![Page 1: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/1.jpg)
Curso de Che Süngun
Programa Especial de Salud y Pueblos Indígenas
PESPI 2011
Material desarrollado por Salvador Rumian C.
Mapuche
![Page 2: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/2.jpg)
Che SüngunSesión 05
Objetivos
� Reconocer las terminaciones asociadas a la primera, segunda y tercera persona plural.
� Aprender a reconocer y usar la negación de verbos en modo real (indicativo).
![Page 3: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/3.jpg)
Che SüngunSesión 05
Contenidos
I. Repaso y revisión ejercicio Sesión Nº 4
II. Terminaciones –yen, –imün, –i [engün]
III. Partícula intercalar -la-
IV. Vocabulario básico
V. Aplicación
![Page 4: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/4.jpg)
Repaso
� Verbo: palabra que expresa una acción o un estado.
� En Che Süngun escribiremos el nombre de un verbo (infinitivo) de la siguiente forma:
[raíz del verbo]n
![Page 5: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/5.jpg)
Repaso
En el Che Süngun distinguimos dos clases de verbos:
� Verbos de “acción” � movimiento, transición de estados
� Verbos de “estado” � no movimiento, no transición de estados
Existen verbos (pocos) que se comportan como acción y como estado.
![Page 6: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/6.jpg)
Repaso
Para un “yo”, para un “tú/usted” y para “él/ella” existen terminaciones específicas:
--- (él, ella)-i
Eimi (tú, usted)-imi
Inche (yo) [Coincide con el infinitivo]-n
Persona que intervieneTerminación
Según la visión del autor, no existen “pronombres personales” para las terceras personas.
![Page 7: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/7.jpg)
Repaso
La partícula intercalar -le- o -küle- indica que el verbo se está realizando. Se usa -küle- cuando la raíz del verbo termina en consonante.
Ejemplos:
Anün: sentarse � Anülen: estar sentado
Kütrann: enfermarse ���� Kütrankülen: estar enfermo
![Page 8: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/8.jpg)
Ejercicio Sesión Nº 4
P: ¿Cómo le dicen a usted? (¿Cómo lo llaman?)P: ¿Ini pingeimi (eimi)? / ¿Ini pingimi (eimi)?
R: Me dicen “Juan”.R: Juan pingen inche
P: ¿Quién llegó?P: ¿Ini akui?
R: Llegó mi mamáR: Akui ñi ñuke / Akui tañi ñuke
![Page 9: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/9.jpg)
Ejercicio Sesión Nº 4
P: ¿Cuántos años tienes?P: ¿Tunten tripantu nieimi (eimi)? [nieimi = nimi]
R: Yo tengo 42 añosR: Inche nien meli masri yom epu tripantu
P: ¿Cuántos años tiene tu padre?P: ¿Tunten tripantu niei tami chau? [tami = mi]
R: 63 años tiene mi padreR: Kayu masri yom küla tripantu niei ñi chau
![Page 10: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/10.jpg)
Ejercicio Sesión Nº 4
P: ¿Está enferma tu madre?P: ¿Kütrankülei mi ñuke? [mi = tami]
R: Sí, está enfermaR: Kütrankülei, mai / kütranküli, mai
P: ¿De que tierra viniste?P: ¿Cheu mapu küpaimi (eimi)?
R: Yo vine de OsornoR: Osorno küpan inche
![Page 11: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/11.jpg)
Ejercicio Sesión Nº 4
P: ¿Cuándo llegó?P: ¿Chumül akui?
R: Llegó ayerR: Wiya akui
P: ¿Cómo se llama tu padre?P: ¿Ini pingei tami chau?
R: Mi padre se llama ErnestoR: Ernesto pingei ñi chau
![Page 12: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/12.jpg)
Terminaciones
Para un “nosotros/nosotras”, para un “ustedes” y para “ellos/ellas” existen terminaciones específicas:
--- (ellos, ellas)-i [engün]
Eimün (ustedes)-imün
Inchen (nosotros/nosotras)-yen
Persona que intervieneTerminación
La terminación -yen contrasta con la terminación -iñ de otras variantes.
![Page 13: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/13.jpg)
Vocabulario 1
küpan (venir)wiyen (olvidarse)
tukun (sembrar, poner)
ñi (mi, mío)mi (tu, tuyo)
inche (yo)eimi (tú, usted)
chau (padre)ñuke (madre)
shiwen (compañero/a)
mülen (estar)mongen (vivir)
pingen (ser llamado/a)
![Page 14: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/14.jpg)
Ejemplos(Afirmación)
Inchen küpayen � nosotros/as vinimosEimün küpaimün � ustedes vinieronKüpai engün � [ellos/as] vinieron
Inchen wiyeyen � nosotros nos olvidamosEimün wiyeimün � ustedes se olvidaronPu weche wiyei � los/las jóvenes se olvidaron
Inchen tukuyen � nosotras/os sembramosEimün tukuimün � ustedes sembraronTukui ñi pu shiwen � mis compañeras sembraron
![Page 15: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/15.jpg)
Ejemplos(Afirmación)
Inchen müleyen � nosotras/os estamosEimün müleimün � ustedes estánMülei engün � están [ellos/ellas]
Inchen mongeyen � nosotros vivimosEimün mongeimün � ustedes vivenMongei pu kimche � viven los sabios mapunche
“Williche” pingeyen inchen � nos llaman “huilliches”“Wenteche” pingeimün ta eimün� a ustedes les dicen
“arribanos”“Pewenche” pingei engün � les dicen “pehuenches” (a
ellos/ellas)
![Page 16: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/16.jpg)
Comportamiento “temporal” de los verbos Mapuche
[Raíz del verbo]yen[Raíz del verbo]imün[Raíz del verbo]i [engün]
[Raíz del verbo]yen[Raíz del verbo]imün[Raíz del verbo]i [engün]
La acción se realizó(Pretérito Indefinido)
El estado se mantiene(Presente)
![Page 17: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/17.jpg)
El uso de “engün”
Se usa “engün” evita la ambigüedad de número en las terceras personas. No es obligatorio.
Ejemplos:
küpai: vino [él/ella] küpai engün: vinieron [ellos(as)]
mongei: vive [el/ella]mongei engün: viven [ellos(as)]
![Page 18: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/18.jpg)
Vocabulario 2
akun (llegar)tripan (salir)amun (ir)
srupan (pasar [acá])
mapu (tierra, lugar)kullin (animales, dinero)
tripantu (año)wiya (ayer)
fachantü (hoy)küme (buen, buena)famo (aquí, este lugar)
Ini (quién, quiénes)Cheu (dónde, de dónde)
Chumül (cuándo)Tunten (cuánto) nien (tener)
kimn (saber)kümelen (estar bien)
kütrankülen (estar enfermo/a)mongen (vivir, residir)
kimche (sabio/a, sabios/as)weche (joven/es)
![Page 19: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/19.jpg)
Ejemplos(Preguntas)
¿Cheu müleyen inchen?¿Dónde estamos nosotras(os)?
¿Tunten kullin nieimün?¿Cuántos animales (dinero) tienen ustedes?
¿Kütrankülei engün?¿Están enfermos/as [ellos/as]?
¿Chumül tripai engün?¿Cuándo salieron [ellos/as]?
![Page 20: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/20.jpg)
Ejercicio Nº 1
Traduzca las siguientes preguntas al Che Süngun:
� ¿Se olvidaron ustedes? � ¿Quiénes salieron?� ¿Están enfermos ustedes?� ¿Cuándo salimos?� ¿Están bien ellos?� ¿De que tierra vinieron ustedes?� ¿Cuándo llegaron ellas?� ¿Dónde están los animales de ustedes?
![Page 21: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/21.jpg)
Ejercicio Nº 2
Dictado. Traduzca las siguientes oraciones:
� Pu weche kimi tse süngun� Inchen nieyen küme mapu� Eimün küpaimün famo� Mongeyen famo� ¿Chumül tripai engün?� ¿Tunten mapu nieyen ta inchen?� ¿Kümeleimün?� ¿Cheu srupai engün?
![Page 22: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/22.jpg)
Resumiendo
Inche (yo) [Coincide con el infinitivo]-n
Eimi (tú, usted)-imi
--- (él, ella)-i
Inchen (nosotros/nosotras)-yen
Eimün (ustedes)-imün
--- (ellos, ellas)-i [engün]
Persona que intervieneTerminación
![Page 23: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/23.jpg)
Negación (modo real)
Para negar un verbo Mapuche es necesaria la incorporación de la partícula intercalar -la- después de la raíz del verbo y antes de la terminación:
[raíz del verbo]la[terminación]
![Page 24: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/24.jpg)
Ejemplos de negación
nien (tengo)nielan (no tengo)
küpaimi (viniste)küpalaimi (no viniste)
mülei (hay, está) mülelai (no hay, no está)
anüleyen (estamos sentados)anülelayen (no estamos sentados)
![Page 25: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/25.jpg)
Vocabulario 3
akun (llegar)al’kün (oír)küpan (venir)tukun (sembrar)wisrin (escribir)
poñi (papas)sruka (casa)
chillka (carta, documento)wesrkin (mensajero)lamüen (hermana/o)kiñe (un, una, uno)
wiya (ayer)
ankülen (“tener sed”)kütrankülen (estar enfermo/a)
mongen (vivir, residir)nien (tener)
ñi, tañi (mi, mío)mi, tami (tu, tuyo/a)
![Page 26: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/26.jpg)
Ejercicio Nº 3
Niegue las siguientes oraciones. Realice las traducciones correspondientes:
� Inche mongen Chausrakawün mo� Kütrankülen� Eimi nieimi kiñe sruka� Wiya akui tañi lamüen� Küpai kiñe wesrkin� Inchen wisriyen kiñe chillka� ¿Tukuimün poñi?� ¿Anküleimün?� Al’küi engün
![Page 27: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 … · Title: PESPI - Che Süngun - Sesión 05 Author: Salvador Rumian C. Subject: mapuche, williche, osorno Created Date: 10/14/2011 10:27:30 AM](https://reader033.vdocuments.net/reader033/viewer/2022052010/601fa9f7674fea5c2d649876/html5/thumbnails/27.jpg)
Mañumtueimün pu peñi, pu lamüen, pu wenüi