n4=na,..
V. UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATEA
IRUINEA * 1.977
KIMIKA
SAILBURUA: JAZINTO ITURBE
UDAKO EUSKAL UNIBERTSITATEA
KIMIKA.- PROGRAMA
1.— Sarrera. Gaur eguneko zientzietan, kimikaren tokia.
Kimika historian: Sistema periodikoa.
2.- Formulaketa.
3.- Formulaketa.
4.- Konposatu konplexuen kimika (I)
5.- Konposatu konplexuen kimika (II)
6.- Konposatu konplexuen kimika (III)
7.- Kimikaren hurbiltze makroskopikoa (kimikaren adar
klasikoen jatorria: Organika, Ez-organika, Analitika,
Industriala...).
8.- Kimikaren hurbiltze mikroskopikoa (atomoen eta mole-
kulen egitura).
9.- Mekanika kuantikoa eta sistema mikroskopikoetatiko
informazioa. Espektroskopia.
10.- Espektroskopia. (Jarraipena).
11.- Metaleen ekodinamika.
Arratsaldeetan, mintegiak, lanen arauera.
KIMIKA
I. tema
SARRERA
GAUR EGUNEKO ZIENTZIETAN, KIMIKAREN TOKIA
KIMIKA HISTORIAN. SISTEMA PERIODIKOA:
TARRERA
Kimikari buruzko bamar egunetako saio bat prestatzea ez da
gauza erraza; alde batetatik, gaiak berak dituen konplexu-
tasunaren kausaz I eta bestetik, hizkuntzak berak dituen zall-
tasunen kaueaz. Baina kurtsilo hau prestatzea, gArratzizkoa
eta ahantzi ezinezkoa iruditu izan zaigu, gure herriak dituen
premien erantiule izanen delakoan.
Gauza batzu ondo eginak izanen dira, beste batzu, asko, txarto.
Ondó daudenak kritika, txarto daudenak, zuzen, eta hobe egin;
helburua hau izan dadila: zientzia euskaraz egin
GAUR EGUNEKO ZIENTZIETAN, KIMIKAREN TOKIA
Zientziatzat, metodo zientifikoa darabilen guztia har nenezake.
Zientzien artean, atal oso berezi bat natur zientziak osatzen
dute, Natura zientifikoki estudiatzea da haien helburua.
Baina historian zehar, Naturaren konplexitatea, pertsona
bakar batentzat edo talde ttiki batentzat asimilagaitz diren
helburuetata heldu da, eta beharrezko espezializapen bat
gertatu izan da. Horrela, natur zientzien adarrak jaio ziren,
baina beraien arteko harremanak bereiz ezinezkoak dira,
jatorria berdina baitute. Orain, izen mix . toak dituzten zien-
tziak ere agertzen dira, jatorri amankomun horren seinalea,
hala nola Biofisika, Geokimika, eta abar.
Eta natur zientzien guztien artean, zein da kimikaren tokia7
Kimikaren tokia, hain zuzen, estudiatzen dituen gaiek ematen
dute, eta kimikaren estudiatzeko gaia zera da: erreakzio ki-
mikoa. Hots, kimika beste zientzia guztietatik bereizten duen
karakteristika lan edo estudio eremua da, erreakzio kimikoa
eta berarekiko erlazionaturik dauden gai guztiak, halegia.
Gaur egun, kimika ezin daiteke isolaturik estudia, batez ere
fisika eta biologia izeneko zientzietatik. Fisikak materiaren
ezagumendua eskaintzen du; biologiak, Naturaken parterik ga-
rrantzitsuenak dituen aldatzeko erak, eta abar.
Erreakzio kimikoa, zer da ? Prozesu dinamiko bat, zeinean
propietate fisiko karakteristikoak dituen produktu batzuta-
tik partituz, beste propieLate fisiko desberdinak dituzten
produktuetara heltzen garen. Horrela, kimikoak, materia bere
aldakortasunean estudtatuko du.
4
KIMIKA HISTORIAN.
Naturaren estudio zientifikoa grclegoek hasi zuten, eta inter-
pretapen bat baliatuz materiaren egiturari buruzko zenbait
teoria zabaldu ziren. Ezagunena, gaurko zientziatik hurbilen
dagoelako, Demokritoren teoria atomikoa da. Teoria honen arau-
era, materia partikula ttiki eta zatigaitzez osatuta dago, par-
tikula guztiak berdinak izanik eta materiaren arteko desber-
dThhasunak dentstate eta taldekatze kontuak izanik.
flend 2:,.kntan, materiaren ezagupen zientifikoa ez zen aurrera-
tu, nahiz eta arabeen bidez kimika praktikoaren ezagumendua
oso handis enin zen. Helburu zientifikoa ez zuten
lrren, --har±i filosofala aurkitzen saiatzen omen
saio eta errore prozesuak direla medio, substantzia asko puri
fikatu edo sintetizatu zuten, eta laborategi moderno batetan
erabiltzen diren tektika beraiek lortu zuten. '
XVIII. mendean, ontziklopedisten zekartzaten pentsamoldeak
ziPntzietara arilikatuak izan ziren, dogmatismoak apurtuz eta
lnne ziontifikoak lortuz.
Denbora berean, matoria osatzen zuten atorpoen bilakuntza zen
gar-antzitsua; alkimisten ondorengoek, materiaren @intaesen-
tzia lortu nahiean, elementu xinpleasko topatu zuten. Hala eta
guztiz ere; xinpletzat substantzia asko hartu ziren, hala nola
sosa, ura, eta abar.
5
XIX. mendear9n hasieran, materia esatzen duten elementuen kla-
sifikapenerako lehen oinharria jartzen da: teoria atomikoa.
6
TEORIA ATOMIKOA
1800.ean, John Dalton ingeles kimikariak, ordurarte egin
ziren lene experimentaleetan oinharrituz --Lavoisieu, Proust,
eta abar--, teoria bat altxatu zuen; teoriaren atal* hauk dira:
. Substantiiak nartikula zatigaitzez osoturik daude.
. Substantz-;_a baton atomoak elkar berdinak dira.
. Atnmo 2 erroakzie kimike batetan sar d-itekeen prnterik ttikie-
np
. Mol p kula substantzia haten narterik da, substantzia
hor-Pn propietateak kontserbatuz.
. Flom ntu baten partikulak atomo berdinez konposaturik daude.
Baur reun,tr, nria hau nnhartuta dago, salbuespenak salbu, orduan
p zagutzen PZ ziren zenhait gauza sartu beharke hailirateke,
isntopnak bigarren nuntuan, adibidez.
ST:2TEU; PLRIYDIKCA
Tberia atomikoaren arrkasta bornhlakna zen. Elpmentuen
klasifikatzba mend p erdi bateko zientifiko askoren helburua
2:_zangi n znn.
l'2 n .ean, DCftJ-, rPinnr--k znnbat r1Pmentu hirunaka klasifika
zit pL e p la prdiko olnmentuaren pisua alboko elemen-
turn hatezbeste pisua izanik:
7
Kidro, Bromo, Iodo
Sufre, Selenio, Telurio
Kaltzio, Estrontzio, Bario
Newlands-ek zortzikoeteen legea aurkeztu zuen. Beraren araue-
ra, elementuak pisuarekiko ordenatuz, propietateak errepikatu
egiten dira. gaina hau soilik kaltzinaron tokiraino (20. toki-
raino) eriazta zitekeen.
1869.ean, Modeleiev-ok p tP Meyer - ek, k berc aldetik, e l e-
mentuen masaren arauera, rlum'crnturn t,ula bat rgitoa lortu
zuten; taula honi, "elemen-lern periodoen stema" deitzea ho-
be, taularen egitura izen honr* hohe azaltzen baitu, "sistema
periodiko" izen arruntak bano.
Taula ez zen berehala onhartua. Hutsune asko zituen, hidroge-
noak ez zuen leku fixurik, zenbait p lementu bikote, ordenatze
legearen arauera elkartrukaturik aurkitzen ziren, gas nobleek
ez zuten tokirik, eta abar. Baina zailtasun gehienak gaindi-
tuak izan ziren, elementu asko deskubritu ondoren eta ordena-
tze prozedura Moseley-ren legna segittIz egin , zenean, hots, ma-
sa aomikoaren arauera baino numero atomikoaren arauera.
Orain, aurrean duzun forma horetan aurkitzen da beti.
Uste dut elementuen euskal izena diskutitzeko toki egokiana
hau dela. Datozen mintegietan, elementuek elkar konbinatzean
sotzen dituzten konposatu moetah ikusiko dira, formulaketa
sistema osotuz.
\J v k VkUt
T ittr 1/4r vii O.
4
Hydrogen
HetieCurn
21 Perlodic Table of Elements
11 12 14 16 19 20
Liiithi.,„
BeBeryll:um
BBoran
CCarbon
NNitropen
OOxygen
FFluorine
NeNeon
3 46 7 8 9 10
28 31 32 35•5 40223 24
Na Mg AI Si S C1Chl.:rIne
ArArpon
Sodiurn Magnesium Aluminiurn Sillcon Phosphor Sulphur
11 12 13 14 15 16 17 18
39 40 45 48 51 52 55 56 59 59 64 65 70 75 79 80
"
84
K Ca Sc Ti V Cr Mn . Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br KrPotas sium Calciu rn Scandium T i ta nium Vanadium Chromlum Manpa nese Iron Cobalt Nicad Copoer Zinc Gallium Gernmniurn Amenic Selenium Bromine Krypton
3619 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35
85•5 88 89 91 93 96 98 101 103 106 108 112 115 119 122 128 127 131
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd. In Sn Sb Te Iledine
XeXanon
Rubidium Strentium Yttrium Zirconivm Niebtum Malybdenum Teehnetium Ruthenium Rhodium Patladium Stiver Cadmium Indium Tin Anttmony Tetturium54
37 38 39 40 41 42 43 44 • 45 46 47 48 ' 49 50 51 2 53
133 137 139 178•5 181 184 186 190 192 195 ' 197_.„ 201 204 , 207 209 210 210 222
Cs Ba La Hf Ta W Re Os 1r Pt Au Hg T1 Pb Bi Po AtAslatine
RnRadon
Castum Barlum Lardhanum Hafnlum Tantalum Tungsten Rhenium Osmium kidlum Platinum Gold blercury Thalfium Laad Bismuth Polonium
55 56 57 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 • 82 83 84 85 86
223 226 227
Fr Ra AcErancium Radtum Actinium
87 88 89
139
Lalanthanum
140
CeCarium
, 141
PrPraseodymium
144
NdNeedyndunt
147
PmPromethturn
150
SmSamarlem
152
EuEurap:um
157
Gdcadahmum
159
TbTerbium
162.5
DyDrirmosiurn
165
HoHohnium
167
ErErbium
169
TmThuIlum
173
YbYtterbium
175
LuLutatlum
57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
227 232 231 238 237 242 243. 247 247 251 - 254 253 256 254 257
Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No LwActinium Thenum Proloattinium Uranium Neptunlum PhrtOntum Arnericlurn Curium Berketium Caiiforhiurn Einsteinium Eermium Mendalav4um Nobehuns laturenctum
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
00
9
Aktinio Germanio Plutonio Iterbic
Aluminio Urre Polonio ILrio
Amerizio Hafnio Potasio Zink
Antimonio Helio Prascodimio Zirknnio
Argon Hoalmio Prometin
Artseniko Hidrogeno Protoaktnio
Astato Indlo Radio
Bario Iodo Radon
Berkelio Iridio Ronio
Berilio Bu:dina Rodio
Bismuto Kripton Ruhidio
Boro Lantano Rutonn
Hromo Rerun samario
Kadmio Litic Eskandic
Kaltzic Lawrentzio Selenio
CalifornLo Lutezio Silizio
Karbono Magnesio ZiLar
Zerio Mendelevio Sodio
Zesic Manganeso Estrontzio
Kloro Merkurio Sufre
Krcmo Molibdeno Tantalo
K balto Neodimio Teknezio
Kobre Neon Teluro
Curio Neptunio Terbio
DisProsio Nikel Talio
Einstenio Niobin Torio
Erbio Nitrogeno Tulio
Europio Nobelio Estainu
Fermin Osmio Titanio
Fluoro Oxigeno Wolframio / Tungsteno
Frantzio Paladio Uranio
Eadolinio Fosforo Banadio
nnlio Platino Xenon
KIMIKA
2. Tema
FORMULAKETA
Kimika ez—organikoa
Kimika organikoa
Konplexuak
Polimeroak
10
•Formulaketa hasi bainb lehen, ohar batzu egitea komenigarri
da.
Ez da inon ere nomenklatura fixu eta betirako bat.
IUPAC
Chemical Abstracts
Etxe komettzialen katelogoak
eta beste zenbait erakundek bere arau propioa ditu,
eta ia htilero nomenklatura berri baten proposaketa en-
tzuten edo irakurtzen da.
. Hizkuntza zientifikoa finkatuta duten hizkuntzek ere gauza
asko era askotara esaten dute. Ez dago era akademiko bat.
. Hala eta guztiz ere, izendegia nahaspilotsua izan daitekeen
arren, formulaketa ia mundu osoan berdioa'da.
. Hemen gauza asko ahantziko zaizkit, eta asko ere soberan
egonen dira. Soilik usadioak ukanen du azken hitza.
. Izendatzea eta formulaketa kimika easkaraz egiten dugunok
egin behar dugu.
1 1
KIMIKA EZ—ORGANIKOA. NOMENKLATURA
Jakina denez, kimikaren nomenklatura bi zutabeetan datza:
hidrogenoarekiko erlazioa p eta oxigenoarekiko eriazioa.
Arbitrarioki, hidrogenoari 1 balentzia ematen zaio
(batzutan lz 1, bestetan, —1) eta oxigenoari —2 (peroxi-
doetan eta oxigeno libroaren kasuan izan Rzik).
Beti bezala, norma batzu daude:
. Metaleak, oxigenoarekin konbinatzerakoan, pos'tiboki karga-
tzen dira.
. Elementu konbinatu—gabeak edo atomo batez konposaturiko mo-
lekulak 0 balentzia dute (Cu, 03...).
. Gas nobleek 0 balentzia dute.
. Ez—rietaleek, oxigenoarekin konbinatzerakoan, negatiboki
kargatzen dira.
. Metaltasuna erlatiboa da, hots, atomo batek duen inguruak
metale edo ez metale bihurtzen du.
..Formulak idazterakoan, lehen tokian elementu metalikoena.
. Formularen izena, formula idatziaren ordenan irakurriko da.
. Ahal den guztietan, formulak sinplifikatu egin behar dira.
. Sistema periodikbak substantzien balentziak ematen ditu.
Beti "talde" esaten denean, sistema periodikoen taldeei
erreferituko gatzaizkie.
12
Kimika ez-organikoaren formulaketaren eskema:
OXIDOAK
(rnetaleak
oxigenoa)
HIDROXIDOAK
13
GATZAK
ANHIDRIDOAN
(ez-metalaaki
oxigenoa)
AZIDOAK
Ez-metaleak
hidrogenoa
Hauetaz gain ondoko hauk ikusiko ditugu:
HIDRUROAK
PEROXIDOAK
GATZ AZIDOAK
GATZ BASIKOAK
GATZ BIKOTTZAK.
KROMOAREN KASUA
MANGANESOAREN KASUA
OXIDO BIKltlITZAK
AZIDO ETA GATZ HALOGENAT!JAK
ERRADIKALE BATZUREN IZENAK
TIOAZIDOAK
FOSFOROAREN KASUA
AZIDO BEREZIAK
14
HIDROGENO 1 METALEAK HIDRUROAK
Trantsizio metaleak hidruro ez-estekiometrikoak ere forma di-
tzateke.
I. Taldea.-
Litio hidruro
NaH Sodio hidruro
KH Potasio hidruro
RbH :
CsH :
FrH :
CuH :
AgH
AuH :
II. taldea.—
BeH2Beriolio hidruro
MgH 2Magnesio hidruro
CaH2
SrH2 :
BaH2
RaH2 :
ZnH2
CdH2 •
HgH 2 •
III. taldea.—
A1H3 : Alumio hidruro
BH3 : Boro hidruro (eta hidruro arraro asko ere ematen
ditu: Boranoak)
15EZ-METLEAK 1 HIDROGENO -- AZIDOAK
Arau hau ez askotan betetzen; hain zuzen, IV. eta V. taldeetar
dauden ez-metaleek ez dute betetzen, izen bereziak dituzten
konposatuak emanik.
IV. taldea.-
P • Berun hidruro (Beruna metale baita)bH 4 .
SiH4 : Silano'
CH4 : Metano
V.- Taldea.-
NH3 : Amoniako
PH3 : Fosfamina
AsH3 : Artsenamina
SbH • Estibamina3
VI.- Taldea.-
H 0 : Ur2
H S Azido sulfhidriko2
H2Se: Azido selenhidriko
H2Te: Azido telurhidtiko
VII.- Taldea.-
H 2 F 2 : Azido fluorhidrikn
HC1 : Azido klorhidriko
HBr Azido bromhidrik
HI : Azido iodhidriko
OXIDOAK ETA ANHIDRIDOAK
Oxigenarekin frmatzen diren konpasatu binarioek bi izen
desberdin dituzte: metaleekin formatzen badira, OXIDOAK,
ez-mealeekin formatzen badira, ANHIDRIDOAK.
Desberdintasuna zera da: oxidoek urarekin hidroxidoak (basi-
koak) formatzen dituztela, eta anhidridoek, aitzitik, azidoak
(azidoak, beraz). Hala eta guztiz ere, konposatu oxigenatu
batzu uraraldn erreakzionatzerakoan, azidoen edo basen pro-
pi g ta'eak ukan ditzakete, inguruaren arauera.
Hdrretaz aparte, oxigenoarekin konbinatzerakotan, zenbait
nlementuk balentzia bat baino gehiago ukan ditzakete.
Eskemati'-oki, honela errepresentatzen dira:
Taldea o I II III IV V VI VII VIII
Oxide-
noare-2 3 2 1 2 1 0
kiko
-nelaeta eta 4 3 4 3 eta
besp esp esp
5 6 5tzia
7
16
17
MLTALE OXIGU17 OXIDD
Oxido guztien formula honela idazten da:
(METALE)(0XIGENO)
Izendatzea ere ordena berdEbnean joanen da:
METALE OXIDO
Arau orokorrak l izAnak jartzeko hemen doaz.
Oxido bakarra duten metaleak honela izendatuko dira:
METALF - OXIDO
Oxido bat baino gehiago formatzen duten metaleekin, izendatze-
ko bi era daude:
a) Soilik metaleek bi oxido formatzen dituztenean
. balentzia baxuena duten oxidoak
METALE-OSO OXIDO
bakntzia altuen dutEn oxidoak
METALE-IKO OXIDO
(kasu bietan -050 eta -IKO atzizkiak metalearen
izen latinoari gehizten zaizkio.
b
Edonolako oxido metalikoeiban:
Parentesi artean metalearen balentzia numero erroma-
notan jartezen da:
METALE (Bal) OXIDO
18
Ia taldea.- (Soilik j 1 bwlentzia)
Li20
Na20
K20
Rb20
Cs20
Litio oxido
Sodlo oxido
• Potasio oxido
IIa taldea.- (Soilik 4 2 balentzia)
Be0 : Berilio oxido
MgO Magnesio oxido
Ca0 Kaltzio oxido
Sr0
Ba0
Ra0
IIIa taldea.— (Soilik 1 3 balentzia)
Sc203•
• Eskandio oxido
Y203
Itrio oxido
La203 : Lantano oxido
IVa taldea.— (normalki 4- 4 balentzia. Titanioak 4- 3 eta
1 2 ere ukan ditzake. Balentzia arraroak ereegon daitezke)
TiO :. Titanio (II) oxido
Ti203 •
. Titanio , (III) oxido
Ti02Titanio (IV) oxido
Zr02Zirkonio oxido
Hf02 : Hafnio oxido
Oso_oso arraro_den hafnioaren 1 3 balentziaz ari nahi
izan badugu, honela jarriko genuke:
Hf203 : Hafnio (III) oxido
Balentzia bakarra duten elementuekin, nahiz eta beharrezkoa ez
izan, balentzia parentesi artean jartzen da ere, batez ere
19
metaleori ezezaguna edo ohizkoa ez denean. Horrela
Zr0 2 Zirkonio (IV) oxido
ere ikus daiteke. Kasu hau ez da gertatzen, adibidez, Kaltzio-
arekin edo beste metale eza g uhOcin• Ohar honek balentzia ba-
karra duten metale guztientzat balio du.
Va taldea.- v-ak, normalki, 51 4. 4, 4. 3, 4- 2
Nb ak, normalki, 4, 5, 3.
Ta-ak, normalki, l 5, 4- 3:
V 0 : Banadio (V) oxido (edo banadio pentoxido)2 5
VO2•
. Bamadio (IU) oxido
V203 : Banadio (III) oxido
VO •.
Nb 0 : Niobio (V) oxido (edo nibiko oxido)2 5
-
Nb203 : Niobio (III) oxido (edo niobioso nxido)
VIa taldea.- Cr-ak,normalki, 4- 6, 1 3, 4. 2.
Mo-ak, normalki, s 6, 4. 5, 1 4, 13.
W-ak, normalki, 4- 6, 4. 5, 4- 4, 4.3.
Cr0 3 : Kromo (VI) oxido
Cr2 0 3
• Kromo (FII) oxido (edo kromiko oxido).
Cr0 : Kromo (II) oxtdo (ed'o kromoso oxido)
Mo0 3 : Molibdeno (WI)
Mo2 0 5
• Molibdeno (V) oxido.
UIIa taldea.- Mn-ak, norTalki, 4- 7, 4- 6, 4; 3, 4-2
Tc-ak, normalki, 4- 7, 4. 4
Re-ak, normalki, 11 7, 4- 4, 1 3
Talde honetan, metalerik garrantzitsuena manganesoa da.
Beste b$ak, batez ere teknezioa, oso arraroak dira.
ZU
Mn207 : Manganeso (VII) oxido
Mn03: Manganeso (III) oxido
Mn0 : Manganeso (IV) oxido (edo maimgrieso bioxido)2
Mn203 : Mangan g so (III) oxido (edo manganiko oxido)
Mn0 : Manganeso (II) oxido (edo manganoso oxido)
UIII.- Taldea.- Fe-ak, normalki, 1 6, 4- 3, 4.
Ru-ak, normalki, 4. 7, 1 6, 4.4, 4.3, 2
Os-ak, normalki, 8, 4.6, 4.4', 4.3, 1. 2
Co-ak, normalki, 1 3, 1- 2
Rh-ak, normalki, 4- 3
Ir-ak, no malki, 4- 4, 13
mormalki, 4- 2, batzutan
Pd-ak, normalkii 1 4, 4- 2
Pt-2k, normalki, 4- 4, 4- 2
Fe03: Burdina (VI) oxido
Fe203: Ourdina (III) oxido (edo ferzdk® oxido)
Fe0 : Burdina (II) oxido (edo ferroso oxido)
Co203: Kobalto (III) oxido (edo kobaltiko oxido)
Co 0 : Kobalto (II) oxido (edo kobaltoso oxido)
mi0 : Mikel (II) oxido (edo nikeloso oxido)
2Pt0 : Platino (IV) oxido (edo platiniko oxido)
Pt0 : Platino (II) oxido (edo platinoso oxido)
Ib taldea.- Cu-ak, normalki, 1 1, 4- 2
Ag-ak, normalki, L 1
Au-ak, norma llki l 4- 1, 4- 3
Cu20 : Kobro (I) oxido (edo kuproso oxido)
Cue : Kobre (II) oxido (edo kupriko oxido)
Ag 2 0 : Zilar oxido (edo Zilar (I) oxido)
Au20 : Urre (I) oxido (edo auroso oxido)
Au203
: Urre (III) oxido (Edo auriko oxido)
2
1 1 [3 t aid e a.-
Zn-ak, normalki, 4. 2 21
Cd-ak, normalki, 1 2
Hg-ak, normalki, 1 2 (eta batzutan 1 1)
ZnO : Zink oxido (edo Zink (II) oxido)
Cd0 : Kadmio oxido (edo Kadmio (II) oxido)
Hg0 : Merkurio (II) oxido (edo merkuriko oxido)
Hg 20 Merkurio (I) oxido (edo merkurioso 6xido)
IIIb taldean dauden metaleen oxidoak.-
Al-ak, normalki l L 3 (oso arraroa 1)
Ga-ak, narmalki, 4. 3 (arraroa 4 1)
In-ak, normalki, 4 3 (batzutan, 4 1)
Tl-ak, normalki, 4 1 (batzutan, 4 3)
Al203 : Aluminio oxido (edo alumihio (III) oxido)
Ga203 : Galio oxido (edo Galio (III) oxido)
In 0 • indio (III) oxido2 3 •
T120 : Talio (I) oxido (edo talioso oxido)
T1203 : Talio (III) oxido (edo taliko oxido)
IVb taldean dauden metaleen oxidoak.-
Ge-ak, normalki, 4 4, 4 2
Sn-ak, normalki, 4 4, 4- 2
Pb-ak, normalki, 4- 4, 4- 2
Ge02 : Germanio (IV) oxido (edo germaniko oxido)
Ge0 : Germanio (II) oxido (edo germanioso oxido)
Sn02 : Estainu (IV) oxido (edo estaoniko oxido)
SnO : Estainu (II) oxido (edo es t ahnoso oxido)
Pb02 : Berun (IV) oxido (edo plumbiko oxido)
Pb0 : Berun (II) oxido (edo plumboso oxido)
Sb 203 : An',-,imonio (III) oxido (edo antimonioso oxido
edo antimonioso anhidrido)
Sb 0 : Antimonio (V) oxiJo (edo antimoniko oxido2 5
edo antimoniko anhidrido)
Ub taldean dauden metaleen oxidoak.–
5b –ak, normalki, i 1, l 3, 4. 5
Bi–ak, normalki, 4- 2, 1 3, 4- 4, 1 5
Sb2: antimonio (I) oxido°
22
3in : 'lismuto (II) oxido
Qi 20 3 •
0i0 :2
?i 2 0 5 :
VIb tald,-Tan dagoen metalearen oxidoak.–
Polonioa da bakarra, eta berau oso arraroa, erradioakti-
bcq batta. Konposatu gutti estudiatu ahal izan dira, eta
ikusi denetik, balentziarik garrant7itsuena i 4 da
Po02 : Polonio (IV) oxido
exidoetan oso biziki parentesi arteko nomenklatura gomendatzen
da, beste guztiak oso nahasgarriak izanik.
23
ANHIDRIDOAK
Konposatu hauk honela daude osoturik
LZ-METALE OXISENO
Anhidridoek osatzen duten ez-metaleek balentzia bat edo batzu
ukan ditzakete. Hori nomenklaturan ere sartu beharko da. Balen-
tzia bakarra duten ez-metaleekin ez dago problemarik:
EZ-METALE ANHIDRIDO
egitura betetzen dute.
Baina balentzia bat baino gehiago gerta daitekeenean, ez-meta-
learen izenari aurrizki edo/eta atzizki jarri behar ohi
zaizkio, araua hau izanik:
Ez-metalearen balentziak 1 2, 4- 4, 4- 6 direnean, anhidridoetan
ez-metalearen izena honela doa:
1 2 : HIPO- ez-metalea -050
4- 4 • ez-metalea -050
4. 6 : ez-metalea -1K0
Ez-metalearen balentziak , 4- 1, 4- 3, 4- 5, 1 7 direnean, anhi-
dridoetan ez-metalearen izena honela doa:
4- 1 :
HIPO- ez-metalea -050
4- 3 :
ez-metalea -030
4- 5 :
ez-metalea -IKO
J: 7 •
PER- ez-metalea -IKO
24
IIIb taldean dagoen ez-metalearen anhidridoa
B-ak j 3 balentzia du
9 2 0
•! Bbro anhidrido (hatzutan boro oxido ere deitua) 3
IVb taldean dauden ez-metaleon anhidridoak
C-ak 1 2, 44 balentziak ditu
Si-ak 4. 4 balentzia du
CO Karbono monoxido (salbuespen bat 0‘,,)
CO : Karbono anhidrido (edo karboniko anhidrido2
Si02: Silizio anhidrido
Vb taldean dauden ez-metaleon anhidridoak
N :
P
As:
1
4-
1;
1,
1 1
4-
4.
4-
2;
3,
3,
1
1
4-
3,
5
5
4- 4; 4 5
dutenak izen arraroak dituzte)
N0 : Nitriko oxido
N0 4nitrogenoparoxido edo nitrogeno tetroxido edc2
Nn2 : nitrogeno bioxido
N20 Nitroso oxido
N20 : Nitroso oxido (edo hiponitroso anhidrido)
N 20 3 : Nitroso anhidrido
N205 : Nitriko anhidrido
P2
O : Hipofosforoso anhidrido
P203 : Fosforoso anhidrido
P205 : Fosforiko anhidrido
:2°33Artsenioso anhidrido
A
As205: Artseniko anhidrido
As20 : Hipoartsenioso anhidrido
Sb 20 3 : Antimonioso anhidrido
56205: Antimoniko anhidrido
edid karbono bidxido)
25
VIb taldean dauden ez-metaleen anhidridoak
0 (ez da kontatzen)
4, 1 6
6
4, 46
SO Hiposulfuroso anhidrido
S02 : Sulfuroso anhidrido
S03
Sulfuriko anhidrido
Se02 : SelenicSoanhidrido
5e03 : Seleniko anhidrido
Te0 : Hipotelurioso anhidrido
Te02 : Telurioso anhidrido
Te0 3 : Teluriko. anhidrido
VIIb taldeko elementuen anhidridoak
(Fluoroa oxigenoa baino elektronegatiboago denez, oxigeno-
aren aurrean negatiboki konportatzen da, eta ez positibo-
ki, beste elementu guztM3k bezala. Horrela, 0F2 eratako
konposatu arraroak lortzen dira. Ez gara gu orain hauekin
sartuko)
Cl 1 1, + 3, 4-5, 1 7
Br 4- 1, 4- 3: 4- 5,4-
I 1 1, 4- 3; 1 5, 7
C120 : hipokloroso anhidrido
C1.203 : kloroso anhidrido
C1205 : kloriko anhidrido
C1 2 0 7 : perkloriko anhidrido
Br20 : hipobromoso anhidrido
Br203 : bromoso anhidrido
Br205 : bromiko anhidrido
dutenak ez diraizan egiaztatuak
S 1 2, 1
Se 1- 4, 4.
Te 4 2, 4
26
Br207 : perbromiko anhidrildo
I20 : hipoiodoso anhidrido
I203: iodoso anhidrido
I205
: iodiko anhidrido
3 20 7: periodiko anhidrido
0 taldean dauden gas nobleek zenbaiz konposatu forma ditzate-
kn oxigPnoarekin, baina nomenklatura ez dago standardizaturik
Oxigenoak, oxidoak eta anhidridoak aparte, metaleekin beste era
batetako konposatuak forma ditzake, peroxidoak halegia.
Hauen karaktetistika aurrerago ikus g.ko da.
27
HIDROXIDOAK
Hidroxidoak oxidoei ura gehitzean lortzen diren konposatuak
dira. Basikoak dira, eta metalearen balentzia bezainbeste OH
talde egon arte ur molekulak gehitzen dira. Posible bada ,
formula sinplifikatu egiten da.
Nomenklatura oxidoen berdina da l baina oxido hitzaren tokien,
hidroxido hitza jarriz.
Beraz,
Balentzia bakarra duten metaleekin,
METALE HIDROXIDO
Balentzia bat baino gehiago dutm metaleekin
a) soilik bi balentzia dutenean:
(Baxuen) METALE -050 HIDROXIDO(iaen latino)
(Altuen) METALE -IKO HIDROXIDO
b) beti
METALE (Bal) HIDROXIDO
Adibidez,
LiOH : Litio hidroxido
NaOH : Sodio hidroxido
Be(OH) 2 : Berilio hidroxido
Sc(OH) 3 : Eskandio hidroxido
14.0H) 4 : Titanio (IV) hidroxido
V(OH) 5 : Banadio (V) hidroxido
Cr(OH) 3 : Kromo (III) hidroxido (edo Kromiko hidroxido)
Mn(OH) 2 : Manganeso (II) hidroxido (edo manganoso hidro-
xido)
Fe(OH) 3 : Burdina (III) hidroxido (edo ferriko hidroxido,
Pt(OH) : Platino (II) hidroxido (edo platinoso hidroxido)2
Zn(01-) 9 : Zink hidroxido
Al(PH) : Aluminio hidroxido
Pb(OH) 9 : Berun (II) hidroxido
Sh(ON) 5 : Antimoni6 (V) hidroxido
Homen ere, oxidoen kasuan bezala,parentesi arteko nomenklatu-
ra gomen2datzen da.
28
AZIDOAK
29
Hidruro azidoetaz aparte (h ts, hidrogeno 1 ez—metale) beete
era batetako azidoak ere ba daude, oxigenoa duten azidoak,
halegia. Azido hauk anhidridoei ura gehituz formatzen dira.
Normalki, anhidrido molek(iila batek ur molekula bat gehitzean
formatzen dira. Batzutan, bi edo hiru ur molekula gehitzen
dira, eta beste batzutan bi mo l_skula anhidrido parte har de-
zakete,
Nomenklatura segitzeko, anhidridoena segituko dugu, hots, EL-
tema peri, , dioaren taldena.
IIIb taldea.— Boroaren kasua
Boroaren kasua arraroa da:
B203
4. H2H2
B2
04 HBO
2B o 1 2H 2 0 H4020„3 2 3
8 203 3H2n H3B°3
2B 0 H 0 H2
B4
072 3 • 2
azido metaboriko
azido piroboriko
azido ortoboriko
azido tetraboriko
Hautaz aparte, poliboratoak ere forma daitezke:
5O203 1 H
20
H2210016---- "S azido pentaboriko
eta abar
Azido metaborikoa, polimerizaturik aurki daiteke:
3(HB02) (HBO2
)3
IVb taldeko anhidridoen azidoak
C0 : ez du azidorik formatzen
CO2 H 2
0 H2CO
3 azido karhoniko
Si02
H20 H
2SIO
3 azido (edo metasiliziko)
30
Silizearen kimika oso konplikatua da, Beren nomenklaturan e,
gara sartuko Sâilik salbuespen bat:
Si02 4 2H
20 H
4SiO
4azido ortosiliziko
Si delakoak ur molekula asko har ditzake, Si02
.xH2
0a2
silize-gel formatuz.
Azido polisilizikoak ere forma daitezke
25i0 2
35i02
43H20
42H2
@
H6Si
207
H4Si
308
azido disiliziko
azido trisiliziko
Vb taldea
N20 4 H
20 H
2N20
2--- HNO azido hiponitroso
N203
4- H2
0--- HNO2 azido nitroso
N205
HNO3azido nitriko
NO 4 H2
0 H2N8
2--------- azido hidronitroso
FosBoroak, artsenikoak eta ntimonioak bat, bi edo hiru ur mole-
kula gehi ditzakete, hiru azio moeta formatuz:
1 mo1ekula : azido meta
2 molekula : azido piro
3 moleku'a : azido orto
"orto" aur-izk±th kon daiteke, zeren, normalki anhidridook hiru
molekule nehitzen dituztenez, azido mormalak orto baitira.
P 03
1 H20 H
2P20
4 ---- HP0
2azido metafosforoso
P 03
2H20 H
4P2
05 azido iirofosforoso
P 7 0 3 4 3H 2 0 H P 06 2 3
H 3 PO 4
azido (orto)fosforosp
P 02 5
4- H,0 H2P206 --- 'HP0
3azido metafosforiko
P 02 J
+ 2H20 ------
14 2 7P 0 --------- azido pirof_sforiko
P205
4- 3H20 ------ M
6P208 ---- H
3P G
4azido (orto)fosfo-
rikn
H2 3 20 ----
22H0
As2 5
H20----
2H20----
3H20----
31
Sb 0 H 02 3 2
2H20
3H20
Sb205
4- H20 ----
2H20----
3H20----
VIb taldekoen azidoak
SO i H20 H
2S0
2
S02 1 H
20 ------- H
2S0
3
S03
4. H20
H2S°4
Se024 H
20
Se03
4-
Te0
Te02
Te0,J
n1 .11 offia
azido hiposulfuroso (arraroa)
azido sulfuroso
azido sulfuriko
(arraroa)
Mauetaz aparte, sufreak azido bereziak formatzen ditu:
2S02H2
0 H2S205 azido pirosulfuroso
2503 4- H
20 H
2S207 azido pirosuIfuriko
H2S208 azido perdisulfuriko
H2S 0
5 azido permonosulfuriko
, 32
VIIb taldeko2n azidoak
C12
0 t 112
0 ---- HC10
C12
03
1 H2
0 ---- HC102
C1,0 5 4- H 2 0 ---- HC10 5
C1 02 7
4- H 0 2
HC104
Zr5
I„0
I„C3
1205
1207
azido hipokloroso
azido kloroso
azido kloriko
azido perkloriko
33
GATZAK
Batzak k nposatu ez-organikoak dira, katioi batez eta anioi
batez formatuak. Katioia hidroxidoaren OH taldeak kenduz fa=
mtzen da, eta anioia azidoen H taldeak kthnduz formatzen da.
Hau honela expresa daiteke:
Azidoak 1 Hidroxidoak gatza ura
Honek ez du esan nahi, ga.tzak horrela formatzen direnik baizik
eta nomenklatura egiteko, horrela formaturiko balira bezalasuposatzea nahiko dela.
Azidoak ez dira soilik anihidrido 4- ura cr eakziotik ateratzen
diren azidoak, baizik eta ez-netalcc.k i hidrogenoa erreakzio-
tik ateratzon direnak ere.
Gatzen izona honela joanen da:
Lehendabizi metalea, edo gatzen katioia, honela:
metalea adierazten duen izena, oxidoetan eta ahhidridoetan 'cpezala.
(hots, balentzia bakarra duenean, metalearen izena, bi balen-
tzia ukan ditzakenean, izen latinoari -050 -IKO bukaerak jarliz
eta generalean, Metalearen izena eta parentesi artean balentzka
jar:irik numero erromanoekin).
Gero, gatzen anioia, honela:
Azidoeta zeuden
HIDRIKO URO
050 bukaerak ITO bukaeretan
IKO ATO
trarsformatzen dira.
Hemen katioken eta anioien izena@ jarriko ditut. Denak elkarre-
kin konbina daitezke: katioi bat 4- anioi bat, Eortzen don gatza
neutroa izanik. Beti katioia aurretik. Karga positibo bezainbcs-
te negatibo egon beharko dira. Horretarako parPntesi,art,_an jar-
tzen dira ioiak, behar diren kopuruarekin azpiindizean jarria.
Katioiak 5inbc4o
Litio
Sodio
Potasio
FUibidio
Zesin
Bcrilio
Magm2sio
Kaltzio
:strontzio
Bario
3:dio
EskanLiio
Itrio
lantano
Titanio (II)
Titanio (III)
Titanio (IV)
Zirkonio
Hafnio
93nadio (V) V54
Banadio (IV) V44
lanadio (III) V34.
3anadio (II) V24
Niohio (V) (niobiko)Nb54.
iohic(III)(riobioso)Nb34
Kromc (VI) Cr
Kromo (III)(Kromiko)Cr341
:'romo (II) (Kromoso)Cr24
Uolibdeno (V)
Mangancso (III)(Manganiko)
MEinganc.T:o (II)(Mang,,:mo3o)
Sinbolo
C1
Br
Is 2-
-Se2
Te2-
80 2
003-
32-
B 4 0 72-
CO3
-5i0
32
NO
NO3
P024-
P 2 0 53-
PO3
P0 3 4-
P2
073-
PO4 -
As024-
As2 ff'
5As0
3-
As03
As2
07
As03-4
5130-2
Sb 2 p 5 4
Sb03-3
Sb0-3
Sh4-
2 7
Aniolak 34
fluoruro
kloruro
br_omuro
ioddiro
sulfuro
selenuro
telurur q
metaborato
(orto)borato
tetraborat q
karbonato
silikato
hiponitrito
nitrito
nitrato
metafosfito
pirofosfito
(orto)fosfito
metafosfato
pirofosfato
(orto)fosfato
metaartsenito
piroartsenito
(ortoIartsenito
metaartseniato
piroartseniato
(orto)artseniato
metaantimonito
piroantimonito
(orto)antimonito
metaantimoniato
piroantimoniato
Li
Na411
K.
Rb*
Css
Be24
Mg24
24Ca
Sr24
fla 24-
Ra24-
Bo34-
Y34
La34-
Ti24.
Ti34-
Ti
Zr 44-
Hf 44-
Mo 54.
13Mn.
Mn'
Burdina (III34.
Sb0 4 3 (orto)antimoniato
(Ferriko) Fe2-
SO3
sulfitoBurdina (II)
(Ferroso) Fe24- 2-
SO4
sulfato
Kobalto (III) Co34
Se03
selenito
(Kobaltiko)
Kobalto (II) nr24
2-Se0
4seleniato
(Kobaltoso) Te02-
telurito3
Nikel (II)
(nikeloso)
Platino (IV)
24.Ni
41
2-Te0
4
-C10
telurato
hipoklorito
(platiniko) Pt * C102
klorito
Platino (II C1 klorato(platinoso) Pt24.
3
C104
perkloratoKobre (II)
(kupriko) Cu24-
BrO- hipobromito
Kobre (I 1 BrO bromito
(Kuproso) Cu.
1 Br0 3 bromatoZilar Ag.
Br64
perbromatoUrre (III)
(Auriko) Au34.
IO hipoiodito
Urre (I) (Auroso) Au. IO2
iodito
Zink Zn 103
iodato
Kadmio Cd24.
104
periodato
Merkurio (II)(Ferkuriko) Hg
Merkurio (I)(Merkurioso)Hg.
Aluminio A134
LGalio Ga
Talio (I) (Talioso) T14.
Talio (III)(Taliko) T134'
35
G . Prmanio (IV) 36
(gamaniko)
Germanio (II)
(gPrmanioso)
Estainu
(oetanniko)
Estainu (II)
(cstanno o)
3orun (IV)
(plumbiko)
24.
Ís9
SnL14-
Sn24-
4Pb1
D erun (II) 71(plumboso) Pb—
21
3ismutc (IT) ni •
Bismuto (III) 3i
Bismuto (IV)
HonEn araue a, edozein gatzEn izena katioi batez eta anioi
formaturi',- cgoncn da, cta ordena barean. Formula idazte-
rakotan, gatz- neutroa izan behar du, hots, katioiak dituc,n
bezainbeste karga positibc aniniak neg<atibo ukan behar ditu, e'a
bes,ela azpiindizecn bitartez berdindu beharko da.
Adibidez:.
Sodio klcruro4.
Na 4--
Cl N a C 1
Zilar nitrito.4.
4-Ag NO_
- -2 - AgNO2
Kaltzio sulfato Ca24-
4 s02
'-'L Ca50 4
Magnesio kloruro r",g24-
4- C1 MgC12
Burdina (II) hipobromito: Fe24-
1 BrO ---- Fe(Br0)2
Kaltzio Fosfato Ca24-
4- PC Ca3(PO
4)2
Ikuaten denez, anioiak bi edo atomo gehiago ,dituenean, azpiLri-
dizoa jartzean, parentesi artean jartzen da.
37
Bairia egindakoa ikusita, kimika ez-organikoa eginik dugula
ez dezagun pentsa. Orain sistematizazio guztiaren at geratzen
den konposatu multzo bat dator, kimikaren barnean oso arran-
tzitsua. Goazen, bada, multzo hori zatikatzen eta zatiak b;-nan
banan ikusten. Behar bada, baten bat aipatu gabe geratuko da.
Hobe egiten dugunerako gera bedi.
PEROXIDOAK
Izenak ezaten duenez, oxidoak dira, eta,beraz, metale eta
oxigenoz osotuak.Karakteristika zera dute: -0- taldea eraman
beharrean, oxido normaletan bezala, -0-0- taldea daramatela.
2-Reraz, beraien talde runtzionala, 0
2da.
Adibideak:
Na202 : Sodio peroxido (ezin daiteke sinplifika)
Ba02: Bario peroxido
eta abar. H onelako konposatuak, alkalino eta alkalino-lurrekin
formatzen dira, batik bat. Peroxido ezagunena,
H 2 0 2 hidrogeno peroxido
da, "ur oxigenatu" izmarruntez ezagunagoa.
GATZ AZIDOAK
Gatzak formatzeko behar ziren anioak, azidoen deshidrogenatzea-
ren bitartez formatzen zirela esan genuen. Baina azidoek oz
dute beti hidrogeno guztiak askatzen, baizik eta, bat baino
gehiago dutenean, denak edo parte bat soilik aska c'ezakete
Horrela izanik, hidrogeno duten anioi batzu forma daitezke, uta
hidrogenodun anioiek, katidekin batzerakoan, qatz azidoak
Nomenklatura hikoitza dela esan genezake. Lehena, klasikoa,
oraindik asko ikusten dena, eta bestea, IUPAC gomendatzen
du g na, askoz errezagoa. Hona hemen biak.
Nonenklatura klasikoa:
. Ri edo lau hidrogeno dituzten azidoek anioia formatzerakoan
bat edo bi hidrogen9 askatzen dutenean, errespektiboki, --hots,
dituzten hicl rogenoen erdiak--, gatzen izena hau izanen da:
Katioia -9I- anioia
(beti bezala) (beti bezala)
Adibidez:
Berun(II) bisulfuro
Katioia: Berun (II): Pb24
Anioia: Sulfuro: H2S
S2-
Blsulfuro: HS
Gatz azidoa: Pb(HS)2
Kaltzio bikarbonato
Katioia: Ca24
Anioia: HCO3
Gatza: Ca(HCO3)2
Burdina (III) bipirofosfito
Katioia: Fe34
Anioia: H2P205
2-
Gatz azidoa • Fe2(H2P205)3
. Edozein azidotik datorren anioiekin, Azidoak 1 hidrogeno
galtzen badu, gatzaren izenean, katioiari -MONO- aurrizkia
jartzen zaio;
lAzidoak 2 hidrogeno galtzen baditu, gatzaren izenean katioia-
ri -DI- aurrizkia jartzen zaio.
AzideRk 3 hidrogeno galtzen baditu, gatzaren izenean katioi-
-TRI- aurrizkia jartzen
39
Adibideak:
MohokaItzio (orto)artseniato
Katioia: Ca24-
Anioia: H3
As04----MONO = H
2As0
4
Gatia: Ca(H2As0
4)2
Dibatio ortofosfito
4.Katioia: 8a2
Anioia:H3P03
----Di = HPO—
3gatza: Ba(HP0
3) •
Triestainu (IV) pirofosfato41
Katioia: Sn
Aniaia: H P - 0 TRI =4 2 7
Gatz azidoa: Sn3(HP
207
)4
IUPAC–en azken nomenklatura normatiboa
Nomenklatura klasikoa oso nahasgarria denez --zenez--t
beste hau gomendatzen da:
(monoKatioia
(beti bezala)di
tri(hidrogenoen kopurua
adietazten duen au-rrizkia)
Adibideak: Pb(HS)2 Berun (II) hidrogenosulfuro
(ez da beharrezko mono aurrizkia jartzea)
Ca(HCO 3 ) 2Kaltzio hidrogenokarbonata
Fe2(H
2P205
)3 Burdina (III) dihidrogeno7irofosfito
Ca(H 2 As0 4 ) 2 Kaltzio dihidrogenoartseniato
Ba(HP0 3 ) Bario hidrogenofosfito
Sn3(HP
207
)4 Estainu (IV) hidroc,lenopirofoofnto
HP 03–
2 7
hidrogeno anioia
(beti bezala)
4o
GATZ BASIOrAK
flatz hauk arraroak dira. Jatorriz, katioia formatuko duten
hidrnxidoon CH taldeak guztiz kendugabe oeratzon direnean
forn2tzon dira. Normalki,soilik OH taldo bat geratuko da.
T7( na honelak a izanen da:
Katioi - anioi - Dasiko
r_ta formulan anioiaren atzean OH taldeak jarri'n dira.
A'Jminio karbonato basiko A1(CO3)'(nH)
Berun (IV) sulfuro hasikn
((S)(m1))L,
r:atz hauetan, OH talde bat baino gehiago s2rtuln b3litz,
DI aurrizkia jartzea baizik cz legoke hasiko hitzari.
Berun (IV) sulfuro dibasiko Ph(5(e )2)_
GATZ BIKCITZAK
Gatz bikoitzak azidoen hidrogenoak bi metalez substituitzen
direnean formatzen dira. Izenarekin, bi metaleak katioiaren
tokian jartzen dira, marratxo batekin loturik. Formulan, katinia
ren fokian. Gatz hauetan, metaleek beraien balentziak kontser-
betzen dute, katiciaren halentzia bi metal p., HaTentzien gehi-
keta izanik.
Aluminio-Potasio sulfato: A1K(SO4)2
Sodio-Magnesio fosfato NaMgPO4
41
KROMOAREN KASUA
Elementu batzu metalc bczala katioiak eman ditzakete, baina
ez-metale bezala anioiak ere forma di,t7,0,gtqke. Ha;uotpriko bat
kromoa dugu.
K roHoa, metale bezala, katioiak formatzen ikusi dugu.
Ez—metale bezala zera ematen du:
Anhidridoak: C:r203
Cr03
31
Kromoso anhidrido *)
Kromiko anhidrido (Cr64-
)
Azidoak:
Cri 4- H 2 0 0 HCr02azido kromoso
?
Cre3
4- H20 H
2Cr0
4. azido kromiko
2Cre3
4 H20 H2Cr
207 azido dikromiko
Azidook, hidrogonca(k) galduz, anioiak forma ditzakete, eta
katiniekir? gatzak forma. Adihidez,
Sodio kromitc:
NaCr02
Sndic kromatn:
Na2Cr0
4Potasio dikromato:
K2Cr
207
MANGANESOARON KASLJA
Kromoaren kide den kasua, prnnganesoarena dugu. F':etalo bnzala
jadanik ikusirik, ez-motolo bczal zerak forma ditzako:
anhidridoak:
Mn0 : manganeso anhidrido (mangE,,noso hiexi-Je)
V,n0, : manganiko anhidrldo (manganusc
Mn ? 0 7 • pormanganiko anhidrido
azidoak:
H2Mn0
3 : azido mangnnoso
H2Mn0
4 : azido mangnniko
HMn0 : azido perunganiko
42
f\zided".:, hidrogenoa(k) galdurik, anio£ Oczala konporta daitez-
ko, gatzak bmank. Adibidez:
Car,in03 :
. 1 . .altzio manganito
FeMn0 : Ourdina (II) manganato4
KMn0 : Potasio permanganato4
=ITZAK
Honola dcitzon diren oxidoetan, parte hartzen duen motaleak
bi balentzi ditu. Formula beti Me3 04 erakoa da, Me mota—
izanik.
Izoncan, motalnaron bi fcrmo oxidatuei oxido hitza gehitzon zaie.
Adibidoz:
Ferroso—fo-riko oxidc Fe C3 4
Ferroso oxido (FoO) 1 Ferriko oxido (Fe 0 ) = Fe304
Plumboso—plumbiTh oxido: Pb304
Plumboso oxido (2Pb0) t Plumbiko oxido (Pb0 2 ) = Pb304
nziOto ETA GATZ HALOGENATLAK
Zonbait a7idok eta gatzek dituzten oxigencak halogenuen truke
alda ditzakete; oxic-J-.no haen ordez, bi halogeno (Halogonoak
F, Cl, [3r eta i dira)
Konposatu hauk oz dira sarri askotan ikusten
Adibidoz:
H2Si0
3 ---- H
2SiF
6azido fluorosiliziko
43
ERRADIKALEAK
Watioien tokian zenb,3 it erradikale ere sar ditzakegu
NH-4 : amonio
PH •: fosfonio
AsH 4 : artsonio
SbH4 : estibonio
H30 : hidronio
H3S . : sulfonio
Erradikaledk beti gatzetan cdo hidroxidoetan jylnen dir,
ask. e izateko egonkoiak ez baitira.
Adibidez,Amonio sulfao: (NH4)2504
TIOAZIDOAK
Taula periodikoan sufrea edoa oxigunoa clkar-cn ondonn d2udo,
beraz ez da arraroa sufreak oxigenoaren tckia air;p‹ , tzra ren-
bait konpoaatuetan, eta azidoetar bereziki, ticazidoak ,nanik:
TIO - azido : 0 bat, S batez trukatzon da
DITIO-azido : bi 0, bi S-rez 'rukatzen dira
TRITIO-azido: hiru 0, hiru S-rez trukatzen dira
tetratio-azido: 0, lau S-rez trukatzen dira
SULF0-azido; 0 guztak S atomootaz trukatzen dira
Gero!y azidook gatzak uman ditzakete, besto edozoin azido bezr:la:
Ourdina (III) tiokarbonato: Fe2(CO25)3
44
FOSFOAREN KAZU BEREZIA
Anhidrido hioofosforosoak soilik azido bat forma dezake:
P,0 i 3H 2 0 H PC2 az.hipofosforoso
Fosforoaren zenbait azidok cz ditzakete hidrugeno guztiak aska
anjoiak eta 9atzak formatzeko:
H3Pfl H
2P
anioia soilik ematen du
HPO, ---ez du anioirik nmanten
H P2C5
H2P2052-
H3P205
dihidrogenopirofosfito
hidrogenopirofosfito
HPO32-
hidrogenofosfito
H2PO
3dihidrogenofosfito
beste azido guztiek posibilidade guztiak dituzte.
nzi po OEREZIAK(anioi) (gatz)
HCN azido zianhidriko CN zianuro
HCN0 azido zianiko CNO zianato
HEN5 azido tiozianiko CNS tiozianato(sulfozianhidtiko) (sulfozianuro)
HN3azido nitrhidriko N
3azida
Konplexuen formulazioa 45
1- Lehenik, ioi zentrla idatziko dugu; gero, ligando positiboak,
ligando neutroak, eta azkenik, negatiboak. Irakurtzerakoan, aldrebes
izendatuko ditugu.
2- Berezko izena duten anioiak beren izenez izendatuko ditugu;
adibidez: NO3
«1111.
(nitrato). Badago zenbait salbuespen:
F : fluoro CN- ziano
Cl- kloro SH s tiolo
Br- bromo S= : tio
: iodo S-2 : dieulfuro
Oue
0H
: oxo
hidroxo
sCN- tioziano (sulfozianuro)
3- Ligando neutroak beren izenez izendatuko dira. Salbuespen
gisa behekook aipa ditzakegu:
H20 akuo CO : karbonilo
NH3: amino NS : tionitrosilo
NO nitrosilo
CS tiokarbonilo
4- Katioi konplexu duten konposatuak: lhhendabizi,ligandoak izen-
datzen dira; gero, ioi zentrala, bere balentzia aipatuaz; eta azkenik,
anioi ezkonplexua.
adibidez: (Cr(H20) 6 ) C13 s hexaakuo Cr (III) kloruroa
5- Konplexu neutroak: 1.-ko puntuan esan bezala izendatzen dira.
adibidez: (Cr(H20) 3Q13 ) : trikloro triakuo Cr (III)
6- Anioi konplexu duten konposatuak: lehendabizi, katioi ezkon-
plexua izendatzen da; gero,ligandoak, beren betiko ordenuan, hote, po-
sitibo-neutro-negatibo; eta azkenik, ioi zentrla, "ato" atzizkia atxi-
kitzen zaiola, balentzia aipatuaz.
adibidez: Os (Fe,(CN) 6 ) zesio hexaziano ferrato (III)
Adibideak : 46
Na2 [Fe(N0)(CN) 5] :
Ca2 EV(CN)6]
K2 [Pt C14]
Na2[Co(C0)(SCN) :
Cs3 53(CN)6[Zn(H20)41 SO4Al2 {Pd(CN)413
Ca3 [Co(NO2 ) 6] 2
51,(1120) ij (NO3)3
K2 1TiCa .11g(S03)21
C32 { Mn C141
[Fe(H20)3(OH)2Br]
[Rh(H29)3C13.]
[pt(NH3):k C1 -4] :
[Cr(N113)4]1(")P-41:
sodio pentaziano nitrosilo ferrato (III)
kaltzio hexaziano vanadato (IV)
potasio tetrakloro platinato (IV)
sodio pentatioziano karbonilo kobaltato (III)
zesio hexaziano ferrato (III)
tetraakuo Zn (II) sulfato
aluminio tetraziano paladato (II)
kaltzio hexanitro kobaltato (III)
tetraakuo zirkonio (III) nitrato
potasio hexafuoro titanato (IV)
kaltzio disulfito merkuriato (II)
zesio tetrakloro manganato (II)
bromo dihidrOxo triakuo burdina (III)
trikloro triakuo rodio (III)
tetraamin platino (II) tetrakloro platinato (II)
hexaamin kromo (III) diziano tetraxIoro luminato(III)
••
••
Fe [V(CN)J3
Fe [V(CN)-1
Ca2 [U(SCN)f'3]
(Cu(H20)(NH3)1SO4
Dr(H20)4 C121C1
10s(NH3 ) 5 Br] Br
[
Rb Au C12(CN)21
Hg3 Al(C204)-312
Cd2 rk, N i F6]
ÍRh(H20)3C13.1
TCr(H20) 6]br CljrA1fH20)5(011)1SO4
burdina (III) hexaziano vanadato (IV)
burdina (II) hexaziano vanadato (IV)
kaltzio oototioziano uranato (IV)
triamin akuo Cu (II) sulfato
dikloro tetraakuo Cr (III) kloruro
bromo tetraamin Os(II) bromuro
:Rb diziano dikloro aurato (IV)
merkurio (II) trioxalato aluminio (III)
kadmio hexafluoro nikelato (II)
trikloro triakuo rodio (III)
hexaakuo kromo(III) hexakloro kromato (III)
hidroxo pentaakuo aluminio (III) sulfato
KOORDINATZE KONPOSATU KONPLEXUAK
Sustantzia batzuk, nahiz berez egonkor izan, erre -
akzio batzutan parte hartzen dute hasierakoak baino konplika-
tuago diren beste sustantzia indibidual batzu osatzeko.
X Me+n 1.xme t Xn-n '
MeMe eMen
F3A11 -3FNe---DA1F6Na 3 (kriolita)
PtC14+6NH3----bPtC14.6NH3
Werner-ek Platinoaren konposatu aminatuez ihardun
zen, beren eroaltasuna aztertuz («&). Diluzio infinitotan lan
eginez muga-eroaltasunak lortu zituen.
Jtoh.cm. mol. ioi kopurua Kloruro ,jalkor kopurua
PtC14*
6NH3502 5 4
ptc14 .5m13 4o4 4 3
PtC144NH3 299 3 2
ptc14.3m13 97 2 1
PtC14 .2NE3 0 0 0
Muga-eroaltasun eta ioi kopuruaren artean erla-
zio bat dugula ikus dezakegu. Werner-ak hauxe suposatzen du:
ioi zeriralak oxidazio zenbaki edo balentzia ioinikoarekin bat
datorren balentzia nagusi bat du, ioiez saturatu behar dena.
Badu beste balentzia sekundario bat, ioiez edo talde neutroz
satura daitekeena. PL4tinoaren kasuan balentziok 4 eta 6 dira.
Tauleko erresultadook hurrengo konposatuon eta be
ren d . soziazioaren bidez esplika daitezke:
L;
EPt ( NII3 ) 63 _ 1=k 1...Pt(NH3 ) 6j 4+ + 401-t(N1-13) 5 3+. ce3- [pt (1,04 5 a 3+ -- 3 Cer
47
48
2,t2.1-
Pt(N)--1)Li Lpt(NH.Š)L4 +
C?-1_([\11-)3 0-3r pt(NH3)3C15-Y1 (1-
[1=t (NH,Š )2, 442 e 2" d-i so-t n e_r-
J',.zkeneko hau ikusiz gero, positiboki kargaturik
egonen den atomo baten. loturarako posibilitateak hauxek dira:
a) Anioiekin (edo dipoloetako alde negatiboekin); interekin-
tza elektrostatikoen bidez.
b) Ligandoekiko l•)balentziaren bidez, Lewis base bat bezala
azaltzen direlako, lotura koordinatu bat sortuz.
Yonposatu konplexUak: Honelaxe deituko ditugu ioi
positibo, negatibo edo moIekula (berdinak zein ezberdinak)
neutroren bat bereganatzen dituzten atomo, oio zentral edo mo
lekula neutroek eraturiko espezie berriak. Era hontaz, espezie
berri berau positiboki edo negatiboki kargetu ala deskargatu-
rik ukanen dugu, atomo zentrala lehen baino talde gehiagori
loturik dagoela. L , 1. 2_ 13
M An + L; 1--L2 +. 1 .5 -
An 1.; z.
Konposatu bat konplexutzat hartu edo kontsideratu
ahal izateko, esperimentalki lortzeko ahalmena eduki behar da.
C
-41Y'6-Y
ezin daitezke esperimentalki lor,
S n Eii2,F —_b badaiteke esperimentalki lor.
Ioi edo atomo zentrala:J-Ionela izendatzen dugu: hasiera bate-
tan isolatu ala taldez inguratuta aurkitzen dugun eta konple-
xua eratzeko talde gehiagoz inguratzen den ioi ala atomoa.
49
Ligando: atomo zentralari atxikitzen zaizkion taldeak.
Koordinatze indizea: ioi edo atomo zentralari atxikitako ato-
mo mail~ kopurua. Werner-ek emandako balentzia sekundarioa-
rekin bat dator.
Ligando moetak: Ioi zentrala Lewis azidoa (elektroi hartzaile)
eta ligandoak Lewis baseak (elektroi emaile) direla onhartuko
dugu. Horrela konplexuen eraketa Lewis neutralizatze bat izan-
go
Ligando bezala gehien aurkituko ditugun taldeak hau
xek dira:
- _ - -SCN CN F, Cl
f f f f Br f I SO =' SO = 0= S= NH PH etab.f 4 f 3 1 f f 31 3,
Ligandoekin bi sailkatze egin daiteke:
-Koordinatze posizioen arauera.
-Loturaren izakeraren arauera.
-Koordinatze posizio kopuruaren arauera eginiko sailkatzea.
-Monodentatuak:Atomo emaile bakar bat edukirik, koordinatze
posizio bakar bat ukan dezakete.
Adib :
N 1-4 3
„N H3 [6z, N H3 )Lt
NH3
u,o)
Trifenil fosfina.
.2enantrolina
DU
-Polidentatuak: Atomo ewile batbaino gehiago edukirik,
koordinatze posizio ezberdinak betetzen
dituzte. Atomo emaile koprruaren arauera,
bi, tri, etab, deitzen ditugu.
Ligandoaren geometriak ioi zentral berdi-
nari 2 e pare emateko posibilitaterik es-
keintzen badu, orduan ligandoa kelato dei-
tzen da. Kasu hauetan zikloak sortzen dira2
egonkorrenetakoak 5 eta 6 eslaboiz osatuta-
koak dira.
Bi kelato adibide: W4
CI-1 2 - NNiv1r1-
cH,- N
Hi
Ligando bidentatu adibideak:
Ii 2N-C11 2-CH2 -RH2 Bipiridilo
0 \ 7
Ligandotridentatu bat:
/c1-12 - ist4-1,
-
//0
--oM
(n-z)
c — 0
0
bisetileno triamina.
Ligando hexadentatu bat:-ooc_ - CH, - Coo-
\ •• -/tv -04z -N cH 2 cooOoG — H1c, (EDTA)
Ligando batzuek monodentfltu eta bident: tu bezala joka de-
zakete,
51Adibidez: Ni (II) a7etato anhidro.
C.1-1 - c_ Ct ° CH33 o o
Yasu honetan, C=0 lotura bikoitza deslekutu eFiten da, bi
oxigenoak baliokide gertatuz. (ligando bidenfrtua)
Ez da berdin gertatzen azetato talearen kasuan. Hemen
gandoa monodentatua da CH3
(Niquel (II) azetato tetrahidratatua),
-Lotura izakeraren arauera eginiko sailkatzea,
a) ligando emailea: beterik dagoen orbitale bateko elek-
troi bikotearen zesioa bi nukleoak lotzen.dituen direk-
zioan egiten da, lotura bat lortzeko.
Adib: Mc imdiggp, / H
N -H
b) ligando 6 eta IT emailea: Zesio elektronikoa G eta -TT
loturen bidez egiten da.
Halogenuroak,adibidez: d----
Me CQ_ `27~`
4________--
c) ligando G emaile eta 11- hartzaile: gehienetan "hartzai-
le" bakarrik izendatzen dira: kasu honetan, ligandoak
trinkotasun elektronikoa ematen (zeditzen) du eta atomo
edo ioi zentralak ere trinkotasun elektronikoa ematen
dio ligandoari, beste lotura bat sortuz.
Adibidez: trifenilfosfina
51
Egoera honek egonkortasun haendiagoa ematen dio loturari,
eta lotura sinergikoa deitzen diogu.
Konplexuen geometria.
Koordinatze indizea:
Ligandoa monodentatu denean, atomo edo ioi zentral
bati atxikitako ligandoen kopurua da, edo, oro har, atomo emai-
lealkopurua, ligando mono edo polidentatu batetan parte har-
twn duenik kontutan hartu gabe.
Ikus dezakqpnez, lotura hauk ez dira elektrostati-
koak, direkzionalak baizik; egoera honek aukera berri batzu
eskeintzen dizkigu ioi zentral inguruko ligandoen disposizio-
ari ,:acozkiolasik.
K.I. Angelua Hibridazioa Disposizio geometrikoa
2 180 sp lineala
23 120 sp lau—triangeluarra
4 109 sp3 tetraedrikoa
4 90 dsp2
lau-karratua
5 dsp3 bipiramide trigonala
6 90 piramide Imadra~aarra
Ba dago K.I. handiagorik, bainan ohizkoenak 4 eta 6 dira.
- Koordinatze indize 4 (K.1.4).
Bi aukera ezberdin dugu:
a) tetraedrikoa, sp 3 hibridazioa eta 1092 anglua ukanik.
K.I.4 azaltzen duten konplexuek taula periodikoaren ez-
ker aldean aurkitzen diren metaleak , gehien bat, uka-
ten dute atomo edo ioi zentraltzat.
Adibidea:
53
Taularen erdialdean aurkitzen diren ipetaleak ere kon-_
plexu tetraedrikoak osatzeko aukera dute. CoC1 4 =
b) lau-karratua, dsp2 hibridazioa eta 90Qangelua ukanik,
Pt eta Pd-ak;abalentziarekin jokatzen dutenean eratzen
dituzte egitura hontako konplexuak.
- Koordinatze indize 6 (K.I.6)
dsp3 hibridizazioarekin.
Distorsionaturik egon daitekeen egitura oktaedrikoa azal-
tzen dute.
Egitur berau Cr(III)-k eta Co(III)-k daukate be-
reziki.
Oktaedroaren distorsioa tetragonal edo trigonal izan dniteke.
Biok ikus ditzagun:
a) Deformazio tetragonala: zutikako luzatze bat dakar. Hone-
la, goi eta behe ligandoak atomo zentraletik urrundu egi-
ten dira, bipiramide kuarjranceluar bat osatuz.
b) Deformazio trigonala: bere arpegi batetan jarririk dagoen
oktaedroaren goi eta behe arpegien urruntzea dakar, anti-
prisma batetara iritsi arte. «ij
Konplexuen isomeria.
Konposatu isomeroak zerok dira: formula enpiriko
)!berbera edukirik ere, beren talde ligandoak posizio estruk-
tural edo funtzional ezberdinet n n dauzkatenak.
Isomeria moetak:
- Ionizatze isomeria:isomeria moeta hau daukaten konposatuek
ioi desberdinak ematen dituzte beren disoziEzioan„
(1i) : 1.< etzt„ bektko awr urrum.ttea.14. 44,,tta. o K4+3,ed.roo. i 0.arpe,
,Logi,etako Ltettu& apotAtuAL K elA1.4 eto, •; ahZt.fixit mck. ti-
taiLk, I rti;tek. dttkètrto
54
Adibidez:
az [Pd- C N 1.4 3) z L?a, (A/k13)z BC2.3+2
5r2 [?cl (N1-15 ) 2 CL 2 ] zr 5r
[rd (/\1143 ) 2 1-12.r2
- Hidratatze isomeria: ur molekulek zenbait koordinatze posi-
zio har dezakete atomo zentralaren inguruan.
Adibidez:
Ce 3 Lcr ( -1/°)61 j Ltz [cr ( -12-° ) 5 (ij 1-29
Ct [G- (.Hz_0)41 z1 • 2-1Lo jLG cH zo) s 3 ] 3Hzo
- Lotura isomeria: ligando batek har ditzakeen lotura moeta
ezberdinenetatik sortzen da.
Adibidez:
flI Co (NI-4 3) 5 NO21 (nii-ro)\ 0 --15
i co (NH3)5 ONO] (ni+rd-o) N — 0
Lehenbiziko kasuan, bi elektroiak nitrogenoak emanik
daude; bigarrenean, aldiz, oxigenoak emanik.
- Koordinatze isomeria: bi atomo zentral egonik, atomo zentra-
len koordinatze esfera ligando ezberdin batzuk osaturik
egon daiteke.
Atomo zentralok beren ligandoak trukaturik baldin ba-
dauzkate, isomeria moeta hau sortzen da.
Adibidez:
Lcr- cc-N)6J [co (N)43)6"J
(NH) 61 Eco (civ)67
55
- Isomeria geometrikoa: ligando ezberdin batzu egonik, ligan-
dook atomo edo zentralaren inguruan duten posizio
ezberdinen arauerakoa da isomeria berau.
(Hau da, ligando desberdinok lekuz aldatuz gero, iso-
mero berri bat ematen dute).
Adib: egitura lau-karratuan, lau ligandoak edo beraue-
tatik hiru berdinak badira, posizio guztiak baliokide
dira; bainan beste kasuetan (desberdinetatik bi,...)
isomeroak sortzen dira.
(bi ligando ezberdin baldin badago)
X y X
M
M Xcis trans
Egitura oktaedrikoan, ligando desberdinetatik bi edo
gehiago baldin badago, isomeria berau sortzen da:
trans
(bi ligando desberdin (x,y) eta hauetariko baten bi (2y,
egonik).
Egituraren konplexutasuna handituz doala, geometriazko
isomeroen-kopurua handitu egiten da ere.
- Isomeria optikoa: konplexuen jokabide optiko ezberdinetatik
sortua, argi polarizatuaren eragina jasaten dutenean.
56
Isomero bata, bestearen ispilu baten pareko iruditzat
har daiteke; honexegatik isomero optikoak deitzen zaie.
Argia eskubitarantz baldin bada desbidernturik, (dex-
trojiro) da konposatua; ezkerretarantz bada, (lebojiro).
Lotura konplexuaren teoriak.
A- BALENTZIA LOTURAREN TEORIA.
Koordinatze indizeez hitz egiterakoan, hibridatze
konzeptura jo dugu ligandoen disposatze espazialak espli-
katzeko.
Honela, banakerarik ohizkoenak ikustera pasatzen
gara, ligandoek emaniko elektroi pareak non kokatzen diren
eta nolakoa den konplexuen eraketa azaldu nahian,
- konplexu tetraedrikoa K.I.4: hibridizatze moeta==,› sp3
(taularen ezker aldean dauden metaleei dagokie).
Adib: [BeCl4i= Berilioren kanpo-egitura hauxe da:
Katioiarena, aldiz: Be+2 : 2S 0 2p 0 (bi elektroi 25galdu
baitu) . 250 2p"
Kloruroek elektroi pare bana uzten dute husturiko orbita-
leetan.
Hortaz: sp 3 hibritzea gertatzen da.
it4
%1141.11'41%
q 1_144El 1%1
.1)4
fb V/ 1
57
I sN I _BeC1 = •
4 *
1
hibridizatze moeta hontan lau
Orbitaleok baliokide dira.
- Konplexu lau-karratua K,I.4: hibridizatze moeta: dsp2
Adib: PtC1 Pt: 5d86526p914
••
- 2, 0 0Pt 5d os 6p
65 6p
cisp2-
Teoria honek zera suposatzen du: lehenik, platino•
huts4.k ioiaren bi elektroi desparkeatuak parekatzen dira,;
5d orbitaleetatik. tat geldituz. Bigarren, 5d orbital be-
rauek, 6s, eta 6p orbitaleetatik bik, lau orbital huts i-
zanik,C1 kloruroen lau elektroi pareak hartzen dituzte,
dsp2 hibridizatze eratuz; (zein lau orbital baliokidek
osaturik bait-Igo):
Konplexu beronek, BeC1 =-k bezelaxe, ez du elek-
troi desparek turik. Honegatik sustantzia diamagnetiko izan
behar du, gero experimentalki frogatzen denez.
- Konplexu oktaedikoa K.I.6: hibridizatze moeta: d2 sp3 .
Adib: ECr(NH3Q43Cr-aren kanpo-egitura hauxe da: 54s'ap0
eta,:er♦3 katioiarena: 3 0 03d 4s , 4p
f I I3ck_
58
"anizkoitasun maximo" aren printzipioaren arauaz, (d or-
bitaleak erdibetetzen dira lehenik; eta bigarren, osorik
betetzen dira), Cromoaren hiru d,elektrpi hauek, hiru 3d-
orbitaleetan kokatzen dira deeparekaturik; bi 3d-orbital!,
4s eta hiru 4p- oMALIJOhutsik geldituz. Azkeneko orbitakok
harturik, d2sp
3hibridizaz3oa eratzen da (S, p 9 py , p ,x y z
dz dxz -yL ), sei orbitalebaliokide sortuz, oktaedro baten
sei erpinetarantz zuzendurik.
Hortaz, ligandoen sei elektroi pareak sei orbitale
baliokideotan kokatzen dira. Honetatik, examino-cromo(III)
konplexu guztiak paramagnetikoak izango direla dugu ondo-
riotzat, bai eta parekatu gabeko hiru elektroiei dagokien
momento berbera eduki behar dutela ere. Gertaera hau Cro-
mo (III) konplexuei buruz egindako estudio experimentale-
kin bat dator.
Oharra: Substantzia baten diamagnetismo eta paramag-
netismoaren ikerketa honelaxe egiten da: sustantzia hori
balantza batetik zintzilik jar dezagun, iman baten buru
artean. Substantzia paramagnetikoa bada, (elektroi despaiw
rekaturen, bat dauka) bere biburu inagnetikoak lehen ezarri-
riko eremu magnetikoaren direkzioanzuzenduko da; beronek,
suimtmitzia horrek imanaren barrurantz sartzera jotzen due-
la adierazten du; diamagnetismoaren kasoan, ostera, eremu-
tik alde egin nahi du substantziak. Balantzaren mugimendua-
ren bidez, elektroi . detspa~wiren Ideia kuantitatibo bat
eduki dezakeku.
1 I I1 61
59
Ikus dezagun balentzia loturaren teoriari agertzen
zaion zenbait-oztopo.
Cobaltoaren konplexu batzu ikusiz:
EC0 (NH3) 6 31
3 Konplexu oktaedrikoa; d2 sp3 hibridizatzea
edukirik.
Konfigurazio elektronikoak zerok dira.
Co 4(54 Zip°
3c16
As° ‘ip°co+3
'11r
cot3 11171fi,11171
31. Lco (Iy43);,] 111,116%
ci-tsp3
Egoera hau IptC1 4 =aren bezelakoa da,, substantzia
diamagnetiko bati dagoliolarik.
Halarik. ere, Co(III) konposatu batzu paramagnetis-
mo edukita aurkitzen dira experimentalki; ICoF6] - esate
baterako;(zeinf balentzia loturaren teoriak honelako espli
kazioa ematen baitio):
z4d
i
srsd-zHortaz t balentzia teoriak zera proposatzen du, ezen,
batzutan, elektroiak parekatzen direla, d2 sp
3 hibridazio
eratuz (hau da, barruko elektroiak erabiliz); beste batzu-
tan, elektroiak ez dira posizioz aldatzen, eta ligandoeta-
4,s3d
lb, 1bjf l,
60
tik harturiko elektroi pareek sp3d2 hibridoa sortzen dute
(kanpoko orbitaleak erabiliz).
Zera ikusten dugu, badas Cobaltoak bi konplexu moe-
ta era dezakeela: bata, ioi libreak baino elektroi despa-
rekatu gutiago dadukana d2
sp3
eta besteak, kopuru berdina
, .edukirik ksp3 d
2 ).
Orduan, konplexuak ioi libreari dagokion baino mo-
mento magnetiko baxuago bat dadukanean, "Spin baxuko, edo
barne-orbitaleko" konplexua da. Adib: [Co(NH3 ) .61 +3 . Kon-
plexuaren jokabde magnetikoa ioi libreari dagokiona bada,
hau da, momento magnetiko berbera baldin badu, "Spin altu-
ko edo kanpo-orbitaleko" konplexua da; Adib: [Corj -3
Beste adibide bat:
Fe (III): [Pe(H 20 34. konplexua, spin altukoa izango da
eta [-Fe (CN)1 3 , spin baxukoa.
Fe: 3d6 Lis 24p0
Fe +3e 3dts 415 Lip tid
1/11111111 I ElBost elektroi desparekaturik.
3d
[Fe 0-120)41.m.
I I I
LIS 41 c1_
11,
Bost elektroi desparekaturik: sn3d
frce (in/) 3
d2.5 :1:›3 2 3Elektroi bat desparekc,turik d sp
Balentzia loturarenteoriak ondorio esperimentalak
esplikatzen ditu, bainan konplexuen jokabide magnetikora-
ko bakarrik. Halaz ere, ez da hau teoriaren akats bakarra,
61
beste kasu batzutan suposapen sofistikatuak behar baititu kon-
plexu batzuren egitura esplikatzeko. Adibidez: [C4-4..(»i3)4142
C•A CL" S3
c41.1.2. 3d. 4i5
Lip
sr5 1 1[c..*(A(43),Tz
Honela, (sp 3 hibridazioa edukita), konplexu tetraedriko bat
tzateke. Bainan ez da hau gertatzen, lau-karratua baita, dsp2hibridatze moetaz. Hau esplikatzeko, Pauling-ek elektroi despa
trekatuhau 4pZ orbitalera pasatzen dela suposatzen du, energiari
dagokionez, honen aldeko ez delarik.
3G1--
- D 1 1 1 1 1Ecu_cpii.41),1 42i1Aul,t4111)1% 8Era hontaz, elektroi hau oso lfbre geldituko litzateke, non
Cu(III) konplexuak gainjar bailitezke, elektroi beronn galera-
ren bidez.
Honelako konposatuak ez dira egitura honetan oinharriturik pen-
tsa litekeen neurrian aurkitzen, eta, izatekotan, oso ezegon-
kor izaten dira.
Gaurregun, fisikaren teknika berri batzuri esker (spin erreso-
nantzia paramagnetikoak) elektroi deeparekatu hori 4pz orbita-
lean ez dagoela frogatu ahal izan da. Ondorio . hauk direla eta,
Pauling-en balentzia teoriak atzera jotzen du, eta kristal ere-
muaren teoria desarroilatzen da (Beth eta Van Vleck-1929,1932).
16 6
16
plital erewasrel, tooril. 62
Ioi zentrabaren (n-1)d orbitale.1 gertats•n saienari burtiar
hits egiten digun teoria da, loiari estekatsaileak (Iigandosk)
hurbiltsen saiskioneaa. Iol libroan d orbitaIeak bOat dira eta
•nergia berbina dutil (boakolaki degeneratuak daudeIa •aaton da).
litekatzaileak ioi zontralari (kubo baten erdian jarririk)
Kirteelaz ardatzen zuzenbideetatik hurbiltzen zaizkiola supoeatukopr
dugu, irudian,bezala, liurrengo eraginak dakartzalar4kt
a) (n-l)d orbitaleak energiaz guttitu
-egiten dira, •stekatzalle pk ioi zentrala-
rtkin duttn interOkintza eiektrostatiko-
Y arengatik.
b) Bost ' d orbitaleen rnmrgia gehikuntza
ttiki bat, estekatzaileek dakartzaten
bikoteek, orbitaleak betetzen dituzten
olektroiekin duten hastandura elektrostatikoarengatik.
c) Kontutan hartu behar dugu ezen, d orbitalmmk mnergia berdina
badute ere, wz dutela orientapen espazial berbera:
jr,Bmraz, konplexu oktaedriko batetan dz 2 ota d 2 orbitaleak
x
estekatzaileen zuzenbideetara (direkzioetara) daude zuz ► nduak;
dxy, dyz eta dxz orbitalePk kuboaren ertzetara jotzen duten bitar-
tean, bonela urrunago geratzmn direlarik estmkatzailmetatik eta
haslrandura ttikiagoa jaaan beharra. Kori dela eta, dz Pta d
orbitaleek energia maila handiagoa ukanmn dute bataz ber;teko
hastandura energia baino, beste hirurek ttikiagoa ukanmn dutmn bitar4o
tean.
Konplexu tetraedrikoa bada, dz 2 eta dx2
orbitaleak estekatzailePtatik distantziara daude; eta dxy,
63
dxz ota dyz, ord.a, r/2 distantziara; beraz, 1 henbizikoek, urrunago
deudenez gero, haetandura ttikiagoa jasanmn dute mta mnergia ttiki-
agokoak izanen dira.
BPraz, Prmmu tetraedriko bat•n d orbitalemn mnergia-dustolmsdura
ttikiRroa izanmn da eremu oktaedrikoarPna laino (4/9 rutti ?'ora
behera).
Balontzia lotura teoria ota kristal aremu troriarPn artoko
funts.zko mzt.rdintasuna hon*tan datza, talentzia teoriak PZ duola,
bain zuzen, d orbitalimi orapina aztmrtzen estekatzail..n ml.ktroiak
kokatzora muratzmn dmlarik; ota kristR1 mrmmuarmn teoriak (n-l)d
ortitalomi erindRko mragina aztertzmn du.1..
Konpl.xu.:1 propietate magnetikoak azaltzmko kristal Prmnuaren
teoriak zera sgposatzmn du: ioi zentralnrPn istekatzai-
leak hurtiltzmn zaizkionean, honmlaxe betetzmn direla konplc,.xu
oktaedrikoaren kasuant
1---
4:::
1 ---+— —1--- • —t--
• 1--- 1-- 4-- 4-
c4 2 ci 3
f--
---. --4 —44 —4--4i
H- --1—
4:-- 1-1--
d 4 Iry
d l , d2 eta d 3 kasumtan zera ikusten dugu: ri orbital taldemn
artean, mlektroiek energiarik ttikiena duteneko orbitaleak mrdibc, te-
tzen dituztela,zeionahi den bi orbital talePan arteko mnerEia dife-
rentzia. L1m Pnergia handiagoa baldin bada spinak parukatzeak supqsa-
t7 n duen P energia baino, elektroia beste batekin parekatzen dmnrko
egoera hobea da. Alderantziz, a o ttikiagoa bada parekatze P mnergia
baino, hobe da elPktroia energia Yvandiagoko orbitalmra joan dadin
parekatzeari utzita. i
—1-- 1 no) P b.no < P hp _4_
i
_____4_ , __I__
__f___. . _H___
P > < no
- l‘
64
Ali< P egoera eta baleztzia lotura toorian deekribatzen zen sio3d
ilib~zea 080 antzerakoak dira. Balentzia lotura teoran
kanpo-orbitaleko edo spin a1tukoa zeritzona, oremu ahultko edo
spin altukoa deritzo teoria honetan.
4 0 ttikiagoa denean P baino, ostera, egoera honi eremu bortitz-
edo spin baxuko terminoarekin izendatzon zaio, balentzia 1otura
teorian d 2sp 3 hibridatzea edo barru-orbitalekoa zeritzona.
Spin altuko egoerak elektroi desparekatu MAXin0 bat agertzen du,
spin baxukoak riniroa agertzsn duen bitartean.
Egoera beresn aurkitzen gara d5 , d 6 eta ' d7 kasuentzat. d 8 , d9
eta d i° kasuentzat, ordea, betekatze era bakarra dugu boirriro,
buka-egoera berdinera iritsiko baikara zeionai dzan AG eta P
energisk.
Bi teorien arteko exenplu gonbaratibo berri bat ikus dez,gun.
Ioi ferrosoak konposatu diamagnetikoak sor ditzake, adibidmz Ire(414+4
bai eta konplexu paramagnetikoak ere: [re Hh oic] bezalakoa.
Balentzia loturaren teoriak honelaxe aza1tzen zituen egoera
hauk: Fe 3d6 4s` 4p° 4d°3d 4 ,) 4 /34 d
Fe +4 E.1-1 / I /
iTe c eN)G( liiyirriij(jg 1 I:- I LL)
ite (niu),1'4I 11_21 1.41:1
Kristal eremuarer teorian hauxP izanen litzateke so2uzioa:
Kasu honetan, P rta4Ablioak ezagutzen ditugu:
P = 17,600 cm-1
6.(eN) = 33.000 cm-1
8 ‘ (s)o) = 18.400 cm-1
ikaten duguna ados dago teoriak aurresanarmkin.
Agertzen dirmn egoerak azalduz gain kristal eremuarmn
65Konplr y= brstm proldmtatm batzu mrfl azal ditzakm q 1a d2kusagu.
Konplmxuek mskinu bat fmnonmno esprktroskopiko dutmLi naEri-
tu da, hots, konpl ,xu "tati intzidimrzi r'Fitrn diogunran,
argi parte bat konplexuak xurgatua da eta xurgapen hori oritalern
bi maila energetikoan artmko energiari dagokio hone laelektroinmila
ipatetik besterako iragaitzak gertatzen direlarik.
Etergia diferentzia ikuskor (argi ikuskorraren espmktroa)
diko xurgapmn bati dagokionean koloraketA gertotuko da experimmntalki
nabaritu den bezala, tramizio metaleen konplexu gmlimnmk xuruair n
bortitz eta berezia azaltzen baitute.
Xurgapen espektroskopikoaren fmnomenoa bi orbital taldeen arteko
energia diferentzia neurtzeko erabil daiteke. Kasu errazena suposa-
tuko dugu, hots, eloktroi bakarra dugunean. Orbitaleen arteko energia
diferentzia A.izanen da. Argi energia emanaz baldin bagoaz, uhin
luzera handiagotuz, berlau Ao Pnergiarekin bat datorrenean (hau da,
A o balioa edukitzerakoan) ikus dezakegun xurgapen fenomenoa gertatuko
da eta ek ktroia goiko maila energetikora promozionatuko da.
Erabide honekin, beraz, LNe determina dezakegu eta p (parekatze
energia) ioi zentralari karakteristiko zaionez gero, ezaguna izareen
da: horregatik berOorien gonbaraketaz konplexuaren konportamoldes
magnetikoa ezagutu ahal izanen dugu.
balioa estekatzaileen arauerakoa da, batzuek besteek baino
eremu bortitzagoa sortzen dutelarikt sortutakk eremuarmn-intentsita-
tea guttitu egiten da smkuentzia honetan:
Clr >Ns:Th. > NH3 > H20> 11- > C1-> Br- > I-
Hala eta guztiz ere, balio honek (A0) ioi zentralaz ere dependatzen du.
110 = t.g.10-3 om-1 f ioi zentralaz dependatzen duen para-
metroa delarik.
66
g estekatzaileez dependatzon duen para-
metroa.
Ao-rentzat lorturiko balioak 10.000-20.000 cm-1 ingurukoak dira.
Oharrat cm-1 energiaren neurkera d ► ; uhin zenbakiaren adierazprna
da, botat
4:3 = = e , c .
Kristal erewuarfn teoriak konplexuen propietate asko esplika dezake
baina hala ere trabak jar dakizkioke. Tforia hau zemxbonetan datza,
hau da, ioi zentral ota estekatzailmen arteko interekintzak elektrosta-
tiko hutsak direla, estmkatzai1eak bipolo bmzala hartzen direlarik,
zeinek batzutan sekulako erresultatuak ematen baititu, baina ez beste
batzutan, lotura kobalentearen pArtaidetasuna kontsideratu behar
'bailitzateke. Kontsiderazio honek kristal ereruaren teoria zuzendua
sortzen du, estekatzaile ererua deritzona, eta zenbait kobalentzia
parametro sartzen du.
Konposatu organometalikoak.
Konplexu romta berezi bat ditugu hauk; ber*auetan estekatzailea
talde organiko 1-.at dugu. Talde organikoaren karbonoa zuzenki daFo
loturik atomo zentrala osatzen duen retalearekin. Nahiz eta, aurretik
gainetiko begirada bat mranik, berlau definizio gar'ci eta zehatza
iruditu, bajago zenbait iluntasun. .1kus ditzagun zeintzu diren hauk:
a) Taldm organikcen organikotasuna: ez ditugu talde organiko gisa
kontsideratuko ez karburo taldea (C4 ) ez zianuro taldea (C"NT- ). Bajago
kaSU oso bmrezi bat, karboniloarena (CO), zenbait kasutan tale organikc
gisa jokatzPn baitu, eta beste batzutan ez. Taldeon organikotasuna
neurtzeko ugaritasunPan oinharrituko gara. Fortaz, CO uparia bada
konposatuan, konnlexua organ6metalikotzat joko dugu; ugaria ez ada, ez.
Adibidez: Ni(C0)4 organometalikotzat joko dugu
Pt012(C0) ez dugu organonetalikotzat joko.
b) Metalearen retaltauna: Nahiko elektronegatibo diren konposatu-
ekin sortzen da zalantza, hots, sister, periodikoaren eskubi aldPko
elementoekin. Adibide bat ikus dezagun: Vb zutabe a osatzen duten p lerpn-
toak, hots, Nitrogenoa (N), Fosioroa (P), Antimonioa (Sb) eta Bismutoa
6 e- ieku4„.4'k1-1
,
67
(Bi) kontutan harturik, Nitrogenoa eta fosforoak konposatu organo-!
metalikorik osatzen'-e4-dutala kontsideratuko dugu. Besteek talde
organikoekin eratzen duten konplexuak organometalikotzat joko ditugu.
Lotura moetak.
m•tal-karbono loturari dagokionez, konposatu organometalikoak
hiru saiietan bana ditzakegu:
A) Konposatu organometaliko ionikoak: lotura ioniko karbi bat
dugu, beraz, oso elektropositibo diren elementuekin osatuko dute;
elektronegatibotasum ttikia duten elementuekin, hots, eta
alkalino-terreoakin. litio (Li) ez beste.
Hauen propietaterik inportanteena beraien erreaktibitatea da.
Bestalde, solbatzaile organikoetan solbagaitz Pdo solbaezinak dira.
Eonkortasuna: Konposatu organometaliko ionikoen egonxortasuna
karbanioiaren egonkortasunean datza. Zenbat eta karga elbktronikoa
deslekutuagorik egon hainbat eta eronkorragoa izanen da karbanioia
eta berazw konplexua. Aaibidez: Ziklopentadienoak oao konplexu egon-
korrak eraten ditu, 6 elektroi deslekuturik baitu
Eragin dUen beste fakture bat karbonoaren elektronegatibitate
(EN) posizioa da; zera e ssan nahi du: karbonoa zenbat etaFN hrldiago
duen posizio batetan egon, hainbat eta egonxorrago izanen da konplexuk
Adibidez: -C:L. CH.taldea baldin bada estekatzaile, honek elementu
batekin efatzen Uan kunplexua egoh.kerrago izanon ua -CH3 talueak
eratuko duena baino. Lehenengoak E.N. posizio handiago bat baitu,
beraren mgiturak agintzen duer bezala
•p
-CH3sp3
B) Metal-Karbono tr -lotura duten konposauak: metalearen eta
karbonoaren arteko lotura, e-lotura arrunta dugu. Balentziaren
erregelak osoki betetzen dira. F.N. medio bat uuten
ŕi
konposatuetan agertsen d'a.
Egonkortasuna: bi faktore oso garrantzitsuk eragiten diote.
a) Yetalearen inguru elektronikoa. ElementUek ahal duten neurri
maximoak beterik saan behar dituzte balentzia orblaleak,
(n-1)d ns eta np orbitaleak. Adibidez: demagun
ns 2 npx egitura elektronikoa duen metale bat daukagula; honek oratuko
dituen konplexuak egonkorrak izanen dira, zeren (n-1)d orbitaleak
beteak baititu eta elektroi gutt,i behal baitu orbitaleak maximoan
ukateko beterik. Beetalde l transizio metale bat baldin badugu,
d orbitaleak erdihutsik dituena, berkonek eratuko dituen konplexuak
ez dira hain egonkor izanen, elektroi gehiago behar baititu orbitaleak
maximoan betetzeko.
b) Loturaen sendotasuna: logikoa den bezala lotura zenbat eta
sendoago izan, hainbat eta egonkorrago izanen da konposatua.
c) Era ezohi batetan• loturik dauden rionpow,tuak
a) taldea duten konposatuak. Adibide baten biuez
ikusiko dugu zeintzu diren konposatu hauk. Deruagun
daukagula; dimeroa denez honela formulatuko dugu:
Berkonen egitura hauxe dela ikusi da:
:
• A-f
Al(CH3 ) konidosatua
EN.1( CH 3 ) 4312
Edo beste modu batez:
•e H3
• e 143
Aluminio eta beraren leunean dsuden metile
arteko loturak e2`oigu inulako problemarix
sortzen lotura arrunto denez gero.
Kezka eta zalantzak bi metil apikalekin sortzen dira; konta dezagun
zenbat ekktroi dugun lotura osatzeko: Aluminio bakoitzak bat emanen
digu eta metil bakoitzak beste bat; beraz, 4 elektroi dugu lau lotura
osatzeko. Guk geuk ez daukagu hau esplikatzerik ditugun ereduen bi-
tartez (orbitale molekularraren eta 12alentzia loturaren teoria);
honexetan datza lotura hauen berezitasuna.
b) Lotura anizkoitz duten konposatuak:
69
Rman dezagun H20=CH2 estekatzailea daukagu1a; hau lotura bikoitz-
aren bidez lotzen zaio metaleari
H C = CH,2
H2C=CF 2 estokdtznileak r-orbitale bat eta besten-orbitale bat
besterik ez ditu; 1T_ orbitalrko elektroiak metalaren orbitalc huts
batetara joan daitezke lotura bat scrturik
H sC c
18 nlektroin
iehen ikusi dugun bezala, Metale-Karbono r-lotura duten konrlexu-
ok, egonkor izateko, ahal duten neurri maximoan beterik ukan ben-r ol-
tuzte ualentzia orbitaleak; honi 18 n,-e Lrtroien erregela deritzo
(Sidc,iwioh).
Ikus dezagun zergatia bcbcko taulan:
orbita1ea elektroien kopurura
(n- 1)d 10
ns 2
np 6
orotara 1C e -
Zenbait adibide:
lp; [AKNI-13 )
4]
Ag: 10 e-
:1‘TH3 : 8 e -
18 e - rgonkor IZ3IT n da
Apaigarri da [Ag(1%)
winek-14 r- buitauka bakarrik eta bestea
Yaino egonkorrago da,
Konplexu arruntetan ez da beti oso zrhatz betetzen 18 rl-ktroien
erregelabaina konplexu organometalikoctan bai, bat P z ere oxidazio
egoera baxu bat baldin badu:
Adibidez:
I(0113-CH2 )(C0) 5 1 11/1 ; 6 e -
CH3-CH2 : 2
CO: : 10
70
18 e" egonkor izancn da.
Sandwich konposatuak.
1.951. urtean Kealy eta Ramson ikE-rtzaileek saiakuntza or•aniko
batetan ari zirela (C 5H5 ) 2Fe formula enpiriko duen konposatua isclatu
zuten. Beheko egitura eman zioten:
re
Urte berean "Nature" zientzi aldizkarian argitaratu zuten beren
lana. Aldizkari hau Wilkinson zientzilariaren eskuetara iritsi zen,
eta hau irakurriz zeraz konturatu zen: (C 5E5 ) 2Fe konposatuak,
Kealy eta Ramson-ek emandako egituraz, oso nabari ez betetzen zuela
18 elektroien erregela:
Fett: 6 *
(C5H5 ) 2 : 4 e
10 e
Hortaz, egitura hau ez zella egokia. bernhalaxe
bururatu zitzaion lotura bikoitzaren elextroiak xontutan hartuko
bagenitu 18 elektroien erreFela beteko litzatekeelf3:
++Hara: k* : 6 e-
(C5H5 ) 2 : 4 e -
4 lotura bikoitz 8 e -
18 e-
Eonelaxe geldituko litzateke t'la:
T lektroiak deslekutu egiten dira:
Egitura hau dutnn konplexuei "Sandwich" konplexuak deitzen diegu