GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN BUĞDAY GENETİK KAYNAKLARI
AÇISINDAN POTANSİYELİ
Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde Ekimi Yapılan Yerel Buğday Çeşitlerini
Korumak ve Üreticilerini Desteklemek Amacıyla Neler Yapılmalı
Yrd. Doç. Dr. Hüsnü Aktaş
Mardin Artuklu Üniversitesi
Bitkisel gen kaynakları mevcut stres koşulları ve oluşması olası olumsuz
koşullara karşı dayanıklılık sağlayan gen allelleri bakımından geniş bir
varyasyona sahiptir.
Genetik kaynaklar onbinlerce yıllık gelişme süreci boyunca birçok baskı
koşuluna karşı dayanıklılık geliştirdiklerinden günümüzde karşı karşıya
olduğumuz sorunları aşmada sigorta durumunda olup birçok uluslar
arası sözleşmenin de konusudur.
Bunların en geniş kapsamlısı olan Birleşmiş Milletler Biyolojik Çeşitlilik
Sözleşmesi’nin üç temel prensibi
*Bu kaynakların korunması, *Sürdürülebilir kullanımı ile
*Kaynakların kullanımından doğacak yararların paylaşımıdır.
BİTKİSEL GEN KAYNAKLARI NEDEN ÖNEMLİ
1. Yabani türler: T. dicoccoides, T. boeoticum
2. Geçit formlar: T. Diococcum (Gernik), T. Monococcum (Siyez)
3. Yerel ve eski çeşitler: Sorgül, Havrani
4. Geliştirilmiş çeşitler ya da ıslah çeşitleri
GENETİK KAYNAKLAR Veya GENETİK
ÇEŞİTLİLİK
Aşırı kaynak tüketimi
Doğal Felaketler
Gıda Tük. Tektip Tarımdaki
faaliyetler Şehirleşme Bitki Islahı
GENETİK KAYNAKLAR NEDEN ÖNEMLİDİR
GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GENETİK KAYNAKLAR
BUĞDAY GENETİK KAYNAKLARININ KULLANIM AMACI Bitki genetik kaynakları bitki ISLAH programlarında MELEZLEME ve BİYOTEKNOLOJİK
YÖNTEMLERLE iyi özelliklerin modern ıslah çeşitlerine aktarılması çalışmalarında ve
Genetik kaynakların içerisindeki genotipler DİREK olarak kullanılmaktadır. Bitki Islahında Amaç: Yüksek Adaptasyon Kaabiliyetine Sahip, Kaliteli Ve Hastalık Ve Zararlıara Dayanıklı Genotiplerin Geliştirilmesidir. Bu Özelliklere Sahip Genotiplerin Geliştirilmesinde Genetik Çeşitliliğe İhtiyacımız Vardır.
Islah
programlarında parent seçimi için
genetik varyasyona ihtiyacımız var
Germplazm içerisinde yeni
alleller belirlenmesi ve ilgili QTL’lerin
haritalanmasında
Eğer Genetik Çeşitlilik Varsa
Yerel ve yabani genetik çeşitliliğin yüksek olan doğal yetişme alanları
Yabani ve Yerel Buğdayların Rht ve Vrn, Ppt, HMW-LMW glutenin allelleri, Yr, Lr Bakımından Genetik Çeşitliliğe Sahiptir.
GENETİK KAYNAKLARIN KULLANIM ALANINA ÖRNEKLER Hem yabani hem de kültür koşullarında adaptasyonun genel koşulu ise genetik varyabilitedir. Doğal bitki populasyonları, ilkel bitki populasyonları ve YEREL ÇEŞİTLER önemli ölçüde genetik varyabiliteye sahiptirler. Genel olarak da varyasyon miktarı yabani ve ilkel çeşitlerde yüksektir . Ünlü NOBEL ödüllü buğday ıslahçısı Dr. NORMAN BORLAUG Buğdaya cücelik genlerini aktarırken, Japonya’ya özgü yerel sayılablecek bir genetik kaynaktan faydalanmış, ‘’YEŞİL DEVRİM’’ denilen olay yine bir genetik kaynaktan sağlanmıştır.
SENTETİK BUĞDAY ÜRETİMİNDE YEREL VE YABANİ TÜRLER KULLANILMAKTADIR
Buğdayın A,B ve D genomlarında genetik tabanı artırma çalışmalarında (yeni gen allelleri bulma) Yerel Makarnalık, dicoccum ve T. tauschii Genotipleri Kullanılmaktadır.
ISLAH ÇALIŞMALARI
ÇEŞİTLER
GENETİK ÇEŞİTLİLİK
2n= 28, AABB (makarnalık buğday) 2n= 42, AABBDD (Ekmeklik buğday)
The Great Plains became the main region for HRWW production after the first HRWW called “Turkey wheat” was introduced by Mennonite settlers who came from Ukraine to Kansas in 1874 (Quisenberry and Reitz, 1974; Paulsen and Shroyer, 2008; Ross, 1969). Quisenberry and Reitz (1974) stated that the Mennonite settlers called the wheat ‘Turkey’ because they obtained it from a little valley in Turkey. Turkey wheat replaced spring wheat cultivars in Nebraska and soft red winter wheat cultivars in Kansas, Oklahoma, and Texas due to its superior winter hardiness in 1894-1896 (Quisenberry, 1974).
1874 yılında ‘’TURKEY WHEAT’’ olarak adlandırılan Kırmızı-Sert-Kışlık Buğday özelliğe sahip YEREL BUĞDAY çeşidi Ukrayna’dan Kansas’a göç eden aileler tarafından Kansas, Nebraska, Texas federal bölgesinde ekilmiş ve bu bölgede kış soğukları zararı nedeniyle yazlık ekim yapılan alanlarda tane verimini büyük ölçüde artmasını sağlamış, ve bugün Amerika’da geliştirilen birçok çeşidin pedigrisinde bu çeşit mevcuttur. Bu örnek sadece bir yerel buğday çeşidinin bir ülkenin buğday tarımından sürdürebilirliğindeki önemini çok iyi anlatmaktadır.
GENETİK KAYNAKLARIN DİREK KULLANIMINA ÖRNEKLER VE YEREL ÇEŞİTLERİN POTANSİYELİ
İRAN SARDARİ YEREL EKMEKLİK BUĞDAY ÇEŞİDİ SARDARİ YEREL BUĞDAY ÇEŞİDİ İRANDA YAĞIŞA DAYALI ŞARTLARDAKİ URETİM ALANININ % 60 CİVARINDA EKİM ALANINA SAHİPTİR. GELİŞTİRİLMİŞ MODERN ISLAH ÇEŞİTLERİNİN NEREDEYSE BÜTÜNÜ YAĞIŞA DAYALI ŞARTLARDA BU ÇEŞİDİN GERİSİNDE TANE VERİMİNE SAHİP VE ÇİFTÇİLER TARAFINDAN EN FAZLA TERCİH EDİLEN ÇEŞİTTİR.
GENETİK KAYNAKLARIN DİREK KULLANIMINA ÖRNEKLER VE YEREL ÇEŞİTLERİN POTANSİYELİ
GEREK-79 ÇEŞİDİ GEREK-79 ÇEŞİDİ DE YEREL EKMEKLİK BUĞDAY ÇEŞİDİ OLUP SELEKSİYON ISLAHI İLE TESCİL EDİLMİŞTİR. SOĞUK VE KURAKLIK STRESİNİN YOĞUN OLDUĞU İÇ ANADOLU BÖLGESİNDE ULUSAL-ULUSLARARASI BİRÇOK ÖZEL TOHUM FİRMALARI, CIMMYT, ICARDA GİBİ ULUSALARASI KURULUŞLAR VE ULUSAL ENSTİTÜLERİMİZİN ISLAH ÇALIŞMALARI OLSA DA GEREK-79 ÇEŞİDİ YAĞIŞA DAYALI ŞARTLARDA EN FAZLA YETİŞTİRİLEN VE TERCİH EDİLEN BİR ÇEŞİTTİR. HEM SOĞUK KOŞULLARDA HEM DE KURAK KOŞULLARDA UZUN KOLEOPTİL VE KÖK YAPISI BU ÇEŞİDİN KURAK VE SOĞUĞA KARŞI DAYANIMININ SEBEBİ OLABİLİR
İN-SİTU KORUMA (Doğal Habitatı içinde Koruma): Bir türün ve onun genlerinin, o türün yaşadığı doğal yaşama ortamlarında koruma altına alınması işlemidir. Yabani türler yetiştikleri habitatlarda, Yerel çeşitler ise çiftçi tarlalarında İN-SİTU korunabilirler. Tabiat parkları, Doğayı Koruma Alanları, Gen koruma Ormanları, Milli Parklar, gibi yerler İn-situ koruma alanlarıdır.
GENETİK KAYNAKLARIN MUHAFAZASI YÖNTEMLERİ
IN-SİTU KORUMANIN AVANTAJLARI Bitkilerin çevresel değişimle süregelen evrimlerinin devamı yerinde
muhafaza çalışmaları ile sağlanmış olur.
In-situ koruma, biyolojik çeşitliliğin ve onun bir parçası olan gen kaynaklarının korunması için etkin bir biyolojik yöntemdir.
IN-SITU koruma ile o türe ait daha fazla populasyon korunmuş olur, bu yüzden genetik varyabilite yüksektir.
DEZAVANTAJI Organizasyonu ve takibi zordur. Yüksek verimli çeşitlerin varlığında yerel çeşitlerin üreticiler tarafından tercihi zorlaşmaktadır.
EX SİTU KORUMA: Genetik kaynaklar bulundukları ortamların dışında gen bankalarında muhafaza edilirler. Tohumlu bitkiler tohum gen bankalarında; Çelik, yumru, rizom gibi üreme organları ile üreyen bitkiler ise, arazi gen
bankaları olarak adlandırılan koleksiyon bahçelerinde ex situ olarak korunurlar. Gen bankalarında her bitki türünün muhafazası teknik olarak mümkün olmayabilmektedir.
AVANTAJLARI Özellikle yok olma tehlikesi olan tür, çeşit veya genotiplerin devamlılığı sağlanmış olur. Herhangi bir türün kendi habiatında meydana gelecek bir yangın, felaket gibi durumda bazı genotipler veya populasyonlar tamamı ile yok olabilir. DEZAVANTAJLARI Herhangi bir türün tüm genotiplerinin örneklenmesi mümkün değil ve genetik çeşitlilik IN-SITU korumaya göre düşüktür. Büyük organizasyon, iş gücü, zaman ve bütçe gerekmektedir. Tür, çeşit veya genotiplerin yenileme ve çoğaltma faaliyetleri, örneklerin canlılık ve miktar açısından izlenmesinde zorluklar söz konusudur.
EX SİTU KORUMA
GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN YABANİ VE YEREL BUĞDAYLAR BAKIMINDAN POTANSİYELİ
Türkiye bitki genetik çeşitliliği bakımından çok özel bir konumda bulunmaktadır.
Özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi yabani buğday, yerel buğday, baklagil ve
yem bitkileri açısından ve bir çok endemik türe ev sahipliği yapmaktadır.
Verimli Hilalin Merkezi
Birçok tahıl, baklagil ve insan beslenmesinde kullanılan diğer tahılların ilk olarak kültüre alındığı alan Verimli Hilal
TARIMIN BEŞİĞİ
KARACADAĞ (Şanlıurfa-Diyarbakır-Mardin) ve CEYLANPINAR
Türkiye’nin Güneydoğu Anadolu bölgesinde buğday evrimi ile ilgili çalışma yapmış
birçok araştırmacı Karacadağ’ın buğdayın ilk kültüre alındığı yer olduğunu
bildirmişlerdir. Karacadağ sadece volkanik bir dağ değil, Güneydoğu Anadolu
bölgesinde Diyarbakır, Şanlıurfa ve Mardin illerinin (provinces) üçgeninde yer alan
ve 120 km çapa ve 8000 km karelik alana sahip, bazalt taşlarla kaplanmış bir
bölgedir.
Bitkisel genetik çeşitliliğin zenginliği temel olarak, topografya, iklim ve diğer
çevre koşullarının kısa mesafeler içinde değişiklik göstermesinden
kaynaklanmaktadır.
Makarnalık ve Ekmeklik Buğdayın Orjini ve Karacadağ
BB AA
X
2n= 14 AA T. Urartu
2n=14 BB Aeg. speltoides
=
2n = 28 AABB T. dicoccoides
X =
2n=14 DD Ae. tauschii
2n= 42 AABBDD Ekmeklik buğday
T. dicoccoides (Yabani) 2n=28
T. dicoccum (primitiv type) 2n=28
T. durum (Kültür tipi) 2n=28
Tr. Boeoticum (Yabani tip) 2n=14
Tr. Monoccum (Primitiv tip) 2n=14
Diploid Buğdaylar
ABSTRACT
MSc THESIS
THE MORPHOLOGICAL AND MOLECULAR CHARACTERIZATION OF
WILD DIPLOID WHEAT (T.monococcum ssp.boeoticum) ORIGINATED
FROM TURKEY
Hüsnü AKTAŞ
DEPARTMENT OF FIELD CROPS
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
UNIVERSITY OF ÇUKUROVA
Supervisor : Assoc.Prof.Dr. Hakan ÖZKAN
Year : 2007, Pages: 68
KARACADAĞ’daki Genetik Kaynakları Tehdit Eden Durumlar
• Mera alanlarının tarla açmak amacıyla sürülmesi, aşırı otlatma)
• Anızın yakılması, aşırı gübre ve tarımsal ilaç kullanımı, yüksek verimli çeşitlerin yaygınlaşması),
• Şehirleşme, endüstrileşme, yol ve baraj yapımlar
• Yabani bitkilere doğal korumalık yapan bazalt taşların mucur yapımı için kullanımı
• Yabani bitkilere doğal korumalık yapan geven bitkisinin hayvan beslenmesinde kullanım için sökülmesi
Kaynak: Wheat Atlas
2009-2014 Yılları arasında FAO tarafından desteklenen TAGEM-CIMMYT-ICARDA ‘nın ortaklığıyla IRAN-AFGANİSTAN VE TÜRKİYE’deki Yerel Buğdayların Korunması ve Yaygınlaştırılmasını Amaçlayan TREATY PROJESİ
2500 adet yerel buğday çeşidinin 450 adet farklı çeşit Güneydoğu Anadolu’dan toplanmış ve en yüksek genetik çeşitliliğin bu bölgede olduğu tespit edilmiştir.
TÜRKİYE’DE YEREL BUĞDAYLARIN YETİŞTİRİLDİĞİ ALANLAR
Kaynak: Türkiye Buğday Atlası
TOPBAŞ KARAKILÇIK KIRMIZI BUĞDAY (SORIK)
SORGUL-HAVRANİ- BEYAZİ BEJİREŞ-BEJİSOR- SORIK-HİNTA EKMEKLİK YEREL ÇEŞ
GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNİN YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİ
GAB YEREL BUĞDAYLARIN MAKARNALIK VE EKMEKLİK % ORANI
MAKARNALIK YEREL BUĞDAY: % 70 EKMEKLİK YEREL BUĞDAY : % 30
YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİNİN KULLANIM ALANI (%) (TÜKETİM ŞEKLİ)
BULGUR OLARAK : % 48 EKMEKLİK YEREL BUĞDAY : % 47 DİĞER ÜRÜNLER : % 5
Kaynak: Mustafa Kan ve ark., 2015. Wheat landraces in farmers’ Field in Turkey; National Survey, collection and conservation, 2009-2014
G.DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDE YEREL BUĞDAYLARIN KULLANIM ALANLARI
YEREL BUĞDAYLARIN GÜNEYDOĞU ANADOLU’DA TOPLAM EKİM ALANI % 2? %3?
Yerel Buğday Yetiştiriciliği Yapan Üretici Ve Alanların Genel Özellikleri
Kısıtlı maddi imkanlara sahip Çiftçiler
Tarımsal teknolojiden yoksun alanlarda
Gübre, yabancı ot ilacı, insektisit ve fungusit ilaç kullanımı yok veya sınırlı
Aynı zamanda hayvan yetiştiriciliği yapılan alanlarda saman için
Ev içi tüketim için genel olarak Yaşlı Çiftçiler tarafından Şehir merkezlerinden uzakta yer alan köylerde yerel buğday yetiştiriciliği yapılmaktadır.
YEREL BUĞDAY YETİŞTİRİCİLİĞİ GELECEĞİ KONUSUNDA BİR OLUMSUZLUK VEYA TEHLİKE VAR MI?
GENÇ NÜFUSUN BU KONUDA İLGİSİZ VE BİLGİSİNİN DÜŞÜK OLMASI
GENÇ NÜFUSUN ŞEHİRLERDE YAŞAMASI VE KÖYLERDEN GÖÇ
YÜKSEK VERİMLİ MODERN ISLAH ÇEŞİTLERİNİN YAYGINLAŞMASI
AŞIRI PESTİSİT KULLANIMI
DEVLET POLİTİKASI OLARAK BU ÇİFTÇİLER İÇİN BİR DESTEK PROGRAMININ VEYA AYRICALIĞININ OLMAMASI
YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİNİN ÜRETİMİ NASIL SÜRDÜRÜLEBİLİR KILINABİLİR ?
YEREL BUĞDAY ÇEŞİTLERİ GENEL OLARAK KİMYASAL GÜBRELERE RESPONSU DÜŞÜK
HASTALIKLARA KARŞI OLUŞAN VERİM KAYBI DÜŞÜK
MARJİNAL KOŞULLARA DAYANIKLI
TAD VE AROMA BAKIMINDAN ÜSTÜN
İNSANLARIN YEREL BUĞDAY ÜRÜNLERİNE İLGİNİN ARTMASI GİBİ NEDENLERDEN DOLAYI ORGANİK TARIMA UYGUN OLUP,
YEREL BUĞDAY YETİŞTİRİCİLİĞİ ORGANİK TARIM KAPSAMINA ALINMALI VE KAYDA
DEĞER BİR DEVLET DESTEĞİNİN OLMASI GEREKMEKTEDİR. YEREL BUĞDAY YETİŞTİRME ALANLARI VE ÜRÜNLERİNİN COĞRAFİ İŞARETLEMESİ
ÖN-ISLAH (PRE-BREEDİNG) PROGRAMLARININ OLUŞTURULMASI
PRE-BREEDİNG PROGRAMI WİDE CROSS
(YEREL, PRİMİTİV BUĞDAYLAR)
BUĞDAY ISLAH PROGRAMI
(Fizyoloji, Kalite Bölümleri
ELİT NURSERİ
CIMMYT’DE ISLAH ISLAH SÜRECİ
No Çiftçi neden yerel çeşit yetiştiriyor
1 Modern çeşitlere erişimin kısıtlı olması
2 Yerel tüketime uygunluk
3 Üretim maliyetinin düşük olması (daha az girdi)
4 Bilgi ve farkındalık eksikliği
5 Sanayinin talebi
6 Marjinal koşullara daha iyi uyum
7 Hayvan besleme için daha iyi (saman)
8 Kültürel gurur / miras
9 Kaynak yetersizliği
10 Tohumluk almak için mali imkanlar yetersiz
11 Saman kalitesi ve miktarı
12 Geleneksel ürünlerin üretimine uygun olma
13 Tad ve besleme değeri
14 Pazar potansiyeli / yüksek fiyat
15 Verim istikrarı
Buğday yerel çeşitlerinin üretimi nasıl sürdürülebilir kılınabilir ? Öncelik
Yerel çeşitlerin üretimine hükümet desteği verilmesi Sanayicilerin ilgisinin çekilmesi Sözleşmeli üretim Çiftçi şartlarında muhafaza çalışmaları yapılmalı Yerel çeşitlerin Pazar değerinin yükseltilmesi çalışmaları
Buğday yerel çeşitlerinin organik tarım + pazarlama için değerlendirilmesi
Yerel çeşit işleyen kurumların işleme kapasitesinin geliştirilmesi
Yerel tohumculukla uğraşan işletmelerin teşviki
Yerel çeşit yetiştiren üreticilere yetiştiricilik eğitimi verilmesi
Son ürün üretiminde kalite belirleme yöntemleri ve ekipmanı geliştirilmeli
Yerel bilgiler, yenilikler ve uygulmalar kayıt altına alınmalı ve korunmalı
Buğday yerel çeşitlerinin üretimi nasıl sürdürülebilir kılınabilir ?
Tüketicinin sağlık üzerine faydaları da dahil olmak üzere bilinçlendirilmesi
Tohumculuk Kanunu'nun değiştirilmesi / Yerel çeşitleri koruyan yasal düzenlemeler
Yerel bilgiyle desteklenmiş çiftçi koşullarında geliştirme
Yerel çeşitlerin pazarlanmasında kolaylıklar sağlanması
Özellikli ürünler için "ayrıcalıklı üretim alanları" oluşturulması
Tohumculuk Kanununda yerel çeşitlere yer verilmesi
Yerel çeşit işleyen firmalara kredi temini
Yerel bilgiler, yenilikler ve uygulmalar kayıt altına alınmalı ve korunmalı
TA Enstitüleri ve Üniversitelerde ÖN-ISLAH PROGRAMLARININ Oluşturulması
KARACADAĞ, YEREL VE YABANİ
GENETİK KAYNAKLAR GELECEĞİMİZDİR
TEŞEKKÜRLER