1
kond`Iya ivaValaya saMgazna erNaakulama saMBaaga
saMkilat prIxaa 2 p`itdSa- p`Sna p~ 2012 13
ihndI A
kxaa dsavaIM
inaQaa-irt samaya:3GaMTo inaQaa-irt AMk 90
kRpyaa jaa^Mca kr laoM ik [sa p`Xna p~ maoM mauid`t pRYz 21 hOM.
kRpyaa jaa^Mca kr laoM ik [sa p`Xna p~ maoM 16 p`Xna hOM.
kRpyaa p`Xna ka ]<ar ila#anaa Xau$ krnao sao phlao ]sa p`Xna ka k`maaMk AvaXya ila#aoM.
[sa p`Xna p~ kao pZnao ko ilae 15 imanaT ka samaya idyaa gayaa hO.
inado-Xa: 1 [sa p`Xna p~ ko caar #aND hOM k #a ga Ga.
2 caaraoM #aNDaoM ko ]<ar donaa Ainavaaya- hOM.
3 yaqaasaMBava p`%yaok #aMD ko ]<ar k`maXa: dIijae.
2
#aMD k
1 inamnaaMikt gaVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar ilai#ae
-
5
maOM Apnao Gar maoM janmaa qaa, plaa qaa.Apnao pDaosa maoM #aolakr pDaoisayaaoM kI mamata dulaar pa
baDa huAa qaa.Apnao nagar maoM GaUma ifrkr vaha^M ko ivaSaala samaaja ka saMpk- pa vaha^M ko
saMicat &ana BaMDar ka ]pyaaoga kr ]sao ApnaI saovaaAaoM ka dana do ]sakI saovaaAaoM ka
sahara pa AaOr [sa trh ek manauYya sao ek Bara pUra nagar banakr maOM #aDa huAa qaa.maOM
Apnao nagar ko laaogaaoM ka sammaana krta qaa vao BaI maora sammaana krto qao.mauJao bahutaoM kI
Apnao ilae ja$rt pDtI qaI.maOM BaI bahutaoM kI ja$rt ka ]nako ilae javaaba qaa.[sa
trh maOM samaJa rha qaa ik maOM Apnao maoM Aba pUra haogayaa hU^M.
maOM saaocaa krta qaa ik maorI manauYyata maoM Aba kao[- ApUNa-ta nahIM hO.mauJao Aba kuC na
caaihe jaao caaihe vah saba maoro pasa hO maora Gar maora pDaosa maora nagar AaOr maOM.
ek idna AanaMd kI [sa dIvaar maoM ek drar pD ga[- AaOr tba mauJao saaocanaa pDa ik
Apnao Gar Apnao pDaosa Apnao nagar kI saImaaAaoM maoM mamata sahara &ana AaOr AanaMd ko
]phar pakr BaI maorI isqait ekdma hIna hOAaOr hIna BaI [tnaI ik maora khIM BaI
kao[- Apmaana kr sakta hO.
1 lao#ak kha^M janmao plao qao ?
k nagar maoM .
#a Apnao pDaosa maoM .
Ga Apnao Gar maoM .
3
Ga ivaSaala samaaja maoM.
2 iksakI mamata pakr baDo hue qao?
k ApnaI maa^M kI .
#a ApnaI bahna kI .
ga Apnao maata ipta kI.
Ga Apnao pDaoisayaaoM kI.
3 lao#ak iksaka sammaana krto qao?
k Apnao maata ipta ka .
#a Apnao gau$ janaaoM ka .
ga Apnao nagar ko laaogaaoM ka.
Ga Apnao pDaoisayaaoM ka.
4 lao#ak @yaa samaJa rho qao?
k ik maOM Apnao maoM Aba pUra haogayaa hU^M.
#a.mauJao bahutaoM kI Apnao ilae ja$rt pDtI qaI .
ga maOM Apnao Gar maoM janmaa qaa, plaa qaa.
4
Ga Apnao nagar ko laaogaaoM sammaana krto qao
5 Baavavaacak saM&a vaalao Sabd cauinae.
k mamata manauYyata ApUNa-ta.
#a nagar Gar samaaja.
Ga ivaSaala sammaana manauYyata .
2 inamnaaMikt gaVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar
ilai#ae . 5
prmaoSvar ka yah samast ivaSva hI mahamaMidr hO.[tnaa saara yah psaara ]saI GaT GaT
vyaapI p`Bau ka Gar hO ]saI laamaka^M ka makana hO.phlao ]sa manamaaohna kao Apnao AMdr ko
maMidr maoM idlaBar do#a laao.ifr duinayaa ko ek ek jaro- maoM ]sa Pyaaro kao #aaojato calaao.
sava-~ ]saI p`Bau ka sauMdr maMidr imalaogaa.jaha^M tha^M ]saI ka salaaonaa Gar imalaogaa.tba
AivaVa kI AMQaorI rat baIt ga[- haogaI.p`oma ko Aalaaok maoM tba hr khIM Bagavaana ko maMidr
hI maMidr id#aa[- doMgao.yah bahsa h I na rhogaI ik ]sa rama ka vaasa [sa Gar maoM hO yaa
]samaoM.hmaarI Aa^M#aaoM maoM lagana kI saccaI pIr haogaI ,tao ]saka naUr hr saUrt maoM najar Aaegaa
,kaonao kaonao maoM saa^Mvalao gaaopala kI maaohnaI baa^MsaurI sanaa[- dogaI.ha^M ,basa Aa^M#aaoM pr sao Qaaima-k
kT\Trta ka caSmaa ]tarnao Bar kI dor hO.
yaaoM tao eosaa saundr maindr kao[- BaI Baavauk Ba@t ek AanaMdmayaI p`omaklpnaa ko saharo
Apnao hRdya sqala pr #aDa kr sakta hO ,yaa Apnao p`omapUNa- hRdya kao hI ivaSva maMidr ka
$p do sakta hO.pr @yaa hI AcCa hao ,yaid sava-saaQaarNa ko ihtaqa- sacamauca hI ek eosaa
ivaSaala ivaSvamaMidr #aDa ikyaa jaae.@yaaoM na kuC sanakI sa%yap`omaI naaOjavaana [sa inamaa-
5
Nakaya- maoM jauT jaae.[sasao inassaMdoh saMSaya , AivaSvaasa , AaOr AnaISvarta ka dUiYat
vaayaumaMDla hT jaaegaa AaOr saU#ao idlaaoM sao BaI ifr ek baar p`oma rsa ka s~aot fUT pDogaa.
1 lao#ak nao iksao mahamaMidr maanaa hO?
k prmaoSvar ko Gar kao.
#a samast ivaSva kao.
ga AMdr ko idla kao.
2 Apnao AMdr ko maMidr maoM iksao do#anao kI baat khI ga[- hO?
k duinayaa kao.
#a Pyaar kao.
ga maUit- kao.
Ga manamaaohna $pI [-Svar kao.
3 [-Svar ka naUr hr saUrt maoM kba najar Aaegaa?
k jaba hmaarI Aa^M#aaoM maoM lagana kI saccaI pIr haogaI ,.
#a jaba kaonao kaonao maoM baa^MsaurI saunaa[- dogaI.
ga jaba hmaarIAa^M#aaoM pr Qaaima-k kT\Trta ka caSmaa haogaa.
Ga jaba hmaarI Aa^M#aoM band haogaI.
6
4 lao#ak ko Anausaar laaogaaoM kI Aa^M#aaoM pr kOsaa caSmaa pDa huAa hO?
k p`oma $pI caSmaa pDa huAa hO.
#a saaonao ka caSmaa pDa huAa hO.
ga caa^MdI ka caSmaa pDa huAa hO.
Ga Qaaima-k kT\Trta ka caSmaa pDa huAa hO.
5 ‘A’]psaga- sao banao dao Sabd caunakr ilai#ae\.
k Aalaaok , AMQaorI.
#a, AivaSvaasa , AnaISvarta .
ga , AivaSvaasa , AaOr AivaVa .
Ga ]pyau-@t tInaaoM.
3 inamnaaMikt pVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar
ilai#ae . 5
dao maoM sao @yaa tumhoM caaihe , klama yaa ik tlavaar.
manamaoM !cao Baava ik tna maoM Sai@t Ajaoya Apar.
klama doSa kI baDI Sai@t hO , Baava jagaanaovaalaI ,
idla hI nahIM ,idmaagaaoM maoMBaI Aaga lagaanao vaalaI.
7
pOda krtI klama ivacaaraoM ko jalato AMgaaro ,
AaOr p`jvailatp`aNa doSa @yaa kBaI marogaa maaro.
lahU gama- r#anao kao r@#aao mana maoM jvailat ivacaar ,
ihMs~ jaIva sao bacanao kao caaihe ikMtu tlavaar.
ek Baod hO AaOr jaha^ inaBa-ya M haoto nar naarI ,
klama ]galatI Aaga , jaha^ Axar banato icanagaarI.
jaha^ manauYyaaoM ko BaItr ,hr dma jalato hO Saaolao ,
baa^MhaoM maoM ibajalaI haotI haoto idmaaga maoM gaaolao.
jaha^ laaoga palato lahU maoM hlaahla kI Qaar ,
@yaa icaMta yaid vaha^M haqa maoM hu[- nahIM tlavaar.
1 ‘klama’ maanava kI iksa Sai@t ka p`tIk hO?
k SaarIirk K maanaisak
ga dOivak Ga AaQyaai%mak
2 ‘tlavaar’ maanava kI iksa Sai@t ka p`tIk hO?
k SaarIirk K maanaisak
ga dOivak Ga AaQyaai%mak
8
3 klama ko bala pr iksao jagaayaa jaa sakta hO?
k idla kao #a idmaagakao
ga Baavanaa kao Ga idla , idmaaga ,Baavanaa kao .
4 kOsao jaIva sao bacanao ko ilae tlavaar caaihe?
k ivanama` #a ihMsak p`vaRi%t vaalao
ga svaaiBamaanaI Ga ]%saahI
5 ‘hlaahla’ ka pyaa-yavaacaI Sabd hO -
k ivaYa #a saura
ga samaud` Ga nadI.
4 inamnaaMikt pVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar ilai#ae
5
saagar ko ]r pr naaca naaca krtI hO lahroM maQaur gaana
jagatI ko mana kao #aIMca #aIMca
inaja Civa ko rsa sao saIMca saIMca
jala knyaae^M BaaolaI Ajaana ,
9
saagar ko ]r pr naaca naaca krtI hO lahroM maQaur gaana
p`at: samaIr sao hao AQaIr ,
CUkr pla pla ]llaisat tIr
, kusaumaavaila saI pulaikt mahana
saagar ko ]r pr naaca naaca krtI hO lahroM maQaur gaana
saMQyaa sao pakr $icar rMga
krtI saI Sat saur caap BaMga
ihlatI nava t$ dla ko samaana ,
saagar ko ]r pr naaca naaca krtI hO lahroM maQaur gaana
krtla gat kr naBa kI ivaBaUit ,
pakr SaiSa sao sauYamaanauBaUit
taravaila saI maRdu dIiPtmaana ,
saagar ko ]r pr naaca naaca krtI hO lahroM maQaur gaana
hO iCpo hRdya maoM Baava fUla
AakiYa-t krtI hu[- Qyaana ,
saagar ko ]r pr naaca naaca krtI hO lahroM maQaur gaana
hMO kBaI mauidt , hMO kBaI i#anna ,
hOM kBaI imalaI , hOM kBaI iBanna ,
10
hO ek saU~ maoM baMQao p`aNa
saagar ko ]r pr naaca naaca krtI hO lahroM maQaur gaana.
1 kiva nao jala knyaae^M iksao kha hO?
k baU^MdaoM kao #a saagar ko panaI kao
ga p`kRit kao Ga lahraoM kao .
2 iksasao AQaIr haokr lahroM tIr kao CUkr p`sanna haotI hO?
k saUya- sao #a SaiSa sao
ga samaIr sao Ga p`kRit sao
3 kiva nao lahraoM kI @yaa ivaSaoYata bata[- hO?
k ]nako p`aNa ek saU~ maoM ba^MQao hue hOM. #a ]nako Baava ek saU~ maoM ba^MQao hue hOM .
ga ]nako rMga ek saU~ maoM ba^MQao hue hOM . Ga ]nako svar ek saU~ maoM ba^MQao hue hOM
4 ‘dukUla’ ka pyaa-yavaacaI Sabd hO
k iknaara #a nadI
ga AakaSa Ga vas~.
5 ‘kusaumaavaila saI pulaikt mahana’ mao M kaOna saa AlaMkar Aayaa hO?
11
k Anaup`asa #a ]pmaa
ga yamak Ga SlaoYa
#aND #a
5 ro#aaMikt pdaoM ka vyaakriNak pircaya dIijae -
5
1 iSavaa dUQa pI rha qaa.
2 vah p~ ila#ata hO.
3 vah gama- pUiDyaa^M #aa rha hO.
4 jagana Acaanak igar gayaa.
5 ]sanao bahut #aanaa #aayaa.
6 inado-Saanausaar ]%tr dIijae -
5
1 inamnaaMikt vaa@ya maoM sao ]d\doSya AaOr ivaQaoya Ca^MiTe 1
maorI bahna AcCo pkvaana banaatI hO.
2 inamnaaMikt vaa@ya maoM sao ]pvaa@ya Alaga krko naama ilai#ae 1
12
gaIta maoM kha gayaa hO ik kma- hI manauYya ka AiQakar hO.
3 inamnaaMikt vaa@ya kao sarla vaa@ya maoM pirvait-t krko ilai#ae -
1
saubah vaalaI basa pkDao AaOr Saama tk laaOTao.
4 rcanaa ko AaQaar pr vaa@ya ko naama bata[e -
2
k jaOsao hI kaya-k`ma samaaPt huAa ,saba laaoga Gar calao gae.
K maOMnao pIDa sao krahto ]sa vyai@t kao do#aa.
7 inado-Saanausaar ]%tr dIijae -
5
1 inamnaili#at vaa@ya ka vaacya pirvat-na kIijae . 1
Anaok kivayaaoM nao saundr kivatae^M ila#aI hOM.
2 inamnaili#at vaa@ya ko vaacya ka naama bata[e . 1
maOM baOz nahIM sakta.
3 kma-vaacya kao ktR-vaacya maoM badilae . 1
puilasa Wara kla k[- caaor pkDo gae .
4 Baavavaacya maoM pirvat-na kIijae . 1
iBa#aairna saDk pr jaa rhI qaI.
13
5 vaacya pirvat-na krko naama bata[e . 1
maOMnao ptMga ]Da[- .
8 inado-Saanausaar ]%tr dIijae -
5
1 kavya kI SaaoBaa baZanao vaalao t%va kao @yaa khto hO?
2 ‘pIpr pat sairsa mana Daolaa ’ maoM inaiht AlaMkar ilai#ae.
3 ‘SlaoYa’ AlaMkar ka ]dahrNa ilai#ae.
4 ‘ tIna baor #aatI qaIM ,vao tIna baor #aatI hOM.’AlaMkar ka naama bata[e.
5 ‘Anaup`asa’ Aqavaa’ ‘maanavaIkrNa’ AlaMkar kI pirBaaYaa ilai#ae.
14
#aND ga
9 inamnaaMikt gaVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar ilai#ae
-
5
baDo Saaok kI baat hO ,Aajakla BaI eosao laaoga ivaVmaana hOM , jaao is~yaaoM kao pZanaa
]nako AaOr gaRh sau#a ko naaSa ka karNa samaJato hOM.AaOr , laaoga BaI eosao vaOsao nahIM ,sauiSaixat
laaoga eosao laaoga ijanhaoMnao baDo baDo skUlaaoM AaOr Saayada kalaojaaoM maoM BaI iSaxaa pa[- hO, jaao Qama-
Saas~ AaOr saMskRt ko ga`Mqa saaih%ya sao pircaya r#ato hOM , AaOr ijanaka poSaa kuiSaixataoM kao
sauiSaixat krnaa ,kumaaga-gaaimayaaoM kao saumaaga-gaamaI banaanaa AaOr AQaaima-kaoM kao Qama-t%va samaJaanaa
hO.
1 Aajakla BaI eosao laaoga ivaVmaana hOM , jaao is~yaaoM kao pZanao ka ivaraoQa kr rho hO.yao kOsao
laaoga hOM ?
k ,sauiSaixat laaoga #a kuiSaixat
ga kumaaga-gaamaI Ga saumaaga-gaamaI
2 s~I iSaxaa ka ivaraoQa krnaa kOsaI baat hO?
15
k hYa- kI #a p`sannata kI
ga ]llaasa kI Ga Saaok kI
3 s~I iSaxaa ka ivaraoQa krnao vaalaaoM ko Anausaar is~yaaoM kao pZanao sao @yaa haogaa?
k is~yaaoM ka ivanaaSa K gaRh sau#a ka ivanaaSa
ga samaaja ka ivanaaSa Ga doSa ka ivanaaSa
4 baDo baDo skUlaaoM AaOr Saayad kalaojaaoM maoM BaI iSaxaa pae laaoga iksaka ivaraoQa kr rho hO?
k QaUma`pana ka #a lahrI pdaqaao-M ka
ga Saas~ ga`MqaaoM ka Ga s~I iSaxaa ka
5 ‘sauiSaixat’ ka ivalaaoma Sabd caunakr ilai#ae \.
k AiSaixat #a kuiSaixat
ga iSaixat Ga inarxar
Aqavaa
K kaSaI maoM saMgaIt Aayaaojana kI ek p`acaIna evaM Ad\Baut prMpra hO.yah Aayaaoja na
ipClao k[- barsaaoM sao saMkTmaaocana maMidr maoM haota Aayaa hO.yah maMidr Sahr ko dixaNa maoM
laMka pr isqat h Ova hnaumaana jayaMtI ko Avasar pr yaha^M pa^Mca idnaaoM tk Saas~Iya evaM
]pSaas~Iya gaayana vaadna kI ]%kRYT saBaa haotI hO.[samaoM ibaismallaa #aa^M AvaSya rhto
16
hOM.Apnao majahba ko p`it A%yaiQak samaip-t ]stad ibaismallaa #aa^M kI Eawa kaSaI
ivaSvanaaqa jaI ko p`it BaI Apar hO.
1 kha^M pr saMgaIt ko Aayaaojana maoM p`acaIna AaOr Ad\Baut prMpra ivad\yamaana hO?
k idllaI #a kaSaI
ga Aagara Ga gvaailayar
2 saMgaIt Aayaaojana iksa maMidr maoM ikyaa jaata hO?
k iSava ko maMidr #a rama ko maMidr
ga saMkT maaocana ko maMidr Ga kRYNa ko maMidr.
3 saMgaIt Aayaaojana sao saMbaMiQat maMidr iksa idSaa maoM isqat hO?
k pUva- #a piScama
ga ]%tr Ga dixaNa
4 pa^Mca idnaaoM tk Saas~Iya evaM ]pSaas~Iya gaayana vaadna kI ]%kRYT saBaa iksa Avasar
Par haotI hO?
k hnaumaana jayaMtI ko Avasar pr #a kRYNa jayaMtI ko Avasar pr
ga rama jayaMtI ko Avasar pr Ga gaNaoSa jayaMtI ko Avasar pr
17
5 ]stad ibaismallaa #aa^M kI Eawa iksako p`it hO?
k gaMgaa #a kaSaI ivaSvanaaqa jaI.
ga hnaumaana Ga dugaa-
10 inamnaaMikt p`SnaaoM ko ]%tr paz ko AaQaar pr saMxaop maoM dIijae -
10
k Aaga kI #aaoja ek bahut baDI #aaoja @yaaoM maanaI jaatI hO.[sa #aaoja ko pICo
rhI p`orNaa ko mau#ya s~aot @yaa rho haoMgao?
#a Sahnaa[- kI duinayaa maoM Dumara^Mva kao @yaaoM yaad ikyaa jaata hO?
ga laoi#aka MmannaU BaMDarI ko vyai@t%va pr ikna ikna vyai@tyaaoM ka iksa $p maoM p`Baava
pDa?
Ga ikna mah%vapUNa- AavaSyaktaAaoM kI pUit- ko ilae sau[- Qaagao ka AaivaYkar
huAa haogaa?
= iWvaodI jaI nao @yaa @yaa tk- dokr s~I iSaxaa ka samaqa-na ikyaa hO?
18
11 inamnaaMikt pVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ]<ar ilai#ae -
5
Cayaa mat CUnaa ,mana haogaa du#a dUnaa.
jaIvana maoM hO saurMga sauiQayaa^M sauhavanaI
CivayaaoM kI ica~ gaMQa fOlaI manaBaavanaI:
tna sauganQa SaoYa rhI ,bait ga[- yaaimanaI ,
kuMtla ko fUlaaoM kI yaad banaI caaMdnaI.
BaUlaI saI ek CuAna banata hr jaIivat xaNa .
k kiva evaM kivata ka naama bata[e ?
1
#a Cayaa mat CUnaa sao @yaa ta%pya- hO ?
1
ga yaaimanaI baItnao ka Aqa- @yaa hO ?
1
Ga caaMdnaI iksaka p`tIk hO ?
1
= kiva Cayaa kao CUnao sao manaa @yaaoM kr rho hO ?1
Aqavaa
kho] la#ana mauina saIlau tumhara.kao naih jaana ibaidt saMsaara..
maata iptih ]irna Bayao naIkoM.gaur irnau rha saaocau baD jaI kMo..
19
saao janau hmaroih maaqaoM kaZa.idna caila gayao byaaja baD baaZa..
Aba AainaA vyavahirAa baaolaI.turt do! maOM qaOlaI #aaolaI..
sauina kTu bacana kuzar sauQaara.haya haya saba saBaa pukara..
k kiva AaOr kivata ka naama ilai#ae . . 1
#a kiva nao iksa BaaYaa ka p`yaaoga ikyaa hO ?
1
ga kiva nao iksa Cnd ka p`yaaoga ikyaa hO ?
1
Ga iksa rsa ka p`yaaoga huAa hO. ?
1
= yaha^M kaOna iksasao kh rha hO ?
1
12 inamnaaMikt p`SnaaoM ko ]%tr kivata ko AaQaar pr saMxaop maoM dIijae -
10
k saMgatkar ko maaQyama sao kiva iksa pkar ko vyai@tyaaoM kI Aaor
saMkot krnaa caah rha hO? 2
#a ‘knyaadana’ kivata ko maaQyama sao maa^M nao ApnaI baoTI kao @yaa @yaa saI#a dI? 2
20
ga ‘maRgatRYNaa’ iksao khto hOM , ‘kivata Cayaa mat CUnaa’ maoM [saka p`yaaoga iksa Aqa-
maoM huAa hO? 2
Ga laxmaNa nao vaIr yaaowa kI @yaa ivaSaoYatae^M bata[M-M hOM? 2
= maa^M kao ApnaI baoTI AMitma pU^MjaI @yaaoM laga rhI qaI? 2
13 pUrk puistka ko AaQaar pr ]%tr dIijae-
4
k dulaarI ka TunnaU sao p`qama pircaya kha^M AaOr kOsao huAa?
Aqavaa
#a lao#ak nao svayaM kao ihraoiSamaa ko ivasfaoT ka Baao@ta kba AaOr @yaaoM AnauBava
ikyaa?
14 inamnaaMikt maoM sao tIna p`SnaaoM ko ]%tr pUrk puistka ko AaQaar pr saMxaop maoM dIijae
6
k gaMtaok maohnatkSaaoM ka Sahr kOsao hO ? 2
#a p`akRitk saaOndya- ko AlaaOikk AanaMd maoM DUbaI laoi#aka kao ikna dRSyaaoM nao
21
JakJaaor idyaa ? 2
ga Aaja kI pIZI p`kRit ko saaqa kOsao i#alavaaD kr rhI hO? 2
Ga dulaarI TunnaU kI maR%yau pr ivacailat @yaaoM hao ga[- ?
#aND Ga
15 ivakasa Aapka CaoTa Baa[- hOjaao baahr Ca~avaasa maoM pZta hO.vah kusaMgait maoM pD gayaa
hO.kusaMgait sao bacanao kI baat samaJaato AaOr ]saka maaga-dSa-na krto hue p~ ilai#ae.
5
Aqavaa
Pa~ ivatrNa maoM Ainayaimatta vya@t krto hue mau#ya Dakpala kao p~ ilai#ae.
16 saMkot ibanduAaoM ko AaQaar pr iksaI ek ivaYaya pr inabanQa ilai#ae -
5
k p`dUYaNa kI samasyaa : BaUimaka , karNa , inarMtr vaRiw ,inayaM~Na kOsao ,]psaMhar.
#a maorI manaaorMjak rolayaa~a: BaUimaka , tOyaarI, PlaoTfama- ka dRSya , rola iDbbaaoM ka
dRSya ,, rolavao sToSanaaoM ko dRSya , ]psaMhar .
ga BaartIya pva- : BaUimaka , %yaaoharaoM ka doSa, , saMskRit ka dp-Na , Alaga Qamaao-M ko
Pava-, , ]d\doSya , ]psaMhar.
22
kond`Iya ivaValaya saMgazna erNaakulama saMBaaga
saMkilat prIxaa 2 p`itdSa- p`Sna p~ 2012 13 kI $pro#aa
ihndI A
kxaa dsavaIM
k`ma saM ivaYaya &anaa%mak baaoQaa%mak rcanaa%mak AMk
1 #aND k Apizt gaVaMSa 2 2 1 5
2 Apizt gaVaMSa 1 2 2 5
3 Apizt pVaMSa 2 2 1 5
4 Apizt pVaMSa 2 2 1 5
23
5#aND #a pd pircaya 2 1 2 5
6 vaa@ya rcanaa 2 1 2 5
7 vaacya 2 1 2 5
8 AlMakar 1 2 2 5
9#aND ga pizt gaVaMSa 2 1 2 5
10 pizt paz ko P`aSna 2 2 1 10
11 pizt pVaMSa 2 2 1 5
12 pizt kivata ko P`aSna 2 2 2 10
13pUrk puistka ko p`Sna 1 1 4
14 pUrk puistka ko p`Sna 3 1 1 1 6
15 p~ lao#ana 1 5
16 inabanQa lao#ana 1 5
kulaAMk 90
24
kond`Iya ivaValaya saMgazna erNaakulama saMBaaga
saMkilat prIxaa 2 p`itdSa- p`Sna p~ 2012 13kI AMk yaaojanaa
ihndI A
kxaa dsavaIM
inaQaa-irt samaya:3GaMTo inaQaa-irt AMk 90
kRpyaa jaa^Mca kr laoM ik [sa p`Xna p~ maoM 16 p`Xna hOM.
kRpyaa p`Xna ka ]<ar jaa^Mca Xau$ krnao sao phlao ]sa p`Xna ka k`maaMk AvaXya do#aoM.
25
inado-Xa: 1 [sa p`Xna p~ ko caar #aND hOM k #a ga Ga.
2 caaraoM #aNDaoM ko ]<ar donaa Ainavaaya- hOM.
3 yaqaasaMBava p`%yaok #aMD ko ]<ar k`maXa: dIijae.
4vat-naI evaM BaaYaa kI ASauwta ko ilae 1AMk kaTa jaaegaa.
5 ek hI galatI ko baar baar AMk na kaTo jaae.
6 yaid Ca~ ibanaa ASauiw ko ]%tr donao maoM saxama hOM tao pUNa- AMk ide jaae.
7 AiQaktma AMk 90 ide jaa sakto hOM.
#aMD k
1 inamnaaMikt gaVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar ilai#ae
- hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.
1 lao#ak kha^M janmao plao qao ?
Ga Apnao Gar maoM . 1
2 iksakI mamata pakr baDo hue qao?
Ga Apnao pDaoisayaaoM kI.1
3 lao#ak iksaka sammaana krto qao?
ga Apnao nagar ko laaogaaoM ka. 1
26
4 lao#ak @yaa samaJa rho qao?
k ik maOM Apnao maoM Aba pUra haogayaa hU^M.1
5 Baavavaacak saM&a vaalao Sabd cauinae.
k mamata manauYyata ApUNa-ta.1
2 inamnaaMikt gaVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar
ilai#ae . hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.
1 lao#ak nao iksao mahamaMidr maanaa hO?
#a samast ivaSva kao.
2 Apnao AMdr ko maMidr maoM iksao do#anao kI baat khI ga[- hO?
Ga manamaaohna $pI [-Svar kao.
3 [-Svar ka naUr hr saUrt maoM kba najar Aaegaa?
k jaba hmaarI Aa^M#aaoM maoM lagana kI saccaI pIr haogaI ,.
4 lao#ak ko Anausaar laaogaaoM kI Aa^M#aaoM pr kOsaa caSmaa pDa huAa hO?
Ga Qaaima-k kT\Trta ka caSmaa pDa huAa hO.
5 ‘A’]psaga- sao banao dao Sabd caunakr ilai#ae\.
ga , AivaSvaasa , AaOr AivaVa .
27
3 inamnaaMikt pVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar
ilai#ae . hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.5
1 ‘klama’ maanava kI iksa Sai@t ka p`tIk hO?
K maanaisak
2 ‘tlavaar’ maanava kI iksa Sai@t ka p`tIk hO?
k SaarIirk
3 klama ko bala pr iksao jagaayaa jaa sakta hO?
Ga idla , idmaaga ,Baavanaa kao .
4 kOsao jaIva sao bacanao ko ilae tlavaar caaihe?
#a ihMsak p`vaRi%t vaalao.
5 ‘hlaahla’ ka pyaa-yavaacaI Sabd hO –
k ivaYa
4 inamnaaMikt pVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar ilai#ae
hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.5
1 kiva nao jala knyaae^M iksao kha hO?
Ga lahraoM kao .
2 iksasao AQaIr haokr lahroM tIr kao CUkr p`sanna haotI hO?
ga samaIr .
28
3 kiva nao lahraoM kI @yaa ivaSaoYata bata[- hO?
k ]nako p`aNa ek saU~ maoM ba^MQao hue hOM .
4 ‘dukUla’ ka pyaa-yavaacaI Sabd hO
Ga vas~.
5 ‘kusaumaavaila saI pulaikt mahana’ maoM kaOna saa AlaMkar Aayaa hO?
#a ]pmaa
#aND #a
5 ro#aaMikt pdaoM ka vyaakriNak pircaya dIijae - hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt
hO.5
1 iSavaa dUQa pI rha qaa.saM&a ,vyai@tvaacak ,ekvacana ,puillaMga ,ik`yaa ka kta-.
2 vah p~ ila#ata hO. Anya pu$Yavaacak sava-naama , ,ekvacana ,puillaMga ,ik`yaa ka kta-.
3 vah gama- pUiDyaa^M #aa rha hO.gauNavaacak ivaSaoYaNa , ,ekvacana ,puillaMga ,
4 jagana Acaanak igar gayaa.rIitvaacak ikyaaivaSaoYaNa
5 ]sanao bahut #aanaa #aayaa.pirmaaNavaacak ivaSaoYaNa ,,AinaiScat pirmaaNavaacak ,bahuvacana.
6 inado-Saanausaar ]%tr dIijae - hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.5
1 inamnaaMikt vaa@ya maoM sao ]d\doSya AaOr ivaQaoya Ca^MiTe 1
maorI bahna ]d\doSya . AcCo pkvaana banaatI hO ivaQaoya .
29
2 inamnaaMikt vaa@ya maoM sao ]pvaa@ya Alaga krko naama ilai#ae 1
gaIta maoM kha gayaa hO p`Qaana]pvaa@ya.
kma- hI manauYya ka AiQakar hO AaiEat][email protected]&a AaiEat]pvaa@ya.
3 inamnaaMikt vaa@ya kao sarla vaa@ya maoM pirvait-t krko ilai#ae -
saubah vaalaI basa pkDkr Saama tk laaOTao.
4 rcanaa ko AaQaar pr vaa@ya ko naama bata[e -
k jaOsao hI kaya-k`ma samaaPt huAa ,saba laaoga Gar calao gae.imaEavaa@ya.
K maOMnao pIDa sao krahto ]sa vyai@t kao do#aa.sarla vaa@ya.
7 inado-Saanausaar ]%tr dIijae - hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.5
1 inamnaili#at vaa@ya ka vaacya pirvat-na kIijae . 1
Anaok kivayaaoM sao saundr kivatae^M ila#aI ga[- hOM.
2 inamnaili#at vaa@ya ko vaacya ka naama bata[e . 1
maOM baOz nahIM sakta.Baavavaacya.
3 kma-vaacya kao ktR-vaacya maoM badilae . 1
puilasa nao kla k[- caaor pkDo .
4 Baavavaacya maoM pirvat-na kIijae . 1
iBa#aairna sao saDk pr jaayaa jaa rha qaa.
30
5 vaacya pirvat-na krko naama bata[e . 1
mauJasao ptMga ]Da[- ga[-.kma-vaacya.
8 inado-Saanausaar ]%tr dIijae - hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.5
1 kavya kI SaaoBaa baZanao vaalao t%va kao AlaMkar khto hO.
2 ‘pIpr pat sairsa mana Daolaa ’ maoM inaiht AlaMkar ilai#ae.
]pmaa.
3 ‘SlaoYa’ AlaMkar ka ]dahrNa ilai#ae.]icat ko ilae AMk ide jaae.
4 ‘ tIna baor #aatI qaIM ,vao tIna baor #aatI hOM.’AlaMkar ka naama bata[e.
yamak
5 ‘Anaup`asa’ maoM vyaMjana vaNaao-M kI AavaRi%t ko karNa cama%kar haota hO.
Aqavaa
‘maanavaIkrNa’ AlaMkar maoM jaD p`kRit pr maanavaIya BaavanaaAaoM tqaa ik`yaaAaoMka
Aaraop haota
#aND ga
9 inamnaaMikt gaVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ilae sahI ivaklp caunakr ]<ar ilai#ae
-
31
hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.5
1 Aajakla BaI eosao laaoga ivaVmaana hOM , jaao is~yaaoM kao pZanao ka ivaraoQa kr rho hO.yao kOsao
laaoga hOM ?
k ,sauiSaixat laaoga
2 s~I iSaxaa ka ivaraoQa krnaa kOsaI baat hO?
Ga Saaok kI
3 s~I iSaxaa ka ivaraoQa krnao vaalaaoM ko Anausaar is~yaaoM kao pZanao sao @yaa haogaa?
K gaRh sau#a ka ivanaaSa
4 baDo baDo skUlaaoM AaOr Saayad kalaojaaoM maoM BaI iSaxaa pae laaoga iksaka ivaraoQa kr rho hO?
Ga s~I iSaxaa ka
5 ‘sauiSaixat’ ka ivalaaoma Sabd caunakr ilai#ae \.
#a kuiSaixat.
Aqavaa
K
1 kha^M pr saMgaIt ko Aayaaojana maoM p`acaIna AaOr Ad\Baut prMpra ivad\yamaana hO?
#a kaSaI
32
2 saMgaIt Aayaaojana iksa maMidr maoM ikyaa jaata hO?
ga saMkT maaocana ko maMidr
3 saMgaIt Aayaaojana sao saMbaMiQat maMidr iksa idSaa maoM isQat hO?
Ga dixaNa
4 pa^Mca idnaaoM tk Saas~Iya evaM ]pSaas~Iya gaayana vaadna kI ]%kRYT saBaa iksa Avasar
Par haotI hO? k hnaumaana jayaMtI ko Avasar
5 ]stad ibaismallaa #aa^M kI Eawa iksako p`it hO?
#a kaSaI ivaSvanaaqa jaI ko p`it hO.
10 inamnaaMikt p`SnaaoM ko ]%tr paz ko AaQaar pr saMxaop maoM dIijae -10
hr ]%tr ko ilae 2AMk inaQaa-irt hO.
k Aaga kI #aaoja ek bahut baDI #aaoja maanaI jaatI hO@yaaoMik Anaok kaya- saugama hao
gae. #aanaa banaanao , maSaIna calaanao jaOsao kaya-. [sa #aaoja ko pICo rhI p`orNaa ko mau#ya
s~aot poT kI Aaga hI haoMgaI.
#a Sahnaa[- kI duinayaa maoM DumaraMva kao yaad ikyaa jaata hO @yaaoMik narkT Gaasa yahI pa[-
jaatI hO ijasasao rID banaa[- jaatI hO. [saI rID sao Sahnaa[- fU^MkI jaatI hO.
ga laoi#aka MmannaU BaMDarI ko vyai@t%va pr maa^M , iptajaI , iSaixaka SaIlaa Aga`vaala
ka p`Baava pDa.iptajaI nao Gar maoM saBaaAaoM maoM Baaga laonao kI p`orNaa dI tao
iSaixaka SaIlaa Aga`vaala nao saaih%ya sao AaOr doSa kI isqait sao pircaya krayaa.
mMaa^M ko vyavahar nao ivad`aoh kao janma idyaa.
33
Ga kpDo saInao ,SaItaoYNa sao bacanao ko ilae vas~ banaanao ko ilae sau[- Qaagao ka AaivaYkar
huAa haogaa…
= iWvaodI jaI nao k[- tk- dokr s~I iSaxaa ka samaqa-na ikyaa hO .jaOsao AnapZ haonao
ka p`MmaaNa nahIM ,pZo ila#ao haonao ka p`maaNa hO.p`akRt baaola caala kI BaaYaa qaI.baDo baDo
ivaWanaaoM kao Saas~aqa- maoM harnaa pDa qaa.
11 inamnaaMikt pVaMXa kao pZkr pUCo gae p`XnaaoM ko ]<ar ilai#ae -5
hr ]%tr ko ilae 1AMk inaQaa-irt hO.
k kiva igairjaakumaar maaqaur evaM kivata Cayaa mat CUnaa.
#a Cayaa mat CUnaa sao ta%pya- hO puranaI sau#ad yaadaoM yaad krnaa.
ga yaaimanaI baItnao ka Aqa- hO sau#ad xaNaaoM ka baIt jaanaa.
Ga caaMdnaI sau#ad plaaoM ka p`tIk hO ..
= kiva Cayaa kao CUnao sao manaa kr rho hO @yaaoMik eosaa krnao sao mana maoM iCpa du#a
baZ jaaegaa.
Aqavaa
k kiva tulasaIdasa AaOr kivata rama laxmaNa prSaurama saMvaad.. .
#a kiva nao AvaQaI BaaYaa ka p`yaaoga ikyaa hO ..
34
ga kiva nao caaOpa[- Cnd ka p`yaaoga ikyaa hO ..
Ga vaIr rsa ka p`yaaoga huAa hO.
= yaha^M laxmaNa prSaurama saokh rho hOM..
12 inamnaaMikt p`SnaaoM ko ]%tr kivata ko AaQaar pr saMxaop maoM dIijae -
hr ]%tr ko ilae 2AMk inaQaa-irt hO. 10
k saMgatkar ko maaQyama sao kiva ivavaSa yaa &ana ko [cCuk vyai@tyaaoM kI Aaor
saMkot krnaa caah rha hO. .. . 2
#a ‘knyaadana’ kivata ko maaQyama sao maa^M nao ApnaI baoTI kao sacaot rhnao , saundrta
Par na rIJanao ,Aaga sao saavaQaana rhnao ,laDkI kI trh na id#anao kI saI#a dI
hO.
ga jaao na haokr BaI haonao ka AaBaasa krata hO ]sao‘maRgatRYNaa’ o khto hOM ,
‘kivata Cayaa mat CUnaa’ maoM [saka p`yaaoga Ba`Mma ko Aqa- maoM huAa hO.……. ..2
Ga laxmaNa nao vaIr yaaowa kI ivaSaoYatae^M bata[M-M hOM.ik vah vaIrta kI DIMgao nahIM
maarta ,yauwBaUima maoM yauw krko vaIrta id#aata hO. 2
= maa^M kao ApnaI baoTI AMitma pU^MjaI laga rhI qaI @yaaoMik ]saI ko saaqa Apnao
du#a sau#a baa^MTtI qaI ,vahI ]sako inakT qaI ,saaqaI qaI. 2
35
13 pUrk puistka ko AaQaar pr ]%tr dIijae-
]icat ]%tr ko AMk ide jaae.4
14 inamnaaMikt maoM sao tIna p`SnaaoM ko ]%tr pUrk puistka ko AaQaar pr saMxaop maoM dIijae
hr ]%tr ko ilae 2AMk inaQaa-irt hO. kula6AMk hOM.
6
#aND Ga
15 p~ ko p`a$p 1 AaOpcaairkta 1 ivaYaya 2 BaaYaa evaM vat-naI 1 AMk ide jaae.
16 saMkot ibanduAaoM ko AaQaar pr iksaI ek ivaYaya pr inabanQa ilai#ae -
5
BaUimaka 1 ivaYaya 2 ]psaMhar 1 BaaYaa evaM vat-naI 1 AMk ide jaae.