![Page 1: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/1.jpg)
PapélPapél Sosiedade Sivíl hodi tau Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadumatan ba Investimentu Estadu
La’o HamutukInstitutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-LesteTel: +670 332 1040email: [email protected] Website: www.laohamutuk.org
Aprezentasaun husi La’o Hamutuk ba Retratu Aprezentasaun husi La’o Hamutuk ba Retratu Anuál Ajénsia Nasionál Dezenvolvimentu Anuál Ajénsia Nasionál Dezenvolvimentu
RDTL nianRDTL nian
18 Jullu 201318 Jullu 2013
![Page 2: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/2.jpg)
Saida mak La’o Hamutuk?Saida mak La’o Hamutuk?• Institutu TL ba Monitor no Analiza
Dezenvolvimentu
• Harii iha 2000
• Non Partisan
• Tau matan ba polítika (policy)
• Hakarak atu ajuda Governu no suporta polítika ne’ebé di’ak - Atu servi povo no nasaun
• La simu osan hosi instituisaun, Governu no sira ne’ebé iha interese boot iha TL
Area Servisu :
•Ekonomia
•Finansa Estadu
•Direitu ba Rai
•Polítika Agrikultura
•Governasaun
![Page 3: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/3.jpg)
OinsáOinsá hala’o knar no dadus hala’o knar no dadus analiza mai hosi ne’ebé?analiza mai hosi ne’ebé?
• Analiza ba polítika no advokasia, ladún hare ba implementasaun projetuSubmisaun ba Governu no
Parlamentu Nasionál
Halo treinamentu, workshop, no aprezentasaun
Halo diskusaun komunitária, no field visit
Diskusaun, fahe hanoin ho públiku, NGO, jornalista, akademia, ajénsia internasionál, nsst
• Maiór parte hosi Governu, no hosi fonte sira selukPortal OJE & nia
ezekusaun
Portal Aprovizionamentu
DGE-Estatístika
No fonte sira seluk
![Page 4: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/4.jpg)
Saida mak LH preokupa liu?Saida mak LH preokupa liu?Malisan Rekursu - Dependénsia ba PetróleuMalisan Rekursu - Dependénsia ba Petróleu
• OJE 2013:………………………………………………………………… tokon $1,648 t$787 (48%) sei mai hosi Fundu Petrolíferu iha 2013.liu t$680 million (40%) hosi FP iha pasadu no futuru.
• GDP Non-oil iha 2011:..…………………………………………… tokon $1,046 GDP Petróleu in 2011:…………………………………………..... tokon $3,463 (81%)
• Atividade Estadu, selu hosi osan mina-rai, no metade hosi ita nia ekonomia “non-oil” mai hosi osan mina-rai.
• Balansu komersiál (2012): t$670 importasaun, t$31 esportasaun.
• Osan mina-rai la sustentável, la fó servisu barak – sei ba hotu estadu.
• Fundu Petróleu bele suporta igualdade entre jerasaun, maibé la garante boa governasaun ka prevene korrupsaun.FP sei hotu lalais karik ita gasta barak liu ho beibeik.
Súl Sudan mak depende liu ba esportasaun petróleu no gas molok Timor-Leste. Súl Sudan mak depende liu ba esportasaun petróleu no gas molok Timor-Leste.
![Page 5: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/5.jpg)
Ekonomia “Rentier”Ekonomia “Rentier”• Osan suli maka’as tama mai, maibé dala barak gasta la ho hanoin• Povo nia osan … maske la mai hosi sira nia taxa
OJE sa’e 28%/tinan, lalais liu ita nia ekonomia, no lalais liu iha mundu hafoin Zimbabwe.OJE sa’e 28%/tinan, lalais liu ita nia ekonomia, no lalais liu iha mundu hafoin Zimbabwe.
![Page 6: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/6.jpg)
Mina-rai sei la dura ba Mina-rai sei la dura ba tempu naruktempu naruk
![Page 7: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/7.jpg)
Reseita petrolíferu sei kontinua tunReseita petrolíferu sei kontinua tun
Gráfiku ne’e hatudu katak TL pasa ona tempu produsaun másimu Gráfiku ne’e hatudu katak TL pasa ona tempu produsaun másimu
hosi Bayu-Undan and Kitan.hosi Bayu-Undan and Kitan.
![Page 8: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/8.jpg)
Fundu Petróleu sei hotu lalais.Fundu Petróleu sei hotu lalais.
![Page 9: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/9.jpg)
Projetu petróleu domina Projetu petróleu domina desizaun Governu nian desizaun Governu nian
![Page 10: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/10.jpg)
Ekonomia petrolíferu Ekonomia petrolíferu domina ekonomia tomakdomina ekonomia tomak
![Page 11: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/11.jpg)
Kreximentu GDP mai husi Kreximentu GDP mai husi despeza estadu nian de’itdespeza estadu nian de’it
![Page 12: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/12.jpg)
Knar Sosiedade Sivíl hodi tau Knar Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba programa Governumatan ba programa Governu
Reprezenta hanoin no nesesidade ema sira ne’ebé vulneravel no haketak ona hosi benefísiu programa estadu nian
• Ema barak hanoin katak polítiku na’in sira iha Dili ladún hatene kona-ba fallansu hosi projetu infrastrutura ne’ebé sira implementa iha distritu.
• Projetu iha Dili mak prioridade – prefere liu ba ema estranjeiru ne’ebé vizita mai.
Ida ne’e mak povu Timor-Leste luta atu hetan?Ida ne’e mak povu Timor-Leste luta atu hetan?
![Page 13: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/13.jpg)
Analiza
• Objetivu, independente, no hare hosi perspetiva diferente
• Hare vizaun ba tempu naruk (la’ós eleisaun oin mai)
• Bele hare ba area rurais, la’ós de’it ba Dili
• Labele tuir ajenda doadór
• Sosiedade Sivíl no Governu hetan influensia la hanesan
• Liu hosi Parlamentu, konsultasaun ho órgaun estadu nian, karta no media
• Ho dalan persuasivu no mós konfrontasaun pasífiku
• Sukat opsaun polítika ne’ebé diferente
• Efetivu liu atu halo iha inísiu iha síkulu projetu, maibé dala barak seidauk iha informasaun no oportunidade
Advokasia
![Page 14: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/14.jpg)
• Transparente no akuntavel oinsá uza povo nia osan
• OJE, Lisenseamentu Ambientál, aprovizionamentu, ezekusaun, evaluasaun no pagamentu
• Propoin ka demonstra alternativu
• Suporta estadu atu implementa, konsulta ka publika projetu nian
• La presiza halo funsionáriu moe ba públiku se karik sira halo erru
• Ajuda ema no implementador sira hodi komprende povo nia nesesidade no preokupasaun
Ajuda implementasaun programa
Ajuda asegura hodi tuir prosesu legal sira
![Page 15: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/15.jpg)
Saida mak LH sujere Saida mak LH sujere ba ADN atu halo?ba ADN atu halo?
• Promove dezenvolvimentu nasionál no atividade ekonomia iha distritu
• Rasionaliza rekursu finanseiru bazeia ba “cost-benefit analysis”
Hili projetu ho matenek no ida ne’ebé di’ak no presiza hosi TL
![Page 16: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/16.jpg)
• Kontrola kustu no kualidade hosi kapitál dezenvolvimentu projetu nianKonsidera kustu tomak projetu nian:
manutensaun, operasaun, decommissioning, ambienteTau matan ba benefísiu:
finansial, ekonómiku (kampu servisu, sub-contract) no sosiálTau matan ba impaktu no risku:
osan, rai, ambientál, eviksaun, kustu oportunidade
![Page 17: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/17.jpg)
MDG-Suco: karun, laiha kualidade, susar atu hadi’ak, no la apropriadu ba area rural.
NGO KSI no komunidade sira iha Ermera nia projetu uma: baratu, uza rekursu lokál no apropriadu liu
![Page 18: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/18.jpg)
• Maske iha mandatu ba viabilidade ante-projetu nian, maibé ne’e seidauk hala’o
Kustu konstrusaun projetu eletrisidade hosi tokon $367 sa’e ba liu biliaun ida
![Page 19: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/19.jpg)
Supply Base - Tasi ManeSupply Base - Tasi Mane• Laiha Planu Jestaun Ambientál, iha de’it Estratéjia PJA• Laiha tender ba estudu viabilidade (kontratu sira ba Eastlog)• Ita seidauk hetan asesu ba estudu ne’ebé halo ona
Estudu kona-ba viabilidade komersiál Front-End Engineering Design Kustu tomak projetu
![Page 20: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/20.jpg)
Ponte ComoroPonte ComoroLoloos ponte sira iha distritu mak presiza prioridade liu, duke iha Dili
![Page 21: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/21.jpg)
Projetu sira tenke bazeia ba Projetu sira tenke bazeia ba realidade no nesesidade TLrealidade no nesesidade TL
• Prioridade OJE:AgrikulturaSaúde Edukasaun Ekonomia lokál
Nasaun sira ne’ebé atinje ona MDG gasta 28% hosi sira nia OJE ba Nasaun sira ne’ebé atinje ona MDG gasta 28% hosi sira nia OJE ba saúde no edukasaun. Timor-Leste sei gasta 13% iha 2013.saúde no edukasaun. Timor-Leste sei gasta 13% iha 2013.
Gasta 2% ba agrikultura no 3% atu dezenvolve ekonomia.Gasta 2% ba agrikultura no 3% atu dezenvolve ekonomia.
![Page 22: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/22.jpg)
![Page 23: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/23.jpg)
![Page 24: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/24.jpg)
• Molok 2025, Bayu Undan no Kitan maran• Tuir Sensu 2010, labarik idade ki’ik besik dupla
kompara idade liu 20. • To’o 2025, labarik 330,000 sei moris.
Oinsá ho sira nia futuru?Oinsá ho sira nia futuru?
![Page 25: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/25.jpg)
![Page 26: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/26.jpg)
DívidaDívida PúblikuPúbliku
• Risku naruk ba finansa públiku
• Aumenta tentasaun atu gasta barak
• Tanba osan na’in ladún fiar ba kapasidade RDTL atu jere nia projetu boot sira
![Page 27: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/27.jpg)
ADNADN ba EPIAba EPIA
• LH suporta, no ida ne’e importante
• Maibé saida mak ami bele kontribui?
![Page 28: Papél Sosiedade Sivíl hodi tau matan ba Investimentu Estadu](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022061503/5681427a550346895daea1a4/html5/thumbnails/28.jpg)
LabeleLabele haluha sira!! haluha sira!!