8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 1/23
~
c
o I
£ R^
J A A R B O E K V O O R
unt en
Pennmgkunde
5 2 5 3
1965 1966
Ie gedeelte
K O N I N K I I J K N E D E R L A N D S G E N O O T S C H A P
V O O R M U N T EN P E N N I N G K U N D E
MSTERDMM
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 2/23
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 3/23
14
R I JK S D A A L D E R S V A N U T R E C H T 1 6 0 6- 1 7 0 0
door Dr. H.ƒ. van der Wiel
N a de afzwering van P hilips II in 1581, onts tond de behoefte a an een
nieuwe beeldenaar voor de z i lveren munts lag . Hoewel de vr i je gewesten
volge ns ar t ike l 12 va n de Uni e va n U trec ht bes lo ten had de n dat z ij
„gehouden su l len s i jn met de anderen te conformeren in t s tuck van der
munte" , kwam van de bedoelde eenheid n ie t veel te recht . In Holland
werden r i jksdaalders ges lagen met he t bors tbeeld van de Pr ins van
Oran je ; Zee land , Ge lde r land en Over i j s se l g repen te rug naa r de Bour
gondische kru isr i jksdaalder ; Fr ies land en Utrecht s loegen arendsr i jks
daa lde rs va n zeer verschi l lend type In 1586 t rac ht te de landv oog d
Leices ter de eenheid te hers te l len door de invoer ing van de reaa l ( in t r in
siek geli jk aa n de phi lipsd aald er) en ri jksd aalde rs van 50 stui ver s Zijn
ger inge bekwaamheid in bes tuurszaken en de v i jandel i jkheid d ie h i j
ove ra l opw ek te heef t ons land vee l kw aad g edaan V a n zijn m un the rvor -
ming kwam ~ zoa ls van vee l van zijn p lannen - . n i e t vee l t e rech t E in d
1587 ver t rok h ij na ar E ng ela nd en b ij ac te van 17 januar i 1588 . legde
hij z ijn ambt van go uve rneu r en kapi te in gen eraa l ne er In U tre ch t
w e r d e n v a n 1 59 0 t o t 1 60 3 n a a r H o l l a n d s v e r b e e l d W i W a a l d e r s m et h e t
b o r s t b e e l d v a n d e P r i n s g e s l a g e n m a a r in 1 5 9 5 e n 1 5 9 6 w o o r r i j k ^ a l
d e r , v a n h et d o o r L e i c e J e r . W v n . r d e fv no A a n , W w a r w i n k - l w J
L in Ififlfi „„ n e in d
„rmaaU
T n . n ™ J L
P
n Ho S r L n G o n J L l
Z
p L ^ t
1 Z
O r H n n L n H . o p ^ M u n f ^ n Ü ™
Z ^ A Z Z ^ '
TT»l l" L n r n ^ T ™ ZrA A Z , J n i l T
u t , w aar t» voorges chreven w erd da t men op a l le p rov inc ia le mu n t -
p laa tsen u i ts lu i end de in d i t p lakaat genoemde muntsoor ten zou mogen
s l a an . I n a r ti k e l l ez en w e : t i n d e ^ n g a e n d e d e S i l v er e M u n te s a lm e n
cont inueren te doen s laen ende munten den Neder lantschen Rijcxdaelder ,
van acht s tucken ende twee en tsevent ich honder t een en v i j f t ighste
gedeel te van een en s tucke in de sneede ende van th ien pen ning en vuf th ien
greynen fi jns si vers
m
den al loye , in tT ro y sc h e mark we rks , t e r r emed ie
va n ene n engelse in t gh ew icht e en de v an een gr ey n fijns si lvers in
den a l loye , d ie cours ende ganck sa l hebben to t twee gulden seven
s tu y v e r s . E n in he t 14e ar t ike l w ord t voor ges chr eve n d at deze r i jks-
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 4/23
RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT
15
daalder en de andere toegela ten muntsoor ten in f iguur , t i te l , wapen en
inscriptie niet zullen afwijken van het afgebeelde voorbeeld „dan alleen-
lyck hebbe nde inden rand e den name van den Prov in t ien , ende ' t gew oon-
l ick a f - teken vander Munte" .
De n ieuwe „Neder landse r i jksdaalder" werd dus in tr ins iek gel i jk aan
de pr in sen daa lder ofwel gehelmde r i jksdaalder van 1583, met een voor
geschreven gewicht van 29,03 g en een zilvergehalte van 0,885; zij moest
dus 25 ,771 g zuiver bevat ten . De koers b leek op 47 s tu ivers n ie t te hand
haven, in 1610 werd zij op 48 stuiver gesteld, in 1619 op 50 stuiver en
sedert 1621 gold zij 52 stuiver.
T oe n in de Zuidel i jke N ede r lan de n een r i jksdaalder met 4 % lagere
in tr ins ieke waarde in omloop kwam (1612) , verdrong deze gele ide l i jk
onze r i jksdaalder u i t de b innenlandse c i rcula t ie , ondanks a l le r le i verbods
bepalingen. In 1638 gaf men de str i jd op, en werden de Brabantse stukken
officieel toegelaten. Als handelsmunt aanvankelijk zeer geliefd, werd de
Neder landse r i jksdaalder in he t tweede kwart van de 17e eeuw door he t
Franse ge ld ve rd rongen u i t he t Midde l landse zee -geb ied , en c i rcu lee rde
toen nog voornameli jk in he t Oostzee-gebied . Na-1668 worden er in geen
der provincia le munthuizen nog beduidende aanta l len aangemunt , z i jn ro l
in de Oos tzee -hande l word t dan ove rgenomen door de z i lve ren dukaa t
die slechts 24,671 g zuiver zilver bevatte .
D e n ieuwe r i jksdaalder w erd door z ijn ti jdgenoten officiee l „N ed er
landse r i jksdaalder" genoemd, en minder off ic iee l kor tweg r i jksdaalder
Na 1659, toen verwarr ing had kunnen optreden met de z i lveren dukaat ,
was hij in het eigen land al praktisch niet meer in circulatie , hetgeen
duidel i jk b l i jk t u i t de muntvondsten . In verzamelaarskr ingen spreekt men
van de „r i jksdaalder met de ha lve man"; vóór de verschi jn ing van
Verkades mun tboek kwam ik de naam n immer tegen , ik ve rmoed da t h i j
d o o r V e r k a d e w e r d b e d a c h t .
Hoewel de ordonnant ie van 1606 bepaalde dat de r i jksdaalders van de
verschi l lende munthuizen s lechts verschi l len mochten in muntteken en
naam van de provincie in het omschrift , is er ook nog een verschil in de
provinciewapens op de keerz i jde . Nu voerde de provincie Utrecht in
deze t i jd twee verschi l lende provincie-wapens: he t thans nog gebruike
li jke, met een kruis in het Ie en 4e kwartier en een klimmende
leeuw in he t 2e en 3e kwart ier , en daarnaast he t oude door Kare i V
ver leende wapen: op goud een k l immende leeuw van rood, met een goud
kruis op de schoft . De eerste munten met dit laatste wapen zijn de reaal
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 5/23
16
H. J. VAN DER W IEL
en de Leicester-r i jksdaalder van 1586; het s taat ook op de onderhavige
ri jksdaalders . Wanneer we de or iginele houtsneden ui t de „Beeldenaer"
bekijken, z ien we op de voorzi jde het gekroonde general i te i tswapen met
het jaar ta l naast het wapen; op de keerzi jde een gelauwerde kr i jgsman
ten halven l i jve , met het provinciewapen in de l inker en een getrokken
zwaard in de rechter hand. Het zwaard s teekt door de binnencirkel heen,
de arm blijft binnen de binn encirk el Ui t de na vo lge nd e beschrijving va n
de stukken blijkt dat men later de arm door de binnencirkel heen laat
steken zodat de elleboog de tekst scheidt Hier me e kee rde men terug
naar het voorbeeld van de gehelmde r i jksdaalder
Bij de beschrijving van deze serie worden dezelfde regels gevolgd als
bi j de eerder verschenen beschri jv ing van Utrechtse munten in di t Jaar
boek
.
De inhoud hiervan wor dt bij de lezer bek end vero nder ste ld ,
tene inde onnodige herha l ing te voorkomen. De munten worden opge
ste ld naar type, jaar ta l en var ianten; van een nieuw type spreek ik a ls
de verandering groot of van pr incipiële betekenis is . Kleine, en a l thans
voor ons onbelangri jke verschi l len duid ik aan als var iant ; a ls zodanig
w ord en ook afs lagen in and er metaal of op an de r gewicht en vierk ante
proefslagen b esch reven Do or ui tmeten en te l len zou men het aan tal
var ia nten nog s terk kunnen op voeren ma ar dit heeft m i geen enkele z in
V a n de hele r i jksdaalders kun nen 10 verschi l lende typen word en onde r
sche iden; va n de halv e rijksda alders - die na 1675 niet me er geslage n
w er de n - slechts 8, die gewoonlijk vrijwel gelijk zijn aan het contem
poraine type van de hele rijksdaalders, en daarom op veel simpeler wijze
k o n d en w o rd en g ek en sche ts t (P I . I I - I V ) .
Dit onderzoek werd mogelijk doordat ik in de gelegenheid werd gesteld
de vier grote openbare verzamelingen in ons land te raadplegen; de daar
aangetroffen stukken zijn in de tabel aangegeven met K (Koninklijk
Penningkabine t ) , R (kab ine t ' s -R i jks Munt) , U (Utrech ts Museum) en
N ( N e d e r l a n d s c h e B a n k ) .
Bij de omschrijving van de typen heb ik met opzet de bekende rijks
d aa ld e r v an 1 67 3 b u i ten b e scho u w in g g e la t en (v e rg . V e rk . 1 0 4 - 4 ) .
Het stempel is van Chr. Adolphi; de afslagen van dit stempel zijn niet in
de Munt te Utrech t gemaakt . De s tad was gedurende de ee rs te 10 maan
den van dat jaar in Franse handen; er zijn met het jaartal 1673 alleen
goud en duka ten en hele en halve z i lveren du kate n geslagen D e munt-
meester van Reyneveldt werd in apri l 1674 oneervol onts lagen; z i jn
stempelsni jder Roelof van Cuylenburgh was a l op 25 augustus 1673
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 6/23
RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT
7
overleden. Vermoedeli jk heef t Adolphi het s tempel gemaakt na de ontrui
ming van de s tad door de Fransen, en een aantal zelf met een medail le-
pers a fgemaakte a fs lagen rondges tuurd , in de hoop daardoor een gro te re
kans te hebben benoemd te worden tot s tempelsni jder aan de Utrechtse
Munt. Deze r i jksdaalder is geen munt , maar een model , een par t icul iere
proef. De voorzijde is van het geijkte type, de keerzijde vertoont als nova
het gelauwerde borstbeeld van stadhouder ^Villem III, en het officiële
provincie-wapen met de vier kwart ieren. Het zeer f raai u i tgevoerde s tuk
is minder zeldzaam dan men wel doet voorkomen. Hoewel Adolphi een
uits tekend medail leur was, kreeg hi j de betrekking niet ; deze werd gegund
aan P ie te r van Cuylenburgh , een zoon van bovengenoemde Roelof.
Rijksdaalder
gewicht 29,03 g koers niet bep aald geh alte 0,885
(deed vanaf 1621 ƒ 2,60)
Ty pe I (1606—1614) Ve rk . 103-3
Vz: gekroond wapenschild der General i te i t , waarnaast het jaar ta l ; de
punt van het zwaard raakt de rechter zijkant van het schild of
wijst naar de rechter bovenhoek; het zwaard zelf is recht; de kroon
boven het wapen draagt 9 juwelen, beurte l ings rond en ovaal , in
de haarband; van deze laats te is ook de achterzi jde weergegeven;
de staart van de leeuw krult naar voren; binnencirkel van grove
pare ls; • of + tusse n de woo rden
CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT • + • (of alleen • + of + )
Kz: borstbeeld van geharnaste man met lauwerkrans, in de rechter hand
een zwaard, in de l inker een l in t waaraan het wapenschild der pro
vincie (leeuw met kruis op de schoft); de arm blijft binnen de
geparelde binnencirkel , het zwaard s teekt er doorheen ( tussen de
E
en de c van
TRAIEC );
MO-ARG-PRO - CONFOE-BELG-TRAIE-C
• (w ap en t j e ) .
T y p e II ( 1 6 1 7 ' - 1 6 2 1 ) V e r k .
<
-
Vz. als type I, maar fijn gestreepte of fijn geparelde binnencirkel
Kz: Als type I, maar het zwaard steekt niet door de fijn gestreepte
binnencirkel heen
3MO-ARG-PRO - CONFOE-BELG'TRAIEC
• (wapent je ) .
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 7/23
18
H. J. VAN DER WIEL
T y p e I II ( 1 6 2 2 - 1 6 2 6 ) V e r k . —
Vz: Als type I , maar de punt van het zwaard raakt de bovenkant van
het schild; andere letters (c zonder schreef); staart van de leeuw
staat meer verticaal; steeds . tussen de woorden (zo ook op alle
volgende)
Kz: als type I, maar elleboog en zwaard steken beide door de binnen-
cirkel heen; bre de re lus aan het l int; letters als op vz.
M O • A R G - P R O - C O N F O - • B E L G • T R - A I E C
• ( w a p e n t j e ) .
T y p e IV (1 62 9 ) V e rk . -
Vz: als type III , maar fijngeparelde binnencirkel; achterzijde van de
haarband ontbreekt: „2e kroon"; de s taar t van de leeuw krul t naar
achteren
CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT- x
Kz: als type III , maar
MO-ARG-PRO-CONFOE- -BELG-TR - AIEC
( w a p e n t j e ) .
Ty pe V (1648) Ve rk . -
Vz: als type IV, maar grove parelcirkel, die aan de onderzijde overgaat
in de begrenzing van het wapenschild; zwaard wijs t naar rechter
bovenhoek van het schild; slordige letters; geen lint aan pijlen
bundel
CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT-
x
Kz: a ls type IV, maar
MO-ARG-PRO- CONFOE - BELG-TRA- IEC ( w a p e n t j e ) .
T y p e V I (1 6 5 0 - 1 6 5 1 ) V e rk . 1 04-1
Vz: a ls type I , maar veel bredere kroon boven het wapen, met 13
juwelen in haarband, waarvan ook de achterzijde te zien is; het
vrijwel horizontaal gehouden zwaard is gekromd, en het scherp
is langer dan de rug; gladde binnencirkel; twee linten aan de pijlen
bundel;
CONCORDIA-RES-PARVAE-CRESCVNT-
(vierbladige blo em ).
Kz: a ls type I , maar gladde binnencirkel ; het l in t waaraan het wapen
hangt heeft een vrij eind, dat tussen hand en binnencirkel naar
boven loopt; het hoofd van de man is kleiner
MO - A R G • P R O • - C O N F O E - B E L G - T R - A I
- ( w a p e n t j e ) .
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 8/23
RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT 19
Type VII (16 51- 166 8) Verk. -
Vz: als type VI, maar de i van het jaartal als
j .
Kz: als type VI, maar de arm steekt door de binnencirkel heen; het vrije
eind van het lint eveneens
M O - A R G - P R O - - C O N F O E - - B E L - T R A -
( w a p e n t j e )
Type VIII (1675-1676 ) Verk. 104-2
Vz: als type VII, maar zonder binnencirkel; boven de kroon het mmt
paaslam
CONCORDIA
RES
PARVAE CRESCVNT-
( p a a s l a m )
Kz: geheel als type VI I
M O •A RG •P R O — C O N FO E - B E L - T R A - ( w a p e n t j e ) .
Type IX (1683- 1695 ) Verk. 104-3
Vz: als type VI , maar zonder binnencirkel
CONCORDIA RES PARVAE CRESCVNT-
( r o z e t )
Kz: als type VI I
Type X (1700) Verk.
-
Vz: als type VII, maar boven de kroon het mmt rozet in plaats van de
vierbladige bloem; geen punt achter de rozet.
Kz: als type VII.
Type I
Muntmeester: Hendrik v. Dompselaar
jaartal en omschrift op keerzijde
MO -ARG-P RO - CONFOE•BELG•TRAIE-C
Stempelsnijder: N. v. d. Vogelaer
schei-teken
opvz.
1
2
2a
3
4
4a
*5
6
7
7a
1606
1607
1607
1608
1609
1609
1610
1611
1612
1612
- P R O - CONFO-
- P R O - CONFO-
CONFOE
CONFO-
- P R O
-
-
- P R O - -
(wapen)
(wapen)
BELG-TRAIE-C- (wapen)
BELG-TRAIE-C'
(wapen)
(wapen)
TRAIE-C
(wapen)
TRAI-EC
(wapen)
T R A I E - C
(wapen)
TRAiE-c- (wapen)
+
+
+
• + •
• + -
+
. +
. + •
+
K U
N
K U
K
Kbr
K
K
R
K
piedf.
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 9/23
7b
8
9
9a
20
1612
1613
1614
1614
H. 7. VAN DER WIEL
TRAIEC •
- •
T R A I - E C
(wapen)•
(•wapen) •
( w a p e n ) -
( w a p e n ) -
•
+ •
N
Type I I
Muntmees te r :
10
10a
11
11a
12
*13
13a
14
14a
1617
1617
1618
1618
1619
1620
1620
1621
1621
Floris v. Dompselaar
M O - A R G - P R O • - C O N F O - B E LG • T R A I E C
-
Stem pelsnijder: N . v. d . V oge laer
(wapen)
• + •
- C O N F O E :
- C O N F O
-
y
Ze
K
roon
- T R A I E C
(wapen)
C O N F O E -
C O N F O
-
- P R O -
2 linten aan piijenbundel
Type I I I
Muntmees te r :
15 1622
Floris v. Dompselaar
1
5a
15b
15c
I5d
16
16a
17
I7a
17b
18
1622
1622
1622
1622
1623
1623
1624
1624
1624
1626
Stempelsnijder:
(wapen)
• -f- •
M O - A R G
-
P R O
•
- C O N F O • BE LG
•
T RAI E C
P R O •
geen lint aan pijlenbundel (2e kroon)
M O
•
AR G- P R O - C O N F O
•
B E L G - T R A I E C W a p e n )
M O - A R G - P R O - C O N F O E *• B E L G • T R A - I E C
C O N F O
-
B E L G
•
T RAI E C
C O N F O E • - B E L G
•
T R - A I E C
•
- P R O
•
- C O N F O E -
•
BELG
•
T R A - I E C
- P R O - C O N F O E - B E L G- T R - A IE C
(wapen)
(wapen)
(2e kroon)
( w a p e n )
(wapen)
(wapen)
(2e kroon)
•
+ •
• T"
Ty p e I V
Muntmees te r :
19 1629
'19a 1629
19b 1629
Johan v . Vianen
Stempelsnijder:
M O - A R G - P R O - C O N F O E * - B EL G *T R A - I E C
( w a p e n )
•
+
T R - A I E C (wa pen) +
- C O N F O E -
(wapen)
' +
R
N
K R U
KR N
K R U
K
LI
Aert v. Nijevelt
K
R
N
K
K
K
LI
R
K LI
Aert v. Nijevelt
R
F
K
•
•
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 10/23
RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT
Type V
Muntmeester: Johan Gerobulos
21
Stempelsnijder: Roelof v. Cuylenburgh
20
*20a
1648
1648
MO-ARG-PRO-CONFOE--BELG-TRA-IEC (wapen)
. •+
Type VI
Muntmeester: Johan Gerobulos
21 1650
22 1651
22a 1651
Stempelsnijder: Roelof v. Cuylenburgh
M O
•
ARG
•
PRO
-
-CONFOE
•
BELG
•
TR
-A
-
.
maar gestreepte binnencirkels
(wapen)• -bloem- K
-bloem
KR
-bloem u
Type VII
Muntmeester: Johan Gerobulos
22b
23
24
24a
24b
24c
k
25
25a
26
26a
26b
27
27a
27b
28
28a
28b
29
29a
30
1651
1652
1653
1653
1653
1653
1654
1654
1655
1655
1655
1656
1656
1656
1657
1657
1657
1658
1658
1659
MO•ARG•PRO
-CONFOE -BEL•TRA-
Stempelsnijder: Roelof v. Cuylenburgh
(wapen) •bloem u
•bloem
- T R A
-
(wapen)
) .
bloem
•bloem-
bloem
•bloem-
(wapen; •bloem.
— TR-Ai (wapen) •bloem
PR O — C O N FO E - B E L - T R A
- (wapen) •bloem
—
P R O — C O N F O E - B E L - T R A
-
(wapen) •bloem-
PRO—CONFOE A - (wapen) •bloem-
MO•ARG-PRO—CONFOE--BEL-TRA--
(wapen)• •bloem
•bloem-
•bloem-
vierkante proef
K u
R
K
N (piedf.)
u
u
u
MO-ARG-PRO - CONFOE•-BEL•TRA--
M O - ARG -P RO- -- CON FOE
(wapen)- -bloem-
-bloem
K
R
KR
K
K
R
N
(piedf.)
PRO-CONFOE -
M O - A R G - P R O — C O N F O E -
Kbru
KRÜN
R
K
K
LN
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 11/23
22
H. J. VAN DER WIEL
Type VII
Muntmeester: Johan v. Reyneveldt Stempelsnijder: Roelof v. Cuylenburgh
31 1668 mij niet voorgekomen, maar mogelijk volgens de muntbus
en eenmaal in handelaarscatalogus genoemd als jefimok
Type VIII
Muntmeester: Adr. van der Heyde Stempelsnijder: Pieter v. Cuylenburgh
*32 1675 MO.ARG-PRO- . -CONFOE-BEL.TRA-. (wapen) - -paaslam RU
32a 1675
M O - A R G -P R O - - C O N FO E K
33 1676
Type IX
Muntmeester: Johan van Romond Stempelsnijder: Pieter v. Cuylenburgh
34 1683 M O - A R G - P R O — C O N F O E - B E L - T R A - (wapen)
•
-roos u
*34a 1683
K
over 1677
35 1687
T R A
- ( w a p e n ) • -roos KR
36 1688
PRO
T R A
- ( w a p e n )
-roos
K
37 1694 P R O — C O N F O E T R A- (wapen)• -roos K
38 1695 — • — — Kbr
Type X
Muntmeester: Johan van Romond Stempelsnijder: Pieter v. Cuylenburgh
*39 1700
MO•ARG•PRO-•-CONFOE--BEL-TRA
-- (wapen) • -roos KRU
Na 1700 werden in Utrecht geen Nederlandse rijksdaalders meer ge
slagen; de muntmeester heeft dit waarschijnlijk wel vermoed en heeft de
kleine muntslag van het laatste jaar - er werden slechts 5705 stuks
geslagen - met extra zorg van een speciaal stempel laten slaan.
Halve rijksdaalder
gewicht 14,51 g gehalte 0,885
Type I (1 60 6- 1612 ) Verk. 103-4
Dit type komt geheel overeen met het eerste type van de hele
rijksdaalder; het omschrift luidt altijd:
M O - A R G - P R O - - CONFO-BELG-TRAIE-C
( w a p e n )
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 12/23
RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT
2 3
T y p e II ( 1 6 1 9 - 1 6 2 1 ) V e r k . -
Geheel analoog aan type II van de hele rijksdaalder, maar op kz
MO - A R G - P R O - - C O N F O • B E L G - T R A IE C
( w a p e n )
T y p e I II ( 1 6 2 2 - 1 6 2 6 ) V e r k . -
Vz: a ls type III van de hele r i jksdaalder
Kz: als type III van de hele rijksdaalder, maar zwaard en arm blijven
binnen de binnencirkel
T y p e IV (1 6 29 ) V e rk . -
Geheel analoog aan type IV van de hele r i jksdaalder , maar de
haarband van de k roon met ach te rkan t („ Ie k roon")
T y p e V (1 64 5 ) V e rk . -
Vz: a ls type III , maar met grof-geparelde binnencirkel
Kz: a ls type III van de hele r i jksdaalder , maar grovere le t ters
T y p e V I ( 1 6 5 0 - 1 6 5 1 ) V e r k . -
Geheel a ls type VI van de hele r i jksdaalder , maar met één l in t aan
de pijlenbundel
T y p e V I I ( 1 6 5 4 - 1 6 6 8 ) V e r k . -
Geheel als type VII van de hele rijksdaalder
T y p e V I I I (1 6 7 5) V e rk . -
Geheel a ls type VIII van de hele r i jksdaalder , maar ook op de
kz geen binnencirkel
Er heeft b l i jkbaar minder behoefte aan halve dan aan hele r i jksdaal
ders bestaan; ze werden in kle iner aantal geslagen, en na 1675 werd de
aanmunt ing ges taak t . Merkwaard igerwi js ge ld t d i t ook voor de ha lve
leeuwendaalders ( laats te s lag 1676) en de halve z i lveren dukaten ( laats te
slag 1674) . Het merendeel werd kenneli jk ui tgevoerd; ze z i jn tegen
woord ig ze ldzaam, en doorgaans s lech t bewaard geb leven . De mi j bekend
geworden jaa r ta l len v ind t men in de navolgende tabe l gerangsch ik t naar
muntmeester , s tempelsni jder , type en var ianten, onder vermelding van
hun even tue le aanwezighe id in de v ie r ee rdergenoemde musea .
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 13/23
24
T y p e I
Muntmees te r : Hendr ik v. Dompselaar
jaar ta l en omschrift op vz
H. J. VAN DER WIEL
1 1606
2 1610 -
*3 1611 -
4 1612 -
T y p e
II
Muntmees te r :
5 1619
1620
1620
1620
1620
1620
Stempelsnijder: N . van de V oge lae r
schei-teken
op kz
M O - A R G - P R O - - C O N F O - B E L G - T R A I E - C wapen)
• + • U
+ 2e kroon
RU
+ ov er 1608? K
+ + KR
Flo r i sv . Dompse laa r
M O • A R G - P R O - C O N F O - B E L G - T R A I E C •
Stempelsnijder: N. van de Vog e lae r
6a
6b
6c
6d
7
7a
- P R O - C O N F O - - C
- C -
- C
- P R O - - C •
1621
1621
- P R O -
C -
( w a p e n ) •
( w a p e n ) •
(wapen)
( w a p e n ) •
(wapen)
( w a p e n ) •
(wapen)
• + •
+
+
+
+
+
+
+
KR
R
U
C O N C R D I A
NT ais K
monogram
K
CON
over CNN
T y p e
III
Muntmees te r :
*8
8a
8b
8c
9
10
10a
11
12
1622
1622
1622
1622
1623
1624
1624
1625
1626
Flo r i sv . Dompse laa r
M O • AR G • P R O - C O N F O • B E L G • T R A I E C
O
.
: c
Stempelsnijder: Arent van Nijevelt
( w a p e n )
( w a p e n ) •
(wapen)
- O B E - L G • T R A - I E C -
(wapen)
• +
2e kroon
2e kroon
2e kroon u
T y p e IV
Muntmees te r : Johan van V iane n Stempelsnijder : Ar ent van Nijevelt
13 1629 MOARG-PRO-CONFO-BE-LG-TRA--EC (wapen)
•
+
RU
]S
K
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 14/23
RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT
25
T y p e V
M untm eester : Johan Gerob ulos Stempelsni jder : Fred erik van Vloock
* 1 4 1 6 4 5 M O A P G - P R O - C O N F O - B E L G - T R A I E C • ( w a p e n ) • + N
T y p e V I
M untm eester : Johan Gerob ulos Stempelsni jder : Roelof van Cu ylenb urgh
1 5 . 1650
MOARRGPPP-CONFOEE-EELG-TR-A-
(w ape n) + 2e kroon
' 1 6
1 6 5 1
P RO- CONFOE- BELG- TRA- I
-
( w a p e n ) -
KR
T y p e V I I
Muntmees te r : Johan Gerobulos
Stempelsni jder : Roelof van Cuylenburgh
17 1644 MO
17
M O - A R G - P R O - - C O N F O E - - B E L - T R A - -
18 1656
18a 1656
19 1657
19a 1657
19b 1657
20 1658
- P R O - - - C -
- P R O - - C -
- P R O - - C -
- A - -
- A - -
- A - -
- A - -
(w ap en )
(w ap en )
(w ap en )
• + • KR
l int omhoog
bloem
K
•bloem (vierkante
proef)
bloem•
R
•bloem- >
•bloem
bloem-
RU
T y p e V I I
M untm eester : Johan van Reynev eldt
*21 1668 P RO-
-c -
21a 1668
—
- P R O - •
-C -
Stempelsnijder: Roelof van Cuylenburgh
- A -
(wapen) b loem-
K
- A -
(wapen) b loem-
R
T y p e V I I I
M untmees te r : Ad r . van der Heyd e
*22 1675
22a 1675
M O - A R G • PRO- - C O N F O E
P R O — c
Stempelsnijder : Pie ter van Cu ylen burg h
- B E L ' T R A - (wapen) -paas lam
K
(wapen) -paas lam
R
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 15/23
26
H. J. VAN DER WIEL
Wan n ee r w e p ro b e ren t e a ch te rh a len w aa ro m d e m u n t v an ty p e
veranderde, b l i jk t ook hier dat het optreden van nieuwe stempelsni jders
of muntm eesters de voo rnaa ms te oorza ak is . T y p e II begin t b ij de am bts
aanvaard ing van de muntmees te r F lor i s van Dompse laer ; he t derde type
verschijnt bij het in dienst treden van de stempelsnijder Arent van
Ni jeve l t . Type IV , ook van d iens hand , word t ges lagen onder he t munt-
mees te rschap van Johan van Vianen . Het v i j fde type , onder de munt
meester Johan Gerobulos geslagen, t i jdens de eers te jaren dat de s tempel-
sni jder Roelof van Cuylenburgh aan de munt werkzaam was, is een
overgangstype; het ver toont géén van de voor deze s tempelsni jder ken
merkende e igenaard igheden , met name on tbreek t de g ladde b innenc i rke l .
Vermoedeli jk z i jn de oude poincoenen gebruikt . Pas bi j het zesde type
vinden we deze kenmerken terug. Als schei- teken op de voorzi jde s taat
nu een vierbladige bloem. Door Besier
2
werd di t teken als het munt-
meestersteken van Gerobulos beschouwd maar dit kan niet juist zijn,
want de halve r i jksdaalder van 1668, en de z i lveren dukaten van
1663-1673 hebben d ieze l fde b loem, en z i jn onder he t muntmees te rschap
van Johan van Reyneveldt geslagen. De vierbladige bloem is veeleer een
voor Roelof van Cuylenburgh karakter is t iek teken, een s tempelsni jders-
merk, en a ls zodanig een zeldzaam verschi jnsel . De muntmeesters tekens
zijn in deze tijd bijna alti jd afgeleid van de familiewapens der munt
meesters . Het wapen van de famil ie Gerobulos ver toont een ouderwets
s tuur rad (gerobulos i s een Gr iekse „ver ta l ing" van Oudraed t ) . D i t s tuur
rad komt voor als meesterteken op een zilveren bakje uit 1629 (Rijks
museum Amsterdam) , gemaakt door de Utrech tse goudsmid Roelof
Gerobulos , de vader van de muntmees te r . A ls deze een muntmees te rs -
teken gébruikt zou hebben, had hi j zeker een s tuurrad gekozen. Type VII
is in zoverre een uitzondering, dat zowel muntmeester als stempelsnijder
gelijk zijn aan die van type VI. De verandering van de archaische
J
in
de modernere i van het jaar ta l , en de verdere verkort ing van de pro
v inc ienaam (van TRAIEC v ia TRAI n a a r TR A
)
zijn m.i. afkomstig van de
stempelsnijder, en niet van een initiatief van de muntmeester. In het
laa ts te geva l zou de verander ing ook op de andere munten te verwachten
zijn geweest, maar de dukatons houden de j tot 1679, en de zilveren
du ka ten tot 1711; op de duk ato ns blijft de afkorting alti jd
TRM,
en op
de zi lveren dukaten vinden we de afkort ing TRA pas in 1680.
Type VIII is in de eers te plaats z i jn onts taan verschuldigd aan de
nieuwe i jzersni jder Pieter van Cuylenburgh, maar door de aanwezig
he id van he t paas lam tevens kenmerkend voor de muntmees te r Adr iaen
van der Heyde. Type IX, van dezelfde s tempelsni jder , wordt geken-
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 16/23
RIJKSDAALDERS VAN UTRECHT
27
merkt door de rozet van de muntmeester van Romondt; type X, met z i jn
voor de r i jksdaalder ui tzonderl i jk f raai s tempel , is vermoedeli jk onts taan
als gevolg van een wenk van de muntmeester , d ie meer dan de i jzer
snijder zich ervan bewust zal zijn geweest, dat dit de laatste slag zou zijn.
Bij de var ianten heb ik di tmaal ook enige aandacht gewijd aan de
schei- tekens op de voorzi jde . Vermoedeli jk geven zi j een aanwijzing
over de munters, of over de partijen zilver waarvan zij afkomstig zijn.
In de jaren dat er opval lend veel r i jksdaalders geslagen zi jn , v inden we
verschillende schei-tekens in hetzelfde jaar.
Het aantal geslagen exemplaren is meestal n ie t per jaar op te geven,
o m d a t d e p ro ces sen -v e rb aa l v an d e m u n tb u so p en in g en en ig e - j a r en
tesamen p legen te vera ntw oord en. B ovendien wo rde n ' de halve r i jks
daa lders met de he le onder één pos t veran twoord , waarb i j twee ha lve
als één hele berekend worden. Wel kunnen we een tabel opste l len van
de geslagen aantal len, gerangschikt per type. Alleen van type I is de
opgave te laag , want de 6e muntbus van Hendr ik van Dompse laer i s
nie t bekend. De grote meerderheid van de geslagen s tukken zi jn hele
rijksdaalders gew ees t; va n één jaa rta l is de ve rho ud ing on s be ke nd : in
1629 we rden 1180 halve tegen 74 720 hele geslagen. D e aan m aak van
1648 betrof w aarschijnlijk alleen hele rijks daald ers.
Type I
Type II
Type III
Type IV (1629)
T ype V 1648)
Type VI
Type VII
Type VIII
Type IX
Ty pe X (1700)
58 030
1 658 359
364 544
75 310
26 610
66 755
259 355 (waa rvan 21 530 in 1668)
26 235
87 345
5 705
To taa l 2 628 248
Als men het to taal vergel i jk t met dat der leeuwendaalders (4 430 880)
en der duka to ns (8 092 616 ) , en boven dien in aanm erk ing neemt d a t de
r i jksdaa lders van be te r geha l te waren en dus g raag versmol ten werden ,
is het niet te verwonderen dat de rijksdaalders zoveel zeldzamer zijn.
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 17/23
28
H . J. V A N D E R W I E L
1 H. J. va n der W iel, Driegulden s, guldens en halv e guldens van Utrecht, JM P 47
( 1 9 6 0 ) ,
p. 59; Duk atons en halve dukatons va n Utrecht, JM P 48 (19 61 ), p. 43;
Leeuwendaalders van Utrecht, JMP 49 (1962), p. 41; Zilveren dukaten van Utrecht,
JMP 51 (1964), p. 1 .
Utrecht, 1890.
S U M M A R Y
The author continues his detailed chronological treatment of the seventeenth- and
eighteenth-century coinage of the province of Utrecht with a survey of the different
types and epigraphical variations of the rijksdaalders and half-rijksdaalders which were
struck at Utrecht from 1606 to 1700. Again type changes are found to coincide with
changes of die-cutters. In an introduction the author discusses the causes which led to
the introduction of this denomination and to its decline.
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 18/23
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 19/23
PLAAT II
21b
42b
W
3
Vondst Serooskerke Bourgondische Nederlanden
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 20/23
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 21/23
PLAAT III
3
35
36 39
43a 43b
45
52 52
Vondst Seroo
skerke
Republiek der Ver
Nederl
anden
8/20/2019 Rijksdaalders van Utrecht 1606-1700 / door H.J. van der Wiel
http://slidepdf.com/reader/full/rijksdaalders-van-utrecht-1606-1700-door-hj-van-der-wiel 22/23