1
Passend en flexibel digitaal leermateriaal voor elke leerlingDe PO-Raad en VO-raad brengen markt en scholen dichter bij elkaar
‘Maar ik zit nog 5 jaar aan mijn leermiddelencontract vast!’ 3
Waar u als school tegenaan loopt
‘Dan passen we de verhouding tussen boeken en digitaal toch even aan’ 6
Hoe het eigenlijk zou moeten zijn
‘Wat kan ik zelf doen?’ 10
Waarom scholen elkaar nodig hebben
‘Wij doen wat scholen afzonderlijk niet kunnen’ 14
Over het Programma van Eisen
Inhoud
1234
3
1‘Maar ik zit nog 5 jaar aan mijn leermiddelencontract vast!’Waar u als school tegenaan loopt
4
Leerlingen in staat stellen hun talenten optimaal te ontwikkelen. Dát is
waarom u als school graag maatwerk wil bieden. En dankzij moderne
leermiddelen en slim gebruik van ict is dat ook steeds beter moge lijk;
leraren gebruiken vaker digitaal lesmateriaal om in te spelen op
verschillen tussen leerlingen en er komen steeds meer innovatieve
producten en diensten op de markt. Neem educatieve apps voor tablets
in de klas of adaptieve toetssystemen die de vragen aanpassen aan het
niveau van de leerling.
Toch functioneert de leermiddelenmarkt op dit moment nog niet zoals u
– en andere scholen – zouden willen. Voorbeelden daarvan zijn dat:
• Het soms lang duurt voordat uitgevers hun lesboeken en digitale
materialen aanpassen aan nieuwe wensen en veranderende inzichten
van scholen.
• U deze materialen vaak voor een periode van 4 tot 7 jaar moet inkopen,
waardoor de overstap naar meer digitaal materiaal mogelijk wordt
belemmerd.
• Digitale leermiddelen vaak alleen als aanvulling op het bestaande
lesmateriaal worden aangeboden, wat voor u als school kosten
verhogend werkt.
• Leermateriaal vaak een totaalpakket is, terwijl veel leraren liever meer
vrijheid willen. Vrijheid om te variëren of het materiaal te combineren
met leermateriaal uit meerdere bronnen.
Dat is lastig voor scholen die meer variatie willen en alleen bepaalde
onderdelen van een methode willen kunnen afnemen, met een daarbij
passend prijsmodel. Of voor scholen die een geleidelijke overgang willen
van papier naar (meer) digitale en interactieve leermaterialen. De markt
biedt deze mogelijkheden nog maar heel beperkt.
5
Nog niet goed afgestemd
Het aanbod op de leermiddelenmarkt is, kortom, nog niet optimaal
afgestemd op de vraag van scholen. Voor individuele scholen is het
vrij wel onmogelijk hier verandering in te brengen. Alleen door onze
krachten te bundelen, en duidelijk te maken wat onze gezamenlijke vraag
is, kunnen we tot een betere aansluiting tussen wens en aanbod komen.
Het streven van het onderwijs is om van een aanbodgestuurde markt
naar een meer vraaggestuurde markt voor leermiddelen te komen,
met ruimte voor meer marktwerking.
In deze brochure leest u hoe de PORaad en de VOraad met uw hulp
kunnen zorgen voor een markt van leermiddelen die beter aansluit bij
uw behoeftes.
Hoe kan ik boeken en digitale leermiddelen beter combineren?
OPLOSSING
We willen dat er meer flexibele contract en prijsmodellen komen die u de
ruimte bieden om de verhouding tussen boeken en digitale materialen
tijdens de looptijd van het contract te wijzigen. Enkele uitgevers hebben
nu al prijsmodellen ontwikkeld waarmee u tijdens het contract de overstap
van boek naar digitaal kunt maken. Let er wel op dat u in uw aanbesteding
aangeeft zo’n prijsmodel te willen hebben.
PROBLEEM
“Ik moet bij mijn leverancier een contract afsluiten voor 5 jaar, waarin de ver
houding tussen boeken en digitaal leermateriaal voor jaren komt vast te liggen.
Dat vind ik erg vervelend. We willen op onze scholen de komende tijd flink
investeren in onze ictinfrastructuur en bovendien worden mijn leraren steeds
handiger met computers. Ik wil dus geleidelijk aan meer gebruik gaan maken van
ict, hoewel ik nog niet precies weet in welk tempo. Hoe kan ik hiermee omgaan?”
6
2‘Dan passen we de verhouding tussen boeken en digitaal toch even aan’Hoe het eigenlijk zou moeten zijn
7
Stel: u bent leraar en staat voor een groep van dertig leerlingen. Dertig
leerlingen met elk hun eigen niveau en leerstijl. Zonder dat het u extra
belast, kunt u inspelen op die verschillen. Omdat u uw eigen methode
aanvult met ‘open’ materiaal voor hoogbegaafde kinderen – gemaakt en
beschikbaar gesteld door collega’s elders – en met een rekengame van
een andere uitgever voor kinderen die extra oefening nodig hebben.
In een ideale situatie kunt u als school:
• gemakkelijk aanvullende leermaterialen vinden, zodat u die kunt
combineren en daarmee kunt variëren op een methode.
• digitale middelen gebruiken die overal en altijd beschikbaar zijn en
die leraar en leerling inzicht geven in de voortgang en de resultaten.
• ervan uitgaan dat bij het toenemende gebruik van ict de privacy
van leerlingen en leraren gewaarborgd blijft.
Passend aanbod
Een van de instrumenten om een mix tussen verschillende vormen van
leermateriaal mogelijk te maken, zijn flexibele licenties voor digitale leer
materialen die passen bij het onderwijs. Denk aan licenties met verschil
lende looptijden, licenties die pas ingaan bij activeren, maar sommige
scholen denken ook aan alternatieve licentievormen zoals pay per use
of all you can eat. Daarbij moeten de prijsmodellen goed aansluiten bij
nieuwe ontwikkelingen binnen het onderwijs.
Ook willen we dat scholen niet tot keuzes worden gedwongen. Zo komt
het nu nog voor dat leermaterialen alleen in combinatie met een bepaald
systeem van marktpartijen kunnen worden gebruikt. Scholen willen echter
juist vrijheid om leermiddelen, softwaresystemen en leveranciers te
kunnen kiezen.
Gebruiksvriendelijk leermateriaal
Werken met digitaal leermateriaal moet gemakkelijk zijn. Gebruiks vriendelijk
8
voor de leerling, maar ook voor leraren en andere medewerkers van
de school. Leraren en leerlingen willen eenvoudig inzicht hebben in de
vorderingen en prestaties. Leerresultaten en basale gegevens over het
leren moeten daarom teruggekoppeld worden naar de leeromgeving
van de school, zodat hier een overzicht ontstaat van de prestaties en het
leerproces. Van marktpartijen verwachten we dat zij afspraken maken en
de (technische) standaarden gebruiken die dit mogelijk maken.
Gebruiksvriendelijkheid betekent ook: éénmaal inloggen om vervolgens
toegang te hebben tot het materiaal van verschillende aanbieders.
En toegang voor leerlingen en leraren tot een verscheidenheid aan leer
materiaal vanuit de leeromgeving van de school, zonder extra drempels.
Het leermateriaal moet niet alleen op de meest gangbare apparaten
(zoals laptop of tablet) en besturingssystemen (zoals Windows, Android
en iOS) beschikbaar zijn, maar ook plaats en tijdsonafhankelijk benaderd
kunnen worden.
Combineren en variëren
Een zogeheten ‘kernmethode’ met aanvullende materialen is een goede
manier om te kunnen combineren met en variëren tussen verschillende
leermaterialen. Dit geeft uitgevers nog steeds de ruimte een complete
en afgebakende methode aan te bieden, en scholen hebben de ruimte
zo’n methode te kiezen. Tegelijkertijd daagt het aanbieders van leer
materiaal uit om meer flexibiliteit te bieden en daarmee tegemoet te
komen aan de wensen van het onderwijs. Dit vraagt nadrukkelijk van
aanbieders van een methode om de combinatie met materialen uit
andere bronnen mogelijk te maken.
Leraren die zo’n kernmethode gebruiken, kunnen zelf aanvullende mate
rialen kiezen die passen bij het niveau of de interesses van de leerling.
Zij hebben daarbij de regie op het leveren van maatwerk.
9
Belangrijk daarbij is dat het aanvullende (digitale) materiaal goed vindbaar
is vanuit de kernmethode; een leraar of leerling moet bijvoorbeeld kunnen
zoeken op onderwerp, niveau en het doel van het leermateriaal.
Een kernmethode is een samenhangende collectie leermaterialen die het vol
ledige kernprogramma afdekt, maar ook niet meer dan dat. Het kernprogramma
is een neutrale opsomming van alle leerdoelen van een vak of discipline.
Formeel gezegd: het kernprogramma is een objectieve (didactiekvrije) beschrijving
van de minimale kern van een vak en beslaat de volledige leerlijn, maar zonder
varianten of aanvullende materialen.
Naast de kernmethode is er een ruime collectie aanvullende materialen,
leermaterialen uit een grote verscheidenheid aan bronnen, die elk een of meer
doelen van het kernprogramma afdekken. Leraren gebruiken deze aanvullende
materialen om in te spelen op specifieke leerbehoeften van leerlingen.
De kernmethode
Om beter maatwerk te kunnen bieden, hebben veel scholen behoefte aan een kernmethode, waarbij leraren of leerlingen zelf gemakkelijk aanvullende materialen kunnen kiezen, die passen bij het niveau of de interesse van de leerling.
10
3‘Wat kan ik zelf doen?’Waarom scholen elkaar nodig hebben
11
Voor individuele scholen is het moeilijk om verandering in de markt tot
stand te brengen. De sectorraden spelen daar als belangenbehartiger een rol
in door de vraag van scholen te bundelen. Daarom maken wij namens u aan
marktpartijen duidelijk welke vragen breed leven in de sector. Dat doen we
in het zogenoemde Programma van Eisen Leermiddelen; een inventarisatie
van wensen en eisen van scholen uit het primair- en voortgezet onderwijs
op het gebied van (digitale) leermaterialen. Dit Programma van Eisen ligt
aan de basis van de activiteiten in het Doorbraakproject Onderwijs en ict.
Bovendien kunt u helpen bij het stellen van vragen aan marktpartijen.
In het volgende hoofdstuk leest u hier meer over.
Maar om de leermiddelenmarkt echt in beweging te brengen en te
houden, zijn ook inspanningen van individuele scholen en besturen
nodig. U hoeft dus niet af te wachten en kunt zelf in actie komen.
Hoe u zelf kunt bijdragen:
1. Stel uzelf op de hoogte
Het is van belang dat schoolbestuurders, schoolleiders, lerarenteams en
anderen die zich bezighouden met de keuze voor leermiddelen, op de
hoogte zijn van de inhoud van het Programma van Eisen. Zo weet u wat u
van marktpartijen kan en mag vragen. Bijvoorbeeld dat het niet gek is om
in uw bestek te vragen om leermiddelen die op verschillende apparaten
en besturingssystemen te gebruiken zijn. Of om terugkoppeling van leer
resultaten naar de omgeving van de school. De volledige tekst is te vinden
op www.poraad.nl en www.vo-raad.nl.
2. Kies uw eigen prioriteiten
Elke school zal eigen prioriteiten stellen, afhankelijk van de onderwijsvisie
en het leermiddelenbeleid. Hoe gaat uw school bijvoorbeeld om met
maatwerk en op welke manier is het onderwijs georganiseerd? Op basis
daarvan kiest u de verhouding tussen boeken en digitaal materiaal,
12
de gewenste functionaliteit van het digitale materiaal en de uitgangspunt
en voor de toegang tot en levering van leermiddelen. Maak bij het opstel
len of herformuleren van uw leermiddelenbeleid gebruik van het Program
ma van Eisen. Door eisen op te nemen die aansluiten bij eisen op sectoraal
niveau. (Het Programma van Eisen is overigens niet gericht op concrete
leermiddelen, maar op voorwaarden die voor alle scholen van belang zijn.
Het bevat daarom vooral eisen op een ‘hoger niveau’.)
3. Formuleer uw bestek voor aanbesteding
U zult zelf een bestek voor aanbesteding voor leermiddelen moeten
formuleren, waarin u aangeeft wat uw eisen en wensen zijn. Wellicht wilt
u digitale materialen voor tablets, of wilt u een aanbod dat een flexibele
combinatie van boeken en digitale materialen mogelijk maakt.
U kunt het aanbestedingsproces anders inrichten, bijvoorbeeld door
boeken en digitale materialen apart aan te besteden of in samenwerking
met andere scholen of besturen. Ook kunt u specifieke wensen opnemen
voor prijsmodellen en licenties, of voor een kernmethode. Het Programma
van Eisen kan u daarbij ondersteunen.
4. Laat u horen
Het is belangrijk dat er massa aan de vraagkant ontstaat. Alleen dan
komt de markt daadwerkelijk in beweging. Het Programma van Eisen
laat zien welke wensen breed leven bij scholen. Wanneer de roep om
bijvoorbeeld kernmethoden en aanvullend materiaal of alternatieve
prijsmodellen groot genoeg is, zal dit een prikkel vormen voor markt
partijen om daadwerkelijk een meer passend en gevarieerder aanbod
te ontwikkelen.
13
Ik wil variëren, maar hoe?
OPLOSSING
Vraag om een (kern)methode die alle kerndoelen afdekt, en door de leraar
kan worden aangevuld met materialen uit andere bronnen. Materialen
die inspelen op de specifieke behoefte van de leerling: een actueel video
fragment, oefenmateriaal, of materiaal dat de stof op een andere manier
uitlegt. Dankzij ‘metadatering’ kunnen die aanvullende materialen gemak
kelijk gevonden en ingezet worden. Alle materialen zijn voorzien van een
label, en zijn vindbaar via zoekmachines als Wikiwijsleermiddelenplein.
Enkele uitgevers werken al aan het metadateren van hun materiaal,
waardoor het mogelijk wordt vanuit de methode combinaties te maken
met oefen(examen)opgaven of met open leermaterialen.
PROBLEEM
“We willen meer maatwerk bieden aan leerlingen, zo staat het ook in onze
onderwijs visie. Maar de methodes die we nu hebben, bieden daar niet de ruimte
voor die ik zou willen. Bovendien weet ik niet zo goed hoe en waar ik aanvullende
materialen kan vinden. Hoe pak ik dit aan?”
Maak werk van leermiddelenbeleid en maak gebruik van het Programma
van Eisen. Daarmee creëren we gezamenlijk een markt waar vraag en
aanbod elkaar weten te vinden, waar de sectorraden een gesprekspartner
zijn voor marktpartijen, waar ruimte is voor nieuwe toetreders en voor
competitie, waar privacy, gebruiksvriendelijkheid en gebruik van (open)
standaarden vanzelfsprekend zijn en waar marktpartijen en onderwijs
elkaar permanent uitdagen om te innoveren.
OPROEP
14
4Wij doen wat scholen afzonderlijk niet kunnen Over het Programma van Eisen
15
Omdat het voor u als individuele school of bestuur lastig is goede
afspraken te maken over bijvoorbeeld privacy en marktwerking, nemen
PO-Raad en VO-raad de regie. Wij maken sectorbrede afspraken met
markt partijen, bijvoorbeeld over de manier waarop moet worden om-
gegaan met leerlinggegevens en de privacy van leerlingen en medewerkers.
We maken de gemeenschappelijke eisen helder en voeren regelmatig
over leg met uitgevers, distributeurs, softwareleveranciers en andere leve
ranciers van leermiddelen. Deze gesprekken gaan over vragen en wensen
van de sector en over ontwikkelingen in de leermiddelenmarkt, maar ook
over problemen die (groepen) scholen ervaren met leermateriaal.
Het uiteindelijke doel is een goed functionerende leermiddelenmarkt,
die de vraag van de sector beantwoordt.
Alles over het Programma van Eisen
Wat is het Programma van Eisen?
Het Programma van Eisen (PvE) is een inventarisatie van wensen en eisen
van scholen uit het primair en voortgezet onderwijs op het gebied van
(digitale) leermaterialen. Deze wensen komen voort uit de ambitie van
scholen om meer maatwerk te kunnen leveren en in te kunnen spelen op
verschillen tussen leerlingen. Maar ook uit de wens van het onderwijs om
meer marktwerking en vraagsturing.
Inventariseren is leuk, maar is er ook een einddoel?
Jazeker. Namelijk dat het aanbod op de leermiddelenmarkt steeds beter
aansluit op de vraag van de scholen.
En wat is die vraag?
‘Geef ons een breed en flexibel aanbod van digitale leermaterialen dat
past bij de ambitie van het onderwijs om beter in te spelen op verschillen
tussen leerlingen.’
16
Wat doet het Programma van Eisen concreet?
Het PvE maakt aan marktpartijen duidelijk wat schoolbestuurders in het
PO en VO van hen verwachten op het gebied van (digitale) leermiddelen
en software: meer marktwerking, concurrentie en innovatie, en een betere
balans tussen vraag en aanbod. Om dat voor elkaar te krijgen maken de
sector raden afspraken met uitgevers, distributeurs en softwareleveranciers.
Kan een school dit niet zelf?
Nee. De manier waarop digitale leermiddelen nu door marktpartijen
worden aangeboden, sluit nog niet optimaal aan bij wensen die breed
in het PO en VO leven. Het blijkt voor scholen afzonderlijk echter niet
eenvoudig om het aanbod van marktpartijen te beïnvloeden. Door
vraagbundeling lukt dat wel. En ook voor marktpartijen is het goed
te weten wat breed levende vragen zijn.
Wat zijn de verwachte uitkomsten?
Dat:
1. De belemmeringen voor scholen om onderwijs op maat aan te kunnen
bieden worden weggenomen.
2. Scholen kunnen kiezen uit een beter passend en meer gevarieerd
aanbod van digitale leermaterialen dat past bij hun onderwijsvisie
en dat leraren helpt maatwerk te leveren.
3. Scholen meer keuze en flexibiliteit krijgen bij het aanschaffen en inzetten
van leermaterialen.
4. Marktpartijen beter zicht krijgen op wat het onderwijs van hen verwacht,
zodat zij beter tot een passend aanbod kunnen komen.
5. Bij marktpartijen duidelijkheid bestaat over breed levende wensen
en randvoorwaarden. Scholen kunnen zich dan richten op hun eigen
specifieke wensen.
17
Hoe zorg ik dat de privacy van mijn leerlingen goed is geregeld?
OPLOSSING
Bij het gebruik van digitale leermaterialen moeten gegevens over leer lingen
worden uitgewisseld: om ze toegang te geven tot de servers van de uitgever,
en om de school zicht te geven op voortgang en resultaten van de leerling.
Details over het leergedrag kunnen uitgevers helpen hun leer materiaal te
verbeteren en leerlingen meer op maat te bieden.
De sectorraden, uitgevers, distributeurs en softwareleveranciers hebben –
mede op basis van het PvE – duidelijke afspraken gemaakt in de vorm van
een privacyconvenant. Deze afspraken zullen ook worden opgenomen in de
algemene voorwaarden van de individuele marktpartijen, zodat de privacy
van uw leerlingen goed is geregeld.
PROBLEEM
“Ik wil niet dat bij het gebruik van digitale leermaterialen méér gegevens
worden uitgewisseld dan nodig, en ik wil al helemaal niet dat die gegevens
worden gebruikt voor commerciële doeleinden. Hoe waarborg ik de privacy
van mijn leerlingen?”
Geen eindproduct maar startpunt
Het Programma van Eisen is geen eindproduct, maar het startpunt om
het aanbod op de leermiddelenmarkt en de vraag van het onderwijs
beter op elkaar aan te laten sluiten. Het is een levend document; de eisen
en uitgangspunten zijn niet statisch en kunnen veranderen. We stellen
uw ideeën zeer op prijs. Wilt u reageren of heeft u vragen? Ga dan naar
www.kennisnet.nl/themas/leermiddelenbeleid/programma-van-eisen
en neem contact op.
18
Leermiddelen in het Doorbraakproject
In het Doorbraakproject Onderwijs & ict werken wij samen met
de ministeries van Onderwijs en Economische Zaken aan het
mogelijk maken van gepersonaliseerd leren met ict. In de periode
tot 2018 worden diverse drempels weggenomen en leermiddelen
zijn hierin een belangrijk thema.
Het Programma van Eisen is een van de uitgangspunten voor de
activiteiten die binnen het Doorbraakproject worden uitgevoerd.
We noemen er een paar:
• Verkennen van mogelijkheden voor gezamenlijke inkoop
(zowel van leermiddelen, als van hardware en connectiviteit).
• Versnellen van initiatieven voor veilige en eenvoudige toegang,
en gebruiksvriendelijk inzicht in de voortgang en resultaten van
de leerling.
• Inzichtelijk maken van de kernprogramma’s en zorgen dat
leveranciers hun materiaal op basis hiervan vindbaar en
beschikbaar maken.
• Het maken van afspraken tussen publieke en private partijen
over privacy en het realiseren van een technische voorziening
voor identiteitsmanagement.
ColofonRealisatie
Kennisnet,
in opdracht van
PORaad en VOraad
Vormgeving
Tappan Communicatie
Foto’s
Hollandse Hoogte:
• Kees van de Veen (omslag)
• Bert Beelen (p.3)
• Jos Lammers (p.6)
• Werry Crone (p.10)
• Jos Lammers (p.14)