Recenzja: Małgorzata Barańska
Redakcja: Małgorzata BarańskaOpracowanie graficzne: Grzegorz JanikProjekt okładki: Sandra DudekIlustracje: Agata Półtorak, Krzysztof Spychał, Sandra Dudek
© Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2010
Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: [email protected]
Szczegółowe informacje o naszych publikacjach:www.harmonia.edu.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwarzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.
ISBN 978-83-7134-467-1
Gdańsk 2010 – Wydanie I
3
WSTĘP
Zdarza się często, że rodzice dzieci w młodszym wieku szkolnym są zaniepokojeni, ponieważ ich
pociechy mają kłopoty z:
– wyodrębnianiem głosek na początku wyrazów (w nagłosie), w środku wyrazów (w śródgło-
sie) i na końcu wyrazów (w wygłosie);
– wyodrębnianiem sylab w wyrazach, wyrazów w zdaniach, zdań w wypowiedziach ustnych;
– formułowaniem zrozumiałych dla rozmówcy komunikatów ustnych (wypowiedzi bywają
niejasne i chaotyczne);
– rozumieniem cicho czytanego tekstu;
– kojarzeniem danej głoski z jej znakiem graficznym, czyli literą (zdarza się, że dzieci łączą
daną głoskę z niewłaściwym znakiem graficznym);
– zapamiętaniem słowa na czas potrzebny do przetworzenia go i zakodowania w pamięci słu-
chowej.
Niepokój rodziców jest uzasadniony. Powyższa lista trudności wskazuje na to, że dzieci, które
ich doświadczają, mają problemy z pamięcią słuchową i wzrokową. Kłopoty tych uczniów powinny
zostać jak najszybciej wyeliminowane, w przeciwnym razie będą mieli oni trudności w czytaniu i pisa-
niu oraz w komunikacji słownej.
Pamięć słuchowa jest to zdolność do utrwalania i przypominania sobie informacji dźwiękowej.
Z kolei pamięć wzrokowa to zdolność do utrwalania i przypominania sobie informacji wizualnej
(spostrzeżeń wzrokowych). Oba rodzaje pamięci znacząco przyczyniają się do przyswajania wiedzy,
dlatego powinny być nieustannie doskonalone i usprawniane. Jak to się dzieje, że część ustnych
informacji kierowanych do dziecka znika („ulatuje”), a część zostaje zatrzymana w pamięci? Czy
dziecko może zapamiętać więcej informacji dźwiękowych? Jaki system odpowiedzialny jest za ten
proces? Dlaczego uczeń zapamiętuje i potrafi przypomnieć sobie tylko część wiadomości, które do-
cierają do niego za pośrednictwem wzroku, a do pozostałych – chociaż równie istotnych – nie potrafi
się odwołać?
Aby odpowiedzieć na pierwsze z tych pytań, należy pokrótce przybliżyć mechanizm działania pę-
tli fonologicznej1, a także samo jej pojęcie, które jest ściśle związane z definicją pamięci słuchowej.
Pętla fonologiczna jest systemem, który przez około dwie sekundy zatrzymuje w pamięci informacje
akustyczne otrzymywane z zewnątrz. Te dwie sekundy to czas przeznaczony na powtarzanie infor-
macji, aby nie zniknęły z pamięci. Jest to czas świadomego utrwalania „torów”, po których w pamię-
ci dziecka „przejeżdżają” informacje. Sprawnie funkcjonująca pętla fonologiczna jest niezbędna do
1 Pojęcie pętli fonologicznej (artykulacyjnej) zostało opisane w 1974 roku przez Alana Baddeleya (Baddeley A., Pamięć. Poradnik użytkownika, Warszawa 1998, s. 50–54).
4
osiągania postępów w nauce czytania, pisania, komunikowania się, a także w nauce języków obcych,
muzyki i arytmetyki (obliczania pamięciowego).
Niezbędnym warunkiem prawidłowego przebiegu procesu spostrzegania wzrokowego jest ana-
tomicznie dobrze zbudowany i funkcjonalnie sprawny analizator wzrokowy. Odpowiada on za per-
cepcję informacji wizualnych. Nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora wzrokowego objawia się
trudnościami w odróżnianiu podobnych kształtów (na przykład klocków, liter, symboli), w doko-
nywaniu analizy wzrokowej obrazka (wyróżnianiu z niego szczegółów, wskazywaniu brakujących
elementów), w analizie struktury literowej wyrazu. Utrudnione jest spostrzeganie i rozpoznawanie
wyrazów i ich pisowni ortograficznej, tekstów, schematów, obrazów, kształtów rzadziej używanych
liter. Zaburzeniom percepcji wzrokowej towarzyszy zwykle słaba pamięć wzrokowa.
Należy sobie uświadomić, że zarówno pamięć słuchową, jak i wzrokową można ćwiczyć i dosko-
nalić. Temu właśnie służą poniższe ćwiczenia.
5
Ćwiczenia rozwijające pamięć słuchową i wzrokową
Opracowane przez nas ćwiczenia mają na celu rozwijanie pamięci wzrokowej i słuchowej u dzieci
oraz rozszerzanie zakresu pętli fonologicznej (czyli zdolności do zatrzymywania jak największej ilo-
ści informacji akustycznych w czasie dwóch sekund). Składają się one z dwóch części:
Część I, Sylabowy maraton, przeznaczona jest dla dzieci w młodszym wieku szkolnym. Ćwicze-
nia w niej zawarte mają formę zabawy i mogą być wykonywane przez uczniów zarówno w szkole,
jak i w domu.
Numery ćwiczeń
Nazwy ćwiczeń Cele ćwiczeń i opis ich przebiegu
1 Co słychać na początku? Cel: ćwiczenie słuchu fonemowego – nagłos.Przebieg: Dziecko nazywa obrazek i stwierdza, jaką głoskę słyszy w nagłosie. Wpisuje odpowiednią literę w wyznaczone miejsce na obrazku. W nagrodę może pokolorować obrazek.
2 Co słychać w środku? Cel: ćwiczenie słuchu fonemowego – śródgłos.Przebieg: Dziecko nazywa obrazek, wymawia głoskę, którą słyszy w śródgłosie, i wpisuje odpowiednią literę w wyznaczone miejsce na obrazku. W nagrodę może pokolorować obrazek.
3 Co słychać na końcu? Cel: ćwiczenie słuchu fonemowego – wygłos.Przebieg: Uczeń nazywa obrazek. Wymienia głoskę, którą słyszy w wygłosie, i wpisuje odpowiednią literę w wyznaczone miejsce na obrazku. W nagrodę może pokolorować obrazek.
4 Literka do lusterka Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter.Przebieg: Uczeń odczytuje (z lusterkiem lub bez) odwrócone litery; ustala, jaki wyraz tworzą, i zapisuje rozwiązanie.
5 Cyferka do lusterka Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości cyfr.Przebieg: Dziecko odczytuje odwrócone cyfry i łączy je z cyframi napisanymi prawidłowo.
6 Z liter wyrazy czyta Gerwazy Cele: ćwiczenie analizy i syntezy słów; kojarzenie liter z odpowiednimi głoskami.Przebieg: Dziecko odczytując kolejne litery, wypowiada odpowiednie głoski, następnie łączy je i wyraźnie wymawia wyrazy.
6
7 Mała Hania czyta zdania Cele: ćwiczenie analizy i syntezy słów; kojarzenie liter z odpowiednimi głoskami.Przebieg: Uczeń odczytując kolejne litery, wypowiada odpowiednie głoski, następnie łączy je i wyraźnie wymawia zdania.
8 Od końca przeczytamy – wyrazy poznamy Cele: ćwiczenie analizy i syntezy słów; kojarzenie liter z odpowiednimi głoskami.Przebieg: Dziecko odczytując litery w kolejności od strony prawej do lewej, wymawia odpowiednie głoski, następnie łączy je i wyraźnie wypowiada wyrazy napisane wspak.
9 Sylaby łączymy – czytanie ćwiczymy Cel: ćwiczenie czytania wyrazów sylabami.Przebieg: Uczeń czyta sylaby, łączy je i głośno wymawia wyrazy, które powstały.
10 Sylaby łączy Ania i czyta zdania Cel: ćwiczenie czytania zdań sylabami. Przebieg: Dziecko czyta sylaby, łączy je i głośno wymawia powstałe zdania.
11 Gdy pomyślimy, to ka skreślimy Cel: ćwiczenie czytania wyrazów i dzielenia ich na sylaby.Przebieg: Dziecko przekreśla sylaby ka, odczytuje powstałe wyrazy i zdania, a następnie łączy zdania z odpowiednimi obrazkami.
12 Kto z was wie, kiedy jest a, b, c? Cele: rozwijanie myślenia przyczynowo-skutkowego i sprawdzanie rozumienia czytanego tekstu. Przebieg: Uczeń czyta kolejne pytania i wszystkie warianty odpowiedzi, a następnie wybiera właściwą odpowiedź i zaznacza ją.
13 Psotnik wiatr Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter. Przebieg: Dziecko układa z liter wyrazy i zapisuje je, odczytuje zdania umieszczone na figurach geometrycznych, uzupełnia literami i dwuznakami zdania z lukami.
14 Ślady na piasku Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter.Przebieg: Uczeń odczytuje częściowo zakryte litery i czyta złożone z nich wyrazy.
15 Kasia pisała, literki zamalowała Cele: kształcenie spostrzegawczości wzrokowej i utrwalanie znajomości liter.Przebieg: Dziecko odczytuje częściowo zakryte litery, czyta ułożone z nich wyrazy i zdania.
16 Janek osiem razy układał z liter wyrazy Cele: ćwiczenie percepcji wzrokowej i słuchowej. Utrwalanie pojęcia rzeczownika.Przebieg: Uczeń układa z podanych liter wyrazy będące nazwami zwierząt, roślin i rzeczy, a następnie zapisuje je.
7
17 Sylabowa drabinka Cele: ćwiczenie czytania wyrazów, liczenia sylab w wyrazach i pisania.Przebieg: Uczeń czyta kolejne wyrazy; sprawdza, z ilu sylab się składają, i zapisuje je w odpowiednich miejscach. Na samym dole drabinki powinny się znaleźć wyrazy jednosylabowe.
18 Tasiemkowy język Cel: ćwiczenie wyodrębniania wyrazów w zdaniu. Przebieg: Dziecko wyodrębnia wyrazy w zdaniach zapisanych jednym ciągiem i oddziela je pionowymi kreskami.
19 Szyfrowanie Cel: ćwiczenie czytania wyrazów i zdań kodowanych sylabami sa, sia, sza. Przebieg: Dziecko przekreśla sylaby sa, sia, sza, a następnie odczytuje powstałe wyrazy i zdania.
20 Chochlik Cel: rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej i słuchowej.Przebieg: Uczeń skreśla niepotrzebne litery i sylaby, a następnie odczytuje poprawione zdania.
21 Czy zapamięta głowa, jakie to słowa? Cel: poprawianie funkcjonowania systemu pętli fonologicznej. Przebieg: Dziecko czyta pary słów (w każdej parze jest słowo prawdziwe i wymyślone), zapamiętuje je i odtwarza z pamięci.
22 Logiczne zdania Cele: rozwijanie słownictwa i świadomości językowej. Przebieg: Uczeń czyta zdania i znajduje w każdym z nich wyraz, który ma więcej niż jedno znaczenie.
23 Sylabowa przeskakiwanka Cel: rozwijanie spostrzegawczości wzrokowej i słuchowej.Przebieg: Dziecko wyodrębnia sylaby w wyrazach, następnie łączy wskazane sylaby, tworząc w ten sposób nowe wyrazy, a rozwiązania wskazuje na obrazkach.
24 Pionowe zdania Cel: ćwiczenie percepcji wzrokowej. Przebieg: Uczeń wyodrębnia słowa z pionowo zapisanego ciągu liter, a następnie zapisuje poziomo od strony lewej do prawej zdania, które powstały z tych słów. Zachowuje odstępy między wyrazami.
25 Ślimaczki Cel: doskonalenie koordynacji ruchowo-słuchowo-wzrokowej. Przebieg: Dziecko wypowiadając sylabami wyrazy i zdania, rysuje ślimaczka. Jedno okienko odpowiada jednej sylabie. Im dłuższy wyraz lub zdanie, tym dłuższy będzie ślimaczek. Rysowanie dziecko rozpoczyna od zaznaczonego punktu.
8
26 Sylabowe tasiemki Cel: poprawianie funkcjonowania systemu pętli fonologicznej.Przebieg: Dziecko odczytuje kolejno sylabowe tasiemki lub słucha ciągów sylab czytanych przez nauczyciela, a następnie powtarza je.
27 Sylabowy maraton Cel: poprawianie funkcjonowania systemu pętli fonologicznej.Przebieg: Uczniowie wykonują to ćwiczenie w parach. Na przemian powtarzają z pamięci ciąg sylab, dodając do niego za każdym powtórzeniem kolejną sylabę.
28 Sylabowe schody Cel: ćwiczenie czytania wydłużających się ciągów sylab, tworzących nonsensowne słowa. Przebieg: Uczeń czyta coraz dłuższe ciągi sylab.
29 Sylabowe domki Cel: ćwiczenie czytania sylabami wyrazów i zdań. Przebieg: Dziecko odczytuje sylaby, które są umieszczone na piętrach domków, rozpoczynając od najwyższego piętra. Następnie łączy sylaby, odczytuje wyrazy i zdania, a potem je zapisuje.
Część II, Języki przybyszów z innych planet, polecamy dzieciom od 7. roku życia jako dobrą
zabawę rozwijającą pamięć słuchową. Zabawa ta polega na tworzeniu według określonego klucza
wyrazów w języku Marsjan, Wenusjan, Jowiszan i Saturnian. Ćwiczenia może wykonywać jedno
dziecko lub cała grupa. Zadania tego typu przyczyniają się do polepszenia funkcjonowania systemu
pętli fonologicznej. Według D. Schactera2 liczba nonsensownych słów, które dziecko potrafi powtó-
rzyć w jednym ciągu, pomaga przewidzieć rozwój jego słownictwa.
Jak buduje się wyrazy w języku Marsjan?Pierwszą sylabą każdego wyrazu jest mar, czyli początkowa sylaba wyrazu Marsjanie. Drugą
cząstką marsjańskiego słowa jest pierwsza sylaba liczebnika wskazującego wiek dziecka, na przykład
sie – siedem, o – osiem, dzie – dziewięć, dziesięć, je – jedenaście. Trzecią sylabę stanowi ostatnia
sylaba wyrazu, który jest tłumaczony na język marsjański, na przykład la – fasola, ło – krzesło, ry –
okulary. Ostatnia sylaba jest powtórzeniem pierwszej, czyli mar.
Przykłady wyrazów w języku Marsjan
Dziecko siedmioletnie powie i zapisze:
dobranoc – marsienocmar
przepraszam – marsieszammar
dziękuję – marsiejęmar
zima – marsiemamar.
2 Schacter D. L., Siedem grzechów pamięci, Warszawa 2003, s. 53–54.
9
Swoje rysunki dziecko siedmioletnie podpisze w języku Marsjan następująco:
gruszka – marsiekamar
żyrafa – marsiefamar
kokarda – marsiedamar
grosz – marsiegroszmar.
Dziecko ośmioletnie powie i zapisze:
chodzi – marodzimar
sprząta – marotamar
maluje – marojemar.
Dziecko dwunastoletnie powie i zapisze:
lustro – mardwatromar
Kasia – mardwasiamar
ołówek – mardwawekmar.
Jak powstają wyrazy w języku Wenusjan?Początkiem każdego wenusjańskiego wyrazu jest we, czyli pierwsza sylaba wyrazu Wenusjanie.
Kolejną cząstkę wyrazu tworzy pierwsza sylaba nazwy aktualnego dnia tygodnia, czyli po – ponie-
działek, wto – wtorek, śro – środa itd. Trzecia sylaba słowa to pierwsza zgłoska wyrazu, który jest
tłumaczony na wenusjański, na przykład do – domek, ko – komórka, o – ołówek. Ostatnia sylaba,
podobnie jak w języku Marsjan, jest powtórzeniem pierwszej.
Przykłady wyrazów w języku Wenusjan
W poniedziałek uczeń powie i zapisze:
mama – wepomawe
tata – wepotawe
woda – wepowowe.
We wtorek wyrazy będą brzmiały następująco:
deszczyk – wewtodeszwe
parasol – wewtopawe
bałwan – wewtobałwe.
Wyrazy wypowiedziane i zapisane w środę to:
zeszyt – weśrozewe
klucze – weśrokluwe
ręcznik – weśroręwe.
10
W piątek dziecko podpisze swoje rysunki w języku Wenusjan następująco:
żaba – wepiążawe
jeż – wepiąjeżwe
waga – wepiąwawe.
Jak tworzy się wyrazy w języku Jowiszan?Pierwszą sylabą każdego wyrazu w języku mieszkańców Jowisza jest jo. Kolejną – pierwsza sy-
laba rzeczownika wskazującego płeć dziecka lub pierwsza sylaba jego imienia, na przykład chło –
chłopiec, dzie – dziewczynka, ka – Kasia. Trzecią cząstką jowiszańskiego wyrazu jest pierwsza lite-
ra lub dwuznak kodowanego wyrazu, na przykład ż – żyrafa. Zakończeniem wyrazu jest sylaba jo.
Przykłady wyrazów w języku Jowiszan
Chłopiec powie i zapisze:
żyrafa – jochłożjo
szakal – jochłoszjo
lew – jochłoljo.
Dziewczynka powie i zapisze:
lustro – jodziewljo
grzebień – jodziewgjo
spinka – jodziewsjo.
Kasia powie i zapisze:
mydło – jokamjo
szafa – jokaszjo
zegar – jokazjo.
W języku Jowiszan Kasia podpisze rysunki następująco:
szyba – jokaszjo
czapka – jokaczjo.
Jak konstruuje się wyrazy w języku Saturnian?Pierwszą sylabą każdego wyrazu w tym języku jest sa. Kolejną częścią wyrazu jest pierwsza sylaba
nazwy aktualnej pory roku: wio – wiosna, la – lato, je – jesień, zi – zima. Trzecią cząstkę stanowi ostat-
nia litera tłumaczonego wyrazu, na przykład a – tata, c – owoc, o – dziecko. Ostatnią sylabą jest sa.
Przykłady wyrazów w języku Saturnian
Zimą dziecko powie i zapisze:
noc – sazicsa
mysz – saziszsa
mecz – saziczsa.
11
Wiosną wyrazy będą brzmiały:
tata – sawioasa
balon – sawionsa
kozioł – sawiołsa.
Latem dziecko powie i zapisze:
słońce – salaesa
plaża – salaasa
rower – salarsa.
„Jesienne” wyrazy to na przykład:
tata – sajeasa
długopis – sajessa
brat – sajetsa.
Rysunki wykonane zimą dziecko podpisze w języku Saturnian następująco:
bałwan – sazinsa
sanki – saziisa
narty – saziysa.
Po wykonaniu wszystkich ćwiczeń dziecko otrzymuje tytuł Mistrza sylabowego maratonu.
Wesołej zabawy podczas wykonywania ćwiczeń życzą
Autorki
12
Część ISylabowy maraton
Ćwiczenie 1
Co słychać na początku?
• Nazwij obrazki.• Powiedz, jakie głoski słyszysz na początku słów.• W puste miejsce na obrazkach wpisz pierwsze litery wyrazów.• Pokoloruj obrazki.
13
Ćwiczenie 2
Co słychać w środku?
• Nazwij obrazki.• Powiedz, jakie głoski słyszysz w środku wyrazów. Te głoski są samogłoskami. • Wpisz w okienka litery, które są w środku wyrazów.• Pokoloruj obrazki.
14
Ćwiczenie 3
Co słychać na końcu?
• Nazwij obrazki.• Powiedz, jakie głoski słyszysz na końcu wyrazów. • W puste miejsca na obrazkach wpisz ostatnie litery wyrazów.• Pokoloruj rysunki.
15
Ćwiczenie 4
Literka do lusterka
Literki przeglądają się w lusterkach. Odczytaj każdą z nich. Możesz pomóc sobie, przykładając lusterko pionowo z lewej strony każdej litery. Jakie wyrazy powstały? Zapisz je.
T
p
n
n
l
z
k
n
s
k
c
o
i
o
o
i
e
a
o
z
a
y
l
e
g
s
z
g
p
ż
c
p
t
a
r
a
a
a
u
y
z
e
r
o
k
r
s
c
o
l
y
g
e
t
e
t
u
n
i
k
a
k
s
a
a
z
SPIS TREŚCI
WSTĘP ....................................................................................................................................... 3
Część I. Sylabowy maraton .................................................................................................... 12
Co słychać na początku? ....................................................................................................... 12
Co słychać w środku? ............................................................................................................ 13
Co słychać na końcu? ............................................................................................................ 14
Literka do lusterka ................................................................................................................. 15
Cyferka do lusterka ................................................................................................................ 16
Z liter wyrazy czyta Gerwazy ................................................................................................ 17
Mała Hania czyta zdania ....................................................................................................... 18
Od końca przeczytamy – wyrazy rozpoznamy ...................................................................... 18
Sylaby łączymy – czytanie ćwiczymy ................................................................................... 19
Sylaby łączy Ania i czyta zdania ........................................................................................... 20
Gdy pomyślimy, to ka skreślimy ........................................................................................... 21
Kto z was wie, kiedy jest a, b, c? ........................................................................................... 24
Psotnik wiatr .......................................................................................................................... 26
Ślady na piasku ...................................................................................................................... 28
Kasia pisała, literki zamalowała ............................................................................................ 29
Janek osiem razy układał z liter wyrazy ................................................................................ 31
Sylabowa drabinka ................................................................................................................ 34
Tasiemkowy język ................................................................................................................. 35
Szyfrowanie ........................................................................................................................... 36
Chochlik ................................................................................................................................ 37
Czy zapamięta głowa, jakie to słowa? ................................................................................... 38
Logiczne zdania ..................................................................................................................... 41
Sylabowa przeskakiwanka ..................................................................................................... 41
Pionowe zdania ...................................................................................................................... 44
Ślimaczki ............................................................................................................................... 46
Sylabowe tasiemki ................................................................................................................. 51
Sylabowy maraton ................................................................................................................. 54
Sylabowe schody ................................................................................................................... 55
Sylabowe domki .................................................................................................................... 58
Część II. Języki przybyszów z innych planet ........................................................................ 60
Marsjanie ............................................................................................................................... 60
Wenusjanie............................................................................................................................. 64
Jowiszanie .............................................................................................................................. 68
Saturnianie ............................................................................................................................. 72
BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................................ 76
DYPLOM DLA MISTRZA SYLABOWEGO MARATONU ................................................... 77