinde-
ki medreselerin stnde yer almaya balar. By-
lece Bursadaki Sultniye Medresesi, gerek eitim
ve retim, gerekse tahsst bakmndan ikinci
dereceye der. erefeli Medrese mderrisle-
rine o tarihe kadar hibir medrese retim yesi-
ne verilmeyen yz ake yevmiye verilmeye balar.
Hlbuki bundan nce znik Medresesi mderrisle-
rinin yevmiyesi otuz, Bursadaki Sultan Medresesi
mderrislerinin ise gnde (yevmiye) elli ake idi.
lmin tibar
Osmanllar, medrese eitimi ve dolaysy-
la ilim ve bu sahann adamlarna deer verdik-
lerinden, bunlarn tahsil ve eitim konusunda
karlaabilecekleri her trl sknty ortadan
kaldrmaya almlard. Bu devlette ilim ve
onun mensuplarna itibar edilip sayg gsterildi-
i iin ran, Turan, Horasan, Dastan, Hindis-
tan, Buhara, Halep, am, Msr ve Karaman gibi
birokslam lkesinden bilginler stanbula akn
etmiti. Bu akn sebebiyle devletin merkezi olan
stanbul, yava yavaslm dnyasnn ilim mer-
kezi haline gelmiti. Osmanllar, medreselerde-
ki eitim ve retim faaliyetlerini vakflar vasta-
s yla devam ettirdiler. Fatih Sultan Mehmedin,
stanbulu feth eder etmez Sahn- Semn med-
reselerini tesis ettirmesi ve bunlarn giderlerini
salamak iin vakf kurmasndan sonra, devlet
merkezi olduu gibi ilim merkezi haline de ge-
len stanbulda, bata hkmdarlar olmak zeresultanlar, vezirler, ilim adamlar, baz saray men-
suplar ve madd durumu iyi olan halk tarafndan
pek ok medrese ina olunmutu. Yalnz Mimar
Sinann ba mimarl srasnda stanbulda ina
edilen medreselerin, 6s Sleymaniye medresele-
ri olmak zere, 55i bulmaktadr. XVII. asrn son
eyreine girildiinde ise stanbuldaki medrese
saysnn 126ya ulat grlmektedir. Fetihten
XIX. asra kadar stanbulda ina edilen medrese
say
s
500 amaktad
r.
XVI. asrn ortalarnda Sleymaniye
Medresesinin almas ile Trkiye, kesin ekilde,
slm dnyasnn en stn eitim veren mes-
seselerine sahip oldu. Snf usl yoktu. Softa
veya talebe-i ulm denilen medreseli, kabiliye-
tine gre bir basama, birka ylda da, bir ayda
da bitirilebilirdi. 25 yanda mderrislie kan
kabiliyetler de az deildi. Her derece, o derece
mderrisinin icazeti ile tamamlanrd. Mder-
ris, okuttuu mevzuu rendiine kanaat getir-
Kasm 200824
-
8/14/2019 Egitimde Med Vakif Rolu
4/5
25
dii softann, bir st dereceye balamasna izin
verirdi. Mderrisin dersi, umuma akt. Softa
olmaya lzum yoktu. steyen her vatanda, gelip
dinleyebilirdi. Bu mderrislerin dersleri, bu yz-
den ok kalabalk olurdu; bazan medresede yap-lamaz avluya klrd. Okuyan softaya her trl
sosyal gvenlik salanmt. Bedava yer ier, ya-
tp kalkard. Softann yemei ve yataca yerin-
den baka kitab, mumu, odunu da salanm-
t. Fatih Medresesinde softalarn yatp kalkmas
iin 300 oda vard. Her odada 4 veya 5 softa yatp
kalkard. Gndz devam eden talebenin de ayn
sayda olduu kabul edilirse, yalnz Sahn- Semn
Medresesinde XVII. asr ortalarnda 3000e ya-
kn talebenin bulunduu anlalr. Sleymaniye
niversitesinin kapasitesi ise daha bykt. Fa-
tih niversitesi (Sahn- Seman)nin her odas iin
hizmetkar biri vard. Bu 300 hizmetkr, temizlik,
stma gibi ilere bakard. Mderrisler, softalar-
dan ayr bir salonda yemek yerlerdi. Medresenin
70 kubbeli muazzam bir mutfa vard. Mutfak,
yalnz softalara deil, btn fakirlere akt. By-
le muazzam tekilat olanlar yannda, mtevaz,
bugnk ortaokul seviyesindeki medreseler de
pek oktu. Tarikatlardaki mrid-mrid gelene-
i, ulemy- rsmu yetitiren medrese reni-minde de vard. Hoca-talebe mnasebetleri, bu-
gnk gibi deildi. Hoca, talebesine her bildiini
verebilmek iin ok byk gayret gsterir ve ye-
titirdii talebe ile iftihar ederdi.
Mderrisler
Medreselerdeki mderrisler, bugn niver-
sitelerdeki retim grevlileri gibi, akademik ka-
riyerde bulunan ah
slar idiler. Ortaretimdeders verenler, bugnk tabirleriyle en az Ara-
trma Grevlisi veya Doktora; yksek retimde-
kiler ise Doent ya da Profesr statsnde kabul
edilirler. Eitim retimin baarya ulamasnda
birinci derecede ehemmiyetli olan mderrisler ya
da genel anlamda hocalar, bilhassa ilk dnemler-
de ok byk iltifat grmlerdir. Osmanl top-
lumunun karakteristik zellikleri olarak ilme ve
lime sayg duymalarndan, mderrisler de ken-
dilerine den pay almlardr. Hem toplum-
da hem de devlet mekanizmasnda ayrcalkl bir
mevkie sahip olan mderrisler, itima hayatta
olduu kadar, siyas ve ekonomik hayatta da im-
tiyaz sahibi olmulardr. lmiye snfna mensup
olan mderrislerin, hemen btn ihtiyalar dev-
let, zengin kiiler veya vakflar tarafndan kar-lanmtr. ok yksek olan maalaryla mderris-
ler, ilm alma ve ders verme gibi konularda da
serbest braklmlardr. Yani mderrisler kendi
yetime biimlerine, mensup bulunduklar okul-
lara ve talebelerin seviyelerine dikkat ederek iste-
dikleri kitablar ve dersleri, vakfiyeyi de gz n-
ne almakartyla okutmakta serbesttirler.
Bununla birlikte bu kadar saygdeer olan
mderrislerin yetimesi, medreseyi bitirip m-
derris olmas ok kolay deildir. Bir mderris en
yksek dereceli okuldan mezun olurken imtiha-
na tabi tutulduu gibi, bir sre bekledikten son-
ra, herhangi bir medreseye atanrken de rtn
ispat etmek zorundadr. Mesela; Sahn- Seman
mderrisliklerinden boalan bir yer iin bavu-
ran iki mderris, ilk nce eitli devlet erknnn
huzurunda sorulan sorulara yazl olarak cevap
vermiler, bu cevaplar incelendikten sonra tekrar
kendilerine gsterilmi ve bunu mteakip de ara-
larnda mnazara yapldktan sonra kazanan kiiehil olduunu ispatlayp mderris olabilmitir.
Vakfiyelerde mderrislerin bu ie liyakatli, kapa-
siteli ve bilgili olmalarna dair olan artlar olduk-
a sk gemektedir. Bununla beraber mezun olan
bir mderris, ilk kademedeki medreseden bala-
yarak ancak bu ekilde terfi edebilirdi.
Medrese-Vakflikisi
Bu blmde medreseleri anlamam
zda bizeyardmc olmas iin, genel hatlar yla, medrese
vakf ilikisini ktisad, idar ve hukuk boyutta
ele alacaz.
ktisad Durum: lk balarda da syledii-
miz gibi Osmanl toplumunda itima messese-
ler padiah ve ailesi, devlet erkn, zengin kiiler
ve vakflar vastasyla yaplmaktayd.
Medreseye (veya messeseye) balanan her
trl menkul, gayrimenkul, para vs. gelirler va-
-
8/14/2019 Egitimde Med Vakif Rolu
5/5
kf mallarn tekil etmek-
tedir. Medresenin btn
ihtiyalarn (mderris-
ten talebeye ve talebeden
temizlikisinin masraf-na kadar her trl harca-
may) karlamay vakflar
stlenmilerdir. Eitim ii-
nin ehemmiyetine binen,
eitim retimin verim-
li bir ekilde yaplabilmesi
iin medrese elemanlarnn btn istekleri kar-
lanmaya allmtr. Evliya elebinin ifadesiy-
le her softann yemei ve yata cretsiz olduk-
tan baka odunu ve mumu da cretsizdir; her oda
iin ayr bir hizmetkr vardr. Talebelere vakf
gelirinin gnde belirli bir miktar harlk ayrlm-
tr ve vakflar ok zengin niteliktedirler.
Mderrisler iin de ayn durum geerlidir; on-
larn maalar da zamann toplum yapsna gre
en yksek cretleri yine vakf gelirinden kar-
lanmtr. Ayrca yardmclar, lojmanlar, hiz-
metileri ve kendilerine ait odalar vardr. Bu du-
rumda hem talebeler, hem mderrisler hem de
baka yerlerden gelen limler buralarda kalabil-dii iin, bir yandan mderris talebe arasnda-
ki iletiim glenirken, dier taraftan da misa-
fir limlerden de istifade etme imkan domakta
idi. Her trl ihtiyacn karlanmas konusunda
vakfiyelerde bilhassa mevzu zerinde durulmu-
tur. Eitim konusunda ok eitli vakflarn var-
lna hid olmaktayz. yle ki, baz vakfiyeler-
de vakfn ya da birka vakfn btn gelirlerinin
bazen de mesela bir ky ya da beldenin gelirle-
rinin hepsinin sadece bir medreseye tahsis edil-diine sk rastlanmaktadr. Baz vakfiyelerde vak-
fn gelirlerinin tamamnn sadece medreselerdeki
talebelerin yazn souk su ihtiyacn karlamaya
tahsis edildiini, bir takm vakflarn da yaz ayla-
rnda talebelerin mesire yerlerine gtrlerek te-
miz hava almalar iin kurulduu grlmektedir.
dar Durum: Medreseler; medreseyi yapt-
ran kii ya da kiilerin (Vkf) dzenledikleri ve
bugnk anlamda bir i tzk mahiyetinde olan,
bir messesenin nasl almas ve hangi kural-
lara gre yrtlmesi ge-
rektiini gsteren artlara
gre, yani vakfiyelere gre
ynetilirler. Bu belgede
vkf, medreseyi ne iinkurduunu anlatr, hangi
gelirleri tahsis ettiini be-
lirtir ve zamana gre han-
gi derslerin okutulmas
gerektiini yazar. Vakfiye-
deki (zamana ve topluma
gre deiebilen) artlar istikametinde medrese;
vakfn Mtevellisi tarafndan idare edilir. Ba-
zan tek kii de olabilirse de, ounlukla bir eit
Ynetim Kurulu niteliindeki bir heyet olan M-
tevelli, medresede eitimin lyk yla yaplp ya-
plmad, ihtiyalarn tesbiti gibi mevzularda
vazifelidirler. Mderrislerin de bu kurulda yer al-
mas, talebe mderris arasndaki yardmlama ve
iletiimi salarken, eitli konularda idare ile ilgi-
li meselelerin kmasna de mn olunmutur.
Hukuk Durum: Medreseler; ders seimi,
metodoloji, zaman ayarlamas ve kitaplarn tes-
biti gibi, konularda (vakfiyedeki kurallara uymak
art, ancak zamann ve ihtiyalarn durumunagre ekillenmek kouluyla) serbest braklm-
lardr. Medresenin ekonomik bakmdan kendi-
sine yetmesi bu durumu, yani serbestlii daha da
kuvvetlendirmitir. Bylece medresenin by-
mesi ve gelimesi, iliki iinde bulunduu unsur-
larla (talebe, mderris, idare, halk, sosyokltrel
hayat vs.) zam birlik ve btnlk iinde hareket
etmesinde olduka faydal olmutur. Ayrca bir
eitim messesesi olarak medreselere, hem dev-
let hem de halk taraf
ndan ihtimam gsterilmesi,bu messeselerin fikr hayatta, ilmlik, sosyal ve
kltrel yaantda olduu kadar siyas ve iktisad
alanlarda da arln koymasn ve sz sahibi ol-
masn salamtr.
A. angaolu, Osmanl Medresesine Eitim Asndan Umumi Bir Bak,Yeni mit Dergisi, Say: 35, Ocak-ubat-Mart 1997.- Evliya elebi,Seyahatname, Yap Kredi Kltr Sanat Yaynlar, . 2008.
. Hakk Uzunarl,Osmanl Devletinde lmiye Tekilat, Trk Tarih Kurumu Yay., c.I, 1988;slam Ansiklopedisi, Vakf Maddesi, c. XXIII s.153-172. Mill Eitim Bakanl Yay.
stanbul 1982.M. Fuat Kprl, Osmanlmparatorluunun Kuruluu, AkaYay., Ankara 2006.
Bibliyografya
Kasimiye Medresesi
Kasm 200826