Download - Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
1/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
1
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
HALK OYUNLARININ LEVLER
GR Muzaffer SMBL
Huizinga 1938 ylnda yaymlad Homo Ldens(Oynayan nsan)
adl yapt ile oyuna ilikin hala geerliini koruyan kuramsal yaklam
getirmitir. Huizinga, oyunun sadece ocuklara zg, retim zamann
dnda kalan zamanlar deerlendirmek iin yaplan etkinlik olmadn
sylemektedir. Oyunun zellikle toplumsal boyutunu vurgulamaktadr.
Huizingann oyuna yaklam be temel noktada
toparlanabilmektedir.(Huizinga, 1995:24-28) Bu eler: zgrlk,
bakalk, snrllk, mekan ve dzenden olumaktadr. Oyun, zgr bir
eylem, bilinli bir yelem ile gereklemekte, oyunda zorlaycbir etken
bulunmamaktadr. zellikle ocuk ve hayvanlar gdsel olarak oyundan
zevk almaktadr. te yandan yetikinler iinde oyun, istediklerinde
vazgeebilecekleri zgr bir eylemdir. Oyunun zevk veren, oynanmasn
srekli klan en nemli yn ise, gndelik yaamdan baka bir dnya
olmasdr. Gndelik yaamn dndaki bu dnya, oyun adna belli
snrlardan olumakta, belli mekan(alan)larda oynanmaktadr. Bazen
oyun masas, bazen spor alan, bazende herhangi bir nesne olarak
ortaya kmaktadr.
Gerek insanlar (homo ldens) gerekse hayvanlar oynamaktan ok
byk zevk almaktadr. Zevk verici olmas, zgr, istee bal, ancak
belli kurallar erevesinde gereklemesi oyunun canllar arasnda
yaygn olarak benimsenmesini salamaktadr. Bir ok oyunun ok kat
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
2/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
2
kurallarolmasna karn insanlar oynamaya devam etmektedir. nsanlar
oynamaya ynelten etkenler salt zevk ya da zgrce hareket etme
isteinden olumamaktadr. Bunlarn yansra dier nemli etken
oyunun kutsal, mitsel kkenin bulunmasdr. nk insanlar daima var
oluu, o kutsal ancanltutmak, o gnleri yeniden yaamak iin trenler
dzenlemktedir. Bu trenlerde oyun araclyla duygu ve dnceler
gerekletirilmeye allmaktadr. Kutsal oyun zamanla deierek,
dnerek bu gnk konumuna gelmibulnmaktadr. Toplumlarn retim
biimlerine parelel olarak gelien kltrel yaplar, o toplumsal yapya
uygun oyun biimini de oluturmaktadr.
Halk oyunlar, oyun ve estetik ilikisini en iyi boyutlarda yanstan
oyun trlerinden bir tanesidir. oku ve devinim halindeki insan
bedeninin gzellii, en iyi ifadesini halk oyunlarnda bulmaktadr. Halk
oyunlarestetik alglamann nemli eleri olan ezgi ve ritm ile doludur.
Estetik, insanlarn kendilerini ifade etme biimleriyle birletiinde, bunu
salayce olarak halk oyunlarortaya kmaktadr.
Halk oyunlarbiyolojik ve kltrel(sosyal) gereksinmelerin doyumunu
salamaktadr. Toplumsal yaamn bir paras olan halk oyunlar,
bireylerin yaratmlarnn toplumsallamasyla olumaktadr. Toplumsal
uyum, birey-toplum iletiiminin zorunluluunu getirmektedir. Halk
oyunlar bireysel ve toplumsal ilevleri ile uyumun salanmasnda
katkda bulunmaktadr. Gerek toplumsal, gerekse eitim, iletiim veelence anlamlarnda halk oyunlarnn ilevleri bulunmaktadr. Halk
oyunlarnn icras sranda bu ilevler olumaktadr. Dolaysyla,
anlatlamayan sevgiler, kzgnlklar, kar tarafa yastlmakta, iinde
yaanlan toplumun deerleri retilmektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
3/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
3
Toplumsal yaamn deimez eleri olan eitli tre ve trenlere
katlanlar, coku, sevin ve paylam halk oyunlar araclyla
yanstmaktadr. nsan yaamnn en nemli aamalar olan snnet,
dn gibi gei dnemi trenleri ile Trk toplumuna zg olan asker
gnderme gelenekleri halk oyunlar ile kutlanmaktadr. Toplumsal
yaamn her dneminde farklbir biimde insanlarn yaamnda yer alan
halk oyunlar, toplumsal btnl salamaya katkda bulunmaktadr.
lev Kavram
levin szck anlamTrke Szlkteiki ekilde yaplmaktadr.
1.Bir nesne veya bir kimsenin grd i; igrme yetisi.,grev, fonksiyon.
2.Bir yapnn gerekletirilebilecei ve onu baka yaplardan ayrt etme imkan
veren tr, fonksiyon.(Trke Szlk,1988:731)
lev grld gibi, grev, fonksiyon (ilev), i ve ayrtrma
anlamlarnda kullanlmaktadr. Gndelik kullanmn yansra akademik
anlamda ilev ise ilk defa Sosyolog Herbert Spencer tarafndan (1876)
kullanlmtr. (Bozkurt, 1979: 84) Spencere gre, canllarn nasl organ
ve hcreleri varsa, sosyal sistemlerinde kuramlar ve yeleri
bulunmaktadr. Canllardaki organlarn yerine gerirdiklerini toplumlarda
bu kuramlar ve yeler getirmektedir. Spencere gre toplumlar, tpk
canl varlklar gibi, paralarnn ilevsel bamll ile varlklarn
srdrmektedir. Spencerden etkilenen Durkheim ise bu dnceyi
olgunun varl ve ilevi ile aklyarak gelitirmitir. Durkheime gre
olgunun varln srdrmesi iin ilevsel olmas gerekmektedir. Baka
bir deyimle, olgun topluma hizmette bulunmmas gerkmektedir. levsel
yaklamda, parann yapnn ierisinde stlendii belirleyici olmakta, az
yadan ok miktar nemli deil ancak sistemin almasna yardmc
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
4/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
4
olmas yeterli olmaktadr. Hizmet edemiyorsa, grev ypamyorsa ilevsel
deildir. Sistem bu ilevsiz paray zamanla yok etmektedir. Dolaysla
ilev sistemi oluturan paralarn grevleridir. Bu grev gerektii srece,
o, parann sistem iin ilevi srmektedir. nk ilev, bireysel ve
toplumsal gereksinimlerin giderilmesini ifade etmektedir. Gereksinimler,
basit yeme-ime edimi ile balamakta, ve kutsal eyleme kadar
uzanmaktadr. Bu gereksinmelerin kltrel yaamla sk balar
bulunmaktadr. Temel ya da ikincil gereksinmeler olarak
snflandrlabilen bu eler birer kltrlenme ve kltrlemeyle
olumaktadr. Yeme, ime alkanl, tapnma gereksinimi, bilgilenmeistei kltrel srecin oluumunu ve yaanlan toplum ile uyumu
salamaktadr.
Malinowski, temel gere ksinimler ve kltrn bunlara gsterdii
tepkileri formle ederek u ekilde gstermektedir. (Malinowski,
1992:105)
Temel Gereksinim Kltrn Tepkisi
1.Metabolizma 1.Beslenme sistemi
2.reme 2.Akrabalk
3.Bedensel rahatlk 3.Konut
4.Gvenlik 4.Koruma
5.Hareket 5.Faaliyetler
6.Byme 6.Eitim
7.Salk 7.Hijyen (salk bakm)
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
5/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
5
Malinowski bu snflandrmasnda insann temel gereksinmeleri iin
oluturduu eitli tepkileri kltrel tepkiler olarak aklamaktadr. Bu
aklamalar kapsamnda oyunu, insann temel gereksinimleri snfnda
hareket bal altnda incelemektedir. Bu gereksinimin oluturduu
kltrel tepkiyi ise faaliyet adlandrm kapsamna almaktadr. Faaliyet
(edim)in ilevi dinlenmi normal insan organizmasnn hareket
gereksiniminin doyurulmasdr. Malinowski bu noktada doyumun
salanmasnn insann kas faaliyetlerinin ve sinir sisteminin belli bir
biimde ilemesinin zorunluluu olduunu sylemektedir. Bu nedenle,
toplumsal ve politik rgtlenmeye bal olan btn bedensel faaliyetgsterme biimleri, evrenin kefedilmesi dier topluluklarla iliki kurma,
hepsi tek bireyin kas gerilimini ve sinirsel enerji fazlasngstermektedir.
te yandan bunlarn hepsi aratr, yani baka ihtiyalarn doyurulmasna
yneliktir. Bunun iinde rgtldrler, bu da bunlarn yanlzca kurum
olarak betimlenebilecekleri ya da yalnz byle teorik analize
tutulabilecekleri anlam
na gelmektedir. Ama, spor, oyun ve enlikler gibi,kurallatrlm ve kararlatrlm kas ve sinir etkinlii bizzat ama
olmaktadr. zel olarak bunun iin dzenlenip rgtlenmi faaliyetlerde
bulunmaktadr.
Kltrel anlamda ilev ya da ilevselcilik toplumsal elerin
aklanmasnda yapy oluturan elerin birbiriyle balantlar olduu
dncesinden hareketle ortaya konulmaktadr. Malinowski ilevkavramndan sz ederken insan kurumlarnn ve bu kurumlar ierisindeki
eylemlerin, ilk (biyolojik) ve gelimi (kltrel) gereksinimlerle ilikisi
olduunu sylemektedir ve ilevi her zaman bir gereksinimi
doyurmasyla ifade etmektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
6/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
6
Bu en basit yeme edimiyle balar ve kutsal eyleme kadar gider, burada
kominyonun alnmas btn bir inan sistemine baldr. Bu inanc belirleyen
yaayan Tanryla btnleme dorultusundaki kltrel ihtiyatr. (Malinowski,
1992: 28)
Manevi ve maddi yaratmlarn birer gereksinimi karladn
gsterir, bu ilev aklamasyla oyun kltrnn ne kadar ilikili olduu
grlmektedir. nk her toplumsal yapy oluturan birimin, bir ilevi
bulunmaktadr. Bu ilev biyolojik ve kltrel boyutlu olabilmektedir.
Oyun; sosyo-ekonomik koullarierisinde olutuklartoplumlarn manevi
, kltrel yaratmlar olarak her dnemde farkl ilevler stlenmektedir.
Arkaik dnemlerden gnmze dein; gelien alet yapmna (teknoloji)
paralel olarak oyunlarnda ilevleri deimektedir. Ancak oyunun
yapsndaki, uyguland toplantlardaki bu deiime karn sreklilik
gsteren bir zellikten sz etmek olanakldr. Bu; oyunun trensel,
kltrel bir yaratm olduudur. lksel dnemden bu ana kadar oyunun
trenlerin deimez bir paraskonumunu srdrd grlmektedir.
Toplumsal yaamda bir grevi bulunan oyun, toplumsal deerlerin
oluumuna ve devamna katkda bulunmaktadr. Toplumsal yaamda
belli bir yeri bulunan oyunun eitli ilevleri bulunmaktadr. Bu ilevler;
toplumsal, iletiim, eitim ve elence olmak zere drt temel balk
altnda incelenebilir.
Halk OyunlarnnToplumsal levi
Oyunun en nemli zellii; onun toplumsal ilevinden
kaynaklanmaktadr. Oyunlarn bugn eitli alanlardaki acl ilevleri
bulunmaktadr. levi sren oyun deierek, yeni grevler stlenerek,
farkldoyumlar salamaktadr.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
7/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
7
Halk oyunlarnn serimlendii trenler; dn, snnet, bayramlar
(ulusal ve dini), asker yollama ve karlama, genlik toplantlar, dini
amal toplantlar, allar, siyasal amal toplantlar gibi eitli tre ve
trensel uygulamalardr. Bu uygulama alanlarnda oyunun iki boyutu n
plana kmaktadr. Bunlar; oyunun toplumsal ilevleri ve bireysel
ilevleridir. Bu tre ve trenlerin hepsi znde bireysel olan ancak
ierisinde yaanan toplumla btnlemeyi salayc birer geyi
oluturmaktadr. zellikle geidnemi uygulamalaryla bireyin deien
toplumsal statsnn toplumla paylam ve duyurusu sz konusu
olamaktadr. Bu deiim srecini paylamyla iinde yaanlan toplumlabtnleme salanmaktadr. Halk oyunlarnn oynanzamanasndan
ilevleri bireysel ve toplumsal boyutlu olduu grlmektedir.
Halk oyunlartoplumsal yapierisinde bulunan tren gereksinimini
karlamaktadr. Gemitoplumlarda dinsel ve yl ierisinde belli trenler
yaplmaktayd. Bunlarn ou, ulusal ve dinsel bayramlar, karnavallar,
enlikler gibi yeni oluumlarla farkllaarak srmektedir. Bu trenlerdeyer almay tm insanlar istemekte, nk burada bulunan bireylerin ait
olmak gdleri doyurulmaktadr. Ait olma duygusunun doyumu ile
oluan; sevin ve mutluluk gibi ho duygularla toplumsal uyumu
yaamaktadrlar. Bir arada yaamann getirdii olaan sonu olarak
oluan trenlerin eitli toplumsal ilevleri bulunmaktadr.
Trenler, dayanmay pekitirmekte, bireylerin kendilerini ifadeederek doyumunu salamakta, yaamn tek dzelikten kurtulmasna
katkda bulunmaktadr.Tren gerksinimlerinin doyumunda halk oyunlar
nemli ilevler stlenmektedir. Dolaysyla tren gereksinimlerinden elde
edilen doyumlarn benzerleri halk oyunlarndan da elde edilmektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
8/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
8
Toplumsal dayanma ve saaltm halk oyunlarnn toplumsal ilevlerini
oluturmaktadr
Toplumlarn tren gereksiniminin giderilmesi amacyla eitli
enlikler dzenlenmektedir. enlikler her toplumda geleneksel
uygulamalar arasnda yer almaktayd. Bu enlikler aracl ile oyanan
oyunlarn yan sra, sayg, gsteri, konuk arlama, ziyafetler,
armaanlar, bilimsel tartmalar gibi deiik konularla kltrel oluuma
katkda bulunmaktayd. (Nutku, 1972:1) u anda yerel olarak
dzenlenen festivaller ve eitli zel gnler buna rnek olarak verilebilir.
Btn bu edimler toplumsal anlamda bir arada bulunma, dolaysyla
tren gereksinimlerini doyurucu niteliktedir. Bu trden etkinlikler ise halk
oyunlar araclyla gerekletirilmektedir. Bu nedenle halk oyunlar
toplumsal dayanmay salamaktadr. Halk oyunlar zellikle u anda
toplumlarda yaanan eitli sorunlar nedeniyle birbirinden uzaklaan
insanlar birbirine yakalatrc bir ilevi bulunmaktadr. Oyuna katlm
farklsosyal kltrel yaplardan bir araya gelerek oluturulan toplumlarndayanmasn salamakta ok nemli ilevler stlenmektedir Ayn
toplum ierisinde yaayan bireyler ekonomik, toplumsal, eitim ve
kltrel farkllk, etnik ve dinsel nedenlerle birbirlerinden
farkllamaktadr. Bu farkllama ya da ayrlk, topluluu oluturan
bireyler arasnda; kuku, holanmama ve gvensizliklere neden
olmaktadr. Dolaysile komuluk ve grup balarzayflamaktadr. te,zellikle geleneksel tre ve trenlerde grup halinde oynanlan halk
oyunlarnn bu olumsuzluklar giderici ve toplumsal dayanmay
salaycbir ilevi bulunmaktadr. Dn, asker yollama, yerel ve ulusal
zel gnler, eitli baarlarn kutlanmas amac ile dzenlenen
toplantlar; oyuna katlm dolays ile dayanmay salamaktadr.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
9/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
9
nk oyun srasnda etnik kken, ekonomik ve toplumsal stat gzard
edilmekte, bir ii ile patronu kol kola ayn oyunu oynayabilmektedir.
Bylece salanan yaknlama ile dayanma ve toplumsal uyum
gelimekte, toplumsal btnlk ve birlik gereklemektedir.
Halk oyunlarnn toplumsal ilevlerinden bir dieri ise saaltmdr.
ocuklar, genler ve yetikinler oyun aracl ile eitli duygu ve
dncelerini da vurmaktadr. Bireyler, toplumsal olarak uyulmas
gereken zorunluluklar nedeni ile aka ifade edilemeyen dncelerini
halk oyunlar aracl ile yanstmaktadr. Sz gelimi, eitli nedenlerle
oluan kzgnln karya yanstamayan birey bunu oyun srasnda
karlan, ou zaman anlamsz szckler kullanarak, hel, of, puf, h, ah
v.b. gibi sesler ve eitli mimikler ile da vurarak yanstmaktadrlar. Halk
oyunlarnn oynan srasnda bu seslerin yansra, anlaml; belli
dnce ve duygular yanstan barmalar da bulunmaktadr. (Smbl,
1995)
Bylelikle bireyler halk oyunlarnn ruhsal alanda saaltcilevinden
yararlanmaktadr. Saaltm ilevi bireylerin bili alt hareketliliini
salamas bakmndan nemlidir. nk, oyun, bilin alt gerilimleri
gidermekte ve bireyin bastrlm duygu ve dncelerinin da
vurumunu salamaktadr. Gerilimin giderilmesi ile elde edilen isel huzur
ve bunun yansmas olan honutluk duygusu ierisinde olan birey bu
konumunu oyun yardmile salamaktadr.
Ait olduu toplumun dier bireyleri ile bu duygu ve dncelerini
paylamaktadr. Elde edilen bu paylam ile birey-toplum uyumu
salanmaktadr. Bu uyuma ulamada ise oyun bir iletiim ilevi
yklenmektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
10/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
10
Halk Oyunlarnn letiim levi
Sosyal yap ierisinde iletiim, bireyler aras etkileim ilikisinin
temel esi olarak birey-birey, birey-toplum ve toplum-toplum iletiimini
gerekletirmektedir. Birey toplum balamnda; iletiimin etkinlik
derecesine gre birey topluma katlmakta ve balanmaktadr. letiim;
bireyler arasnda bilgi alp vermek amacyla oluturulan bir ilikiler
sistemi olarak tanmlanmaktadr. (Erdoan, 1991: 278) Bireyin ait
olduu toplumla btnlemesi ise ancak etkin bir iletiimle
salanmaktadr.
Bir sosyal yap ierisinde iletiim sistemi olduka nemlidir. nk
iletiim insanlarn belli bir yap ierisinde anlamalar iin gerekli olan
kpr konumunda bulunmakatdr. letiimin salanabilmesi iin bir
kaynak, ileti ve bir veya birden fazla alclara iletilerin iletilmesinin yeterli
olduunu dnmek doru olmayacaktr. nk iletiim; gnderenin
istedii davrann alc tarfndan gsterilmesi halinde
tamamlanmaktadr. Ait olunan toplumsal sistemin uyumu ve/veya
uyumsuzluu bu iletiim srecinin etkinliiyle doru orantl olarak
grlmektedir.
Birey-toplum iletiiminin salanmasnoluturan iletiim sreci ise
u ekilde gsterilmektedir. (Erdoan, 1991: 279)
Gnderilecek Fikirler KodlamaGnderici- leti- Alc -
zmleme-Fikir
Bu iletiim srecinde gndericinin kodlama biiminin halk oyunu
olduu dnlrse, alcnn oyunla gnderilen iletileri alp kendi iinde
zmleyerek bir dnce oluturmas da salanabilir. nk oyunun
birey- birey, birey-toplum btnlemesini salayan zellii bilinmektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
11/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
11
Bir ifade biimi olarak halk oyunlar; sanayi ncesi toplumlarn eitli
sembollerle duygu ve dncelerinin da vurumunu olanakl
klmaktayd. .
Bu simgesel anlatm eitli toplumsal ve ekonomik olgu ve/veya
olaylarla ilgili varyantlardan olumaktadr. Ait olunan toplumu oluturan
bireyler dnce sistemlerinde imgelenen eitli kurgular oyun yoluyla
aktararak iletiimi salamaya almaktadrlar. Bu anlamda oyun
kendisini oluturan elerle birlikte toplumsal uyumu salamada nemli
bir ara zellii tamaktadr. Farkldncelere sahip olan bireyler bir
noktada birleebilmektedir. Burada oyunun simgesel anlatm ya da
iletiim yn n plana kmaktadr. Toplumsal uyum bireyler arasetkin
iletiimle salanacak bireysel uyumdan gemektedir. Oyunun en etkin
iletiim aracolduu arkaik dnemlerde grlmektedir. nk,
belirli bir amaca ynelik her sorumlu eylem arkaik dnya iin bir riteldir. Ama
bu eylemlerin ounluu uzun bir kutsallktan arnma srecinden getii ve
modern toplumlarda din d
nitelik kazand
bilinmektedir. (Eliade, 1991: 41)
Riteller oyunun iletiimi salaycynnn uygulandbu anlarda
olumaktadr. Gerekletirilen her trende (av, sava, ergenlik v.b) oyun
odak noktayoluturmaktadr.
Bu gn, A.B.D.nin eitli blgelerinde yaayan yerliler (kzlderililer)
Powewe adverilen bir trende bir araya gelmektedirler. (Portit, 1994:
91) Kendilerini mutlu kld iin bu trene (ritele) katldklarnsylemektedir. Powewenin temel zelliini ise oyunlar oluturmaktadr.
Gemiteki hangi trenin bir uzants olduu belli olmayan bu trenin
amac ve ilevi deimi olmasna ramen ieriksel btnlnn en
nemli esi olan oyun geerliliini korumaktadr. Ve buna balolarak
etkin bir iletiim srecinin olutuu grlmektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
12/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
12
Toplumsal evrimin geliim srecine paralel olarak oluan farkl
toplumsal yaplar deiik zellikler gstermesi dolaysyla farkl iletiim
kanallaroluturarak bunu altrmlardr. Kitle iletiim aralarnn ok
yaygn olmad dnemlerde Anadolu topraklarnda yaayan halklarn
iletiimlerini oyun yoluyla saladklar grlmektedir. Baz dnemlerde
ak olarak ifade edilemeyen duygular, trk olup dile gelmekteydi.
Bylelikle, oyun srasnda sylenen bir ok trknn dolaysyla oyunun
dnsel boyutlar olumaktadr. Bu nedenle halk oyunlar, konusu ne
olursa olsun ait olunan toplumun iletiim kanallar araclyla kodlanan
birer ileti zellii tamaktadrlar. Bu balamda Fekeli Ak Cemil lerTapan olarak adlandrlan (Adana) Kozan ve Feke snrnddaki kylerde
oynanan Galomak adl oyun trksnn yksnden szetmekte,
gnderilen iletiyi u szlerle anlatmaktadr.
Galomak dalla dalla
Yar kollarnsalla
Gnderdiim mendili
Sevmiyorsan geri yolla
letiim arac olarak kullanlan mendilin, gnderilen sevgiliden
karl gelmeyince dn srasnda ortaya sylenen bu trkyle hem
oyun oynanmakta hem de sevgiliye ileti gnderilmektedir.
Oyunlar oluumlarn etkileyen olaylar anlatmalar, akatarmalarylada iletiim arac nitelii tarlar. Sadece kz-erkek ilikisine
dayandrlamazlar, kald ki toplumsal olaylarn yan sra dramatik
eleride iermesi konu zenginliini gstermektedir. Oyunlarn iletiim
boyutu taklit edilen konu ya da sylenen trk araclile olumaktadr.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
13/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
13
Trkler, maniler oyunlarda ok kullanlmaktadr. zellikle halk
oyunlarnda (danslarda) mzik elii ile tartm salanmaktadr. Kimi
sylemeli, atmal oyunlarda manilerle karlkl konuma
salanmaktadr. nemli bir baka ilev de taklitli oyunlarda yaplan
hareketi szler belirlemektedir. Topal Kz adl oyun buna rnek olarak
verilebilir. Davul-zurna eliinde oynanan bu oyunda, bir erkek topal bir
kz canlandrmakta ve eitli msralarla, hareketleri uyum iinde
yapmaktadr. Sz gelimi;
Bana da topal diyorlar
Bana da topal diyorlar
dizelerinden oluan ezgisel anlatm davul-zurna tarafndan alnrken
veya sylenirken; oyuncu ayan topallatrarak oynamaktadr.
Bylelikle elde edilen paylam ile iletiim salanmakta, elde edilen
iletiim etkisi ile paylamn gerekleimi bireyleri yaknlatrmaktadr.
Halk oyunlarnn ayrlmaz paras olan ezgi szleri oyunun iletiim
ynnn gereklemesine bylelikle katkda bulunmaktadr.
Halk Oyunlarnn Eitim levi
Eski toplumlarda olduu gibi gnmzde de oyunun nemli bir ilevi
eitim alannda grlmektedir. renciler, oyunlu retimlerde konuya
daha fazla ilgi duymakta, ayrca oyun yolu ile rendiklerini belleklerinde
daha iyi tutabilmektedir. Bunlarn yan sra oyunlarla eletirel dnce
ve karar verme yetileri de gelimektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
14/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
14
Eitim oyun teknii yardm ile ilgi ekici nitelik kazanr, yeni kelimelerin
retilmesi, hatalalma alkanlklarnn dzeltilmesi, aklda tutma orannn ve
sresinin uzatlmas salanabilir. Bu tekniin uygulandier tekniklere oranla
daha ok dikkat, yaratclk, hayal gc, espiri yetenei ve sentez gc gerektirir.
(Bilen, 1996:148)
Canllarn en belirgin zellii, oyunu sevmeleridir. Bu nedenle insan
ve dier canllarda oyun ve rol yapma yaamsal bir gereksinimdir.
nk bu edimler kiileri yaama hazrlayan bir etkinliktir. Dolaysyla
insanlarn salkl ve mutlu olmalar iin onlara oyun oynama frsat
tanmak gerekmektedir. nsanlarn prensipler edinerek yaamlarn
srdrmelerinde ve kiilerin eitiminde oyunun nemli etkinliibulunmaktadr. Bireylerin igdlerinin baskaltna alnmadan ilenmesi,
doyurulmas, becerilerin kazanlmas ise eitim ile olanakldr.
Sosyalleme ve toplumsal normlarn bireylere benimsetilmesi ise bu
eitim srecinin sonunda elde edilebilecektir. Eitim; bireylerin
kltrlenmelerini, toplumsallamalarn ve retkenlemelerini
salamaktadr.
Eitim, insan yartmlarnn oluumunu salayan en etkin yoldur.
nsanlar yzyllarca, renip edindikleri bilgilerini sonraki kuaklara
aktararak geliimi salamaktadr. Hemen hemen her konuda eitim
alarak bilgi ve becerilerinin artrm iin almaktadr. Geleneksel
toplumlarda okuma yazma orannn dk olmas sebeiyle yazl
kaynaklara dayalbilgi ediniminden ok szel anlatmdan yararlanlarakbireysel ve toplumsal eitim gereklemektedir. Tarihsel, toplumsal,
ekonomik konularn ussal szgeten geerek bunun gereklemesi
toplumsal iletimin etkinliini de n plana karmaktadr. znde iletiim
ve eitim birbirinden ayrtrlamayacak kadar iie kavramlar olmakla
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
15/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
15
beraber, buradaki ayrm konunun daha da analabilir klnmas
amacyla, ayrntlirdelenmesini yapabilmek amacyla konmaktadr.
Oyunlarn eitim ilevi iki ynl grnmektedir. Birincisi; oyunu
oynayan (icra eden) bireyin bedensel, kltrel eitimi, ikincisi ise
oynayan ve izleyenin bir btn olarak kltrel boyutudur. Bedensel
ilevde oyun sayesinde vcuttaki baz zararl maddeler ter yoluyla
darya atlarak, bir rahatlama, dinginlik kazanlmaktadr. Saatlerce
sren oyunlarla bir bakma beden, eitli hareketlerle eitilmekte ve
bedenin g kazanmas salanmaktadr. Elde edilen gcn salt
motorsal ynyle deerlendirilmesi hatalolur, nk harcanan bu enerji
ile bedensel dinginliin yan sra manevi dinginlik de kazanlmaktadr.
Oynanan oyunlar srasnda karlan sesler, barmalar oyuncunun
oyundan ald doyumu, zevki gstermektedir. Bu duygular yaayan
birey oynamaya kar olumlu tutumlar beslemektedir. eitli tre ve
trenler nedeniyle bir araya gelen bireyler oyun araclyla bir birleriyle
daha da yaknlaarak toplumsallamaktadrlar. nk, birey her zamanayn zevki yaamak, beenilmek, alklanmak v.b. gibi duygularnn
doyumu iin oynamay yeleyecektir. Bu sreklilik ise iine
kapanmln sln aarak, ait olunan toplumun bir yesi olarak;
toplumsal paylam en st noktaya tamaya alacaktr. Bu biimde
beden oyun yardmile eitilmektedir.
Oyunun ikinci yn ise oynayan ve izleyeni ile kltrel eitimboyutudur. Oyunlarn oynan srasnda sylenen trkler araclyla
tarihsel ve toplumsal konularda eitli bilgilendirmeler yaplabilmektedir.
Yzyllar nce olmuve hi bir yazlkaynaa dayanmayan yerel olay ve
olgular oyun srasnda aktarlarak kltrel birikimin oluumuna katkda
bulunulmaktadr. Sz gelimi, Krolu, Karacaolan, Dadalolu gibi
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
16/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
16
ozanlarn rnleri araclyla bu birikim salanmaktadr. Bu ekilde
eitli dnemlere ait toplumsal olaylarn aktarmyla kltrel eitim
salanmaktadr. ukurova blgesinde yaplan dn trenlerideki bir
uygulama buna rnek oluturmaktadr. yle ki: Gelinin knasnn
yakld an sylenen at vg karm szl ezgiler aracl ile yeni
gelin olacak kza eitli iletiler verilmektedir.
Kz anam knan kutlu olsun
Hem orda hem burda azn tatlolsun(Vardn yerde azn tatlolsun)
Veya
Kz bacm knan kutlu olsun
Syle dillerin tatlolsun(Turan,1991:538)
denilerek yeni evinde dirlik ve dzenin iyi olabilmesi iin tatl dilli
olmas gerektii vurgulanmaktadr. Bylelikle birey, oyun-mzik-tren
balamnda eitilmekte, gelecekteki gnlerinin mutlu gemesi
salanmaya allmaktadr.
Kna trklerinin yan sra yerel bir takm olaylar nedeniyle sylenmi eitli
atlar, maniler, trkler oyun srasnda sylenerek hatrlatlmaktadr. Bylece baz
olaylarn aktarm da salanmaktadr. Sz gelimi, Kozanolu.trksyle
ukurovadaki Trkmenlerin yerleik dzene geii sarsnda yaanan olaylar
anlatmaktadr.
ktm Fekenin dana ktm Fekenin dana
rembil att
m ba
na Kar
dizleyi dizleyiAiretten imdat olmaz Yarelerim gz gz oldu
Ka kurtul Gavur Dana Cerrah gzleyi gzleyi
Kozan suyu akmam demi
Drt yannykmam demi
n byk Ko Kozanolu
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
17/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
17
Ben yurdumdan kmam demi. (Yurt Ansiklopedisi.,1981:144)
At olarak sylenen bu dizeler gnmze dein ulamtr. Geen
sre ierisinde oyun srasnda da sylenmeye balamas oyunlarla da
btnlemesini salamtr. Oyun sarasnda sylenen trklerle elde
edilen iletiim ile toplumsal btnlk de salanmaktadr. Tarihsel
olaylarla, yaanan gndelik olay ve olgular aynduygu ve dncelerle
paylalarak btnleme gerekletirilmektedir.
Oyunun oynan srasnda toplumsal moral deerlerinin uzantlar
olan sayg, sevgi, deer verme, deer bilme gibi elerinde bireylere
aktarlmaya alld gzlenmektedir. Bu uygulamalara Anadolunun
eitli blgelerinde sz gelimi, Adana ve Gaziantepde rastlanmaktadr.
yle ki: Oyunun lideri konumundaki kiinin sa tarfna kimse
geememekte, elindeki mendili alp ba oyuncu konumunda oyuna
katlamamaktadr. Ancak ba oyuncu yorulursa, isterse herhangi bir
kiiye mendili vererek onun baa gemesini salamaktadr. Bu, moral
deerlerin uygulanmasndan ilgin bir rnek oluturmaktadr. Ayrcababa-oul ilikileri asndan da benzer bir tutum bulunmaktadr. yi bir
oyuncu olan baba, olunun oynad dnde oynamamaktadr.
Olunun byyerek oyun oynayacak duruma gelmesi onun iin gurur
kaynaolmaktadr.
Oyun srasnda oyunculara para yaptrld, ou zaman
balarnn zerinden paralarn savrulduu grlmektedir. Bu, oyuncuya
verilen nemi gstermesinin yan sra, bolluk, bereket simgesi olarak
oyuncunun ksmetinin bollamasn salamak kaygsyla uygulanan bir
pratik izlenimi vermektedir. Bylelikle geleneksel deerler bireylere
aktarlmakta, yerel kltrel zelliklerin oluumu ve sreklilii Halk
Oyunlararaclile srdrlmektedir.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
18/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
18
Halk Oyunlarnn Elence levi
nsan ynlendiren iki temel gd bulunmaktadr. Bunlardan ilki
birincil gdler, ikincisi ise sosyal gdlerdir. (Morgan, 1991: 199-210)
Bu gdler alktan ait olma duygusuna kadar ok eitlidir.
Bunlarn doyurulmas ise bu temel drtler dorultusunda olumaktadr.
Birincil gdler fizyolojik eleri iermektedir. kincil gdler ise bireyin
daha ok kltrel gereksinimini doyuran, sosyal gdlerden
olumaktadr. Oyun ise ikincil gdler kapsamnda ele alnabilmekte,
birincil gereksinimlerini doyurmuolan bireylerin ikincil gereksinimlerinin
de doyurulmasgerei ortaya kmaktadr. Sosyal gdler kapsamnda
ele alnabilen halk oyunlar, bireylerin sosyal doyurumuna ilikin iyi bir
rnek oluturmaktadr. Sz gelimi, Adana ve evresinde yaayan, daha
ok tarmsal geim biimine sahip ukurova insan, elenceye scak
bakmaktadr. eitli nedenlerle bir araya gelerek, ikili ortamlar ile
elenceye ynelik gereksinimlerini karlamaktadrlar. Bu elence
ortamnn en nemli elerinden biri ise halk oyunlardr.
Halk oyunlarbireylerin sosyal gdleri kapsamnda ele alnabilecek,
elence gereksinimini karlamaktadr. Halk oyunlarnn oynand
ortamlar dier elerin yansra elenceye yneliktir. Oyuncular ve
izleyiciler, oyun ortamnda bir araya gelmektedir. Oynayann bedensel
devinimden ald zevk, ezgi ve ritmin byleyici etkisi ile dorua
kmaktadr. nsan bedenin devinimi ile oluan estetik, oyunu izleyenlere
de en az oynayanlar kadar zevk vermektedir.
Halk oyunlarnn elendirici yn, dier eler ile ayrzamanlarda
gereklememekte, eitim, iletiim ve toplumsal ilevleri birarada
gereklemektedir. Oynanan oyun, bazen bir ileve, bazen ise tamamna
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
19/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
19
hizmet etmektedir. ou zaman oyunlarn ilevlerini biribirinden
ayrtrmak bile olanaklolmamaktadr.
Dn, bayram, asker yollama, siyasal toplantlar halk oyunlarnn
oynand ve elencelerin dzenlendii ortamlar oluturmaktadr.
Bunlarn yansra sahnede sergilenen halk oyunlar iin, yarmalar ve
eitli gsteriler de halk oyunlarnn oynayan ve izleyeni ile elendii
ortamlaroluturmaktadr.
Sonu
Sanat ve bilimin ak
t
noktada ilgin bir rnek olan halk oyunlar
,toplumsal yaamda eitli grevler stlenmektedir. Toplumsal sistemi
oluturan eitli kltrel eler bulunmaktadr. Sistemin btnl
elerin bir araya gelmesi ile olumaktadr.
Halk oyunlar da toplumsal sistemde, kltrel yapnn bir paras
olarak ilevselliini srdrmektedir. Toplumsallama srecinde, tre ve
trenlerin ayr
lmaz paralar
ndan biri de halk oyunlar
d
r. Halk oyunlar
toplumsallamaya yardmc olmakta, bireylerin tren gereksinimini
gidermektedir. Ait olma gdsnn doyurulmasna, bireylerin
yaknlaarak, kaynamasna yardmcolmaktadr.
Halk oyunlar sosyal yay ierisinde birey-birey, birey-toplum
iletiimine katkda bulunmaktadr. Geleneksel deerlerin hakim olduu
kapaltoplumlarda halk oyunlar, baka elerle birlikte iletiim ve eitimamal kullanlmaktadr. Halk oyunlar araclyla eitli toplumsal
deerler yeni kuaklara aktarlmaktadr.
Elence gereksinimi, bireysel ve toplumsal olarak ikincil gdlerin
doyurumu srasnda gndeme gelmektedir. Halk oyunlarnn, elence
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
20/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
20
ortamlarnda, mzik-oyun balamnda nemli ilevler stlendii
grlmektedir.
Spencer ve Durkheima gre tolumsal sisteme hizmet etmeyen,
baka bir deyimle yap ierisinde ilevi bulunmayan bir para sistem
tarafndan yok edilmektedir. Bu yaklamdan hareketle ve dier ilevsel
grlerde gz nnde bulundurulduunda halk oyunlar, birincil ve
ikincil ilevleri ile Trk toplumsal yaamndaki yerini srdrmektedir.
KAYNAKA DZN
BLEN, Mrvvet Plandan Uygulamaya Eitim. 4.Bask. Aydn WEB
1996 Tesisleri. Ankara
ELIADE, Mircea Ebedi Dn Mitosu. ev.: mit Altu, mge Kitabevi,
1994 Ankara.
ERDOAN, lhan letmelerde Davran
. Kre Ajans, letme Fak. Yay
n No:1991 242, "letme ktisadEns. Yayn No: 135", stanbul.
GVEN, Bozkurt nsan ve Kltr. 3.Basm, Remzi Kitabevi Kitabevi Yaynlar
1979 "Byk Fikir KitaplarDizisi: 20", stanbul.
HUZNGA, Johan Homo Ludens. Kltr Olgusu Olarak Oyunun Doasve
1995 Anlam. ev.:M.A. Klbay. stanbul
MALINOWSKI, B. Bilimsel Bir Kltr Teorisi. ev.: Saadet zkal, "Kabalc
1992 Yaynlar= 21, Bilim Kitaplar= 6", stanbul.
MORGAN, Clifford T. Psikolojiye Giri. "H.. Psikoloji Bilimi Yaynlar Yayn
1991 No: 1", Meteksan Ltd., Ankara.
NUTKU, zdemir IV. Mehmet'in Edirne enlii. T.T.Kurumu Basmevi,
1972 "Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan VII. Seri: 61", Ankara.
-
8/12/2019 Muzaffer Sumbul Halk Oyunlarinin Islevleri
21/21
Folklor ve Edebiyat Etnoloji Halkbilim Antropoloji aylk kltr dergisi. say: 11, Ankara
1997.[Amerikan MLA indeksince taranmtr.]
21
PORTT, Michael Powwow A Gathering of the Tribes. National
1994 Geographic Society Vol. 185 I.6.
SMBL, Muzaffer Adana Halk Oyunlarnn Yapsal Analizi. A..Sos.Bil.Ens.
1995 YaymlanmamYksek lisans Tezi. Ankara
TURAN, kriye ukurova Kna Geleneinde At Trkler. ..
1993 Basmevi II.Uluslararas Karacaolan- Halk
ukurova KltrSempozyumu Bildirileri
Trke Szlk , "TDK Yaynlar:549","Szlk Bilim ve Uygulama Kolu
1988. Yaynlar:1", TTK Basmevi Ankara.
Yurt Ansiklopedisi. Cilt 1, Anadolu Yaynlar, stanbul.
1981