Formy rehabilitacji wzroku
Agata Grzegorzewskaterapeuta
Regionalna Fundacja Pomocy Niewidomym,
Specjalistyczny Punkt Wczesnej Rewalidacji
Stymulacja widzenia
-
integralna część programu
wczesnego wspomagania rozwoju słabo widzącego dziecka
2
Warunki prawidłowego rozwoju widzenia
• Prawidłowo zbudowany i funkcjonujący układ wzrokowy
• Odpowiednie światło
• Obecność bodźców wzrokowych
Tylko dzięki równoczesnej obecności tych trzech czynników dziecko terminowo osiąga kolejne etapy w procesie rozwoju widzenia. 3
Natomiast ograniczenie ilości wrażeń wzrokowych w pierwszych miesiącach i latach
życia może zahamować strukturalny
i funkcjonalny rozwój siatkówki
oraz dróg wzrokowych.4
Zaburzenia w rozwoju układu wzrokowego ograniczają liczbę odbieranych drogą wzrokową informacji i niekorzystnie
wpływają na ich jakość.
Przypadkowość w zdobywaniu informacji wzrokowych wywiera negatywny wpływ
na funkcjonowanie małego dziecka.
5
Rehabilitacja wzroku - rozwijanie umiejętności posługiwania się
wzrokiem tak, by wzrósł poziom skuteczności wykorzystywania
wzroku w codziennym funkcjonowaniu.
6
Inaczej: rehabilitacja wzroku jako konieczna, systematyczna,
dostosowana do aktualnego poziomu funkcjonowania wzrokowego pomoc w uporządkowaniu i zapamiętaniu
odbieranych drogą wzrokową informacji / bodźców.
7
Kluczem do uporządkowania podawanych informacji wzrokowych jest diagnoza funkcjonowania wzrokowego dziecka. Skoncentrowana jest ona na ocenie
osiągniętego etapu rozwoju widzenia oraz próbie dobrania najbardziej korzystnych
dla aktywności wzrokowej czynników zewnętrznych.
8
Stymulacja rozwoju widzenia prowadzona zgodnie z etapami rozwoju
widzenia przebiega wg następującej kolejności:
• Pobudzanie widzenia
• Stymulacja widzenia
• Rozwijanie podstawowych sprawności wzrokowych związanych z motoryką gałek ocznych
• Kształtowanie pojęć i pamięci wzrokowych
• Rozwijanie wyższych sprawności wzrokowych
9
Jednak ocena, na jakim etapie rozwoju funkcji wzrokowych należy rozpocząć (czy kontynuować) rehabilitację wzroku, uzupełniona być musi o wiedzę na temat
wszystkich czynników mających wpływ na funkcjonowanie wzrokowe każdego,
nie tylko słabo widzącego, dziecka.
10
Zebrane wszystkie razem, usystematyzowane czynniki
wpływające na funkcjonowanie wzrokowe słabo widzącego
znajdziemy w popularnym Modelu Ann Corn:
• Czynniki fizjologiczne
• Wyposażenie i predyspozycje indywidualne
• Warunki zewnętrzne
11
Czynniki fizjologiczne
• Ostrość wzroku (do bliży, do dali oraz do średnich odległości);
• Pole widzenia (centralne i obwodowe);• Motoryka gałek ocznych;• Funkcje pól mózgowych odpowiedzialnych
za fiksację, akomodację, postrzeganie ruchu i łączenie obrazów z obu oczu;
• Recepcja światła i barwy, czyli odbieranie wrażeń wzrokowych związanych ze światłem i barwą, natomiast w przypadku występowania ślepoty na barwy, recepcja różnych odcieni szarości
12
Wyposażenie i predyspozycje indywidualne
• Zdolności poznawcze, czyli inteligencję, rozwój i zasób pojęć, pamięć, doświadczenie, umiejętność rozwiązywania problemów;
• Rozwój pozostałych zmysłów oraz ich integrację;• Zdolności percepcyjne, czyli takie, między innymi
umiejętności, jak umiejętność wyodrębniania figury od tła, dopełnianie wzrokowe;
• Cechy psychiczne - istotnymi cechami są tutaj uwaga, motywacja, stabilność emocjonalna;
• Cechy fizyczne obejmują przede wszystkim rozwój motoryczny, wytrzymałość i ogólny stan zdrowia
13
Warunki zewnętrzne
• Barwa - jej stopień nasycenia, odcień i jaskrawość;
• Kontrast wytwarzany przez barwy i światło padające na obiekty;
• Czas obejmujący: częstotliwość, czas trwania i tempo ekspozycji;
• Przestrzeń, czyli wielkość, liczbę, odległość, układ i relacje między przedmiotami;
• Oświetlenie: natężenie światła oraz odbicia od obiektów
14
Każdy z wymienionych czynników pozostaje w związku z pozostałymi i wywiera mniejszy bądź większy wpływ na jakość reakcji wzrokowych.
Celem diagnozy funkcjonalnej jest więc „skomponowanie” zestawu: odpowiedni etap
rozwoju widzenia, optymalne warunki zewnętrzne oraz poczucie bezpieczeństwa i
komfort fizjologiczny.15
Etapy rozwoju widzenia
• Reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu bodźców wzrokowych (1 – 3 m. ż.);
• Rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych. Pojawiają się wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach (4 – 12 m. ż.);
• Rozróżnianie, rozpoznawanie i posługiwanie się konkretnymi obiektami (1 – 3 lata)
• Rozróżnianie i identyfikowanie kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty, ludzi i czynności (2 – 4 lata);
• Zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach. Odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko (3 – 5 lat);
• Rozróżnianie, identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i znaków (4 – 5 lat);
• Rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach (5 – 6 lat);
• Identyfikowanie, spostrzeganie i odtwarzanie pojedynczych i złożonych znaków (6 – 7 lat)
16
Dziewczynka lat 5pod opieką Fundacji od 6 miesięcy
• Diagnoza medyczna: hypoplazja nerwów wzrokowych• Funkcjonowanie na poziomie upośledzenia umysłowego
w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: brak konsekwentnych reakcji
wzrokowych• Warunki oświetleniowe – ciemnia• Rodzaj bodźca – bezpośrednie źródło światła• Cel: reagowanie w sposób świadczący o spostrzeganiu
bodźców wzrokowych
Dziewczynka lat 3pod opieką Fundacji od 2 lat
• Diagnoza medyczna: wodogłowie wrodzone, zanik nerwów wzrokowych
• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący
o spostrzeganiu bodźców wzrokowych, krótkotrwała fiksacja
• Warunki oświetleniowe – ciemnia, warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia
• Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty• Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów
gałek ocznych
Chłopiec lat 4pod opieką Fundacji od 6 miesięcy
• Diagnoza medyczna: hemofilia, niedorozwój nerwów wzrokowych
• Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim• Reakcje wzrokowe: reagowanie w sposób świadczący o
spostrzeganiu bodźców wzrokowych, niekonsekwentnie: dowolne ruchy gałek ocznych, wybieranie i różnicowanie konkretnych obiektów o wyraźnych barwach i kształtach
• Warunki oświetleniowe – warunki znacznego i umiarkowanego zaciemnienia, naturalne warunki oświetleniowe
• Rodzaj bodźca – światło odbite, podświetlone obiekty, obiekty w wysokim kontraście, obiekty w ruchu
• Cel: rozwijanie i usprawnianie dowolnej kontroli ruchów gałek ocznych, stymulowanie do różnicowania obiektów
Dziewczynka lat 3Pod opieką Fundacji od 2 lat
• Diagnoza medyczna: Zespół Axenfelda-Riegera (obustronne wady przedniego odcinka oka)
• Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej• Reakcje wzrokowe: rozróżnianie i identyfikowanie
kształtów i szczegółów obiektów oraz obrazków przedstawiających przedmioty i ludzi
• Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe
• Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów• Cel: identyfikowanie obrazków przedstawiających
przedmioty, ludzi i czynności, zapamiętywanie szczegółów w złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości 25
Chłopiec lat 5Pod opieką Fundacji od 2 lat
• Diagnoza medyczna: Wcześniactwo, ROP III st.• Funkcjonowanie na poziomie normy intelektualnej• Reakcje wzrokowe: zapamiętywanie szczegółów w
złożonych obrazkach i wzorach, odnoszenie części do całości, rozróżnianie figury na tle w relacji blisko – daleko, rozróżnianie figur abstrakcyjnych i znaków
• Warunki oświetleniowe – dobre i naturalne warunki oświetleniowe
• Rodzaj bodźca – obiekty, reprezentacje obiektów• Cel: identyfikowanie i odtwarzanie figur abstrakcyjnych i
znaków, rozróżnianie, identyfikowanie i spostrzeganie układów na obrazkach, w figurach przestrzennych i znakach 27
Często ogromną poprawę w funkcjonowaniu wzrokowym dziecka obserwujemy już po
zastosowaniu wzmożonego kontrastu
Podsumowując:
• Kolejność osiągania etapów rozwoju widzenia
• Wyposażenie i predyspozycje indywidualne podopiecznego
• Czynniki fizjologiczne
warunkują dobór metod i form pracy podczas rehabilitacji wzroku….
…oraz układają się w etapy stymulowania rozwoju widzenia:
• Poczucie widzenia – uwaga wzrokowa – spostrzeganie ruchu – fiksacja;
• Pojęcie i spostrzeganie obiektu;• Percepcja form trójwymiarowych;• Percepcja form dwuwymiarowych – reprezentacje
konkretnych przedmiotów;• Obrazki przedstawiające postaci i sceny;• Układanki trójwymiarowe i obrazkowe –
porządkowanie, dopełnianie wzrokowe, pamięć wzrokowa, scalanie wzrokowe;
• Znaki abstrakcyjne – litery, wyrazy, zdania, ich różnicowanie, kojarzenie, interpretowanie i czytanie 35
Dziękuję za uwagę
Bibliografia
Adamowicz-Hummel A.: Na czym polega ocena funkcjonalna? Maszynopis, Warszawa 1988
Barraga N., Morris J.: Program rozwijania umiejętności posługiwania się wzrokiem. Założenia do wszechstronnego programu. Materiały źródłowe na temat słabowidzących. WSPS-PZN, Warszawa 1989
Corn A.: Model funkcjonowania wzrokowego słabowidzących. „Materiały tyflologiczne 1991, nr 7. PZN, Warszawa
36