-
1
M
C
L
C
B Tt Tnh Khng
Li Gii Thiu
Li Tri n
Bng Vit tt
Biu
[0
1]
I. GII THIU
L do chn ti
1. Khng hong Chin tranh
2. Khng hong v Gia tng Dn s
3. Khng hong Sinh thi
4. Khng hong nn o c Con
ngi
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/01.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/01.htm -
2
5. Tc tin trin nhanh n Th
gii hin i
6. Vn Trao i T duy
Hng ngh
1. Trch nhim Th gii
2. Xu hng cc Tn gio
3. Xu hng c th ca Pht gio
a. Quan im Khng Gio iu
b. Quan im Tr tu
c. Quan im Lng tin
d. Quan im v Con ngi
e. Quan im Tnh khng
Bin php Gii quyt
[0
2]
II. KHI NIM B TT
nh ngha t Bodhisatta
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/02.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/02.htm -
3
(Bodhisattva)
nh ngha cc thut t:
1. Ch thin
2. A-la-hn
3. Thanh-vn
4. Bch-chi Pht
5. c Pht
Khi nim B-tt trong Kinh tng
Pali
1. T thi gian thi t S-t-a
Xut gia n trc khi Ngi gic
ng
2. T thi gian thi t S-t-a
Nhp thai n trc khi Ngi gic
ng
3. T cc c Pht Nhp thai n
trc khi Ngi gic ng
-
4
4. Tin thn ca cc c Pht
[0
3]
III. PHNG PHP TU TP
CA B TT TRONG KINH
TNG PALI
1. Thc tnh Bn cht cuc i
2. Tm cu Chn l
3. Trung o
4. Thin nh
5. Tr tu
[0
4]
IV. NGUN GC V S PHT
TRIN HC THUYT B TT
I THA
Khi nguyn dn n hc thuyt
B tt
1. Cc Khuynh hng Pht trin
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/03.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/03.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/04.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/04.htm -
5
trong Pht gio
a. i tha
b. Khi nim mi v c Pht
c. Tn (Bhakti)
2. nh hng cc Truyn thng
khc
a. o B-la-mn: Bhagavata v
Saiva
b. o th Thn la
c. o th Rng
d. Ngh thut Hy-lp
e. Tn gio v Vn ho Ba-t
f. S Truyn o gia cc B lc
mi
S Thng hoa Hc thuyt B tt
V tr v ngha ca Mahasattva
-
6
[0
5]
V. KHI NIM KHNG
TRONG KINH TNG PALI
1. Khng nh Khng vt th
2. Khng nh Mt thc ti
3. Khng nh V ng
4. Khng nh L Duyn khi hoc
Trung o
5. Khng nh Nit bn
[0
6]
VI. KHI NIM TNH KHNG
TRONG KINH IN I THA
Tng quan v Kinh in i tha
Kinh Bt nh Ba-la-mt
a. Kinh Kim Cang Bt nh Ba-la-
mt
b. Bt nh Tm kinh
Khi nim Tnh khng trong kinh
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/05.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/05.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/06.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/06.htm -
7
in i tha
1. nh ngha Tnh khng
2. Cc so snh ca Tnh khng
3. Nhng ngha ca Tnh khng
a. Tnh khng l Bn cht thc ca
Thc ti thc nghim
b. Tnh khng l L Duyn khi
c. Tnh khng l Trung o
d. Tnh khng l Nit-bn
e. Tnh khng vt ra ngoi ph
nh v khng th m t c
f. Tnh khng l nhng phng tin
ca Chn v Tc
Mi Lin quan gia hai khi nim
Khng v Tnh khng
[0 VII. B TT HNH
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/07.htm -
8
7] Khi Tn tm
Pht B tm
Tu Ba-la-mt
1. Mi Ba-la-mt trong Kinh in
Pali
2. Mi Ba-la-mt trong Kinh tng
Sanskrit
Vai tr Tnh khng trong B tt
hnh Gii-nh-tu
Phm hnh ca B tt Mi Lin
quan gia Ba-la-mt v a
[0
8]
VIII. C PHT QUA KHI
NIM PHT THN
Khi nim Pht thn trong Kinh
tng Pali
Quan im v c Pht Thi k
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/08.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/08.htm -
9
phn chia B phi
Khi nim Pht thn trong i
tha
1. ng thn
2. Ho thn
3. Php thn
S Lin quan gia ng thn, Ho
thn v Php thn
[0
9]
IX. KT LUN
Tnh ng nht trong Kinh in
Pali v i tha
S ng dng ca Khi nim B tt
1. Hc thuyt B tt trong s ci
thin C nhn v X hi
2. Hc thuyt B tt trong s nghip
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/09.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/09.htm -
10
Hong php
S ng dng ca Khi nim Tnh
khng
1. Tnh khng v Quan im v
Con ngi cng nh x hi
2. Tnh khng v Khoa hc
3. Tnh khng trong mi Lin quan
vi cc Tn gio khc
[1
0]
Danh hiu B tt trong ting
Phn v Trung Hoa
Sch Tham kho
-ooOoo-
B TT V TNH KHNG
TRONG KINH TNG PALI V
I THA
http://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/10.htmhttp://www.buddhanet.net/budsas/uni/u-tanhkhong/10.htm -
11
C hai khi nim su sc, tinh t v
ph bin trong tt c cc kinh in i-
tha (Truyn thng Pht gio Pht
trin) l B tt v Tnh khng. Tht ra,
hai khi nim ny c ngun gc t kinh
tng Pali (Truyn thng Pht gio
Nguyn thu). Ni cch khc, tc phm
ny nhm gii thiu quan im sng v
phng php tu tp thc tin tu
gic Tnh khng v minh chng vi
cc c gi nhng hc thuyt trong
Pht gio i tha v Nguyn thu
thc cht l cng ngun gc, bn cht
v mc ch. c gi cng s cm
nhn th no m thut t Tnh khng
nghe c v nh ph nh, bi quan
nhng chn ngha ca Tnh khng li
l nng lc chnh khin v B tt tr
-
12
nn tch cc v tn lng trong vic xy
dng mt th gii nhn tm ti y.
*
LI GII THIU
Trong kinh tng Pli, khi nim B-tt
(Bodhisatta) l ch cho t lc thi t
S-t-a xut gia n trc khi ngi
chng ng, hoc t khi ngi (hay cc
b tt) nhp thai n trc khi ngi
(hay cc b tt) gic ng hoc b tt l
kip trc ca cc c Pht. Vi th
k tri qua, khi i tha xut hin, khi
nim b tt trong kinh in Pli pht
trin tr thnh hc thuyt B tt
(Boddhisattva) vi l tng ch o
ng vai tr chnh trong phong tro i
tha.
-
13
Trong cc tn gio hu thn nh Thin
cha gio hay Hindu gio th Thng
hay thn Shiva c xem l ng ti
thng, ng sng to ti cao c nng
lc thng pht v chng sanh au kh
cn phi c nng lc siu nhin cu
ri Trong Pht gio, b tt c xem
nh bc i nhn, cc ngi cng l con
ngi bnh thng vn b chi phi bi
lut sinh dit, nhn qu tuy nhin, b
tt n lc chuyn ho nghip xu, au
kh ca chnh mnh v ch con ng
gii thot, li lc cho chng sanh bng
tt c tm lng t bi h x v lng,
ch cc ngi khng phi bt t hay
thng lnh, lm ch nh mnh ca
nhn loi.
-
14
Mt trong nhng phng php tu tp
ca b tt hay ng c chnh khin b
tt hnh b tt hnh (Boddhisattv-
cry) khng mt mi l tu gic tnh
khng. K tha khi nim khng
(Sunnat) trong kinh in Pali, tnh
khng (Snyat) trong i tha c
xem nh l mt thc tng Bt-nh, l
con ng dn n s ton tri l
duyn khi, trung o, nit-bn v nh
. Vi ngha , tnh khng c
xem nh nim cn bn ca i tha,
l mt khi nim tch cc m ngi
Long-th khng nh:
With Snyat, all is possible; without
it, all is impossible.1
-
15
Ngha l Do Tnh khng m cc php
c thnh lp, nu khng c Tnh
khng, th tt c php khng th hnh
thnh.
Edward Conze cng ni rng c hai
iu cng hin ln m i tha cng
hin cho t tng nhn loi, l vic
sng to ra l tng B tt v chi tit
ho hc thuyt Tnh khng.2
Trong tc phm B tt v Tnh khng
trong kinh tng Pli v i tha dch
t lun n Tin s Boddhisattva and
Snyat in the Pli Nikyas and
Mahyna Stras: An Analysis ca t-
kheo-ni Gii Hng, tc gi n lc
nghin cu v a ra nhiu dn chng
t nguyn bn kinh Pli cng nh Hn
-
16
tng so snh, chng minh mi lin
quan gia hai khi nim B tt v Tnh
khng. Thit tng y l mt tc
phm nghin cu nghim tc s gip
ch nhiu cho cc hc gi c tm huyt
mun tm hiu su v o Pht, c
bit v lnh vc ny.
Xin trn trng gii thiu.
Ngy 28, thng 3, nm 2006
Ho Thng Thch Mn Gic
Vin ch cha Vit-nam ti Los
Angeles, Hoa K
GHI CH:
1 The Middle Treatise, T 1564 in Vol.
30, tr. By Kumarajiva in 409 A.D.,
XXIV: 14; Nagarjunas Twelve Gate
-
17
Treatise, viii, Boston: D. Reidel
Publishing Company, 1982.
2 Edward Conze, Thirty years of
Buddhist Studies, London, 1967, tr. 54.
*
TH CA N
(Ha Thng Thch Mn Gic)
Tnh Khng nh sch vo lng
Trn gian cn li o hng cho con
Thng ngy tu hc mi mn
Ci ln mt ting vng bn ngn
nm.
(B tt v Tnh Khng)
Ngy 29 thng 03 nm 2006
*
-
18
LI GII THIU
Vo thng 10 nm 2005 ti Trung Tm
Tu Hc Vin Gic B o Trng,
n , ti nhn c nhng quyn
sch gi biu v tng ca S C
Gii Hng, gm: Boddhisattva and
Sunyata in the Early and Developed
Buddhist Traditions phin bn n hnh
ln th 2 ca nh xut bn Eastern
Book Linkers, Delhi; tip theo l quyn
B Tt v Tnh Khng trong kinh tng
Pali v i Tha; quyn Ban Mai X
n gm 3 tp; quyn Vn Nai, Chic
Ni Pht Gio v quyn X Li ca
c Pht sch dch t ting Anh.
Quyn B Tt v Tnh Khng ti chn
c trc. c sut my ngy mi
-
19
xong ca hn 500 trang sch v khi
gp sch li, ti c ni vi qu Thy,
qu C ti B o Trng lc y
rng: "y l mt lun n Tin S ng
cho im ti u". Ti khng bit khi
S C ra trng im my, khng thy
cp ni tiu s; nhng theo ti, sau
khi c sch xong, mi ngi chc c
th cng cm nhn c nh ti vy.
y l nhng l do:
Th nht a phn nhng lun n
nghin cu nh th c tnh cch kh
khan; nhng y ch trong vng 2
nm m sch xut bn v ti bn 2
ln (2004 v 2005). Nh th phi l
mt loi sch l, cha c ai vit v v
th m nhiu nh nghin cu mua
tham kho.
-
20
Th hai - Khi i vo ni dung mi thy
c ting Anh ln ting Vit, tc gi
so snh Tnh Khng theo hai truyn
thng Pali v i Tha rt cht ch,
hp l; khin thu ht c th hiu ca
ngi c.
Tnh Khng hay Khng Tnh
(Sunyata) vn l tn gi khc ca Chn
Nh, m Chn Nh th la s chp
ng v chp php; th m ngn ng
vn cn dng c chuyn ti Chn
Nh, qu l mt ngi bt ti tnh. Tuy
ngn ng dng mt cch dung d c
ting Anh ln ting Vit; nhng ni
dung th vt thot c tam gii. y l
mt lun n, mt tc phm hay.
-
21
Bt Bt Trung o ca Ngi Long Th
(Nagajuna) nh bt sanh bt dit; bt
thng bt on; bt kh bt lai v bt
nht bt d i chi li vi 8 s si
m ca: Sinh dit, thng on, kh lai
v nhn d. Vn khng mt v
chng khc - ngha l trong ci ny c
ci kia v trong ci kia hm cha ci
ny. iu y nht nguyn lun, nh
nguyn lun v Tam on Lun ca
Ty Phng kh b m snh ni vi t
tng ca Trung o y. Nu c, ch
nm phn hnh nhi h hc m thi;
ch khng th so snh phn hnh nhi
thng hc v ci v sinh hay v hc
c.
Pht Hc vn sng ngi ci tri
ng qua my ngn nm lch s, di
-
22
s gic ng ca c Pht, ri n cc
bc T S truyn tha t n nh
M Minh, Long Th, V Trc, Th
Thn ri n Trung Hoa nh Hu Vin,
Lm T, Bch Tng v Vit Nam nh
Vn Hnh, Khung Vit, Trn Thi
Tng, Tu Trung Thng S v.v... u
l nhng bc T S mt thi khi
ngn n chnh php, ging cao t
tng ca Tnh Khng nhp th;
nhng khng b i bin o ci ha;
m ngc li chuyn ha cuc i
ny t kh au i n an lc, gii
thot, gic ng, ging nh phm Thin
N Hin Hoa trong kinh Duy Ma Ct.
Khi hoa ri, hoa ch ng li ni vai
ca Thanh Vn; cn B Tt th mc
cho hoa ri; nhng tm ca B Tt th
-
23
khng m nhim; nn hoa t ng
phi ln i ni khc.
y tinh thn Bt nh, tinh thn Bt
nh, tinh thn tnh Khng ca hai
truyn phi ln trong Pht Gio t
ngn xa c S C Thch N
Gii Hng gii thiu qua nhiu
chng sch khc nhau. Khi qu v i
vo su ni dung ca tng trang sch,
s r bit iu . Nay S C nh cho
ti bn, bn ting Vit ti Hoa K v
mong ti vit li gii thiu v ti
ty h. V l trong sut nhng nm m
S C hc ti n cho n nm
2003 ra Tin S Trit Hc ti , ti
v Cha Vin Gic ti Hannover c
quc bo tr cho S C l mt trong
hng trm v hc v ng cng
-
24
nh s ra trng. Do nhn duyn y m
ti c c hi vit li gii thiu cho
S C v tc gi v tc phm ny.
Gio Dc vn l vn nhn bn ca
con ngi. Cy gio dc phi trng
trong hng 10 hay 20 nm mi c th
gt hi c kt qu v l li u t
ca rt nhiu ngi; nu mun Pht
Gio v x hi ny pht trin mt cch
ng b. Ti vn thng hay ni: "S
hc n khng lm cho con ngi gii
thot c; nhng nu mun m cnh
ca gii thot kia khng th thiu s tu
v s hc c". chnh l nguyn l
v cu cnh. Nay ti tui gn 60 nhng
vn cn ham hc hi. Do vy rt vui
khi thy qu Thy, qu C tui trn
di 40 va mi ra trng, mang kh
-
25
nng, s hc hi, s tu luyn, trau gii
gii c i vo i qua con mt t
bi v tr tu trong tinh thn Tnh
Khng ca o Pht, th mong rng
mt mai y hng hoa gii thot s
lan ta khp chn trn gian ny.
Ti c i li gii thiu v mong rng
khi i su vo phn ni dung, qu c
gi s thu hiu nhiu hn v mong
rng c c nhiu tm hn v tha
cho i v cho o c sng ngi
trn ci th ca ngy nay v mai hu.
Mong c nh vy.
Vit xong vo mt sng ma Xun nm
2006 ti th phng cha Vin Gic
c Quc.
-
26
Thch Nh in
Phng Trng cha Vin Gic,
Hannover, c quc
*
LI TRI N
Trong thi gian lu tr ti n-
theo hc kho Tin-s Pht-hc (Ph.D.)
ti trng i-hc Delhi, C Ho-
thng Tnh-Vin, HT Tr-Qung, TT
Nh-in, TT Minh-Chn, C TT
Minh-Thnh khng ch ng h con
bng vt cht v c tinh thn con
tm c hnh trang m yn tm theo
ui ton kho hc cho n ngy thnh
tu. Tht khng sao din t cho ht
lng mang n ca con i vi cc ngi.
-
27
Trong qu trnh nghin cu lun-n, ti
cng mun by t lng bit n n
Tin s I.N. Singh, v Gio s c vn
lun n vi phng php hng dn
khoa hc gip cho ti c tm nhn
khch quan, t tin v tinh thn t lc.
Ti cng mun by t lng bit n n
cc v Gio-s ca Phn khoa Pht-hc
trc tip hoc gin tip hng dn
ti trong sut thi gian t kho hc
Cao-Hc Pht-hc (M.A.) cho n nay.
Cng xin cm nim cng c tt c
qu thy c, thin-hu tri-thc v qu
Pht-t gip ti hoc bng cch ny
hay cch khc lun n c hon
thnh tt p m qu danh rt nhiu,
ni y khng th lit k ht.
-
28
Cui cng, ti cng chn thnh mang
n cc tc gi ca nhng quyn kinh
sch hay m ti c, trch dn v
tham kho trong tc phm nghin cu
ca mnh.
y l tc phm Lun-n Tin-s ti
trng i hc Delhi, trong lc dch ra
Vit vn, ti c sa cha, thm bt
cht t nhm lm sng t ngha. Mc
d ti c c gng rt nhiu nhng kin
thc v kh nng dch thut cn yu
km, tp sch vn khng sao trnh khi
nhng thiu st v hn ch nht nh.
Knh mong nhn c nhng li gp
chn tnh nhng ln ti bn sau tp
sch c hon ho v c ngha hn.
-
29
Ma thu ti k-tc-x WUS, Delhi,
n , 2005
Knh bt,
T-kheo-ni Gii Hng
*
BNG VIT TT
A AGUTTARA NIKYA
(Kinh Tng Chi)
BB BODHISATTVABHMI (B
tt a)
BDBS
L
THE BODHISATTVA
DOCTRINE IN BUDDHIST
SANSKRIT LITERATURE (
B tt trong Kinh in ting
Phn)
BGS THE BOOK OF THE
-
30
GRADUAL SAYINGS (Kinh
Tng Chi)
BIHP BUDDHIST IMAGES OF
HUMAN PERFECT (Hnh
tng Con ngi Siu vit ca
c Pht)
BKS THE BOOK OF THE
KINDRED SAYINGS (Kinh
Tng ng)
Bs BUDDHIST SCRIPTURE
(Kinh in Pht gio)
CPB THE CENTRAL
PHILOSOPHY OF
BUDDHISM (Tinh hoa Trit l
Pht gio)
D DGHA NIKYA (Kinh
Trng b)
DB THE DIALOGUE OF THE
-
31
BUDDHA (Trng b)
DCBT A DICTIONARY OF
CHINESE BUDDHIST
TERMS (T in Pht hc
Trung-Anh)
DPPN DICTIONARY OF PLI
PROPER NAMES (T in
Pali)
Dha DHAMMAPADA (Kinh Php
c)
EB ENCYCLOPAEDIA OF
BUDDHISM (Bch khoa Pht
hc)
EE THE EMPTINESS OF
EMPTINESS (Tnh Khng ca
Tnh khng)
EL THE ETERNAL LEGACY
(Gia ti bt dit)
-
32
GBWL A GUIDE TO THE
BODHISATTVAS WAY OF
LIFE (B tt Hnh)
GD THE GROUP OF THE
DISCOURSES (Kinh Tp ca
Tiu b)
I THE ITIVUTTAKA (Kinh
Pht thuyt Nh vy)
J JTAKA (Kinh Bn sanh)
LS THE LOTUS SUTRA (Diu
Php Lin Hoa kinh)
LSPW THE LARGE STRA ON
PERFECT WISDOM (Kinh
i Bt-nh)
Mt MAJJHIMA NIKYA (Kinh
Trung b)
Mhvu MAHVASTU (Kinh i-s)
MK MDHYAMIKA KRIKS
-
33
OF NGRJUNA (Trung
qun lun ca Long th)
MLS THE MIDDLE LENGTH
SAYINGS (Kinh Trung b)
PED PLI-ENGLISH
DICTIONARY (T in Pali-
Anh vn)
PP THE PATH OF
PURIFICATION
(VISUDDHIMAGGA) (Lun
Thanh-tnh o)
S SAYUTTA NIKAYA (Kinh
Tng ng)
SBFB STORIES OF THE
BUDDHAS FORMER
BIRTHS (Kinh Bn sanh)
Sn SUTTA NIPATA (Kinh tp)
SSPW SELECTED SAYINGS FROM
-
34
THE PERFECTION OF
WISDOM (Php thoi trong
Kinh i Bt-nh)
IKSAMUCCAYA (Lun
i tha tp B tt hc)
Vi VISUDDHIMAGGA (Lun
Thanh tnh o)
*
BIU
1. Tin trnh Pht trin nn Vn minh
Phng ty
2. Tin trnh thin chng (Jhnas)
3. Ba Tr
4. Mi hai Nhn duyn (Prattya-
samutpda)
5. Mi lin quan gia Duyn qun,
Khng qun, Gi qun v Trung qun
-
35
6. Bn loi Bin lun Ph nh
(Chatuskoti vinirmukta)
7. Chn
8. Nh qua ba Trnh khc nhau
9. Tc (Savti-satya) v Chn
(Pramrtha-satya)
10. Vai tr Tnh khng (nyat) trong
mi Ba-la-mt (Pramits)
11. Mi lin quan Gii-nh-tu vi
su Ba-la-mt
12. Mi Lin quan gia Cng c, Tr
tu, T lng vi Gii-nh-tu
13. Mi lin quan gia mi Ba-la-mt
v mi a (Bhmis)
-ooOoo-
-1-
GII THIU
-
36
L do chn ti
Con ngi qun rng mnh c mt
tri tim. Nu mnh i x th gii n
cn th th gii s p li nh vy.
Ngy nay, s nh ngha v nn pht
trin v tng trng cn phi c xem
xt li. Gi thit cho rng x hi cng
vn minh hn th con ngi cng tr
nn n c, lo lng, cng thng, s
hi v bt an hn. Khoa hc c
nhng kh nng to ra c v cht
lng ln s lng nhng cng cn c
v s ngi i ng vi d dy trng
rng, v s ngi cht m khng c
thuc men, v s tr con phi sm
dn thn i lm v ngng bt bc
chn n cng nh trng. Th gii
-
37
con ngi cng nghe thng bo nhiu
hn v hu qu ca s thoi ho gim
phm cht mi trng, nhim
Nhng trong khi , c ch u t
phng th v nhng cuc th nghim
ht nhn ngy cng tng nhanh, s
lng xe c c gii c sn xut v
s dng cng tng nhanh th din tch
ca rng rm nhit i cng b xm ln
ph hoi trm trng. Tm li, c th
ni ngn gn rng th gii hin nay
trn y nhng khng hong.
Trong k nguyn ca v tinh-truyn
thng v k thut tin trin, con ngi
gt hi nhng tin b ln trong lnh
vc khoa hc c th gii quyt
nhiu vn vt cht nhng cng
li nhiu vn khng gii quyt c
-
38
nh s au kh, ngho nn, bnh tt,
bt ng quan im, lng th ght,
lng ghen t, nghi ng v chin tranh.
Trevor Ling trong cun Buddha, Marx
v God (c Pht, Marx v Cha
tri)3 ni rng ngi phng Ty
to nhiu ca ci vt cht giu c,
nhng h cng git hng triu ngi
trong nhng cuc bng n tun hon
ca nhng cuc bo ng m h
thng cao vi nhng mnh danh
ca chin tranh v y cng l ln u
tin trong lch s loi ngi, con ngi
phi gip mt vi s hm do tiu
dit chng tc con ngi v tt c
nhng i sng trn hnh tinh ny
bng nhng chin tranh ht nhn, bom
nguyn t v nhng i loi khc.
-
39
V hm nay chng ta cng tha
nhn rng x hi chng ta nh mt
tng th, mt khi chm ngp y
nhng khng hong. Chng ta c th
c v nghe thy nhng biu hin v
s ca n mi ngy trn bo ch v
i radio. Chng ta ang gip mt vi
s lm pht v nn tht nghip cao,
chng ta b khng hong v nng lc,
v vn y t, nhim, v ln sng
khi dy ca nhng bo ng, ti c v
v s nhng tai ha mi trng khc.
Chng ta ang sng trong mt th gii
c mi lin h ton cu trong tt c
nhng hin tng mi trng, x hi,
tm l v sinh vt hc u ph thuc
ln nhau. V ngy nay chng ta tm
thy mnh trong tnh trng khng
-
40
hong nh hng su sc n ton th
gii. Chnh l s khng hong a chiu
v su sc m nhng kha cnh ny c
lin quan n mi mt trong i sng
ca chng ta nh sc kho, sinh k,
cht lng ca mi trng, kinh t, k
thut v chnh tr... Ni cch khc,
trong k nguyn ny con ngi chnh
ang gip mt vi nhng vn nh
chin tranh, tng dn s, nhim mi
trng, suy thoi o c, nh hng
t s trao i t tng ng v Ty,
s chuyn i nhanh n th gii hin
i
1. Khng hong Chin tranh
Fritjof Capra, tc gi ni ting ca
cun The Tao of Physic (o Vt l)
-
41
v The Turning Point (Bc Ngoc)4
cp v cuc khng hong chin
tranh rng con ngi d tr hng
ngn nhng v kh ht nhn ph
hu ton b th gii vi ln v cuc
chy ua lc lng v trang ang tip
tc vi mt tc khng khip.
Vo thng 11, 1978 trong khi Hoa k
v Lin bang S Vit ang hon thnh
cuc thng lng th hai ca h v
Hip c Gii hn Chin lc V kh,
Pentagon tung ra mt chng trnh
sn xut v kh ht nhn y tham
vng nht trong hai thp nin. Hai nm
sau , chng trnh ny pht trin
ln n cc im trong s bng n
qun i ln nht trong lch s: Ngn
sch 1,000 t la cho s phng th.
-
42
Chi ph cho chng trnh ht nhn ny
tht s gy y sng st.
Trong khi , mi nm hn 15 triu
ngi hu ht l tr con cht i v
thiu n, 500 triu ngi khc suy
dinh dng trm trng. Gn 40% dn
s th gii khng c nhng c s y
t chuyn nghip. 35% nhn loi thiu
nc sch ung, th hn mt na
nhng nh khoa hc v k s trn th
gii dn mnh vo k thut sng to
v kh.
S hm do ca chin tranh ht nhn l
mi nguy him nht m nhn loi ngy
nay ang gip mt 360 l v kh ht
nhn ang hot ng ton cu v hn
hng trm nhng k hoch tng t
-
43
tr thnh mi e do chnh cho hnh
tinh chng ta.5
Thc t, ngy nay th gii chia con
ngi thnh nhiu thc h khc nhau
theo khi quyn lc ca
chnh h, h cng hin hu ht
nhng tm tr v nng lc vo cuc
chin tn khc, tiu cc v v ch. Th
gii khng th no c ho bnh cho n
khi no con ngi v quc gia t b
lng tham mun ch k, t b tnh ngo
mn chng tc v ty sch nhng tham
vng ch k v quyn s hu v sc
mnh ca chnh bn thn h. S chia
ch thc h dn n mu thun.
thc h di nhng hnh thc a dng
nh chnh tr, tn gio, kinh t, x hi
-
44
v gio dc. thc h l mt s n
trnh khi thc t. N lm con ngi
thnh hung c v gi anh ta trong tnh
trng n l ca s cung tn v bo
ng.
V th, h tin rng cch duy nht
u tranh li quyn lc l ng dng
nhiu quyn lc na dn n nhng
cuc chay ua lc lng v trang gia
cc cng quc. V cuc cnh tranh
nng cao v kh chin tranh mang
nhn loi n chnh b vc thm nhanh
chng ca s t hu dit hon ton.
Nu chng ta khng lm g c i vi
vn ny, th chin tranh sp ti s
chm dt th gii, con ngi v mi
vt trn hnh tinh ny b tiu hu v
th gii s khng c k chin thng m
-
45
cng khng c nhng nn nhn duy
c nhng thy cht.
Chng ta cn thc mi thit hi ln
lao y, nu chng ta gii quyt
nhng vn ca chng ta v mang
hnh phc cng nh ho bnh n bng
cch chp nhn phng php c vn
ho ny v bng cch hy sinh lng t
ho kiu hnh nguy him ca chng ta.
Khi Lin hip quc c hnh thnh
sau nhng cn rng mnh ca chin
tranh th gii th hai, lnh t ca
nhng quc gia hp li k hip
c vi li ni khai mc l:
"T chnh tm con ngi m chin
tranh bt u, th cng chnh t tm
-
46
con ngi m thnh lu ca ho bnh
c xy p."6
2. Khng hong v gia tng Dn s
Tht khng th tng tng rng ch
trong mt thi gian ngn m dn s ca
th gii tng khng khip. Khng
th so snh vi bt c thi k no ca
lch s c i. Nhng nn vn minh
rng ln hin hu v bin mt
Trung , Trung ng, Chu phi v
Chu m c i. Khng c nhng iu
tra dn s ca nhng nn vn minh ny
thm ch l mc rt t. Dn s cng
nh mi th khc trong v tr b chi
phi bi chu trnh ca vng sanh v
dit. Trong vi ngn nm va ri,
khng c bng chng chng minh
-
47
rng vi ni trn tri t c nhiu
ngi hn by gi. S lng con
ngi hin hu trong nhiu h thng
th gii khc nhau tht s l v tn.
Mt trong nhng nguyn nhn chnh
ca s khng hong ny l dc vng
mnh m ca con ngi nh Ho
thng K.Ri. Dhammananda trong tc
phm What the Buddhist believe
(Pht t chnh tn) ch ra nguyn
nhn chnh ca vic tng nhanh t l
sanh sn l dm dc hoc kht i v
Ho thng a ra mt gii php cho
vn ny l:
"Dn s s tng nhanh hn, tr khi nu
con ngi bit ch ng lng kht i
ca chnh mnh."7
-
48
Nh th, s nh hng hoc trch
nhim ca tng dn s hu nh c
quy cho l s hng th dc lc thi
qu, hoc khng bit cc kin thc
khc hoc nhng mn gii tr tiu
khin lnh mnh c sn khc. S nh
hng hoc trch nhim ca tng dn
s l khng phi nh phn cho bt c
mt tn gio ring bit no hoc bt c
mt nng lc bn ngoi no nh qun
chng tin rng con ngi c Cha
tri hoc Thng to ra. Nu tin
rng Cha tri sanh ra tt c, th th ti
sao li c nhiu au kh nh ngho
nn, bun ru, chin tranh, i thiu,
bnh tt, tai ho ging cho nhng
chng sanh do ngi to? Tt c nhng
bin c khng may ny ph hu
-
49
mng sng con ngi l khng lin
quan n ca Cha tri hoc thch
bt thng ca mt s ma qu, thay v
vy ti sao Cha tri khng iu khin
dn s cho gim xung?8
3. Khng hong sinh thi
Mt nguyn nhn khc lm cho
nhiu ngi lo lng l nhng tai ha
m con ngi trn khp th gii phi
chu trong khong thi gian gn y.
iu ny chng minh rng by gi
bn thn thin nhin s gin d
t v ca mnh chng li con ngi vi
nhng hnh thc nh bo lt, hn hn,
ng t, ni la y l kt qu ca
s hu dit vi nhiu hnh thc a dng
ca h thc vt v h ng vt lm
-
50
cho mi trng b nhim v tng lai
bn thn qu t ny khng an ton.
Nh chng ta bit, khng hong nn
sinh thi hin ti l khng hong mi
trng bao gm: khng kh, nc, t
do nhng th nghim cht nguyn t,
th nghim nhng v kh ho hc,
nhng ga c t nhng x nghip cng
trnh v do bi s tng nhanh ca dn
s vv...
Gim c ca B -nhim nn sinh
thi trong bn bo co Hi phc li
cht lng ca nn sinh thi chng ta
(Restoring the Quality of our
Environment) ti y ban T vn Nn
sinh thi t chc vo thng 11, 1965
-
51
nh ngha thut t nhim nh
sau:
" nhim nn sinh thi l mt s thay
i bt li cho mi trng xung quanh
chng ta, ton th hoc phn ln - sn
phm ca con ngi qua nhng hiu
ng thay i trc tip hay gin tip
trong nhng mu nng lng, nhng
tng phng x, c ch vt l hay ho
hc v nhng t chc a dng khc.
Nhng s thay i ny c th nh
hng trc tip n con ngi hoc
ngang qua vic cung cp nc, hp
cht sinh vt hc v nng nghip ca
con ngi, nhng s hu hoc i th
vt l ca con ngi hoc nhng c
hi gii tr v thng thc thin nhin
ca con ngi."9
-
52
cp vn Nng lng nguyn t,
nh vt l hc ni ting Fritjof Carpa
ni rng:
"Nng lc phng x tit ra t nhng l
phn ng ht nhn th cng ging nh
nhng l sn xut bi phng x bom
nguyn t. Hng nghn tn nhng cht
c thi ra trong nn sinh thi do
nhng cuc bng n ht nhn v l
phn ng ht nhn trn ra. Khi chng
c tch lu trong khng kh chng ta
th, thc phm chng ta n v nc
chng ta ung to thnh bnh ung
th v nhng bnh di truyn hc tip
tc tng nhanh. Hu ht cht c nht
ca cht c phng x, cht ho hc
Pluton l c th phn hch, c ngha l
n c dng to bom nguyn t. V
-
53
vy, cng sut ht nhn v v kh ht
nhn c lin h cht ch, xut
hin vi nhiu hnh thc khc nhau
nhng u cng nh hng n mng
sng con ngi. Vi s tip tc pht
trin ca chng, rt c kh nng s
tiu dit ton cu mi ngy tr thnh
ln hn."10
i vi vn nhim nc v thc
phm, Fritjof Capra thm vo nh
sau:
"C nc chng ta ung v thc phm
chng ta dng b u bi mt s
lng cht c. Hoa k, s gia tng
thc phm tng hp, thuc tr su,
cht do v nhng cht ho hc khc
nh du t l hin nay mi nm c
-
54
ti hng ngn hp cht ho hc mi.
Nh l hu qu, cht c ho hc
tr thnh mt phn tng nhanh ca i
sng phong ph ca chng ta. Hn
na, s e da n sc kho chng ta
qua s nhim khng kh, nc v
thc phm l thy r rng nht, hiu
ng trc tip ca cng ngh con ngi
trn nn sinh thi t nhin. t thy
nhng hu qu hiu ng v cng nguy
him ny, con ngi ch nhn ra mi
y v vn cha c hiu hon
ton."11
Thm vo , vic s dng xng du
thi qu mi y a n vic bun
bn lu, cc tu ch du vi nhng s
c va chm thng xuyn, khin cho
mt s ln xng du b trn ra bin.
-
55
Nhng du b ny khng ch lm
nhim nhng b v bi bin Chu u
m cn ph hoi nhng sinh vt di
bin v v vy to nn mi nguy
sinh thi hc m nhng iu ny con
ngi vn cha hiu hon ton. Vic
to in t than th nguy him hn v
nhim hn in c lm ra t du.
Nhng m du di t to ra nhiu s
nguy hi cho nhng th m v s khai
m bng my to ra hu qu mi
trng trm trng, t nhng m
thng b hu b, mt khi than ht
hn, vi hu qu l s lng t ai
li b tan hoang. S nguy hi trm
trng hn tt c do vic t than l nh
hng n mi trng v sc kho con
ngi. Nhng k hoch t than
-
56
ti ra mt s lng khi, tro, kh v
nhng hp cht hu c, nhiu loi
trong chng c bit l cht c hoc
cht gy ung th. S nguy him ca
kh l cht ioxyt lu hunh c th lm
suy yu phi trm trng. Mt cht thi
nhim khc t vic t than l cht
Oxit Nito, n cng l thnh t chnh
lm nhim khng kh t khi t. K
hoch t than c th loi ra nhiu cht
Oxit Nito nh l vi trm ngn xe hi
ti ra Nguyn nhn chnh thng l
quy cho s hiu bit qu thin cn v
h sinh thi, kt hp vi lng tham
vng tt ca con ngi.
Los Angeles, 60 thnh vin ca
trng i hc Y khoa California12
cp nh sau: "S nhim khng kh
-
57
tr thnh mi nguy cho sc kho
i vi hu ht cng ng ny sut
trong nhiu nm". S nhim khng
kh lin tc khng ch nh hng con
ngi m cn ph v nhng h thng
sinh thi. N gy thng tn v git
nhiu cy ci v nhng s thay i
trong i sng thc vt ny c th to
ra s thay i mnh m v t s ng
vt m sng tu thuc vo nhng thc
vt ny.
V h tuyn b rng khng tnh n
s e da ca nhng thm ho ht
nhn, nn sinh thi ton cu v s
thng hoa i sng hn na trn hnh
tinh ca chng ta b nguy him
nghim trng v c th kt thc tt p
trong mt quy m ln ca tai ha sinh
-
58
thi ging xung. Dn s tng nhanh v
k thut cng nghip gp phn trong
nhiu cch lm suy thoi trm trng
nn sinh thi t nhin m trong
chng ta hon ton tu thuc vo. Hu
qu mang n l sc kho ca chng ta
v nhng ngi khc ang b nguy
him nghim trng.
iu r rng v chc chn l cng ngh
ca chng ta ang quy ry d di v
c th thm ch tiu dit nhng h sinh
thi m chng ta ang tn ti trong .
Chng ta c th hnh dung s nguy
him bit bao cho vn nhim mi
trng hin ti trn hnh tinh ny!
Khng c s an ton cng khng c s
cng bng c tm thy khp ni.
S khng bo m v khng an ton
-
59
tr thnh mt tai ng cng khp. Kht
vng chinh phc thin nhin
khng thnh cng trong vic em s
sung tc hoc ho bnh n cho mi
ngi. S nhim ny hn l mt hu
qu hin nhin ca mt nn vn minh
khoa hc hin i vi vn tc khng
khip, khng th kim sot c ca
nn pht trin cng nghip v kinh t.
Trong vng quay ngc li, nn vn
minh l kt qu ca nh cao t duy,
cch ngh v hng th nim vui. Nh
vy, nhng nguyn nhn chnh gy ra
khng hong mi trng nh c
cnh bo chnh l tham vng v v
minh ca con ngi.
4. Khng hong nn o c Con
ngi
-
60
Mt trong nhng cuc tranh lun kh
si ni phng ty hin nay, c bit
nc Hoa k l lin quan n vn
suy thoi nn o c.
Tht s rng nhng nc pht trin
chuyn bin nhanh tho mn tham
vng ca h, mang s giu c thnh
vng ngang qua s tin b ca tt c
thnh t k thut-khoa hc-vi tnh-
khng gian, h c gi l nhng x
hi lnh mnh, nhng vi s nghin
cu ng n, chng ta s thy rng
chnh nhng x hi ny b bnh
hon, vi t l cao ca nhng vn t
t, git ngi, du cn, bi bc, cn sa,
t nghin ru, ccain v nhng hnh
thc try lc trc tng khc vv S
nh hng tng nhanh cng vi vic
-
61
tng s lng ca ru, t t v
nhng tin b ca khoa hc v k thut
ph hu c s vng chc ca i
sng c tnh cch o c ca chnh
n S gio dc o c x hi
cng nghip th khng c coi trng.
Hu ht mi ngi ch c coi trng lm
th no t c nhiu tin. H nh
gi con ngi qua bao nhiu tin m
ngi y c c, bt k ngh nghip
v phng tin g. Trong nhng t
nc x hi ni m tnh chuyn ch,
ch ngha gio iu, ch ngha c nhn
v t tng b phi thnh hnh, th
phc li phn ln ca qun chng b
chuyn ch v tc ngi thiu s b
loi ra, tt c nhng ngun kinh t u
nm trong tay nhng ngi c quyn
-
62
lc. Cc khuynh hng x hi trn
cao gi tr vt cht, chuyn con
ngi thnh nhng ci my cho s sn
xut v tin th lao m khng mng
n l tng hoc o c.
Ni mt cch khc, nhng t nc m
cho l "dn ch, ho bnh v thnh
vng nht" ang tr nn b kh s vi
nhng bnh tt nguy him. Nh tm l
hc M ni ting Erich Fromn, trong
tc phm The Sane Society (X hi
lnh mnh) cho rng bc tranh n
gin ca mt x hi in cung lin
quan phn ln n nc Hoa k hn
nhng nc Chu u.13
khng nh iu ny, Erich Fromn
thm rng:
-
63
"Con ngi thng lnh thin nhin
v sn xut ngy cng nhiu nhng
ca ci vt cht tr thnh mt mc
ch ti cao trong i sng. Trong tin
trnh ny, con ngi chuyn mnh
thnh vt, i sng tr thnh ph
thuc vi vt cht, l b c thng
tr. Ngun gc ca vn ho phng
Ty, k c Hy-lp v Do- thi, coi
trng mc ch ca i sng, s hon
thin con ngi, con ngi hin i
qua s hon thin ca vt cht v kin
thc th no sn xut vt cht."14
V Erich Fromn i n kt lun rng
tuy nc Hoa k l cng quc, thnh
vng v tin b nht nhng li cho
thy mc ln nht v nn tinh thn
suy sp v mt thng bng.15
-
64
ng v mt tm l hc, khi i mt
vi nhng mt kh khn ngy cng
tng nhanh, con ngi cm thy hi
hp, lo lng, hoi nghi hn v v mun
lng qun thc t , bng cch h
lao vo th hng khoi lc i sng
v chn vi mnh trong t nghin ru,
thuc phin, git ngi v t vn
Tht l hp l, khi Erich Fromn gi
rng mc d c s tng nhanh trong
sn xut, tin nghi, k thut, khoa
hc phng Ty, nhng tht ra
hnh phc ca phng Ty ch da
trn vng tng ca y vt cht v
tin bc, t t con ngi cm thy mt
bn thn h v cm thy sng khng
mc ch, trng lng, n c n ni
-
65
h than ln rng th k XX l th k
con ngi cht.16
R rng cuc khng hong chin tranh,
tng nhanh dn s v nhim mi
trng to ra s nguy him cho con
ngi trn hnh tinh v lm suy thoi
o c dn n khng hong x hi
trong nhiu cch. Nhng cuc khng
b tn cng, nhng chin tranh, tham
nhng, ti c vi tr con, ph n v
ngi gi xy ra trong th gii ny
tht s l mt ni au kh, khng c
hnh phc sng v con ngi tr
thnh xa l, trung lp vi mi iu xy
ra trn th gii ny. Thi trung lp,
lnh m, tn bo lt mt con
ng cho mt kiu i sng nhn
tm, khng bnh ng v bo ng
-
66
ngay c c nhiu tin b khoa hc
nhng vn khng qun l c nh J.
Krishnamurti trong tc phm ni ting
Education and Signification of Life
(Gio dc v ngha ca cuc sng)
vit rng:
"Nhng tin b k thut gii quyt
tc th vi loi vn no ca con
ngi mt trnh no , nhng n
cng lm cho vn tr nn phc tp
v su hn. sng mt mc no
m khng quan tm n tng th
i sng l t to thm s au kh v
hu dit. Nhu cu ln nht v vn
nn nht ca tng c nhn l hi
nhp vo tng th i sng c th
gip cho v y ng u vi nhng
phc tp ang gia tng khng ngng.
-
67
Tt nhin, kin thc cng ngh s
khng c phng hng gii quyt
vn bn trong chng ta, nhng sc
p, xung t tm l v chnh v chng
ta thu nhn kin thc cng nghip m
khng c s hiu thu tin trnh tng
th ca i sng nn cng ngh tr
thnh mt phng tin t tiu dit
chng ta. Con ngi bit lm th no
chia ch bom nguyn t nhng nu
khng c tnh thng hin hu trong
tri tim th ngi y s tr thnh mt
qui vt."17
5. Tc Tin trin n Th gii
hin i
Th gii by gi chuyn nhanh vi mt
tc khng th tng tng c
-
68
trong thi hin i. Chng ta thy mt
s chuyn i nhanh trong hot ng
v t chc ca con ngi n ni
nhng vn tr thnh vn quc
t. Nhng c mt s kin khng th
chi b l nhng thnh t trong khoa
hc v k thut ph hu np sng
o c vng chc v chuyn con
ngi tri dt ti mt th gii xa l v
kh khn. Th gii ang thay i
nhanh n khng ng.
Tht ra, nhng thun li trong khoa
hc mang s gii phng n cho
loi ngi v lm giu thm nn vn
ho ca chng ta chng hn n lm
cho chn tri kin thc rng ra nhng
n cng lm cho cuc sng chng ta
-
69
tr nn phc tp v kh khn nhiu
lnh vc no .
6. Vn Trao i T duy
S thnh t ca ci gi l Vn minh
k thut khoa hc ca th k XXI
lm cho cc x hi trn th gii gn vi
nhau hn trc v c th p ng
nhng nhu cu v i hi ca nhau
hn. c bit vi s thnh t cao ca
k thut - khoa hc - vi tnh - khng
gian, phng Ty v ng, phng
Nam v Bc c th trao i ln nhau
v t duy, kin, cng nh cc mt
ca i sng nh tn gio, chnh tr,
kinh t, x hi, tm l v vn ho H
c th gp nhau v trao i ln nhau
trong mt phm vi rt ln v su sc
-
70
m trc cha tng c v chnh v
l do m nh vt l hc Fritjof
Capra thng gi l H bin ho- mt
s chuyn i su sc trong t duy,
khi nim v gi tr hnh thnh mt
ci nhn c bit v thc t v ng
cho mt s ghi ch ngn v lch s ca
s trao i nh sau:
"H bin ho by gi ang chuyn i
thng tr nn vn ho ca chng ta
vi hng trm nm, sut trong thi k
n hnh thnh x hi phng Ty
hin i v c nh hng ng k
n nhng phn cn li ca th gii.
M hnh h bin ho ny bao gm mt
s nhng tng, gi tr kt hp
vi nhng dng khc nhau ca nn vn
ho phng ty, bao gm s Cch
-
71
mng khoa hc, s Khai sng v Cch
mng cng nghip. Chng bao gm
lng tin trong phng php khoa hc
nh l mt s tip cn ng n duy
nht i vi kin thc, lng tin v v
tr quan nh l mt h thng c kh
bao gm nhng khi hp nht vt cht
c bn, s tn ti v lng tin qua s
pht trin k thut v kinh t t
c vt cht v tn."18
Nh x hi hc Pitirim Sorokin19
ch gii m hnh h bin ho hin i
nh l mt phn ca tin trnh nht
qun, mt giao ng lin tc ca nhng
h thng gi tr c th thy trong x hi
phng Ty. Sorokin bt u tho
lun v vic nh gi li cc gi tr m
-
72
khng g ngoi qu o thuyt ng
lc ca vn ho v x hi.
Bng I
Tuy nhin, ngy nay trong qu trnh
bin i tm hiu ln nhau gia nhng
nn vn ho ang tip tc vi ni, th
s hp nht ca th gii lm cho
nhiu x hi con ngi v thc h a
dng cng ni bt hn, gy ra s cng
thng v i khng cha h thy trong
tt c lnh vc ca i sng. Thi i
ton cu sp n ang to ra mi bt
ng, to ra s truy tm ci gi l ng
nht hn v ho hp hn. S khc bit,
i lp v mu thun gia cc thc
h, nhng h thng gi tr v cch suy
-
73
ngh a dng tr nn cng nhiu hn
trn khp th gii. Mi nn vn minh
hay vn ho c kt cu vi nhiu gi
tr a dng, mt s gi tr cn bn v
mt s thng thay i. Nhng gi tr
v tng ny c th khc nhau thm
ch trong cng mt nn vn ho bt
c giai on no theo s thay i bt
thng ca v tr a l hoc s thay
i thi gian theo h t tng ni bt
ca thi i.
X hi con ngi mt khi duy tr
nhng mu tri thc v vn ho ca
chnh h m by gi kt hp vi
nhau trong mt dng ln mnh x y
ca lch s th gii, to thnh nhng
ln sng v hm h va mnh di ngc
li nhau. S ng b ho ton cu bng
-
74
nhng cng ngh vn chuyn v thng
tin i hi tt c mi ngi ng vai
tr quan trng trong din n chung
ca lch s th gii v hy vng rng h
thc c vai tung ca h trn ngh
thut sn khu ny. Tuy nhin, ch sau
khi nhng phn chia v i lp c
khc phc th chn tri tinh thn mi
ca nhn loi c m ra: mt cuc
sng chn tht ho hp vi nhau.
Chng ta bit r rng lch s th gii s
khng n gin c thnh lp nu
khng c nhng lc lng lao ng
ca s tin b k thut khoa hc v lc
lng hot ng ca tinh thn bn
trong thm tm con ngi.
-
75
Lm th no chng ta tm thy mt
nn tng tinh thn chung trong th gii
a nguyn m khng lm tn hi
nhng c trng c o ca mi
truyn thng vn ho v tinh thn? y
cng l mt trong nhng vn khn
cp m nhn loi ngy nay i mt.
Hng ngh
1. Trch nhim Th gii
S khng hong ca con ngi qu su
sc v gy kinh s n ni nh
hng tt c nhng lnh vc x hi
trong nhng mi lin quan t c th
trong gia nh n cng ng ca c
th , khng ni no trn tri t ny
thot khi s nguy him ca nhng vn
khng th rt lui ang e da chnh
-
76
s hin hu trn tri t nh vy. iu
ny bao gm nhiu khi nim mi ca
nhng mi quan h v rng buc trong
x hi tc ng n quan im gio
dc ton cu v ch iu ny mi c th
lm gim i tnh cht hn hp ca ch
ngha dn tc v ch ngha b quyn
ca cng quc bt ngun t nhng
vng ln qun ca mi th hn, nn
phn bit chng tc v nhng thnh
kin bp cht bn cht thin trong
chng ta, trong tt c tn gio v trong
vn ho (gp phn hnh thnh nhng di
sn phong ph cho mi thi i). Nu
chng ta hy vng mang ho bnh n
cho chnh mnh v ngi khc, th
chng ta nn khp mnh vo k lut
-
77
trong mt cch no mang li
hnh phc v ho bnh chn tht.
hiu nhng khng hong vn ho
a dng, chng ta cn phi chp nhn
mt tm nhn rng ln v thy chnh
mnh trong ng cnh ca s tin ho
vn minh con ngi. Chng ta phi
chuyn quan im ca chng ta ti mt
hng tt p hn.
2. Khuynh hng Tn gio
Nh chng ta thy mc d k thut v
khoa hc c tin b nhiu nhng
khng th chuyn i cm ho tm tr
con ngi. Khoa hc c th gii quyt
nhng vn tc thi, c th nui
dng nhiu ngi, m c nhiu
ngi hn nui dng; Khoa hc c
-
78
th ko di mng sng con ngi
nhng ngc li khoa hc cng c
nhiu phng php hiu qu hn
ph hu mng sng con ngi. Theo
Robert F. Spencer trong tc phm The
Relation of Buddhism to Modern
Science(Mi quan h Pht gio vi
Khoa hc hin i) ni rng:
"Quan im ngy nay cho rng khoa
hc khng g khc hn l mt phng
php v tm cch o su p ng
nhng vn v cu hi v trng thi
tuyt i ca vn mnh con ngi. y
l quan nim lm lc, v n hnh thnh
mt khoa hc gio iu m ni
khng c mt ca tc ng tn
gio."20
-
79
V vy, mc ch ca khoa hc l vt
cht tha mn tham vng ca con
ngi hn l tinh thn ci thin o
c con ngi. gii quyt nhng s
khng thng bng hin nhin ny gia
khoa hc, cng ngh, o c v tinh
thn, th khng c cch no khc l tr
li nn tng ca trit hc i sng m
A.J. Toynbee din t nh sau:
"Ti tin rng hnh thc ca mt nn
vn minh l s biu hin tn gio ca
n v l mt nn vn minh c
quyt nh trn nn tng tn gio."21
Ngha l tn gio ng dng cho nhng
nhu cu tinh thn ca con ngi v l
c s ca nn vn ho nc nh
H.G. Wells trnh by rng:
-
80
"Tn gio l phn trung tm ca nn
gio dc xc nh t cch o c
ca chng ta." 22
Kant, nh trit hc c ni ting pht
biu rng:
"Tn gio l nhng nguyn l o c
nh l lut l khng c vi phm." 23
V thng ip ca c Pht v i
sng o c tn gio nh sau:
"Khng lm cc iu c,
Gng lm cc vic lnh,
Gi tm trong sch.
li ch Pht dy."
(Sabba ppassa akaraam, kusalassa
upasampad, sacittapariyodapana,
eta buddhna ssana).24
-
81
Ni rng hn, chng ta nn hiu rng
tn gio nu tht s l tn gio cn
phi ly ton con ngi lm trung tm
ch khng phi ly mt lnh vc no
ca i sng con ngi. Con ngi
tt ngha l mt ngi phi theo tn
gio ca mnh, bit rng s khng c
hnh phc v ho bnh no trn tri t,
khi ni cn c s ngho nn, i
kht, bt bnh ng v n p, nn phn
bit chng tc, s bt lc, s khng
cng minh, ni s hi, s khng tin cy
v nghi ng ln nhau. Lng t trng
khng gy chin tranh vi k khc l
cn thit i vi hnh phc nh thc
phm v nu khng cn c s t
trng th h khng th t c s tin
trin y nhn cch ca h.
-
82
Tuy nhin, mt s kin khng th ph
nhn rng khng phi tt c tn gio
u hu dng v tt cho mi ngi.
Nhng lch s l mt bng chng khi
mt tn gio no thnh cng trong
vic p ng nhu cu tn ngng, tu
tp c th tht s dn con ngi n
thn v tm an lc, th tn gio tn
ti v sng lu di. Tn gio a nguyn
cng l mt hin tng tn gio v vn
ho ni bt trong thi i chng ta v
mt trong nhng vn quan trng
c cc nh tn gio v nh t tng
ca mi truyn thng cp n. Tn
gio a nguyn l mt vn thng
thng thch thc vi mi tn gio
trong k nguyn ca chng ta nhng
mc nghim trng v s thch thc
-
83
ca n th khng phi l ng nht tt
yu vi tt c tn gio.
Tuy nhin, ng v phng din khc
bit gia Thin cha gio v Pht gio,
mc d trong vi th k trc kia,
Thin cha gio ng u vi vn
tn gio a nguyn, v trong vi th
k gn y, hng c s c quyn
tn gio Chu u v Chu m. Ch
mi y, vi s sp quan im
Chu u trung tm th gii v s pht
trin nhanh ca quan h tng tc quc
t trong nhiu lnh vc ca cuc sng
con ngi, nhng tn C c n v
ln na thy thc t mnh m ca tn
gio a nguyn. H mi nhn ra s tn
ti tn ngng v gi tr ca nhng h
thng tn gio-khng phi Thin cha
-
84
gio, khng ch cc nc ngoi m
cn Chu u v Chu m. Th l i
vi nhng tn C c, tn gio a
nguyn by gi xut hin nh l
mt thch trm trng i vi thuyt
mt thn ca Thin cha gio.
Mc khc, Pht gio ngang qua lch s
lu di tn ti v tri rng khp
Chu trong mt bi cnh a tn gio:
n , Pht gio cng tn ti vi
B-la-mn gio, o Lo th v nhiu
hnh thc khc ca o Hindu; Trung
hoa, Pht gio kt hp vi Khng gio
v Lo gio; Nht bn, Pht gio ho
nhp vi Shinto v Khng gio... V
vy, i vi hu ht cc Pht t, a
tn gio khng lm chn ng nh
cc con chin Thin cha gio.25
-
85
Trong s ni kt gii quyt nhng
vn khng thng bng trong tn
gio, khoa hc, kinh t trn, Albert
Einstein - nh khoa hc ni ting vi
Thuyt Tng i ca th k XX c
li khuyn rt khn ngoan rng chng
ta nn kt hp tn gio v khoa hc
nh sau:
"Khoa hc ch c sng to t nhng
ngi hon ton hng n chn l v
hiu bit. Song iu ny xut pht t
phm tr tn gio v t nim tin v
nhng quy lut gi tr ph hp vi
cuc sng thc ti, ngha l c th l
gii suy lun. Ti khng th hiu
mt nh khoa hc chn chnh li khng
c lng tin su sc . Trng thi ny
c th din t qua hnh nh: khoa hc
-
86
khng c tn gio th qu qut, tn
gio khng c khoa hc th m lo."
26
Trong khi Trevor Ling, gio s dy
mn Tn-gio-hc trng i-hc
Manchester t hi rng: "Sau cuc
chm trn ny, tn gio no c th
thch hp nht?" Theo ng ta, tht l
rt hu dng tr li cu hi ny vi
s tham kho v Pht gio. Mt, bi v
Pht gio l mt mu tn gio c
nhiu ngi cng nhn l tng hp
vi xu hng th tc hin i hn l
cc tn gio khc v mt khc, cuc
gp g vi ch ngha th tc, s bin
ci t tng ca n i vi Pht gio
nh l s th thch v iu ny i vi
cc tn tn gio khc k c Pht t
-
87
c v c ngha ng k.27 Cng cng
ny, Tin s Radhakrishman nhn
mnh rng:
"Pht gio thu ht c t tng hin
i, bi l Pht gio l khoa hc thc
nghim v khng da trn bt c gio
iu no."28
3. Khuynh hng C th ca Pht
gio
Thit ngh, iu m chng ta cn
khc phc nhng khng hong a dng
l khng ch bng nng lc m cn l
s thay i su sc v gi tr, thi v
cch sng tng ng vi hon cnh
hin ti, Pht gio ( ) c bit i-
tha ( ) hoc B-tt tha (
-
88
) vi hc thuyt Tnh-khng ( )
v T bi ( ) dng nh l thch
hp vi iu ny.
Nhn vo lch s, chng ta c th thy
c hai khi nim rt su sc, t nh v
nh hng rt nhiu n cc kinh in
i-tha ( ), l khi nim
B-tt ( ) v Tnh-khng ( )
nh kinh Kim-cang bt-nh ba-la-mt
( ) dy rng:
"Cha bao gi ri b tt c chng
sanh v thy nh tht cc php l
khng."29
Vo khong th k I, II trc ty lch
(sau khi c Pht nhp nit bn 3, 4
-
89
th k), i-tha bt u pht trin
v hc thuyt B-tt (Bodhisattva)
c k tha t khi nim B-tt
(Bodhisatta) trong kinh in Pli tr
thnh l tng ch o ng vai tr
chnh trong phong tro i-tha ny.
Hc thuyt B-tt c t t chuyn
n pha ng-bc nh Chu , i
hn, c bit l Trung hoa, Nht bn
v Vit nam V quan im ca l
tng B-tt ( ), mt hnh
thc ca i-tha Pht gio c cho
n v nh hng rng n mi tng
lp ca i sng qua cc mt tn gio,
chnh tr, kinh t, x hi, tm l v vn
ho t thi c i n thi hin i nh
Edward Conze ni rng c hai iu
cng hin ln m i-tha cng
-
90
hin cho t tng nhn loi l vic
sng to ra l tng B-tt v chi tit
ha hc thuyt Tnh-khng.30
Tuy nhin, c nhiu iu m chng ta
cn phi khng nh hiu su hn v
mc ch ca Pht gio cng nh
ngha v s thch ng ca khi nim
B-tt v Tnh-khng ny nh sau:
a. Quan im khng Gio iu
Nh chng ta bit, Thin cha gio l
mt tn gio cu ri trong khi o Pht
l con ng tu gic. Ni mt cch
khc, s gii thot ca Thin cha gio
l cu gip khi ti li ngang qua v
Cu tinh, da trn nhng gio iu no
m tn phi tin tng nu h c
m c ln thin ng sau khi cht.
-
91
Trong tn iu ca Apostle lit k
nhng lng tin nh vy v trong
Crossing the Threshold of Hope, John
Paul II a ra nhiu tn iu v
tuyn b rng chng l ti hu m
nhng con chin Thin cha gio ch
phi tun theo hoc t chi.
V cng trong nhng tn gio phng
Ty, ngi ta tin rng Cha tri c
nhng thuc tnh ca cng l, hoc s
cng bng nh quan ton, hoc tnh
yu hoc lng nhn t, tha th. Cha
tri l sui ngun cng l, nh vy mi
iu Cha tri lm u c tin cy l
ng n. Li phn quyt hoc gio
iu ca Cha tri l hon ton ng
tuyt i, nhn quyn ch c nh
ngha di s phn x ca Cha tri.
-
92
Khi nim cng l hoc s cng bng
l mt thanh gm hai li. Mt mt,
n gip mi th phi ng theo th t,
nhng mt khc n phn bit r rng
gia chnh v bt chnh, ha hn cho
ngi chn chnh mt hnh phc vnh
vin, nhng s kt n ngi bt chnh
b s trng pht vnh cu. Hn na,
Cha tri trong nhng tn gio X-mt
khng ch l mt Cha tri tuyt i
trong ngha bn th hc m cn l
mt v Cha tri ch thc v sng
ng, ngi dy con ngi qua sch
Phc m ca Cha v yu cu con
chin phi p li.
Theo hc thuyt ca mt s tn gio,
ngang qua lng tin tuyt i vo ng
Sng to hoc Cha tri, s truyn
-
93
thng gia nhng tn v Cha tri
hoc ng sng to c thnh lp v
nhng con chin s c ngi ban n
cho may mn hay hnh phc trong hin
ti cng nh tng lai.
c Pht khng ng h quan im cho
rng nhng nghi l v nghi thc ca
tn gio l phng tin duy nht cho
con ngi gii thot.
Theo c Pht, s pht trin gii-nh-
tu l nhng yu t quan trng trong
i sng phm hnh a n gii thot
ti hu.
Ngi ch ra rng ngi c o phi
sng mt i sng v hi, khng th
ch trch, knh trng, ng n, cao
thng v thanh tnh. Hnh ng cu
-
94
nguyn dng cng l vt hoc tun theo
tn iu bn thn n khng lm cho con
ngi thnh c o hoc t c s
hon thin gii thot.
c Pht khuyn chng ta trnh xa
nhng hnh ng ti li. Nh th s
mang li an lc cho cc chng sanh ch
khng phi bi v s Cha tri hay s
b phm vo nhng gii iu ca Cha.
c Pht ch l bc o s, ngi
ch cho con ngi c lng tin vo tr
tu ca chnh mnh. Ngi khuyn
chng ta khng nn tr thnh n l cho
nhng i tng bn ngoi, tri li phi
pht trin nhng nng lc n tng bn
trong chng ta vi lng t tin.
b. Quan im Tr tu
-
95
iu m chng ta gi l tr tu, l s
hiu v suy ngh ng thy cc php
nh tht. Trong kinh Php-c, c
Pht nhn thc v hu qu ca
ngi khng c tr tu nh sau:
"m di i vi k mt ng, ng xa
i vi l khch mi mt. Cng th,
vng lun hi v tn i vi ngi ngu
khng hiu chnh php ti thng."
(Dgh jgarato ratti, dgha santassa
yojana,
dgho blna sasro, saddhamma
avijnatam).31
y l ting than van thng thit ca
ngi tm cu hnh phc, chn l ti
hu vnh vin. Chnh s kht ngng
ny l mt cm hng sng ng cho s
-
96
xut hin cc nguyn l trit hc, o
c, tm l cng nh nhng t tng
tn gio trn th gii.
Nu ngha ca tr tu ny l vng
theo Cha tri ngha l lng tin, l tn
iu cn bn ca cc tn gio khc th
c Pht dy rng lng tin nh vy
khng hng dn Pht t tiu dit cc
phin no, hoi nghi, kht i, phin no
v au kh, cng khng dn con ngi
i n hnh phc chn tht. Lng tin
m ch da vo tr tu, tu tp, t kinh
nghim v n lc ca chnh bn thn
th v y mi c th t t b au kh
duy tr th gii hnh phc, thnh vng
v ho bnh cho v y v mi ngi
trn hnh tinh ny. l l do K.N.
Jayatillaka trong tc phm ni ting
-
97
Early Buddhist Theory of Knowledge
(Tri thc lun trong Pht gio Nguyn
thy) vit rng:
"i vi ngi c tr, c Pht dy
rng khng nn chp nhn li tuyn b
ca bt c ai da trn quyn lc m
khng xem xt n trc. V y hy nn
qun st n bng chnh tr tu v kinh
nghim ca chnh mnh vi mc ch
qun chiu mi quan h ca chng i
vi chn l, ri mi chp nhn. V
nht nh ch tr li bng kinh nghim
ca chnh mnh."32
Trong kinh Trung b c mt cu rt
hay bin chng cho vn tr tu
nh sau: Chnh php ca ta khng
phi l n tin m n thy v tu
-
98
tp. R rng rng thng ip ny rt
n gin, y ngha v thc tin,
chng minh c Pht nh gi cao
khi nim bit v thy hn l thun
lng tin v y l mt trong nhng
im khc nhau gia Pht gio v cc
tn gio khc. c Pht dy thm rng:
"Ai y tr v hnh s l bc ti cao
gia tri v ngi."
(Vijjcaraa-sampanno so seho
devamnuse).33
c. Lng Tin
Trong Pht gio, khng c nghi thc
trang trng ca l ra ti mc d c
hi ging vi hnh thc quy y ca
Pht gio. Tht ra, l quy y cng ch l
phng tin nhng Pht t chp
-
99
nhn c Pht nh mt bc thy ch
ng, chnh php nh chn l nh
tht hay con ng i n i sng gii
thot an lc v tng chng l nhng v
i theo con ng phm hnh .
Nim tin (Saddh, ) ca Pht t
ng ngha vi nim tin c tr tu dn
dt tin tng ba ngi bu (Tam bo) l
ni xng ng nng ta. Ni y
khng c lng tin m qung, cng
khng c phi tin hoc b a y.
Tht ra, c nhng trng hp khi t
ca nhng o s ny t b thy ca
h v hng lng trung thnh ca h
mun n quy y vi c Pht. c
Pht can ngn v khuyn h nn suy
ngh k hn na. Khi h c khng
-
100
khng theo h th c Pht khuyn
h nn tip tc gieo trng cng c v
tn tm vo cc bc thy ca h.
on vn bt h trong kinh Klma
dy bi hc ng ghi nh nh sau:
"Ny Klma, ng c th nghi ng, c
th lng lc. Hy vn nghi ng
khi ln. Ny Klmas hy t hi
mnh: Ch c tin v nghe theo li ngi
ta ni, hoc do n i, hoc do kinh
tng truyn tng. Ch c tin v l s
bt chc, hp l hoc s suy din cn
ct. Ch c tin v l s ph hp vi
ch trng, hoc xut pht ni c
quyn uy hoc v bc sa mn l thy
ca mnh. Nhng Klmas, khi chnh
ng t bit: nhng iu ny l khng
-
101
ch li, ng khin trch, b ngi tr
ph bnh; nhng iu ny khi thc
hnh s gp phn sinh ra s mt mt
v au bun th tht s nn t b
chng, Klmas."34
(Ala hi vo Klm kakhitu ala
vicikicchitu. Kakhniye va pana vo
hne vicikicch uppann. Etha tumhe
Klm m anussavena m
paramparya m itikirya m
piakasampadnena m takkahetu ma
nayahetu m kraparivitakkena m
dihinijjhnakkhantiy, m
bhavyarpatya m samao no gar ti,
yad tumhe Klm attan va
jneyythaime dhamm akusal ime
dhamm svajj ime dhamm
vigarahit ime dhamm samatt
-
102
samdinn ahitya dukkhya
savattant tiatha tumhe Klm
pajaheyytha).35
Mt bng chng khng th tranh ci
c l con ngi c quyn t do la
chn. iu ny trnh by kh dt
khot, y khng c s chp nhn do
da trn nn tng ca truyn thng,
hoc quyn lc ca bc o s, hoc
bi v quan nim ny c s ng hay
nhng ngi ni ting chp nhn.
Mi vn u phi c cn nhc,
thc nghim v nh gi liu l n tht
hay sai trong nh sng ca chnh s tin
chc ca mnh. Nu iu l sai th
chng ta khng nn chi b thng
thng m xem xt li. Chng nhng
nghi ng khng coi l mt ci ti trm
-
103
trng m cn c khuyn khch mt
cch tch cc.
l quan im v lng tin ca Pht
gio.
d. Quan im v Con ngi
Tht ra, th gii ngy nay ri rm vi
nhng s hiu sai v thc h, chng
tc, tn gio, chnh tr v x hi.
gii quyt nhng vn phc tp ny,
con ngi () ng vai tr trung tm
v ch yu. Con ngi hn phi bit
mnh v chnh mnh l kin trc s xy
dng vn mnh ca mnh ch khng ai
khc nh kinh Php c minh ho nh
sau:
-
104
"Chnh mnh l ch nng cho mnh,
ch lm sao nng ngi khc c?
T mnh tu tp y s t n ch
nng ta cao qu."
(Att hi attano ntho, ko hi ntho paro
siy?
attanva sudantena ntham labhati
dullabha.)36
Cng ging trn, mt bi k khc
trnh by nh sau:
"Bi chnh ta lm iu c, bi chnh ta
lm nhim. Bi chnh ta m iu lnh
c lm, bi chnh ta m thanh tnh.
Thanh tnh hay nhim u do mnh,
ch khng ai c th lm cho ngi
khc thanh tnh c."
-
105
(Attanva kata papa attan
sakilissati;
attan akata papa attanva
visujjhati;
Suddh asuddh paccatta; no
aa visodhaye). 37
V vy, con ngi c kh nng to ra
mi iu tt p nu v y bit th no
pht trin v iu khin tm ng
n. Nhiu ngi vn c kh kh chp
ly quan nim sai lm, c bit l o
B-la-mn v Thin cha gio tuyn
b rng mi vt trn th gii ny liu l
tn ti hay khng tn ti, tt hoc xu,
may mn hoc khng may mn tt
c u t nng lc ca ng sng to
ti cao. ng sng to duy nht ny c
nng lc thng pht, hoc con ngi
-
106
trn hnh tinh ny l nhng chng sanh
au kh cn phi c nng lc siu
nhin cu ri.
V dng nh rng theo cc tn gio
hu thn nh Thin cha gio v
Hindu gio, B-tt trong Pht gio
c xem ging nh Cha tri l
ngi c th cu v gii thot au kh
ca chng sanh trn hnh tinh ny. y
l s hiu sai lm trong php thoi ca
c Pht s a n s suy gim Pht
gio nu khng c s iu chnh kp
thi. Gii php chnh yu nhn mnh
rng chng ta phi iu chnh quan
im v lng tin rng v tr con ngi
trong Pht gio l ti thng bi v con
ngi c ba phm cht: tr nh, cch
i x tt v tnh kin nhn. Tr nh
-
107
ca con ngi mnh hn cc loi khc.
Bit km ch nhc dc tham m, thc
hin hnh ng o c v li ch ca
ngi khc, thng hy sinh li ch bn
thn mnh l iu c bit trong cch
c x ca con ngi. Con ngi c kh
nng chu ng nhiu au kh v khc
phc hu ht bt c kh khn no tn
ti trong th gian ny. ch v kin
nhn l phm cht ti cao khc m con
ngi s hu. Ni mt cch khc, con
ngi l ch nhn ng ca chnh mnh
v khng c chng sanh hoc nng lc
no cao hn c th phn xt vn mnh
ca v y.
Bi v nhng tnh cch ny, c Pht
dy, khuyn khch v khuyn chnh
mi con ngi phi pht trin bn thn
-
108
mnh a n s gii thot ca
chnh mnh. Con ngi c nng lc
gii thot mnh khi nhng rng buc
qua s n lc v tr tu ca chnh mnh.
T nn tng y, chng ta nh rng Pht
gio khng phi l mt tn gio trong
ngha nh mi ngi hiu, v Pht gio
khng phi l h thng ca lng tin v
th phng. Trong Pht gio, khng c
nhng iu nh lng tn trong gio
iu, lng tin vo ng cu ri, ng
sng to ra v tr, thc th ca mt
linh hn bt t hoc thin s - ngi
thc hin theo mnh lnh ca Cha.
Trong Pht gio, c nhiu B-tt (
) c xem nh l ch thin ( )
hoc thnh thn, nhng b tt l nhng
-
109
chng sanh ging nh chng ta b chi
phi bi lut sanh v dit, nhn v qu.
B tt khng phi bt t, cng khng
phi thng lnh v lm ch nh mnh
ca nhn loi. c Pht khng yu
cu chng ta chp nhn lng tin vo bt
c ng ti cao no hoc bt c iu g
m khng tri qua s thc nghim ca
chnh mnh.
e. Quan im Tnh-khng
Gio s Masao trong tc phm
Buddhism and Interfaith Dialogue (i
thoi v o Pht v Lng tin) kch
lit phn i nhng suy lun khng
hon chnh ca a s cc nh ph bnh
phng Ty khi bn lun v tn gio
trong mt cch tng phn gia thn
-
110
hc t nhin v o c (C.P.Tile),
gia tn gio huyn b v tin tri
(F.Heiler) v gia tn gio phim thn
v mt thn (W.F. Albright A. Lang).
a ra nhng s tng phn nh vy,
nhng nh ph bnh phng Ty ni
chung bn lun v nhng c im
ln ca o Do thi-Thin cha gio-
Hindu gio v ngc li, tt c tn gio
khc c ngun gc xut pht phng
ng.
Bng phng php ny, cc hc gi
phng Ty tm thy s khuy kho
trong vic hnh thnh mt cuc nh
gi tng i c lng nhng
phm cht ca mt tn gio, m t quan
tm n liu s tip cn ny lm xo
trn h khi tm hiu nhng tn gio
-
111
trong tinh thn xc tht ca nhng nh
sng lp xng v s phong thnh
c truyn t qua phng tin truyn
khu. S kt tp kinh in thi im
sau khi c pht nhp dit, trc ht
trong hnh thc kinh tng, ri lut tng.
Khong thi gian gia cuc kit tp ln
th nht v s thnh lp kinh in, gia
kinh tng tn ti hin nay v nh khi
c bin tp thi ban u l hon
ton khng r rng. Kinh v lut tng
l nhng ngun ti liu chnh ca vic
nghin cu hin i v Pht gio
Nguyn thu.
Tht ra, v bn cht Pht gio khng
ch trng ng tuyt i l siu vit
hn con ngi. Thay v vy, c Pht
dy l 12 Nhn duyn hoc gi l
-
112
Duyn khi ( , ). L
Duyn khi nhn mnh tt c cc php
trong v ngoi v tr ny l tu thuc
ln nhau, cng ng sanh v ng dit
vi tt c cc php khc (chng nhng
v mt hin tng m c v bn th).
Khng c g tn ti c lp hoc c th
ni l t tn ti. Cho nn, cc php l
tng i, lin quan, khng thc th v
thay i. Ngay c c Pht cng
khng t tn ti m phi hon ton c
mi lin h qua li vi con ngi v
thin nhin. y l ti sao m c Pht
C-m ( ), nh sng lp ra
Pht gio khng chp nhn Kinh
V- ca B-la-mn gio, v tin rng
c mt thc th duy nht trong v tr.
-
113
Tng t nh vy, Pht gio khng
chp nhn khi nim thuyt mt thn
ca ng tuyt i nh l mt thc th
ti hu, thay v ch trng Tnh-
khng v Chn nh ( ) nh l mt
thc th.
Tnh-khng ( ) l mt thc t ti
hu hay l mt phng php tu tp c
th ca Pht gio. Ngha en l khng
hoc trng rng v c th biu th
cho Tnh-khng tuyt i. Bi v
Tnh-khng l hon ton khng c i
th, khng c khi nim v khng th
t c do l lun hoc ch. N
cng ch ra s vng mt ca ng v
php. N vt ra ngoi nh bin m
cng bao gm chng.
-
114
Tu gic Tnh-khng l khng chp
vo chng sanh v c Pht, lun hi
( ) v nit bn ( )... Nh th,
khng c c Pht cng khng c nit
bn v cng khng c s gic ng ca
Tnh-khng, bn th cc php l
tu gic Tnh-khng ti hu.
Tu gic Tnh-khng ca cc php
khng c ch th l khng ngoi l
Duyn khi ( , ). Ch
khi no hiu c cc php th gian
khng c thc th c nh (mc d n
c tnh cch tm thi, bin i) v cc
php ny tng quan ln nhau th mi
gic ng c l nhn duyn. Chng ta
lu i thc th ho cc php cng
nh t ng nh thc th chng ta v
-
115
cc php l thng cn vnh vin v
khng thay i, thc th ho t ng
(dn n chp ng) v thc th ho tn
gio ca t ng (a n ch ngha tn
gio). Thc th ho ny v nhng tm
chp th l ngun gc to ra au kh
cho chng ta. Pht gio nhn mnh s
tnh thc Tnh-khng ( ), s
khng bn th ca mi php bao gm
ng v ngay c bn thn c pht
c th gii thot kh au. Do , c
Pht ch trng v ng ( ) v tnh
thc cc php (), hn l lng tin vo
c Pht ( ).
Vi ngha , tc gi mun trnh by
Pht gio hin ti ngang qua tc phm
-
116
vi ta : B-tt v Tnh-khng trong
Kinh tng Pli v i-tha.
3. Bin php Gii quyt
Trong phn ny, chng ta cn phi
khng nh mt im then cht l khi
nim B-tt c coi nh l mt con
ngi vi nghip ca chnh mnh ci
i ny nh nhng ngi khc, nhng
v B-tt bng chnh s n lc ca
mnh (khng ph thuc vo nhng yu
t bn ngoi) tu tp theo phng php
c th v thc t Tnh khng do
c Pht khm ph v hng dn,
vt qua nhng xung t bn trong
tm (nghip xu, v au kh, ) v
nhng khng hong bn ngoi (chin
tranh, dn s tng, nhim mi trng,
-
117
tai ho, suy thoi o c) c th
thay i trng thi mt thng bng v
tt c cng sng vi nhau trong mt
th gii bnh an, thnh vng v hnh
phc.
hiu vn ny, chng ta khng
nn xem B-tt nh mt ch thin (
), thnh thn hoc mt thc th vnh
vin c s hin hu thc cho mc
ch th phng, m B-tt ch l mt
tnh cht tng trng ca Pht php
( ) do cc v t sng sut to ra sau
khi c Pht nhp nit bn, tho
mn nhu cu tn gio ca cc Pht t
v duy tr Pht gio tng ng vi
hon cnh thuyt a thn hoc a tn
-
118
gio xut hin trong mt hay nhiu x
hi m mt giai on lch s no
ti n v cc nc Chu .
V khi nim Tnh-khng l phng
php tu tp truyn thng ca B-tt
trong o Pht gic ng thc th ca
i sng v v tr, c th v mi
trng, tinh thn v vt cht... m tt c
cng cng sanh v cng dit bi l
Duyn khi. iu ny ph nh s
hin din ca mt ng sng to v
gip cho chng ta mt ci nhn khch
quan v khoa hc hn v th gii hin
hu lin quan ti l nhn duyn. Ni
mt cch khc, ni y khng c mt
ci g t sng to v t tn ti, m php
ny phi tu thuc vi nhng php
khc. Tt c ng, nhn, php, yu t
-
119
trong th gii ny c nh ot bi
l duyn khi, di hnh thc ca s
sanh, thnh, hoi v dit. Con ngi l
mt v tr nh. Con ngi c tn ti
khng ch bi v y m bi s hot ho
ca lut bin i v thng.
Vi nh sng ca Tnh-khng, B-tt
l mt con ngi, c th vt qua mi
chp th ca nhng t kin, t t duy,
nhng h thng chnh tr, phong tc,
cch sng, tn gio, tn ngng, chng
tc, gii tnh v mi trng, v vi
tu gic Tnh-khng, chng ta c th
tr li cho nhng khi nim sai lm v
Pht gio, thng , ng, con ngi,
nghip, th gii vi nhng cu hi
chng hn nh: Ti l ai?, Con
ngi t u n v s i v u?,
-
120
Ti sao con ngi li sanh, gi, bnh,
cht?, Con ngi s i u sau khi
cht?, Th gii ny l tm b hay
thng hng?, Ai to ra th gii
?vv v t , con ngi trong nhiu
t nc hay nhiu tn gio c th lin
kt vi nhau trong mi quan h thn
thit, c th ngi li cnh nhau, thng
cm v yu thng ln nhau cng
xy mt th gii tt p hn.
*
GHI CH:
3 Trevor Ling, Buddha, Marx and God,
London, 1979, trang 5-6.
4 Fritjof Capra, The Turning Point,
London, 1982, trang 1.
-
121
5 Nh trn, trang 2-3.
6 Xem Ho thng K. Sri
Dhammananda, What Buddhists
Believe, CBBEF, Taipei, 1999, trang
285.
7 Cng trang sch dn.
8 Nh trn.
9 Edward J. Kormondy, Concept of
Ecology, New Delhi, 1991, trang 246.
10 Fritjof Capra, The Turning Point,
London, 1982, trang 3.
11 Paul R Ehrlich and Anna H. Ehrlich,
Population Resources Environmental,
San Francisco, 1972, trang 147.
12 Cng trang sch dn.
-
122
13 Trevor Ling, Buddha, Marx and
God, London: 1979, trang 5.
14 Erich Fromm, Psychoanalysis and
Zen Buddhism, trang 79.
15 Trover Ling, nh trn, trang 6.
16 Minh Chi-H Thc Minh, i
Cng Trit Hc ng Phng,
Trng i hc Tng Hp, TPHCM,
1993, trang 32-3.
17 J. Krishnamurti, Education and the
Signification of Life, 1994, trang 19.
18 Nh trn, trang 17.
19 Pitirim A. Sorokin, Social and
Cultural Dynamics, 4 tp, New York,
1937-41.
-
123
20 Ed. Buddhadasa P. Kirthisinghe,
Buddhism and Science, Delhi, 1996,
trang 18.
21 A. Toynbee - Daisaku-Ikeda, Man
Himself Must Choose, Tokyo, 1976,
trang 288-0.
22 Ho thng Dr. K. Sri
Dhammananda, Buddhism as a
Religion, Malaysia, 2000, trang 7.
23 Ho thng Dr. K. Sri
Dhammananda, Buddhism as a
Religion, Malaysia, 2000, trang 7.
24 Dhammapala, cu 183, trang 97-8.
25 Masao Abe, Buddhism and
Interfaith Dialogue, ed. by Steven
Heine, Hong Kong, 1995, trang 17-8.
-
124
26 Albert Einstein, Ideas and Opinions,
London, 1973, trang 46.
27 Xem chi tit trong Buddha, Marx
and God, nh trn, trang 8-9.
28 Wang Chi Buu, "A Scientists
Report on Study of Buddhist
Scripture", CBBEF, Taipei, R.O.C.
29 Edward Conze, Buddhism: Its
Essence and Development, Delhi,
1994, trang 130.
30 Edward Conze, Thirty Years of
Buddhist Studies, London, 1967, tr. 54.
31 Dha, cu 60, trang 33-4.
32 K.N. Jayatillaka, Early Buddhist
Theory of Knowledge, 1963, trang 391.
-
125
33 Trch trong The Nature of Buddhist
Ethics, Damien Koewn, London, 1992,
p. vii.
34 BGS, tp I, Chng Ba php, Phm
5, Mc 66. Salha, s 7, trang 171-2.
35 A, tp I, trang 189.
36 Dha, cu 160, trang 83-4.
35 Dha, cu 165, trang 87-8.
-ooOoo-
-2-
KHI NIM B TT
Khi no, ti sao v th no khi nim
B-tt ( ) bt ngun ti n v
tn ti trong chui lch s lu di ca
Pht gio. y l nhng vn ang
-
126
c quan tm trong gii Pht gio
trn khp th gii. Khi nim B-tt
u c xut hin trong kinh tng
Nguyn-thy38 ( ) ln i-
tha ( ) nn d dng a
n s khng nh rng l tng B-tt
sau ny gn lin vi l tng B-tt
trong Pht gio Nguyn-thy (
). Khi nim B-tt dng nh
khng c xa l vi truyn thng
Nguyn-thy, mc d t th k th V
ty lch ngc li thi im ca
Nikaya, phm vi pht trin dn dn thu
hp li.
Cu tr li chnh xc cho vn liu
kinh in thi k u (Tiu-tha)39 c
-
127
vay mn tng t i-tha hay
khng l ty thuc vo vic nghin cu
cc ngun ti liu Pht gio c in.
Mc d c nhiu trng phi khc
nhau nhng u cn c vo li dy cn
bn ca c Pht v khng vt ra
khi truyn thng chung.40
S pht trin l tng B-tt (
) tht s l biu trng c th ca
trng phi i-tha (truyn thng
Pht gio Pht trin). Dng nh cc
nh Nguyn-thy tha k l tng b
tt ny t truyn thng trng tng c
xa nht hn l vay mn n t trng
phi khc. Cng nh vy, ng E.J.
Thomas41 c kin rng khng c
trng phi Pht gio no cho l c
-
128
ngi u tin khi xng l tng
B-tt, cng khng c bt k ngun
thng tin chnh xc no c th xc nhn
cc trng phi khc vay mn khi
nim B-tt.
Khi nim B-tt trong i-tha l mt
h lun su sc trong gii nghin cu
Pht gio. Pht t thuc Pht gio
Nguyn-thy tin rng duy nht c c
Pht C-m m nhng kip trc ca
ngi l mt B-tt. Nh kinh Bn sanh
dy B-tt c tnh t kip khi u
khi ngi l mt b-la-mn Tnh Hu
(Sumedha) cho n kip cui cng ca
ngi trn cung tri u sut (trc khi
ngi ging xung trn). L mt v B-
tt, ngi sng mt i nh mt
ngi bnh thng lun lm iu tt v
-
129
trnh iu xu. Trong nhiu kip, ngi
hy sinh k c thn mng thc
hnh trn vn su hnh ba-la-mt (theo
i-tha) hoc mi ba-la-mt (
)(theo Nguyn-thu / Tiu-tha).
Theo kinh Thuyt Xut-th-b ca
i-chng b (Mahsnghika
Lokottaravdis) dy rng trong kip
cui cng B-tt l Thi t S-t-a,
ngi khng c th thai trong bng
m v tht s khng sanh ra nh nhng
chng sanh bnh thng. Tuy ngi th
hin nh mt con ngi bnh thng,
vn sng i sng c gia nh nhng
li n lc truy tm con ng thot
kh.42
-
130
Pht gio i-tha tin rng h pht
trin phong ph khi nim B-tt ca
Pht gio Nguyn-thy. H chng
minh rng trong th gii con ngi c
nhng B-tt pht b tm, tu tp cc
hnh nguyn ba-la-mt nh vy v s
tr thnh Pht. S pht b tm i
hi b tt phi hy sinh bn thn trong
nhiu i v khi no chng sanh gii
thot ht th mi n ngi gii thot.
Bi v nu ch gii thot cho ring
mnh trc ngi khc th ngha ca
b tm s khng c pht trin y
.
Theo cc nh i-tha, B-tt nhiu v
s nh s ct sng Hng khng th
m ht c. Tht ra, v bn th mi
chng sanh l mt v B-tt, bi mi
-
131
con ngi u c tim nng, chng t,
bn cht tr thnh B-tt trong i
sng ny v nhiu i k tip. C nhiu
tng mo c th v c hnh ring
bit c gn cho mt s cc B-tt.
Trong kinh in i-tha ban s nhn
mnh v phm hnh ca B-tt hn l
hnh tng. Trong khi cc kinh in
i-tha v sau th ngc li. Trong
kinh Php hoa, kinh i-tha Trang
nghim Bo vng (Kraavyha) v
nhiu kinh khc m t nhiu v
c hnh v nng lc ca cc v B-tt
lp nguyn tip chng sanh; cn
mt chng sanh no cha gii thot th
cc ngi cha thnh Pht. Hoc ni
mt cch khc, v mt siu hnh, tm
ca cc ngi vt khi vng i i
-
132
hai bn gia cng c v khng cng
c; nn s thc hin tu tp t bi ch l
phng tin cu kh chng sanh.
Theo dng thi gian, cc v B-tt
c gn cho nhiu hnh tng v
nhiu biu tng p ng mc ch tn
ngng th phng vi nhng nghi
thc tn gio chi tit v nhiu khi
nim huyn thoi thu dt cc hnh
tng B-tt nhiu thn ging nh cc
thn v n thn ca b-la-mn gio. V
vy, dng nh rng hc thuyt B-tt
c du nhp v lm mnh yu t
ca Bhakti (tn tm, ) trong Pht
gio.43
Vi khi nim B-tt ny, cc nh i-
tha thm chi tit hnh nghip ca
-
133
B-tt, trong nhn mnh khng ch
thc hin y cc ba-la-mt m cn
tu tp nhiu phng php thin nh
hng n gic ng php-khng ()
hoc chn nh ( ). V iu ny r
rng tr thnh phng php tu tp
ca cc B-tt.
Kh m xc nh giai on no khi
nim B-tt c xut hin. Mun r
iu ny chng ta phi xc nh thi
gian hnh thnh kinh Bn sanh (trong
Pali v Sanskrit) v Kinh Th d
(Avadna, ting Phn pha trn) trong
tng thut nhng kip trc ca
c Pht nh l v B-tt. y c th
ni thm rng khi nim B-tt c th
xut hin vo khong thi gian sau khi
-
134
kinh Bn sanh ra i. Ri theo dng
thi gian tin trin, cc nh i-tha
chuyn khi nim B-tt ny thnh mt
tha ring bit c bit l B-tt tha
( ). Tht ra, B-tt l mt thut
t c gii thch, din dch v nh
ngha rng ri. T , t nguyn ca t
B-tt gy ra nhiu tranh lun v s
ng dng ca khi nim ny cng tr
nn rt a dng. iu ny c th c
xem nh mt hin tng ni bt ca
bc ngot lch s trong ngha v
gi tr ca t B-tt tri qua nhiu
thay i ng k trong tin trnh pht
trin gio l v tin ha lch s.
-
135
Th nn trc ht, chng ta cn tm
hiu ngha chuyn mn thut t ca
B-tt.
nh ngha t B-Tt
Nh chng ta bit khi nim B-tt l
mt trong nhng khi nim quan trng
nht trong c hai truyn thng Pht
gio Nguyn-thu v i-tha. Theo t
nguyn hc, t B-tt (Boddhisatta)
xut pht t t gc budh ngha l tnh
thc. Danh t bodhi (gic) c ba
ngha: (i) tri (ii) gic v (iii) tr tu ca
c Pht.44
Trong Tng chi b kinh t bodhi c
ngha l tri, gic, bt ng hnh php
(Aparihny Dhamm v nit bn
Nibbna).45
-
136
Thng-ta-b cho rng khi bodhi
(gic) kt hp vi satta, th bodhi
ngha l tr tu ca bc thanh tnh
vt qua tt c phin no.46
Theo t nguyn hc, Buddhi l kt
hp vi t Bodhi nh thng thy
trong nhng h thng trit l B-la-
mn gio. Trong trit l S Lun Du
gi phi (Skhya-yoga), buddhi
mang ngha tm l hc, l kt qu
u tin ca s tin trin t tnh
(Prakti).47
V vy, t bodhi l a n nit bn
v nit bn l s an lc ti hu.
Theo Bch-khoa Ton-th Pht-hc,48
t nguyn hc ca t ny c chia
lm hai phn bodhi v sattva: bodhi l
-
137
t gc ca budh ngha l thc tnh hoc
gic v sattva rt t sant l phn t
hin ti ca gc as c ngha l mt
hu tnh hoc ngha en l mt chng
sanh. Nh vy, bodhisattva ngha l
hu tnh gic, mt ngi i tm cu
gic ng hay mt v Pht s thnh. V
t Pli bodhisatta c rt t bodhi v
satta (Sanskrit: Sakta xut pht t saj)
l mt hu tnh tm cu gic ng.
Theo Bch-khoa Ton-th ca Tn-
gio v o-c hc,49 Bodhisattva
thng c dch l chng sanh c tr
tu hon ho (sattva: bn cht, nht
th, nh svabhva l thc th). C th
rng y l ngha chnh ca t ny, tuy
nhin, v mt lch s, tht ra B-tt l
mt chng sanh ang trn ng t
-
138
gic ng, ngha l mt v Pht tng
lai nh Monier Williams ni trong
t in Sanksrit-English.
T satta (Sanskrit l sattva: tnh), rt
t sat+tva thng c ba ngha (i) hu
tnh, chng sanh v ngi c l tr (ii)
linh hn v (iii) bn cht.50
Har Dayal trong tc phm ni ting
The Bodhisattva Doctrine in Buddhist
Sanksrit Literature (Hc thuyt B-tt
trong Vn hc Pht gio ting Phn)51
ng rng bodhi ngha l gic v
bn rng ngha sattva theo t
nguyn hc52 a ra nhiu cch
khc nhau ca nhiu t in v hc gi
chn ra ngha gn nht ca t
sattva trong hp t bodhivattva.
-
139
Sau khi kho st nhng quan im c
cn c chnh xc ca nhiu nh hc
gi, Har Dayal cho rng: "Cch tt nht
l lun lun tham kho t Pli khng
coi trng nhiu s dch thut ca nhng
nh trit hc hoc nhng nh t in
hc sau ny". V ng i n kt lun
rng "sattva" ngha l bt c chng
sanh hoc hu tnh no (nh t in
Sanskrit ca M.W) "ein lebendes
Wesen" (Skt. Dicy. Pbg). T Pli satta
c l l mt chng sanh, con ngi,
sinh vt c tnh thc (Pli. Dicy. S.v).
Hu ht cc hc gi hin i chp nhn
s dch ny."53 Har Dayal ch gii
ng t satta trong ng cnh ny m
khng biu th ch l mt con ngi
bnh thng. Har Dayal cng chng t
-
140
thm rng r rng lin quan n t
Vedic, satvan ngha l kelegar mt
thnh vin, anh hng, ngi can m
v mnh m.54
Trong Thanh-tnh o-lun
(Visuddhimagga) (IX 53) cho rng
Satta: "Chng sanh (Satta): nhng
ngi nm gi (Satta), chp th
(Visatta) do kht i kt t vi th cht
to ra, do h l chng hu tnh
(Satta).
c Pht dy iu ny nh sau:
"Ny Rdha, bt c tham i no i
vi sc, bt c tham dc no i vi
sc, bt c h lc no i vi sc, bt
c kht i no i vi sc, nm gi
-
141
(Satta), chp cht (Visatta) n, l
mt chng sanh (Satta)."55
T Sat xut hin trong trit l Veda
c ngha l: (i) th gii xut hin hoc
(ii) bn cht tht hin hu ca Ng
(tman).56 Trong Trit S-lun Du gi
(Skhya Yoga), t Sattva biu th
yu t t tnh (Prakti) c bn cht ca
s an lc, khinh an v sng sut.57
T Bodhisattva (Bodhi+sattva) ni
chung l mt chng sanh gic ng,
chng sanh hng n t s gic ng
hon ton hoc Pht qu.58 Trong li
ch thch ca Trng-b-kinh59
nh ngha t ny nh sau: "Bodhisatto
ti paitasatto bujjhanasatto; bodhi-
sakhtesu v catsu maggesu satto
-
142
laggamnaso ti bodhisatto." Ngha en
ca t B-tt l (i) ngi c tr, hoc
(ii) ngi quyt nh hoc nm gi bn
con ng a n gic ng.60
Theo Thng-to-b nh ngha
Bodhisattva l mt ngi chc chn s
tr thnh Pht. V y l bc sng sut
c ngi c tr bo v v ng h.61
Trong lun Bt-nh Ba-la-mt (Praj-
pramit stra) ca ngi Long th
(Ngrjuna) cng gii thch ging
vy.62
Trong B- Hnh kinh lun
(Bodhicaryvatra Pajik
crya Prajkaramati63dy rng:
Tatra (bodhau) Sattva
abhipryosyeti bodhisattva.64 Tng
-
143
t trong Nht-bch-thin-tng Bt-nh
Ba-la-mt (atashasrik
Prajpramit)65 cng ni rng:
"bodhau sattvam abhipryo ye te
bodhisattv"66 tc B-tt l mt v
m tm, nguyn, t tng hoc c
m hng n gic ng.
Trong Bt-thin-tng Bt-nh Ba-la-
mt (Aashasrik Prajpramit
Khng c ngha no tht
cho t B-tt, bi v B-tt tu tp
khng chp th i vi tt c cc php.
V B-tt l bc thc tnh khng
tham m, hiu tt c cc php v
gic ng l mc ch ca B-tt.67
T.R.V. Murti qun st Bodhisattva cho
rng khng ngoi ngha ngi lng
-
144
thin, o c v l ci ngun tt c
iu lnh cho th gian.68 Charls Elliot
ni rng B-tt l bc tr tu.69 H.
Kern ng Bodhisattva l mt chng
sanh gic ng.70
Tm li, t nguyn hc B-tt ( )
ngha l mt chng sanh gic ng (
) mt v Pht s thnh hoc mt
ngi kht ngng t gic ng".
V t ny biu th bt c ai tm cu
gic ng ( ) bao gm ch Pht (
), Bch-chi Pht ( )v nhng
t ca c Pht hay ni chung l
thng dng ch nhng ngi kht
ngng tr thnh c Pht. Trong tp
-
145
sch ny, chng ta c th hiu t B-tt
nh mt ngi bnh thng, v anh
hng vi chnh nghip lc ca mnh
trong i sng ny nh tt c ngi
khc, nhng vi lng quyt tm v n
lc tu tp phng php thc tin do
c Pht C-m khm ph v hng
dn, vt qua nhng nghip xu v
au kh t gii thot an lc. Ngay
c sau ny khi nim B-tt c pht
trin trong kinh in i-tha, B-tt
tr thnh mt ngi tm cu chnh
ng chnh gic(Samsak-sambodhi,
) Anuttara-Samsak-sambodh
( ,
),71 v li ch ca tt c chng
sanh m ngi tu tp cc Ba-la-mt
-
146
(pramits, ) thi gian v s
au kh i vi B-tt khng quan
trng, mc ch chnh ca ngi l em
ht tm lc, ch kin cng tu tp v
li ch cho chng sanh m tm cu gic
ng v thc hin cc ba-la-mt gip tt
c chng sanh t gic ng vin mn.
Tuy nhin, chng ta cng nn nh mt
s tht rng B-tt trong kinh in i-
tha l nhng biu tng ca nhng
c hnh kt tinh t c Pht lch s,
hoc l s m t tht v cc thnh nhn
cc hnh tinh khc. B tt l biu
tng ca nhng c hnh kt tinh t
c Pht lch s c thnh ho nh
nhng bc thnh nhm p ng nhu
cu tn ngng ca qun chng v bi
-
147
cnh a thn ca x hi n lc by
gi.
ngha ca thut t cc bc Thnh
khc
hiu B-tt r hn, chng ta cng
cn phi phn bit nhng thut t khc
trong Pht gio cng biu th ngha
cc bc thnh nh ch thin ( ),
A-la-hn ( ), Thanh-vn (
), bc Bch-chi Pht ( ) v
c Pht ( ).
1. Ch thin
Khi nim ch thin ( ) mc d c
trnh by trong kinh Pht nhng y
-
148
khng phi l php thoi trung tm, cn
bn ca tu tp. Pht gio l h thng
trit l v thn. iu ny c ngha l
khng chp nhn Cha tri hoc ng
sng to ra con ngi v th gii.
Trong kinh Aggaa ca Trng b
(Dgha Nikya)72 trnh by kh r
rng th gii t nhin v con ngi l
khng phi sn phm ca bt k mnh
lnh sng to ca mt v Cha tri no,
m chng n thun l nhng kt qu
ca tin trnh tin ho.
Trong t in Pli-Anh ca Hi Pli
Text nh ngha ch thin theo
truyn thng Pht gio nh sau:
"Theo t nguyn hc dev xut pht
t ngha chi, vui; mt v tri, v
-
149
thin thn thng s nhiu ca dev l
Gods (ch thin). Khi tc v ny c
gn cho bt c chng sanh siu vit
no th c xem nh l thuc lnh
vc trn loi ngi Ch thin
thng n gin biu th cho s sng
chi, linh ng, nt p, iu thin v
nh sng v nhng thuc tnh ny nh
i ngc li vi nhng nng lc bng
ti ca iu xu v hy dit."73
Theo Pht gio, khi nim th gii c
ngha l th gii ca ch thin v con
ngi. V vy, trong nhng kinh in
ca hai h Nguyn-thu (Pli) v i-
tha (ting Phn v Hoa) c nhiu thn
v n thn c m t. Trong i Kinh
S t hng (Mah Sihand thuc
74 m t nhng cnh
-
150
gii khc nhau ca s hin hu nhiu
loi ch thin. Th mng ca ch thin
cng tng t nm trm nm trn ci
tri T-i-thin vng
(Ctummahrjika) hoc mi su
ngn nm trn ci Tha-ho-t-ti thin
(Paranimmitavasavatti) hoc... lu mau
ty theo phc c gieo trng ca ch
thin. Pht-bn-hnh Tp kinh d bn
(Mahvastu)75 v Thn-thng Du-h
kinh (Lalitavistara, trang 232) m t
kh r rng nhng tng bc khc nhau
ca ch thin v thin n. Chng hn
nhng n thn nh Gauri, Laxmi,
Durg, Kli, Sarasvati rt c tn th
trong thuyt a thn ca o Hindu.
iu ny cng nh hng n cc nh
i-tha to ra nhng thin n bng
-
151
cch thnh ho cc i tng ca hin
tng thin nhin, nhng tng tru
tng v nhng i th khc. Tuy
nhin trong Pht gio v tr ca ch
thin v thin n khng c coi trng
nh cc tn gio khc, bi v ch thin
nh vy c c Pht xem nh l
mt trong nhng loi chng sanh cha
gii thot khi lut v thng v vn
cn b chi phi bi lut sng v cht,
ngay c mc d h siu nhin hn
ngi tron