Stadsarchitecten en stadsbouwmeesters
onafhankelijke adviseurs van gemeentebesturen over ruimtelijke kwaliteit
Noud de Vreeze (gemeente Amersfoort) en Max van Aerschot (gemeente Haarlem)
in samenwerking met Architectuur Lokaal en Atelier Rijksbouwmeester
mei 2010
Stadsarchitecten en stadsbouwmeesters
onafhankelijke adviseurs van gemeentebesturen over ruimtelijke kwaliteit
Noud de Vreeze (gemeente Amersfoort) en Max van Aerschot (gemeente Haarlem)
in samenwerking met Architectuur Lokaal en Atelier Rijksbouwmeester
mei 2010
Inhoudsopgave
Colofon 02
VOORWOORD |Hetbelangvaneenstadsbouwmeester|LiesbethvanderPol 04
INLE ID ING |Stadsarchitectenenstadsbouwmeesters|NouddeVreezeen
MaxvanAerschot 06
Kader:Waaromeenstadsbouwmeester? 10
Kader:Watdoeteenstadsbouwmeester? 11
aNaLysE |Betekenisennutvandestadsbouwmeestervoorbestuurders|NouddeVreezeenMaxvanAerschot 13
Kader:StadsbouwmeesterinHaarlem 33
PRaktI jk |StadsarchitectinDelft|Indiravan’tKlooster 37
Kader:Hetcontracterenvaneenstadsbouwmeester 41
OVERZICHt |StadsbouwmeestersinNederland|MaaikevanBeusekom(red.) 42
NaWOORD |Hetbeginvaneennetwerk|LiesbethvanderPol 61
Literatuurlijst 62
Bijlagen: 1 AdressenvanstadsarchitectenenaanverwantefunctiesinNL 66 2 Samenvattingbijeenkomstenstadsarchitectenin2009 71
4
Het belang van een stadsbouwmeester
Destadsbouwmeesteriseeneeuwenoudfenomeen,oudernogdandefunctievanRijksbouwmeesterdieinmiddelsookalruim200jaarbestaat.NietvreemdnatuurlijkindeNederlandsestedelijkesamenleving.Langetijdkendevelestedeneeneigenbouwmeester.Vandezestiende-eeuwseWillemvanNoort(Utrecht)endezeventiende-eeuwsestadsbouwmeestersWillemvanderHelm(Leiden)enAllertMeijer(Groningen)totmeerrecente‘historische’bouw-meestersalsWillemNicolaasRose(Rotterdam)enLievendeKey(Amsterdam).Mededoordezeeeuwenoudetraditie,draagtdebouwmeesterstitelietsarchaïschenambachtelijksmetzichmee.Bijnaalsofhetnietmeervandezetijdis.
Tochisnietsminderwaar.Alleenaluiteigenervaringmerkikdathetbouw-meesterswerk,inditgevalmijnwerkalsRijksbouwmeester,bijzonderintens,diversenwaardevolis.Mijnportefeuillelooptovervandeveleaanvragenomadviesoverconcretebouwprojectenenontwikkelvraagstukken.VandevernieuwingvanhetRijksmuseum,deverfraaiingvandebuitengevelvanhetPaleisopdeDamtotarchitecenselectievoordenieuwbouwvanhetInter-nationaalStrafhof.DaarnaastbenikalslidenvoorzittervanhetCollegevanRijksadviseursookmetbredereinrichtingsvraagstukkenbezigzoalsdeschaal-sprongAlmereendeherontwikkelingvanvoormaligevliegveldenendefensie-terreinen.Verderhoudikmijbezigmetjuridischeregelgevingenproceduresdiehetontwerpraken,waaronderdeWetopdeArchitectentitelenhetRijks-architectuurbeleid.
Dediversiteitaanwerkzaamhedenlaatzienhoedefunctievanbouwmeesterdeafgelopentijdisveranderd.Waarde‘oude’bouwmeester,zoweldestads-bouwmeestersalsRijksbouwmeesters,vooralpraktiserendbezigwaren,isdefunctiehoelangerhoemeeradviserendgeworden.Daarmeeisdefunctiemeegegroeidmetdeontwikkelingvanonzeruimtelijktraditie.Nederland
VO
OR
WO
OR
D
5
kenmerktzichimmersdoorhetgoedenzorgvuldignadenkenoverruimtelijkeinrichtingsvraagstukken;overruimtelijkekwaliteit,overschoonheidenin-passing.Weonderscheidenonsmetonzerijkeplanning-envormgevings-traditie.Datzienweterugindiversevormen.Vanhetruimtelijkkwaliteits-beleiddatzoweloprijks-,provinciaalalsgemeentelijkniveauvormkrijgttothetwelstandsbeleid,hetmonumentenbeleidenarchitectuurbeleid.Stads-bouwmeestersspelenhierineenbelangrijkerol,natuurlijknetalsgedrevenstadsbestuurders,supervisoren,hoofdontwerpersengoede,enthousiasteafdelingshoofdenstedenbouw.
Voordekomendejarenliggenopgemeentelijkniveautallozeinteressanteruimtelijkeopgaven.Denkaanhetmakenvannieuwegemeentelijkestruc-tuurvisiesenthema’salsdeherbestemmingsopgave,binnenstedelijkbouwen,derelatiemetomliggendegemeentenendeprovincieenuiteraardhetver-nieuwdwelstandbeleid.Stadsbouwmeesterskunnenhieraaneenbelangrijkebijdrageleveren.Gemeentebesturenzijngebaatbijgoedevakinhoudelijkeop-vattingenoverdeinrichtingenuitstralingvanhunstad;overdeinrichtingvandeopenbareruimteenhetverstrekkenvan(bestaande)ruimtelijkestructuren.Opvattingendiemisschiennietaltijd‘politiekgewenst’zijnmaarwelprikkelen,uitdagen,kwaliteitstimulerenenlijnenuitzettenvoordetoekomst.Ikmerkdatditsoortkwaliteitsoordelenoveralbijzonderopprijswordengesteld.
Juistdaaromishetookzobelangrijkdatstadsbouwmeesters,netzoalsdeRijksbouwmeesterendeandereledenvanhetCollegevanRijksadviseurs,instaatgesteldwordenomonafhankelijkengevoeddoorvakinhoudelijkheidtefunctioneren.Hunstatus,kennisenervaring,gecombineerdmetdezevak-inhoudelijkeonafhankelijkheidendekrachteninvloedvanhetargument,isbepalendvoordefunctie.IkwensallestedeninNederlandditsoortstads-bouwmeesterstoe.Vervolgenswensikdestadsbouwmeestertoedatzijgoedgeëquipeerduitvoeringkunnengevenaanhunbelangrijkerol.Nietgefocustopeenmachtigeformelepositie,maardeskundig,flexibelenslagvaardigenomringddooreengoedteamvanmedewerkers.Ditiswaardevolomstads-bestureninstaattestellengoedafgewogendejuistekeuzestemaken.
Liesbeth van der Pol, Rijksbouwmeester
6
Stadsarchitecten en stadsbouwmeesters
Ruimvijftienjaargeledenhebbenopinitiatiefvanir.T.Asselbergs,stads-architectvanHaarlemvan1990tot1994,bijeenkomstenplaatsgevondenmetdetoenmaligestadsarchitectenvanNederland.Dezebijeenkomstengaveneenbeeldvandegroteverscheidenheidinfunctie,takenpakketenpositie.
1
Menbesprakvooraldeverschilleninfunctie,ennietdeovereenkomsten.In2006kwamenstadsarchitectenvanNederlandopnieuwbijeen,nuopverzoekvandetoenmaligeRijksbouwmeester,MelsCrouwel.Ooktoenbleekdeverscheidenheidintakenpakketenpositiezogrootdathetnietkwamtoteenstructureleuitwisselingvanervaringen.
In2009leekdetijdrijpvooreenderdeverkenning.Hetwashetjaardatwijalsstadsbouwmeester/stadsarchitectaantradeninrespectievelijkHaarlemenAmersfoort.WenameninsamenwerkingmetArchitectuurLokaalhetinitiatieftoteenderdeverkenning,numethetuitdrukkelijkeoogmerkeenpermanentoverlegtelatenontstaan,eenplatformvoorhetuitwisselenvanervaringeneninzichten,omvandaaruiteenbijdragetekunnenleverenaaneenbetereprofileringvandefunctieenomrandvoorwaardenteformulerenvoorzinvolfunctioneren.Enwellichtookomtewerkenaaneengemeen-schappelijkeagendavoordetoekomst:waaropzoudenstadsarchitectenzichkunnenrichten,welkenieuwethema’sdienenzichaan,welkenieuweproblemenenopgavenzijnerindestadsontwikkelingenderuimtelijkeordening,enwelkepositieveofnegatieveervaringenzijnopgedaanmetdiversebeleid-enontwerpstrategieën?EntenslottesteldenwedevraagofstadsarchitecteneraankunnenbijdragendatdeambitiesvanhetlandelijkearchitectuurbeleidenvandeagendavandeRijksbouwmeestervormkrijgeninlokaalbeleid.
1Zie:“Destadsarchitect:relikwieuithetverledenofsupermanvoorbestuurlijkonvermogen“,C.JansenenV.Kompier,ArchitectuurLokaal,5/1994en:“Stadsarchitectenbestuurlijkecultuur”J.E.Abrahamse,ArchitectuurLokaal6/1994
inle
iDin
g
7
Detitel‘stadsarchitect’verwijstnaardeomstandigheiddatdezearchitectenvoorkorteoflangeretijd,enníetvooréénafzonderlijkproject,hundienstenaanbiedenaaneenstad,inopdrachtvanhetstadsbestuur,metalsdoelominoverheidsdienstgoedeopenbaregebouwenenstadsuitbreidingenterealiserenenhetruimtelijkebeleidtenaanzienvandestadsontwikkelinginbredeziningoedebanenteleiden.Erzijnnaastdetitelstadsarchitectookanderetitelsgangbaar,zoalsstadsbouwmeester,stadsstedenbouwerenstadsontwerper.Dieverwijzennaarsoortgelijkefunctiesenopdrachten:hetzijnadviseursvangemeentebesturenophetterreinvanruimtelijkekwaliteit,meteenvasteaanstellingenmeestaleenbredeopdracht.Indezepublicatiegebruikenwebeidetermen,waarbijwedebenamingdiegemeentenzelfaandetitelgevenrespecteren.
Indehuidigepraktijkvanstadsbouwmeesterskomenwenietalleenverschil-lendetitelstegenmaarookverschillendeinvullingenenuitwerkingenvanpositieenopdracht.Dezeverschillenkomenvoortuiteenverschilingemeen-telijkeculturen,traditiesenambities,eninverschillendeopgavenenprioriteiteninhetstadsontwikkelingsbeleid.Deopdrachtwaarmeestadsbouwmeestersaanhetwerkzijnverschiltvanstadtotstadendaardoorzijndebreedtevandeopdracht,deinbeddingindeambtelijkeenpolitiekeorganisatie,endefeitelijkebevoegdhedenenverantwoordelijkhedenopverschillendewijzengedefinieerd.Wijwillenvooralbenadrukkendaterookovereenkomstenzijninfunctie,positieenopdracht,endatookbijdebenoemingvanstadsbouwmeestersopditmomentvaakgelijkemotievenenverwachtingeneenrolspelen.Datwasvooronseenredenomopnieuwteverkennenwelkeontwikkelingenzichvoor-doenrondhetfenomeen.
Delaatstemaandenwerddediscussieoverdewenselijkheidvandebenoemingvaneenstadsbouwmeesterindiversegemeentenweerheelactueel,bijvoorbeeldinHilversum,DelftenBreda.Voorgemeentebesturendiezo’nbenoemingoverwegenishetwellichtvanbelangdatereenplatformiswaarinformatieistekrijgenoverdepraktijkvanstadsbouwmeestersinverschillendegemeentenenoverdeopdrachtenfunctieomschrijvingwaarbinnenzefunctioneren.
8
Indezepublicatiewordteenbeeldgeschetstvandehuidigeposities,opdrachtenenwerkwijzenvanstadsbouwmeesters.
2Webeschrijvenophoofdlijnenwie
destadsbouwmeesteris,wathijdoet,hoehijfunctioneertenwatzijnbijdragekanzijnaanhetruimtelijkbeleidopgemeentelijkenregionaalniveau.Wegevendaarbijeenbeeldvandeambitieswaarmeegemeentebesturenopditmomentkiezenvoordebenoemingvaneenstadsbouwmeesterenvandevoorwaardenwaarondereenstadsbouwmeesterzinvolkanfunctioneren.
Dezepublicatieisbedoeldomhetfenomeenstadsbouwmeesternadertebelichten.Wijhebbendeindrukdatdetoegenomenbelangstellingvoorhetfenomeenstadsbouwmeester,alsvastadviseurmeteenbredeopdracht,voortkomtuitdebehoefteaaneenduidig,deskundig,samenhangendenvasthoudendbeleidendebehoefteaanvisiesopruimtelijkeontwikkelingenoplangetermijn.Daarbijhebbenweonsafgevraagdonderwelkevoorwaar-denhetbenoemenvaneenstadsbouwmeesterhetgoedeantwoordisopdetoegenomenbeleidscomplexiteit.Watkanzijnrolzijn?Metwelkeopdrachtenonderwelkeconditieskanhijwordenaangesteld?Opwelkewijzekanhijhetgemeentebestuurvandienstzijn?Watkaneenwethouderofraadslidvanhemverwachten,ofvanhemvragen?Dezeenandereaspectenkomenindezepublicatieuitvoerigaandeorde,aangevuldmetvoorbeeldenvangemeentenwaarstadsarchitectenalactiefzijn,zoalsinArnhem,Deventer,Haarlem,AmersfoortenGroningen.
Noud de Vreeze, stadsarchitect AmersfoortMax van Aerschot, stadsbouwmeester Haarlem
2Commentaaropeerdereversieswerdgeleverddoor:PaulvanderGrinten,MartinHagreis,DonaldLambert,MarinusOostenbrinkenJoopSlangen.
9
10
Waarom een Politieke beleidscontinuïteit met betrekking tot ruimtelijke kwaliteit in een gemeente komt onder druk te staan. Wethouders met ontwerpkennis die jarenlang op hun post blijven, worden zeldzaam. Ontwerpers in gemeentelijke dienst nemen steeds verder in aantal af.
De impact van ruimtelijke beslissingen is groot en langdurig. Een bestuurder heeft behoefte aan een adviseur die kritisch kan reflecteren op (incidentele) ingrepen op lange termijn. Commerciële adviseurs blijven korte tijd waar-door de samenhang tussen verschillende ruimtelijke plannen onbelicht blijft. Zij zijn bovendien niet onafhankelijk en niet actief aangesteld door het gemeentebestuur.
Een gemeentebestuurder heeft geen tijd om langdurig te focussen op een ruimtelijk vraagstuk, maar wil wel dat daar veel aandacht aan wordt besteed, zodat hij gefundeerd beslissingen kan nemen op het gebied van landschap, stedenbouw of architectuur.
Een bestuurder heeft behoefte aan een onafhankelijk adviseur die pro- actief ruimtelijke vraagstukken kan agenderen.
Een bestuurder zoekt een onafhankelijke persoon als aanspreekpunt voor alle betrokken partijen (burgers en professionals) bij complexe bouw-projecten, die het proces kan stroomlijnen, het draagvlak kan verhogen en vertrouwen kan winnen.
In die behoeften kan een stadsbouwmeester voorzien.
11
Wat doet/kan een Een stadsbouwmeester heeft zicht op de actuele en toekomstige dynamiek in stad en regio, en vertaalt die in relevante en betekenisvolle ruimtelijke strategieën voor verschillende typen opgaven.
Een stadsbouwmeester kan inhoudelijk, vakkundig en onafhankelijk advies geven op terreinen, waar het gemeentebestuur niet meer vanzelfsprekend over eigen ontwerpexpertise beschikt, of waar die expertise is versnipperd over verschillende portefeuilles en dienstonderdelen.
Een stadsbouwmeester kan tussen verschillende betrokken partijen en op verschillende schaalniveaus (lokaal, regionaal en op projectniveau) samen-hang creëren. Dat kan leiden tot beleidscontinuïteit met betrekking tot ruimtelijke ordening en architectuurbeleid.
Een stadsbouwmeester stimuleert communicatie tussen verschillende ge-meentelijke diensten Dat kan leiden tot evenwichtige vertegenwoordiging van verschillende disciplines in actuele ontwerpopgaven en beleidsthema’s en dus tot integrale beleids- en planvorming.
Een stadsbouwmeester adviseert over kansen om projecten aan te passen ten behoeve van een hoog niveau van ruimtelijke kwaliteit. Daarbij heeft hij inzicht in de politiek-bestuurlijke en maatschappelijke mechanismen die op projecten van invloed zijn en hij kan daarin positieve en negatieve trends signaleren en agenderen.
Een stadsbouwmeester adviseert de Commissie voor Welstand en Monu-menten (c.q. Advies commissie voor Ruimtelijke Kwaliteit) en kan als onaf-hankelijk adviseur deelnemen aan de beraadslagingen van deze commissie.
Een stadsbouwmeester kan in overleg met wethouders en het gemeente-bestuur een rol spelen bij publieke debatten, symposia en expertmeetings.
12
Wybe Nauta: ‘Op een rondweg staat een geluids sscherm met glazen panelen. Door vandalisme zijn die panelen steeds stuk. Afdeling Beheer wil de panelen vervangen. Daarvoor is in principe geen bouw vergunning nodig. Maar het gaat om een aanpassing over ettelijke kilometers. Mij is gevraagd daar eens naar te kijken. Ik heb de profielen aangepast, waardoor het een mooi geluidsscherm is geworden. Welstand is daar niet in gekend.’
Ton Schaap, Enschede: ‘Voor een s
tad als Enschede is het
belangrijk om een visie te hebben
op de binnenstad en het
direct aangrenzende gebied. Als
het goed gaat, komen daar
mensen op af, daar moet je werk
van maken. Dan gaat het
niet alleen om winkels en horeca
. We zijn er gelukkig mee,
dat het ziekenhuis niet zoals in
andere gemeenten naar
de rand gaat, maar direct aanslu
it aan het stadserf.
Een andere grote operatie is de
spoorzone, globaal het
gebied tussen het centrum en Room
beek. Ook daar ligt een
uitdaging om het goed te krijgen
.’
13
Betekenis en nut van de stadsbouwmeester voor bestuurders
De brede beleidscontext
Sinds2006krijgtlandelijkruimtelijkbeleidvormlangslijnenvandeNota Ruimte.NetalsinanderebeleidsveldenstaatdezenotasterkinhettekenvanhetmottovanhetvigerendeRijksbeleid:‘decentraalwatkan,centraalwatmoet’.SindsdeNota Ruimteheeftderijksoverheiddebeleidskadersverderaangescherptmeteengrootaantalnota’s,visiesenrapporten.Wenoemeneenpaarbelangrijkevoorbeelden:vanuithetMinisterievanVROMverschenenonderanderedeStructuurvisie Randstad 2040(2008)enInnovatieprogramma Mooi Nederland(2009).HetMinisterievanOCWlanceerdeeennieuwarchitectuurbeleidonderdetitelEen Cultuur van Ontwerpen(2008)enbijditministeriewerdonlangseenfundamentelekoerswijzigingvoordemonumentenzorgvoorbereid.EnhetMinisterievanLNVsteldede Agenda Landschap(2009)vastmeteigenprincipesvoordeontwikkelingvanhetplattelandinNederland.
AlsadviseurvanhetkabinetoverruimtelijkekwaliteitenarchitectuurbeleidishetCollegevanRijksadviseursactief.OndervoorzitterschapvandeRijksbouw-meester(sinds2008isdatLiesbethvanderPol),doenderijksadviseursvoorhetLandschap(YttjeFeddes),Infrastructuur(TonVenhoeven)enCultureelErfgoed(WimEggenkamp)aanbevelingenaanbetrokkenministers,zedoenonderzoekdoennaarspecifiekeontwerpvraagstukkenenzeadviserengevraagdenongevraagdoveractuelekwestiesenbeleidsontwikkelingen.Zokanhetkabinetgebruikmakenvaneenteamvanadviseursoverdeontwikkelingenuitvoeringvanruimtelijkbeleid.
an
aly
se
14
CruciaalhierbijisdatdeRijksoverheidsomswel,maarheelvaaknietrecht-streeksbetrokkenisbijwaterwordtgebouwdenaangelegdindenlande.Hetaccentinbeleidsontwikkelingen–uitvoeringligtvanoudsbijprovincies,regionalesamenwerkingsverbandenengemeenten,endus,uiteindelijk,vooralbijbestuurders,gemeenteraden,provincialebouwmeesters,stadsarchitecten,supervisoren,ambtelijkediensten,adviseurs,bewoners,wetenschappersenvrijwilligers.
Ruimtelijkbeleidvertoontsomsonvoldoendesamenhang.Bovendienzijnbestuurdersgebaatbijkritischereflectie.Ombeleidsdiscussiesenbeleids-ontwikkelingenteconcentrereneninéénpersoonzichtbaartemakenhebbendiverseprovinciesdeafgelopenjareneenadviseurruimtelijkekwaliteitaange-steld,zoalsUtrecht,Groningen,Zuid-HollandenNoord-Holland.Dezeprovin-cialebouwmeesters(zewordenvaakprovincialeadviseursvoorruimtelijkekwaliteitgenoemd)dragenalsadviseurvaneenofmeergedeputeerdenopver-schillendemanierenbijaandevormgevingvanprovinciaalenlandelijkarchitec-tuurbeleid,zezijnaanjagervandebatten,zeagenderenthema’sentrendsenzezijnalsadviseurbetrokkenbijallerleiactueleontwerpopgaven,bijvoorbeeldinhetkadervanprovincialestructuurvisies.
Opgemeentelijkniveaubestaandergelijkeonafhankelijkeadviseursook:stadsarchitectenofstadsbouwmeesters.InheelNederlandzijn,afhankelijkvandedefinitievanhetfenomeen,tienàtwintigstadsarchitectenactief.Datisverrassendweinig,geziendeverschuivinginbeleidsverantwoordelijk-heidnaarlagereoverheden.DenieuweWetopdeRuimtelijkeOrdeningheeftdeverhoudingtussenRijk,provincieengemeentedrastischveranderd.Deruimtelijkebeleidsagendawordtsteedsmeerbepaalddoorcomplexebinnenstedelijketransformatiesenregionaleprojectenindesfeervaninfra-structuurenlandschapontwikkeling.Regionaleafstemmingwordtsteedsbelangrijker.Europeseaanbestedingenstaansteedsnadrukkelijkopdeagenda.Eenoudfenomeenalswelstandsadviseringisaansterkeveranderingenonder-hevig.Sindsgemeentenin2004eeneigenwelstandsbeleidhebbenmoetenvaststellenalsgevolgvandewijzigingindeWoningwetishetallerminstrustigergewordenrondditthema.InsommigegemeentenisdetraditionelewelstandscommissieomgevormdtoteenCommissieRuimtelijkeKwaliteit,die
15
brederenvaakookvroegerinhetprocesadviesuitbrengtaanhetgemeente-bestuur.Somswordtookgediscussieerdoverhetafschaffenvandewelstands-toetsingvanbouwplannen.Tegelijkertijdishetaantalontwerpersingemeen-telijkedienstdeafgelopenjarensterkafgenomen.
Inditcomplexeveldvanlokaleenregionaleruimtelijkeordeningenarchitec-tuurbeleidmoetenwethoudersruimtelijkeordening,cultuur,economischezaken,grondbeleiden/ofvolkshuisvestingdagelijksveelbeslissingennemen,terwijldeaanwezigheidvaneenpermanentaanspreekbareengezaghebbendeadviseurophetgebiedvanruimtelijkekwaliteitenontwerpsteedsmindervanzelfsprekendis.
Historisch perspectief
Latenwebeginnenmetdeconstateringdathetfenomeenstadsarchitectalheellangbestaat.ZowordtdoorJ.E.AbrahamsebeschrevenhoeinhetverledenstadsarchitectenalsDaniëlStalpaertenHendrickdeKeyserinverbandzijnge-brachtmethetontwerpvandeAmsterdamsegrachtengordelindezeventiendeeeuw.
3Detitelstadsarchitectverwijstnaardeomstandigheiddatdezearchi-
tectenvoorkorteoflangeretijd,ennietvooréénafzonderlijkproject,hundienstenaanbiedenaaneenstad,inopdrachtvanhetgemeentebestuur,metalsdoelomhetruimtelijkebeleidtenaanzienvandestadsontwikkelinginbredeziningoedebanenteleiden.
Defunctievanstadsarchitectheeftoudewortels.Demeesteanalysesoverhetfenomeenbeginnenindevijftiendeenzestiendeeeuw,toenstedenbouw-dermategecompliceerdenomvangrijkwerddatstadsbestureneencoördinerendeenuitvoerendeverantwoordelijkheidmoestengaannemenvooropenbarewerken:deaanlegenhetbeheervanwegen,kades,stads-wallen,dijkenensluizen,pleinenenplantsoenen.Enerontstonddeopgaveomgebouwenmeteenbestuurlijkeofmetanderepubliekefunctiesteont-
3Abrahamse,J.E.,“DegroteuitlegvanAmsterdam.Stadsontwikkelingindezeventiendeeeuw”,UitgeverijToth,Bussum2010
16
werpen,tebouwenentebeheren.Indiesfeerontstondenstedelijkedienstenmetaanhethoofdeenleidinggevendestadsarchitecthoeweldietiteltoennognietgebruikelijkwas.
WimdeWagtconstateertinzijnboekoverdegeschiedenisvandefunctievanstadsarchitectdathetbegripstadsarchitectpasnadeTweedeWereldoorlogingeburgerdraakteeneenofficieelambtisgeworden.Tochkonhijeenge-schrevenbrontracerenuit1795,waarineneVanderPauwzichvoortaanmochtberoemenopdeofficiëletitelvanstadsarchitectvanHaarlem,nadathijzijnsporenhadverdiendalsstadstimmermansbaasenadjunct-directeurvanhetStadstimmerhuis.Debegrippenstadstimmermanenstadstimmerhuisvormeninfeitedehistorischebasisvoordeverantwoordelijkheidvanstadsbesturenvoordelokalestadsontwikkelingenalleswatdaarbijkomtkijken,ennaaraan-leidingdaarvanontstondenvanafdezeventiendeeeuwoveralinNederlandpubliekediensten,metsomseentoonaangevendeenrichtinggevendeont-werperaanhethoofd.DeoudstevoorbeeldenzijnLievendeKeyinHaarlem,Stalpaert(1650)inAmsterdamenClaesPersoons(1660)inRotterdam.Oor-spronkelijkzijnookandereaanduidingenvoordefunctiegangbaargeweest.DeWagtnoemtopbasisvandeHaarlemsearchievennogtimmermeester,stadsmetselaar,ofstadsmeestermetselaar.EnhijnoteertLievendeKeyalsdeeersteechtestadsarchitect,hoeweldetermindietijddusnognietbestond.
4
Vanafheteindevandenegentiendeeeuw,envooralnadetotstandkomingvandeWoningwetvan1902metdeverplichtingtothetopstellenvange-meentelijkeuitbreidingsplannen,kreegdestedenbouwkundigeopgaveeensteedsbelangrijkerplaatsinhetwerkvanstadsarchitecten.BrandesinDenHaagenDudokinHilversumwarenwelarchitect,maarprofileerdenzichvooralmethetontwerpvansamenhangendestedenbouwkundigestructurenvoornieuwbouwwijkenindejarentwintigendertig.VanderTakwerkteinAmersfoortindejarendertigalsstadsarchitectaandiversegemeentelijkebouwopdrachten,maarookaaneenstructuurplanvoordezuidelijkeuit-breidingvandestadendedaarbijhorendeinfrastructuur.
5Nogmeerdandeze
5 Cramer,M.,enA.Groot,“C.B.vanderTak,Stadsarchitecttussenmodernismeentraditie,
1929-1945”UitgeverijTOTH,Bussum,20074 WimdeWagt,“Timmermeester,opzichterofarchitect”,GemeenteHaarlem,1993
17
driewarenVanEesterenmetzijnAlgemeenUitbreidingsplanvoorAmsterdam(1936)enWitteveenmetzijnAlgemeenUitbreidingsplanvoorGrootRotter-dam,hetMaastunnelprojectenheteersteWederopbouwplanvan1941vooralechtestadsstedenbouwers.RotterdamzettedezetraditieheeldoelbewustvoortmetdeaanstellingvanLotteStam-BeesevoordeuitbreidingswijkenvandejarenvijftigenzestigenmetdebenoemingvanRiekBakkervoordeher-ontwikkelingvanhetstadshartindetachtigerjaren.InverschillendegemeenteninNederlandzijndusdiversespraakmakendestadsarchitectenaanhetwerkgeweest.Zespeeldensteedseencrucialerolindelokalebesluitvormingoverarchitectuurenstedenbouw,ènzelietenvanzichhoreninlandelijkedebattenoverontwikkelingeninhetvakenoverkwestiesdiemetstadsontwikkelingenruimtelijkeordeninginmeeralgemenezintemakenhadden.Demeestenwarenalsstadsarchitectvooralactiefophetterreinvandestedenbouwendestadsontwikkeling,somsooknogmet’nenkeleopdrachtindesfeervanhetontwerpenderealisatievanafzonder-lijkebouwwerken,maarvooralookmeteenagendavoormeeralgemenebeleidsadviezen.
Vaakklonkendieadviezendoorindelandelijkediscussiesoverarchitectuurenstadsontwikkeling.Indepraktijkheeftzichgedurendedelaatstedecenniaduseenverschuivingvoorgedaanvandestadsarchitectalspraktiserendontwerpernaardemeeropbeleidsvraagstukkengerichtevasteadviseur,dietenaanzienvanconcretebouwopdrachteneenadviserende,stimulerende,coördinerendeensomseenvoorwaardenscheppenderolspeelt.Daarbijvallensomstermenalsregisseur,gewetenenstimulator,omdeessentievandefunctietekarakteriseren.
6
6“ABC,agendabeleidencommunicatievandestadsarchitectvanAmersfoort”,N.deVreeze,uitgaveGemeenteAmersfoortnovember2008.DaarinwordendeambitiesvanhetgemeentebestuurvanAmersfoortbijdeaanstaandebenoemingvandestadsarchitectbeschrevenindehiergenoemdetermen.
18
ThijsAsselbergs(stadsarchitectvanHaarlem1990-1994)signaleerdein1991dezebelangrijkeverschuivingindefunctievanzijnvoorganger.WiekRölinggafaanzijnrolalsvastontwerperinopdrachtvandegemeenteHaarlemeenextradimensie:hijwerdnaastarchitectingemeentedienstmetenkeleconcreteontwerpopdrachtenookenvooralonafhankelijkbeleidsadviseurvanhetstadsbestuurenraaktezodoendebetrokkenbijvrijwelallestedenbouw-kundigeenarchitectonischeontwikkelingenindestad.
7Metdebenoemingin
2008vanMaxvanAerschottot‘StadsbouwmeestervanHaarlem’enniettotstadsarchitectwerddezeontwikkelingformeelbekrachtigd:hetgingindiebenoemingnadrukkelijknietmeeromhetontwerpenvoorgebouwen,maaromeennieuweintegralebenaderingvanruimtelijkekwaliteitvanuiteenbijzonderambt,datinNederlandverlorendreigttegaan.
Deverschuivingindefunctievanstadsarchitecten,vanconcreteeigenontwerpwerkzaamhedennaarbeleidsadviezenmeteenruimtelijkeenstads-planologischeimpact,heeftzichookvoorgedaanindefunctieendeopdrachtvandeRijksbouwmeester.
AanvankelijkwasdievooraldeontwerpendeenbouwendearchitectindienstvandeRijksoverheid,tenbehoevevanhetontwerpenhetbeheervanRijks-gebouwen,gebouwenvandeKoninklijkeFamilieensomsookvanhetProvincialegebouwenbezit.
8Maarnetalsbijstadsarchitectenisinderolvan
deRijksbouwmeesterhetadviseren,stimulerenencoördinerencentraalkomentestaan,èndeintegratievanschaalniveaus,disciplinesenbetrokkenen;somsopbasisvanconcretebeleidsopdrachtenensomsookopbasisvaneeneigenagendaeneigenprioriteiten.
9
7“DestadsarchitectvanHaarlem”,ThijsAsselbergsin:Architectonischekwaliteitalsopdrachtvooropenbaarbestuur,NAi,Rotterdam1991,pag.52-55
8GedurendedelaatstedecenniawerddeRijksbouwmeestervooraldevastebeleidsadviseur,diezichvooraloverplanologische,stedenbouwkundigeenarchitectonischebeleidsintegratietussenverschillendedepartementenenrijksdienstenuitspreektendaarbijkritischeverkenningenrondtrendsentoekomstigeopgavenindevollebreedtevanderuimtelijkeordeningenvoortscreatieve,inspirerende,normstellendeencoördinerendeadviezengeeft.
19
9“DeRijksbouwmeesters,tweeeeuwenarchitectuurvandeRijksgebouwendienstenzijnvoor-lopers”C.vanderPeetenG.Steenmeijer,Uitgeverij010,Rotterdam1995.BijKoninklijkBesluitvanjuli1989werdentaakenpositievandeRijksbouwmeesteropnieuwgedefinieerdendaarmeewerddeadviesfunctiealscentraleopdrachtvastgelegd.Deadviseringopverzoekdanweluiteigenbewegingzoubetrekkinghebbenophetbeleidtenaanzienvandearchitectonischekwaliteit,destedenbouwkundigeinpassingendekwaliteitvandebeeldendekunstindearchitectuurvangebouwen,werkenenterreinen,waaropdezorgvandeRijksgebouwenbetrekkingheeft.EnvoortswordtgenoemddeadviseringovereenverantwoordbeheervanhethetRijkineigendomtoebehorendemonumenten.Sinds2004heefthetbureauvandeRijks-bouwmeesterhetwerkgebiedaanzienlijkuitgebreiddoornaastdeRijksbouwmeester,diewerktvanuiteenwettelijkstatuut,Rijksadviseursaantestellenvoorhetlandschap,deinfrastructuurenhetcultuurhistorischerfgoed.
Waaromdeeddezeontwikkelingzichvoor?Ongetwijfeldisdeveranderderolvandemarktvanparticuliereadviesbureauseenfactorvanbelang.Daarzijnondersteedsscherperconcurrentieverhoudingensteedsbetergekwalificeerdespecialistentevindendieopkortetermijnenmetkortlopendecontractenzijnintezettenvooractuelevraagstukken.Depositievandeoverheidendestructuurvanhaarbedrijfsvoeringistegelijker-tijdookveranderd:meeruitbestedingvanopdrachtenaandemarkt;regieencoördinatienogslechtsophoofdlijnen;minderuitvoerendetakenineigenbeheer.Groteeigenambtelijkedienstenvoorruimtelijkeordeningensteden-bouwkundigontwerpkomenlokaalénregionaalsteedsmindervaakvoor.
Dezetweefactorenhebbenelkaarversterktopalleniveausvanbedrijfsvoeringenbeleidsontwikkelingvandeoverheid.Indehuidigegemeentelijkebeleid-enuitvoeringspraktijkmetbetrekkingtotderuimtelijkeordeningisdesector‘stedenbouwenplanologie’enormgemarginaliseerdinvergelijkingtotdeeerstedecennianadeTweedeWereldoorlog.Veelplanologischenstedenbouwkundigwerkwordttegenwoordigopadhocbasisperprojectuitbesteedensomszelfsdoormarktpartijendiebouwprojectenontwikkelenalsnevendienstuitgevoerd.Hetgeheugenvangemeentebesturenalsregisseursvandestadsontwikkelingverdwijntdaardoorenhetvoorzienindathiaatlijkteentaaktezijngewordenvanstadsbouwmeesters.D.Lambert,diejarenlangstadsarchitectinLeidenwas,steltdatdefunctievanstadsarchitecthistorischgezieninhetverlengdeligtvanwatvroegerde‘directeurRO’ofde‘HoofdingenieurStadsontwikkeling’was.MaardiefunctieheeftvolgensLambertdoordetoenamevandeprocedurele
20
complexiteiteensterkambtelijkkaraktergekregen,meteennadrukopbe-drijfsvoering,procesmanagementenpersoneelsplanning.Daarnaastzouweerbehoeftezijnaaneenvastevakinhoudelijkeadviseurmeteenexplicietefocusopruimtelijkekwaliteit.
Indediscussiesdiedelaatstejarenoverdepositieendefunctievanstadsbouw-meesterszijngevoerdkomtditaspectvoortdurendaandeorde,bijvoorbeeldindevolgendenotievanM.Schmitt,stadsarchitectinDenHaag(2000-2009):“Stedenbouwiseenzaakvanlangeadem.Ruimtelijkbeleidkomtpasnajarentotuitdrukkinginconcreteprojecten,enjuistvanwegedepolitiekewisselingenishetbelangrijkdateengezaghebbendprofessionaldelijneninherinneringhoudtendoorontwikkelt”.
10Ditwasmisschienwelzijnmeestcrucialeopdracht.
Hijsteltzelfsdat“eenstadsarchitectnietpersezelfactiefmoetontwerpen,enbetergezienkanwordenalsintermediairtussendeprofessionalsennon-professionals”.
11Daarbijisdepositievandestadsbouwmeestertenopzichte
vandeambtelijkeorganisatievangrootbelang.MaxvanAerschot,stads-bouwmeesterHaarlem(2008-heden),steltineeninterview:“Ikbeningehuurdvoordeinhoudelijkesturingopontwerpen,náásthetlijnmanagement.Maarikwildeweldattweezakengoedgeregeldwerden:mijnpositiealsonafhankelijkadviseurénmijnpositiebinnendeambtelijkeorganisatie.”
11
Duidelijkisdathetfenomeenstadsbouwmeesterdoordetijdheenverschillendisgedefinieerd.Nietteminleverdentweerecentebijeenkomstenmetstads-bouwmeesterseneenenquêtebouwstenenopvoorwatdeactueledefinitievaneenstadsbouwmeesterzoukunnenzijn:
Een stadsbouwmeester is een door het gemeentebestuur benoemde vaste adviseur, die gevraagd en ongevraagd ruimtelijke opgaven agendeert en daarover adviseert, ruimtelijke kwaliteit borgt, architectuurbeleid initieert en stimuleert, samenhang brengt in het ruimtelijk beleid binnen de ambtelijke dienst en op verschillende bestuursniveaus, en de uitvoering daarvan op de juiste plekken aan de orde stelt.
10“Stadsarchitectinstedenbouwjungle”,C.Overdijk,BinnenlandsBestuur,september2009
11“FunctievanStadsarchitectopz’nretour”,BinnenlandsBestuur,28oktober1994
21
Positie en opdracht
Opbasisvandeverkenningen,dietussen1995en2009plaatsvondenbijdestadsarchitecteninNederland,envanuitdemotievenwaarmeeopditmomentgemeentebesturenervoorkiezeneenstadsbouwmeestertebenoemen,kunnenweeenwatnauwkeurigerprofielschetsenvanpositieenopdrachtvandestadsbouwmeester,zoalsdiezichindelaatstejarenhebbenontwikkeld.Wehebbengeziendatdefunctienuandersisdanindeperiodevandezes-tiendetotdenegentiendeeeuwtoenstadsbestureneenstadstimmermanenlatereenhoofdingenieurofeenstadsbouwmeesteraansteldenalshoofdvandedienstdieverantwoordelijkwasvoorontwerp,uitvoeringenbeheervangemeentegebouwenenopenbarewerkenensomsookstadsuitbreidingen.Wegevenhieralseersteconclusievanonzeverkenningeneenbeschrijvingvanpositie,opdrachtenenkelerandvoorwaardendieindefeitelijkeuitwerkingoplokaalniveauverschillendkunnenwordenvormgegeven.
PositieDefunctievanstadsbouwmeesterisindehuidigepraktijkaltijdhetresultaatvaneenpolitiekebenoemingdoorhetgemeentebestuur,i.c.hetCollegevanB&W.Somsgebeurtdatopverzoekvandegemeenteraadoftenminstemetinstemmingvandegemeenteraad.Indiebenoemingkomthetpolitiekedraag-vlaktotuitdrukkingwaaropdefunctieisgebaseerd.Vervolgensmoetdepositievandestadsbouwmeesterwordengedefinieerdintermenvanzijnrelatietotdeambtelijkedienstenvandegemeente.Somsiszijnfunctionerengeïntegreerdindeambtelijkedienstenstructuurenheefthijdaardepositievanmedewerkerofleidinggevende.Somsheeftzijnpositiehetkaraktervaneenonafhankelijkexternadviseurmetofzondereigenmedewerkerseneeneigenbudget.
OpdrachtBijdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterisdeaardvanzijnopdrachtineenexplicietepolitiekbesluitvanbelang.Daarinvertoontdehuidigepraktijkgroteverschillenmetophoofdlijnentweeaspectendieinverschillendecombinatiesenmetverschillendeaccentenvoorkomen.Stadsbouwmeestershebbenaltijdtenminsteeenvakinhoudelijkeopdrachtomteadviserenover(aspectenvan)hetgemeentelijkebouw-enstadsontwikkelingsbeleid.Somsis
22
ereenhelebredeagendavastgelegd,somsjuisteenbeperkteagendametslechtsenkelespeerpunten,zoalsbijvoorbeelddezorgvoordekwaliteitvandeopenbareruimte.Weziendussomseenbredeintegraleopdrachtensomseensectoraleofthematische.Daarbijishettenslottealtijdzodatdestads-bouwmeestervooreenbelangrijkdeelzelfzijnagendabepaaltoftenminsteprioriteitenstelt.Menzoukunnenzeggendatjuistditaspectkenmerkendisvoorzijnonafhankelijkeinitiërendeenadviserenderol.
Belangrijkisdusdevraagmetwelkeopdrachtdestadsbouwmeesteraanhetwerkgaat.Daarinstaataltijddenotievanhetstrevennaarruimtelijkekwaliteitcentraal.Eenklassiekthemadaarbijisofdestadsbouwmeesterzelfontwerptofalleencontourenschetst,richtingenaangeeft,thema’senconceptenpresenteert.Indepraktijkwordtdeontwerpendestadsarchitectzeldzamer.Doordegewijzigdeverhoudingeninhetgemeentelijkeaanbestedingsbeleidishetaccentverschovenvandestadsarchitectalsontwerpendeadviseurnaardestadsbouwmeesteralsregisseurenadviseuroverontwerpaangelegenheden,waarbijveelmeerruimteisontstaanvoorexternearchitectenopdrachtendanvroegerhetgevalwas.Destadsbouwmeesteris,mededoordeonafhankelijkepositiediehijbijvoorkeurbekleedt,meerineenbeleidsadviserenderolterechtgekomen.Dezelfdeontwikkelingheeftzichoverigensvoorgedaanbijdefunc-tievanRijksbouwmeester.
Daarmeewordtookduidelijkdatdeopdrachtaandestadsbouwmeestertegenwoordigminderligtindesfeervanconcreteontwerpvoorstellenmetdedaaraangekoppeldeverantwoordelijkheidvoordeuitvoering,enmeerindesfeervanvisiesenconceptenvoorgebieden,voorderuimtelijkekarakteristiekensamenhangvangebieden,envoorregionaleruimtelijkeontwikkelingenindesfeervanlandschap,infrastructuurenverstedelijking.Hetgaatdanomalgemenebeleidsadviezenenbeleidsperspectievenenookomadviezenoverconcreteprojecten.
12
12 Bijditlaatstedienenzichnogdriebelangrijkeonderwerpenaandieindehuidigepraktijkvanhet
lokalestadsontwikkelingsbeleidvancruciaalbelangzijn:dekwestievandearchitectenselectievoorprojectenwaarbijhetgemeentebestuurz’ninvloedkanaanwenden,dedefiniëringvanbeeldkwaliteitplannenenprogramma’svaneisenvoorbepaaldeopgavenen/oflocaties,endeaanbestedingspraktijk.Ookdezeonderwerpenkomenwealsbeleidsthemavaaktegeninde
adviesfunctievanstadsarchitecten.
23
Randvoorwaarden
Metdeverschuivinginderolvanstadsbouwmeestervanontwerpernaarbeleidsadviseureninspiratormoetenookandereeisenwordengesteldaandeuitoefeningvandefunctieenaanhetgezagdatdefunctiezelfimpliceert.Vanstadsbouwmeesterswordtsteedsvakergevraagdsuccesvolteopererenineeningewikkeldnetwerkvanveelverschillendepartijen,processen,belangenenbeleidsthema’s.Hijkandaarinalleenfunctionerenopbasisvaneenheldereafbakeningtenaanzienvandehierbovengeschetsteprofielkenmerken,maarcruciaaldaarbijzijnookhetpersoonlijkgezagenhetcharisma,waarmeedefunctiewordtuitgeoefend.Daarvooriseenbredeervaringnodigindeontwerp-enbouwpraktijk,indeproceduresvanderuimtelijkeordeningenindegemeentelijkebesluitvormingspraktijk.Daarhorenpersoonlijkecompetentiesbij,diehetmogelijkmoetenmakenommetgezagvruchtbaartecommuniceren,teadviserenenteinitiëreninhetcomplexeveldvangemeentelijkebeleids-vormingendeveelzijdigepraktijkvandestadsontwikkeling.
Metbovenstaandekarakteristiekenvanopdrachtenpositieisgeschetsthoedefunctievanstadsarchitectzichopditmomentontwikkelt.Maarhoedanook,kenmerkendvoordefunctieishetanalyserende,initiërende,coördinerende,stimulerendeenrichtinggevendekarakter.Hijmoettegelijkertijdadviseurengeneralist,onafhankelijkambassadeurengangmaker,visionairensouffleurkunnenzijn.Omditmogelijktemakenmoetdestadsbouwmeesterinstaatzijnenderuimtekrijgenomkritischeanalysestemakenvancrucialeprocessenennieuweopgavenvoorgemeentelijkbeleid,hijmoetdaarovereigeninitiatievenkunnennemen,waarmeedebeleidspraktijkopeenhogerniveaukanwordengebracht,opbasisvaneenstevigeendoeltreffendecoördinatievanallebetrokkenen,zodanigdatdaareenstimulansvanuitgaatomdege-steldedoelenenambitiesookwerkelijkvormeninhoudtegevenineenheldergeformuleerderichting.
Bijdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterishetbelangrijkdateenge-meentebestuurzichexplicietuitspreektoverenkelecrucialeaspectenvandefunctie:hetwerkterreinendeopdracht,depositieendeverantwoordelijkhedenendepersoneleenfinanciëlefaciliteitendiebijdefunctiehoren,opgrondvan
24
Vast te leggen in een functieprofiel1 Functieomschrijving: titel, opdracht en positie2 Aard, reikwijdte en thema’s van de adviesopdracht3 Benoemingstermijn4 Formele en praktische relatie tot ambtelijke dienst5 Relatie met College en Gemeenteraad
eenzogrootmogelijkeconsensusinRaadenCollege.Daarbijisookvanbelangdaterduidelijkheidisoverzijnbudgetendeinzetenmedewerkingvananderenvoorhetmakenvananalysesenvoordeuitwerkingvanzijnadviezen.
Eenstadsbouwmeesterishetmeesteffectiefalshijeenduidelijkgedefinieerde,integraleeninterdisciplinaireopdrachtheeft,metdedaarbijhorendeverant-woordelijkheden,bevoegdhedenenfaciliteiten.Binnendezepolitiekeopdrachtstelthijnaareigeninzichtprioriteitenvast,diekunnenwordenuitgewerktinbijvoorbeeldeenjaarprogramma,werkplannenenbeleidsadviezen.Destad-architectbesteedtdaarbijaandachtaanalleschaalniveausvanrelevanteruimtelijkeontwikkelingenenhijmoetdusookopregionaalenlandelijkniveaukunnenoperereningeïnstitutionaliseerdbestuurlijkoverleg,ofparalleldaaraanineigencontactenennetwerken.
Haarlems Dagblad, woensdag 16 januari 2008
25
Motieven bij het besluit tot benoeming
Zoverschillendalsdeuitwerkingvandefunctiequapositieenopdrachtkanzijn,zoverschillendzijnookdemotievenvaneengemeentebestuuromopditmomenttotdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterovertegaan.Indejaren‘90werddediscussiehierovergedomineerddooreenzekercynisme:isdehuidigepraktijkvandestadsontwikkelingnietveeltecomplex,veelteveelzijdig,enveelteveelafhankelijkgewordenvantoevalligecoalitiesenmachtsverhoudingenomeenstadsbouwmeesternogdeopdrachttekunnengevenvormtegevenaaneenminofmeergeobjectiveerderobuusteruimtelijkekwaliteitennaarruimtelijkesamenhangencoördinatietestreven?
13Opdit
momentzijnertochweergemeentebesturendiedebenoemingvaneenstadsbouwmeesternuttigennodigvinden;somswordtdaarmeeeenoudetraditievoortgezet,somsiserooksprakevaneennieuwekoersinhetruimte-lijkebeleid.
Erzijnverschillen,maarineencombinatievandevolgendefactoren,vindengemeentebesturen,metverschillendeaccenten,opditmomentsomstochweersolideargumentenomeenstadsbouwmeestertebenoemen.Ambities en traditiesAllereerstzijnerdeambitiesvaneengemeentebestuuromzoveelmogelijkwaarborgenintezetteninhunpolitiekeenambtelijkeorganisatieomruimte-lijkekwaliteitoplangetermijntewaarborgen.Eenstadsbouwmeesterkanéénvandiewaarborgenzijn:vanuiteenkritischeonafhankelijkeadviesrolkanhijwakenvoordeconsequentiesvanopportunistischecompromissen,enongezienekansengrijpenomvruchtbaarenproductiefintespelenwaardiezichvoordoen.
13“Destadsarchitect:relikwieuithetverledenofsupermanvoorbestuurlijkonvermogen“,C.JansenenV.Kompier,ArchitectuurLokaal,5/1994en:“Stadsarchitectenbestuurlijkecultuur”,J.E.Abrahamse,ArchitectuurLokaal6/1994
26
Sommigegemeentebesturenformulerendebehoefteaaneenstadsbouw-meesteropbasisvaneeneigenpolitiekprogramma,anderenontleneneenargumentatiejuistaanhetfeitdatereenlangetraditievanstadsbouwmeestersisgeweestwaaraandestadsteedsveeltedankenheeftgehad.Stedenmeteenambitieusruimtelijkbeleidenmethetexplicietedoelomophetterreinvanarchitectuurenstedenbouweenzekerereputatiehoogtehoudenkunnendaaraanargumentenontlenenomeenstadsbouwmeestertebenoemen.Niettoevalligzijndatvaakookdestedenwaardelaatstejareneenvormvanarchitectuurbeleidofeenlokaalarchitectuurcentrumtotontwikkelingkwam.
Onvrede over de resultaten van gangbaar beleidSindshetdualestelseldegemeentelijkepolitiekeverhoudingenheeftge-polariseerdwordtdetoonvanhetdebatoverderesultatenvanbestuurs-processensteedsscherper.Daarbijhoortsomsookforsekritiekopderesultatenvanruimtelijkbeleidopallerleiverschillendeaspecten.Hetkandaarbijoverallesgaan:resultatenvanhandhavinginhetreclame-beleid,overbelastingvanwoonbuurtendoorparkeerproblemen,eenzijdigewoningbouwopnieuwbouwlocaties,gebrekkigekwaliteitopnieuwontwikkeldebedrijventerreinen,stagnatieindebestemmingvanleegstaandebouwterreinen,geringesamenhanginhetfietspadennetwerk,middelmatigearchitectonischekwaliteitvannieuwbouwinverschillendesectoren,ofonduidelijkbeleidmetbetrekkingtotontwikkelingeninoudebinnensteden.Veelvandezethema’swordenbinnenmodernegemeentelijkedienstenfragmentarischenopbasisvanspecialisatiesbenaderdennietvanuiteensamenhangendevisieopruimtelijkekwaliteitvanverschillendebuurtenenwijken,deontwikkelingendaarinendesamenhangdievoorhetgeheelwenselijkzouzijn.Zo’nobservatiezouertoekunnenleidendateengemeentebestuurdewenselijkheidvaneenvasteadviseurformuleert,diejuistadviseertopbasisvanintegraliteitensamenhang,opbasisvanlangelijneninhetbeleidenopbasisvanrobuustekwalitatieveprincipes,verankerdinkaderstellendruimtelijkbeleid.
Verpersoonlijking van ruimtelijk beleidVeelgemeentelijkedienstenzijnanoniemeorganisatiesgeworden,waarineenpersoonlijkeagendaeneigenopvattingen,ervaringenenambitieseenonder-geschikterolspelen.Denadrukopprojectorganisatiebelemmertsomshet
27
zichtopdegrotelijnen,inruimtelijkezinènchronologisch.Inzo’norganisatiekaneenstadsbouwmeestereensamenhangend,motiverendeninspirerendverbandsmedendatmedewerkersnietalleenformeelenfunctioneel,maarvooralookvakinhoudelijkenideologischeenplaatsbiedtenhunbijdrageaanhetgeheelverduidelijkt.Bovendienkanhijwaardenformulerenwaaraandepolitiekzichkanvasthouden.Alsboegbeeldkanhijinspirerendzijnvoorzowelpoliticialshetambtelijkebedrijfenookvoordewereldbuitendelokalepolitiek.Indebenoemingvaneenstadsbouwmeesterkandebehoefteaaneenzekerpubliekdraagvlakvoordelokalestadsontwikkelingspolitiekgecombineerdwordenmeteenpolitiekeenambtelijkeidentiteit,juistinzijnpositievange-zaghebbendenonafhankelijkadviseur.
Prioriteit voor een specifieke opgave Insommigegemeentenisderolvanstadsbouwmeestergedefinieerdalscoördinatorengangmakervooreenheelspecifiekprobleem,bijvoorbeelddeinrichtingenhetbeheervandeopenbareruimte.Zo’nfunctiekangoeduit-geoefendwordendooreenonafhankelijkengezaghebbendvastadviseur,juistalshetdeopdrachtisomgebaandepadenteverlaten,coördinatietussenveelverschillendebetrokkenentebevorderenwaarmendatnietgewendis,ennieuwenormstellendeprincipesingangtedoenvinden.
Cobouw, 9 maart 2010
28
Een gemeenschappelijke agenda
Vanuithetvoorgaandeishetinteressantomteverkennenwelketakenkunnenhorenbijdeeerdergeschetstefunctieomschrijving,positieenopdracht.Eenstadsbouwmeesterkanvoorbestuurdersenambtenarenwaardevolzijnbinneneenintegralebenaderingvandevolgendewerkterreinenenthema’s:
• Ontwikkelenenuitwerkenvaneenruimtelijkeagenda• Borgingvanruimtelijkekwaliteit,architectonischènstedenbouwkundig.• Initiërenenstimulerenvaneenarchitectuurbeleid• Bevorderenvancoördinatievanruimtelijkbeleid
Ontwikkelen en uitwerken van een ruimtelijke agendaDestadsbouwmeesteradviseerthetgemeentebestuuroverderuimtelijkeontwikkelingvaneengemeenteindecontextvanregionaleontwikkelingenenlandelijkebeleidslijnen.Hijdientdaartoegoedopdehoogtetezijnvanderelatiestussenbeleidsambitiesopverschillendeniveausendeopgaven,knelpuntenenontwikkelingskansendiezichlokaalvoordoen.Destructuur-visie,dieinhetkadervandeWroalsbeleidsdocumentisvoorgeschreven,vormthierbijopditmomentvoordestadsbouwmeestereenuniekekansombeleidsprincipesteagenderenenteverankeren.
Daarbijkangedachtwordenaanonderwerpenals:• vormgevingenbeheervandeopenbareruimte,hetpubliekedomein;• duurzaamheidenklimaatbestendigheidalsargumentindestadsontwikkeling;• samenhangvanprojecteninderuimtelijkestructuurvandestadsplattegrond;• regionaleruimtelijkeplanvorminginrelatietotinfrastructuur,bedrijven
-
terreinen,woningbouwlocatiesenlandschapontwikkeling,desamenhanginlokalebeleidslijnenenregionaleontwikkelingen;
• ‘overproductie’,desamenhangtussenleegstandenprojectontwikkeling;• interdisciplinairontwerponderzoekbijprojectontwikkelingstimuleren,met
eenaccentopdestedenbouwkundigebetekenis(analyseenvisie)van(grote)projecten;
• het‘cultuurhistorischeargument’ingebiedsontwikkelingenproject-ontwikkeling;
29
• verdichtingsmogelijkheden;• principesvoorhetbeheerende(her-)ontwikkelingvannaoorlogse
woonwijkenenstedelijkevernieuwingsgebieden;• principesvoorhetbeheerendeontwikkelingvanhetgebouwdecultuur-
historischerfgoed.
Borging van ruimtelijke kwaliteit, architectonisch én stedenbouwkundigDestadsbouwmeesterspantzichinvooreeneffectieveborgingvanderuimtelijkekwaliteit,architectonischènstedenbouwkundig,vanallebelang-rijkeprojectenengebiedsontwikkelingenindegemeentewaarhijwerkzaamis.Dangaathetomdevormgevingvanenbijdrageaanhetwerkvandewel-stands-enmonumentenadviescommissie,omdewerkingvanbestemmings-plannenenbeeldkwaliteitplannen,enomdekwaliteitvansupervisie,project-begeleidingenuitvoeringsorganisatie.Vervolgenskanhijeenactieveadvies-rolspelenbijarchitectenselecties,Europeseaanbestedingenenproceduresbijaanbestedingen(Design&Construct).Waarmogelijkkunneninitiatievenwordengenomentothetorganiserenvanontwerpwedstrijden,prijsvragenenmeervoudigestudieopdrachten.
Initiëren en stimuleren van een architectuurbeleid Hetsuccesvanruimtelijkbeleidoplokaalniveauismedeafhankelijkvandepolitiekeenmaatschappelijkebelangstellingvoordetraditiesendeactueleontwikkelingeninarchitectuurenstedenbouw.Destadsbouwmeesterkandaaraaneenbijdrageleverendooradequateinformatieteorganiserenendoordiscussiesteinitiëren.Ditkanopveelverschillendemanieren:hetverzorgenvanpublicaties,tentoonstellingenenexcursiesoveractuelethema’senop-gaven,evaluatievanprestatiesinbijvoorbeeldscholenbouw,sportfaciliteitenofzorgcomplexen,informatievebijeenkomsteninlokalearchitectuurcentra.Eengemeentelijkarchitectuurbeleidkanookuitgewerktwordeninconcretebeleidsprincipesen–afspraken,bijvoorbeeldophetterreinvanarchitecten-selecties,beeldkwaliteitplannenenprogramma’svaneisenvoorbepaaldegebiedsontwikkelingen,meervoudigestudieopdrachtenvoorbepaaldeopgavenenondersteuningvaneenlokaalarchitectuurcentrum.
30
Bevorderen van coördinatie van ruimtelijk beleid Ruimtelijkbeleidisoplokaalniveaueenveelzijdigeengecompliceerdebeleids-sector.Hetiszowelindebeleidsvoorbereidingalsindebeleidsuitvoeringverdeeldoverveelverschillendelageneninstanties.Inpolitiek-bestuurlijkezinontbreektsomshetinzichtindelangetermijnendehoofdlijnenvanbeleid,ofbreedgedeelderichtinggevendeprincipes,diealsprincipiëleuitgangspuntenenafstemmingscriteriadienenvoorogenschijnlijkverschillendeenonafhanke-lijkebeleidsaspecten.Daarbijkunnensommigebelangrijkeruimtelijkeopgavennietbeperktwordentoteenbeleidsafwegingophetlokaleniveauvaneenafzonderlijkproject,somsmoetenjuistafwegingenwordengemaaktophethogereabstractieniveauvanregioofprovincie,landelijkofzelfsinternationaal.Eenstadsbouwmeesterkanhierineenrolinspelen,bijvoorbeelddoor:• communicatiemetrijk,provincie,stadsregio,buurgemeentenoverinont-
wikkelingzijndeplanologische-enstedenbouwkundigeplannenmedenaaraanleidingvanstructuurvisies;
• regulieroverlegmetsupervisorenenkwaliteitsteamsovergroteprojecten;• hetbewakenvankwaliteitsprincipesinlopendeprojecten;• adviserenoverbudgetten,dienoodzakelijkzijnvoorontwikkelingvannieuw
ruimtelijkbeleidenontwerponderzoek.
De wijk Kloosterveen in Assen kwam tot stand in samenwerking met stadsarchitect Wybe Nauta. Foto Rudy Leukfeldt
31
Derek Wentick, Baarn: ‘De macht van de wethouder is belangrijk. In Baarn hebben we een krachtige wethouder met een eigen politieke agenda. Hoe krachtiger de wethouder, hoe beter voor het stadsbestuur.’
Maarten Schmitt, ex-stadsstedenbouwer Den Haag:
‘Als stadsarchitect is het onontkoombaar om comp
romissen
te sluiten. Eigenlijk zijn er drie basisprincipes
voor
een stadsarchitect:
1) Niet de stijl van individuele projecten, maar
een
over koepelend kader, een context
2) Compromissen sluiten is een gegeven
3) De rest is afgeleide.’
Merce CapdeVilla, Rotterdam: ‘Een stadsarchitect is een vertaler van de dynamiek van de stad, maar weinig mensen snappen dat. Het gaat erom parels te rijgen, integrale programma’s te maken, coalities met sleutel-personen te sluiten (opdrachtgevers) en de relatie met het bestuur.’
Luuk Tepe, ‘Arnhem: Soms wil een wethouder zelf architect zijn, dan heb je er last van.’
32
Conclusies en aanbevelingen
De belangstelling voor de functie van stadsarchitect of stadsbouwmeester als vast adviseur met een brede opdracht komt voort uit een politieke en bestuurlijke behoefte aan eenduidig, deskundig, samenhangend en vasthoudend beleid in relatie tot een expliciete visie op ruimtelijke ontwikkelingen op lange termijn.
Aandachtspunten die ertoe kunnen bijdragen dat de stadsbouwmeester in zijn functie en opdracht de vaak hooggespannen verwachtingen kan waarmaken, zijn:
• Bijdebenoemingvaneenstadsbouwmeesterishetbelangrijkdateenge-meentebestuurzichuitspreektoverenkelecrucialeaspectenvandefunctie:hetwerkterreinendeopdracht,depositieendeverantwoordelijkheden,endepersoneleenfinanciëlefaciliteitendiebijdefunctiehoren,opgrondvaneenzogrootmogelijkeconsensusinRaadenCollege.Daarbijisookvanbelangdaterduidelijkheidisoverzijnbudgetendeinzetenmedewerkingvananderenvoorhetmakenvananalysesenvoordeuitwerkingvanzijnadviezen.
• Eenstadsbouwmeesterishetmeesteffectiefalshijeenduidelijkgedefini-eerde,integraleeninterdisciplinaireopdrachtheeft,metdedaarbijhorendeverantwoordelijkheden,bevoegdhedenenfaciliteiten.Binnendezepolitiekeopdrachtstelthijnaareigeninzichtprioriteitenvast,diekunnenwordenuitgewerktinbijvoorbeeldeenjaarprogramma,werk-plannenenbeleidsadviezen.Destadarchitectbesteedtdaarbijaandachtaanalleschaalniveausvanrelevanteruimtelijkeontwikkelingenenhijmoetdusookopregionaalenlandelijkniveaukunnenoperereningeïnstitutionaliseerdbestuurlijkoverleg,ofparalleldaaraanineigencontactenennetwerken.
• Vandoorslaggevendbelangisdatdestadsbouwmeesterinstaatisenderuimtekrijgtomkritischeanalysestemakenvancrucialeprocessenennieuweopgavenvoorgemeentelijkbeleid,daarovereigeninitiatievenkannemen,waarmeedebeleidspraktijkopeenhogerniveaukanwordengebracht,opbasisvaneenstevigeendoeltreffendecoördinatievanallebetrokkenen,zo-danigdatdaareenstimulansvanuitgaatomdegesteldedoelenenambitiesookwerkelijkvormeninhoudtegevenineenheldergeformuleerderichting.
33
Stadsbouwmeester in Haarlem
Sinds 1 maart 2008 heeft Haarlem bij collegebesluit geen stadsarchitect meer, maar een stadsbouwmeester. Direct na zijn aantreden heeft de stadsbouw-meester het college geadviseerd om:
• de welstand-monumentencommissie te transformeren naar een Advies-commissie Ruimtelijke Kwaliteit (ARK) met extra bevoegdheden (zie notitie ‘van Welstand naar ARK’)
• de welstand-,monumenten nota te evalueren en op te nemen in een ‘nota ruimtelijke kwaliteit’, waarin primair een stadsbrede visie en ambitie op ruimtelijke kwaliteit wordt beschreven, met daarin op genomen het Haar-lems architectuurbeleid
• gebiedsvisies / 25 plangebieden/ te laten opstellen aan de hand van een innovatief participatieproces (o.a. met de gemeenteraad) op basis van en als actuele uitwerking van de vastgestelde structuurvisie 2020.
Deze drie voorstellen zijn middels nota’s aan het college en de raad aan-geboden vastgesteld en intussen uitgevoerd (1) of in uitvoering (2+3).Van de stadsbouwmeester wordt verwacht dat hij bijdraagt aan kwaliteits-bevordering op het brede terrein van stedenbouw, architectuur, erfgoed en openbare ruimte. Kwaliteit ontstaat uit een goed georganiseerde samen-werking tussen bestuur, ambtenaren en opdrachtgevers. Kwaliteits bewaking betekent in die zin vooral het vormen van een verbindingsfunctie tussen deze partijen. In de enge zin vraagt dit om stimuleren en coördineren van kwaliteit bij grote projecten. In brede zin betekent dit stimuleren, toetsen en inspireren, op het brede terrein van de inrichting van de ruimte van de stad als geheel (stedenbouw, architectuur, openbare ruimte). Voorts gaat het om het ver-vullen van een sturende en verbindende functie tussen de diverse ontwerp disciplines en partijen in de stad (sterke externe oriëntatie). Om die redenen was het gewenst een stadsbouwmeester te contracteren die drager is van het ruimtelijk kwaliteitsbeleid met bijzondere bevoegd heden en vanuit die hoedanigheid adviseur is van het college van burgemeester en wethouders. Om de verbrede opdracht te accentueren en om historische re-denen heeft het college besloten om Max van Aerschot m.i.v. 1 maart 2008 te benoemen tot stadsbouwmeester van Haarlem.
Voor meer info zie: www.stadsbouwmeesterhaarlem.nl
34
Amsterdamsevaart, Haarlem (ca. 1930). Het terugbrengen van de Amsterdamsevaart met haar oorspronkelijke kwaliteit is één van de aandachtspunten van de stadsbouwmeester van Haarlem. Foto Gemeente Haarlem.
Stationsplein Amsersfoort. De werkelijkheid waarmee stadsarchitect Noud de Vreeze aan de slag gaat. Foto Noud de Vreeze.
35
Roombeek, Enschede. Ton Schaap werd in Enschede aangesteld als stadsstedenbouwer, omdat de wethouder het belang opmerkte van een consequente stedenbouwkundige visie op de planontwikkeling van Roombeek. Foto Architectuur Lokaal.
Vogelwijk, Arnhem. Na inmenging van stadsbouwmeester Luuk Tepe. Foto Luuk Tepe.
36
Martin Hagreis, Oss: ‘Ik heb extreem veel ruimte. Oss is een echte SP-stad. dan wordt de vraag alleen maar belangrijker: wat is de ambitie van het College?’
Tjerk Ruimschotel, Groningen:
‘In Groningen is sprake
van een diep in de genen gebeit
elde lange termijnvisie
op de stad. Dat maakt bewust v
an de inbreuken daarop.
Zoals bijvoorbeeld de nieuwe s
tadstram door de binnen-
stad. Hij is te groot, maar mo
et wel komen. De bereik-
baarheid van de binnenstad is
essentieel.’
Maarten Schmitt, ex-stadsstedenbouwer Den Haag: ‘Ik deed zelf nauwelijks architectenselecties. Liever niet zelfs. Dat is meer iets voor de opdracht-
gevers (ontwikkelaars en woningcorporaties). Mijn focus
ligt bij de opgave, en die goed te formuleren. Goede
uitgangspunten geven in principe elke architect het
juiste houvast.’
Wybe Nauta: ‘Ik mag me overal mee bezig houden, maar of dat zinvol is betwijfel ik. Het is een kwestie van kansen zoeken, in elke stad worden kansen gemist. Ik heb geen macht. Wel invloed. Maar dat merk je soms pas achteraf. En je moet natuurlijk wel prioriteiten stellen.’
37
Stadsarchitect in Delft
Delft krijgt een stadsbouwmeester, maar wat hij zal gaan doen en onder welke voorwaarden is aan het nieuwe college. Architectuurcentrum TOP/Delft Design nam vast een voorschot op de invulling van zijn functie in een zinderend debat. ‘Dáár hebben we geen stadsbouwmeester voor nodig!’
AlruimeenhalfuurvooraanvangvanhetdebatstroomtdefoyervanhetonderkomenvanarchitectuurcentrumTOP/DelftDesignlangzaamvol.StrakswordthiergediscussieerdoverdevoorsentegensvaneenstadsarchitectinDelftendatdebatvoorzietduidelijkineenbehoefte.WiekRöling(stads-architectvanHaarlem,1970-1988enDonaldLambert(stadsstedenbouwervanLeiden,2001-2007inLeiden)namendeuitnodigingvanhetarchitectuurcentrum,omhunervaringentedelen,graagaan.
ErnstDamen,fractievoorzittervandePvdAendrijvendekrachtachterdekomstvaneenstadsarchitect,heefterzinin.Hoewelzijnpartijbijdegemeente-raadsverkiezingenterugvielvan11naar6zetels.D66deformatiegesprekkenleidtenhetnieuwebestuurnognietbekendis,isvoorhemééndingzeker.Destadsarchitectkomter,wantvoordeverkiezingenisdemotievanDamenhierovermetgrotemeerderheidaangenomen.Hoehetverdergaat,isbewustaanhetnieuwecollegeovergelaten.Datmoetzichbuigenovervragenoverdefunctievandestadsarchitect.Watwordtdienstaak,wiestelthemaanenwelkepositiekrijgthij?Hoewordtderelatiemetdewelstandscommissieendeafdelingstedenbouwwaarnogveelontwerperswerkzaamzijn?Hoeveeldagenindeweekgaathijaanhetwerk?
Damenisbenieuwdwatdaaroverdemeningenzijnvandeburgers,externedeskundigenenambtenaren.Daarkanhetdebatvanavondmeerduidelijkheidovergeven.Zelfheefthijdaarwelideeënover.‘Destadsarchitectmoetiniedergevalonafhankelijkzijnendirectachterdewethouderopereren.Hijmoethetbestuuradviseren,bijvoorbeeldoverdeuitvoeringvande
pR
ak
tijk
38
structuurvisie,hetcreërenvanonderlingesamenhang,enhetdebatindestadbrengen.Eigenlijkmoethijdestadmooierenbetermaken.’Hetligtindelijnvanzijnverwachtingendateencommissiewaarininiedergevaldewethouderenhethoofdvandeafdelingstedenbouwzittinghebben,zichbuigtoverdevraagwiedefunctiezoukunnenvervullen.EnofdieEuropeesmoetwordenaanbesteed(ziekaderoppagina41).Nietiedereenblijktovertuigdvandenoodzaakvaneenstadsarchitect.ErikPasveer,hoofdvandestedenbouwkundigedienstinDelft,verteltvooraan-vangvanhetdebat:‘Eenpaarjaargeledenhebbenweonsarchitectuurbeleidlatendoorlichten.Toenbleekdatweheelveeldingenalbestgoeddoen.Ikbenzekerniettegendekomstvaneenstadsarchitect,maarikvraagmewelafwathijzoumoetendoen.Datmoetwelheelduidelijkzijn,wantzondermandaatenzonderopdrachtkanhijnietwerken.’
JaspervanZwol(TOP/DelftDesign)zetaanhetbeginvandeavonddezakennogeensopeenrijtje.Eenstadsarchitectkanbijdragenaanhetstimulerenvandebatenarchitectuurbeleid,hijkanzorgenvooreenbetereensnellereafwikkelingvanbouwprojectenenzijnwerkkanleidentoteenhogerearchi-tectonischeenstedenbouwkundigekwaliteitvanDelft.Alshemdatallemaallukt,zoudatkunnenleidentoteengroteresamenhangindestad.HijkanbovendienaandachtvragenvoornieuweopgaveninDelft,zoalsdubbelgrondgebruikencollectiefparticulieropdrachtgeverschap.Daarstaattegen-overdathetiemandmoetzijndiezichnietregenteskopstelt,nietteauto-noommoetwerkenendegemeentelijkedienstenmoetkunnenaansturen.Enhijmoetuiteraardbetaalbaarzijn.
UitdeinleidingenvanWiekRölingenDonaldLambertblijktaldirectdateenstadsarchitectaanstellenmaatwerkis.Detegenstellingenintaakopvattingkunnenbijnanietgroterzijn.AlsRölingzegtdateenstadsarchitectnatuurlijkindewelstandscommissiemoetzitten(maarnietalsvoorzitter),reageertDonaldLambertalsdooreenwespgestoken.‘Ikhebhetmeegemaaktdatmijnontwerpwerdgoedgekeurddoordestadsarchitect,endatdiezelfdestads-architecthetplanafkeurdealslidvandewelstand!’AlsLambertuitlegtwaar-omhetvanbelangisomnietmeerdan1,5dagperweekopniet-permanente
39
basistewerken,isRölinghetdaarpertinentnietmeeeens.‘Eenstadsarchitectmoetzichvolledigkunnenrichtenopzijnfunctie.Ikwaser70uurperweekmeebezigendannogluktehetnietomallestedoen.’EnterwijlRölingdemoeilijkeontwerpopdrachtendiegeenenkelearchitectvoorzijnrekeningwildenemen,zelfonderhandennam,hieldLambertzichvooralbezigmeteenselectaantalprojectenophoofdlijnen.Tochvindenzijelkaarindegepassio-neerdeovertuigingdateenstadsarchitectbijdraagtaandekwaliteitendesamenhangineengemeente.
Indezaalisdatnoggeenuitgemaaktezaak,endegemoederenlopenhoopop.OpvallendisdateenHaagsedelegatienaarhetdebatisgekomenomuitteleggenwaaromeenstadsarchitectgeengoedideeis.AstridKeers,ex-directeurvandeDienstStedelijkeOntwikkelinginDenHaagsteltonomwonden:‘Ikbentegeneenstadsarchitect.Zo’nfunctiecreëerteenextraconflictmogelijkheid.Hetisbeteromdestedenbouwkundigedienstteversterken.’ZijwordtdaarinbijgevallendoorEnnoEbels,momenteeléénvandedriehoofdontwerpersvandiezelfdedienst:‘Jestelteenstadsarchitectaanalshulpmotorophetmomentdaterietsmisis.Zo’nfunctiezoujenietmoetenwillen.Alsjedattochdoet,moetjeenormveelprotocollenopstellenomconflictentevermijdenendeuithollingvandebestaandeorganisatietegentegaan.’Maardatisdantochvooraleengevolgvaneenverkeerdorganisatiemodel,nietvandefunctieopzichzelf,betoogtDamen:‘InDenHaaghaddestadsstedenbouwereendubbel-roldieinzichzelfconflictueuswas.Hetverenigenvaneenonafhankelijkefiguuréneenaanstuurdervaneendienstinéénpersoonisinbeginsellastig.MaarinHaarlemziejenubijvoorbeelddateenstadsbouwmeesterookeenbindendefactorkanzijn.Nietalleenopambtelijkniveau,ookalspersonificatievanhetarchitectuurdebatindestad.’
AlsRölingdaaraantoevoegtdateenstadsarchitecterookisomdewethouderbetertelatenbegrijpenwaarhijmeebezigis,slaatdevlamopnieuwindepan.Pasveerschietovereind:‘Datbestrijdik!Daarisdestedenbouwkundigedienstvoor!Alsweietsverkeerdhebbengedaandeafgelopenjaren,danhoorikdatgraagendanverbeterenwedat.Maardaarhebbenwegeenstadsbouw-meestervoornodig.’
40
WaarishijinDelftdanwelvoornodig?Hijkanzichalsombudsmanprofileren,klinktuitdezaal.‘Enhijkanzichgaanbemoeienmetdekwaliteitvandeopen-bareruimte,deuitvoeringsfasevancomplexeprojecten,ofzakenwaardestedenbouwkundigedienstnietaantoekomt’,vindtPasveer.‘HijmoetzichsterkmakenvoorhetDelftDesignCenterendatalspodiumgebruikenvoordebatendebrugnaardeburger’,denktDamen.AanheteindvandeavondfilosofeertPasveer:‘Hetaanstellenvaneenstads-architectmoetenwealseenavontuurzien.Wegaanhetgewoonproberen.Misschienglijdenweonderwegweleensuit.Wezienwel.’EndatkomtaardigindebuurtvanwatDamenvoorafgaandaanhetdebatvertelde:‘Ikgeloofindetoegevoegdewaardevanzo’nfunctie,maarhetisnietaanmijomdein-vullingvanzijnwerkzaamhedentebepalen.Debestemanieromhemintezetten,hebbenwenognietscherp.Hetiseenongrijpbaaravontuur,misschienzelfseenrisico.Maarwehebbenweleenstadsarchitectnodig.’
Indira van ’t Klooster (Architectuur Lokaal)
41
Het contracteren van een stadsbouwmeester
Er zijn twee manieren om een stadsbouwmeester te contracteren. Gaat het om een gemeentelijke functie? Dan kan de gemeente een arbeidsrechtelijk contract voor bepaalde tijd afsluiten. Gaat het om een onafhankelijk, ex-tern adviseur? Dan is er sprake van dienstverlening. Dit laatste kan beteke-nen dat de werving van de stadsbouwmeester aanbestedingsplichtig is. Een voorbeeld is de aanstelling van de stadsbouwmeester van Amersfoort, die is aanbesteed met een Europese procedure.De Europese aanbestedingsplicht geldt wanneer het gaat om een opdracht-waarde van tenminste � 193.000 voor de totale periode van de dienst-verlening. Maar ook onder dit drempelbedrag is aanbesteding op grond van gemeentelijk aanbestedingsbeleid in veel gevallen noodzakelijk. Dat kan vervelend zijn wanneer de gemeente al een kandidaat op het oog heeft, want het is niet toegestaan om een aanbestedingsprocedure naar een bepaalde kandidaat ‘toe te schrijven.’ Ook lijkt het niet mogelijk om af te zien van een aanbesteding op grond van zwaarwegende artistieke rede-nen. Het is praktisch onmogelijk om aan te tonen dat het absoluut nood-zakelijk is de beoogde kandidaat aan te stellen. Immers, het is onwaar-schijnlijk dat er in heel Europa slechts één architect beschikbaar is die aan de gewenste kwaliteiten voldoet.
Voor meer informatie: Architectuur Lokaal, www.arch-lokaal.nl
42
Stadsbouwmeesters in Nederland
Hetaanstellenvaneenstadsbouwmeesteriseenlocaleaangelegenheid.Deomstandigheden,aandachtspunten,opgaveenrelatiemetderegioverschillenpergemeente.Daaromverschiltookdeinvullingvandefunctieendebenamingvanstadsbouwmeesterpergemeente.Hierondereenaantalvoorbeeldenvanlocaleinvullingvandetaken,enhetprofielvaneenstads-bouwmeester.
OV
eR
ZiC
Ht
GEMEENTERAAD
COLLEGEB&W
GEMEENTESECRETARIS
STADSBEHEER STADSONTWIKKELINGSTADSBALIE
GRIFFIE
CONCERNCONTROL
DIRECTIE DIRECTIEDIRECTIE
MANAGEMENTCONTROL STADSARCHITECTMANAGEMENTCONTROL
BEDRIJFSBUREAU MANAGEMENTCONTROLBELEIDENCONTROL
BELEIDENPROJECTEN ONTWIKKELINGENSTRATEGIEPUBLIEKSBALIE
SAMENLEVINGENWIJKZAKEN RUIMTELIJKEPLANNENSERVICECENTRUM
BRANDWEERENSTADSTOEZICHT REALISATIE
VASTGOED
UITVOERING
Organogram gemeente Assen
43
Amersfoort NouddeVreeze,stadsarchitect
• In functie sinds september 2008 (Extern, 0,4 fte, drie jaar)
• Aangesteld door de Raad voorgedragen door het College van B&W
• Functie vastgelegd in het Raadsbesluit
• Over opvolging is niets vastgelegd
• De gemeente Amersfoort heeft geen formeel architectuurbeleid
O p d r a c h t
NouddeVreezeisalsstadsarchitectaangesteldomdekwaliteitensamenhang
tebewakenbijbijzondereprojectenindestad.Tegelijkertijdfungeerthijals
autoriteitbijdeontwikkelingvanprojecten.HijisadviseurvanhetCollegevan
BurgemeesterenWethouders.DeVreezedraagtbijaanmeningsvormingen
standpuntenindeGemeenteraad,leverteenbijdrageaandestructuurvisieen
heeftinvloedopdeontwerpkwaliteitvanenkelegrootstedelijkeprojecten.
Hijlevertschriftelijkeadviezenenbijdragenaanprojectteams.
Uit:CDA-amendement,‘Stadarchitectuur’,Amersfoort14november2006:
De stadsarchitect zou “…initiatieven moeten nemen om het stedenbouwkundig
niveau en de beeldkwaliteit te waarborgen en zelfs verder uit te bouwen op de
belangrijkste arealen van de stad. Het formuleren van adequaat beleid met
passende instrumenten zien wij als belangrijke onderdelen van deze functie. (…)
Betrokkenheid bij de gemeente is essentieel, maar externe expertise en een on
afhankelijke geest is tevens vereist. (…) Een ‘stadsarchitect’ laat zich qua functie
wellicht nog het meest vergelijken met de functieomschrijving van de Rijksbouw
meester, namelijk het adviseren van de regering over het architectuurbeleid en de
rijkshuisvesting.” *
r e l a t i e s
Derelatiemethetgemeentebestuurendepolitiekverantwoordelijkenformu-
leertDeVreezealsinformeelenadhoc.Derelatiemetdeafdelingstedenbouw
is,opbasisvanprojecten,intensiefmaaradhoc.Hetzelfdegeldtvoorderelatie
metdewelstandscommissie.DeVreezeheefthetinitiatiefgenomenomte
44
verkennenofdeagendaendesamenstellingvandewelstandscommissie
verbreedkanwordentoteenAdviescommisievoorRuimtelijkekwaliteit,zoals
eerderinbijvoorbeeldDenHelder,Hoorn,Apeldoorn,Maastricht,Leidenen
Haarlemisgebeurd.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e
Intensieverecommunicatiemethetcollegeoverdeprogrammeringende
principesvanstedelijkeprojecten.
a c t u e l e O p g a v e n
• Samenhangindevormgevingvandeopenbareruimtelangsderadialenvan
destad;
• RuimtelijkerelatietussenEemplein,Zonnehof,Stationspleinenhetoude
stadscentrum;
• KopvanIsselt:binnenstedelijkherstructureringsgebied;
• Hogeweggebiedalsgrootsteprojectinhetherstructureringsprogramma
voornaoorlogsewoonwijken;
• Principesvanstedenbouwkundigeverkavelingenindedeelprojectenvan
‘Amersfoortvernieuwt’,deherstructureringvannaoorlogsewoonwijken;
• Structuurvisie;
• Dewerkingvandebeschermingvandehistorischebinnenstad.
* “ABC, agenda beleid en communicatie van de stadsarchitect van Amersfoort”, N. de Vreeze,
uitgave Gemeente Amersfoort november 2008
45
Arnhem LuukTepe,stadsbouwmeesteropenbareruimte
• In functie sinds 1 januari 2007 (Vast, vier jaar)
• Aangesteld via het College van B&W
• Functie vastgelegd in aanstellingsbrief van het College
• Functie is permanent, maar wordt geëvalueerd
• Verschuiving in functie: van aandacht voor detail-niveau (verrommeling)
naar visie niveau (vormingverbinding tussen projecten, opschaling naar
stadsregio, verbreding openbare ruimte naar economie, woon milieus en
mobiliteit). Daarnaast ontstaat er een groeiende deelname in Q-teams.
• De gemeente Arnhem heeft geen architectuurbeleid
O p d r a c h t
‘Helponsdestadmooitemaken’.Hetgaatvooralomhetstimulerenvaneen
beterekwaliteitvandeopenbareruimtemetnamemetbetrekkingtotbeelden
belevingskwaliteit.DittrachtTepetebereikendoorinhoudelijkeadvisering,
aanpassingvanontwerpprocessenendooreenmentaliteitsveranderingbij
betrokkenmedewerkerstebewerkstelligen.Tepelevertnieuwaangelegde
openbareruimtesmeteenhogerebeeld-enbelevingskwaliteitdanvoorheen.
DaarnaastzorgtTepeervoordatdeopenbareruimteookinanderestedelijke
thema’sonderdeaandachtwordtgebrachtzoalseconomischeontwikkeling,
woonmilieus,mobiliteitsopgaven,betrokkenheidvanbewoners.
UitfunctiedocumentgemeenteArnhem:
De stadsbouwmeester adviseert over de strategische richting m.b.t. de beeld
kwaliteit van de openbare ruimte van de stad op basis van een integraal visie en
benadering, neemt initiatieven, stimuleert, enthousiasmeert en coördineert de
stadsbrede benadering van de beeldkwaliteit van de openbare ruimte, bewaakt
en monitort het vastgestelde beleid m.b.t. de integrale beeldkwaliteit, inter
venieert en/of stuurt zonodig bij. De stadsbouwmeester werkt veelal gemeente
breed en dienstoverstijgend.
46
r e l a t i e s
DerelatiemethetgemeentebestuuromschrijftTepealsinformeelenlosjes.
InArnhemiserraadsbredesteunvoorverbeteringvandeopenbareruimte.
VoorTepeisderelatiemetinternemedewerkers,directeurenenbijvoorbeeld
woningcorporatiesbelangrijker.Derelatiemetdeafdelingstedenbouw,in
Arnhemdeafdelinglandschapenstedenbouw,isintensiefengoed.Hijheefter
voorgewaaktdater‘dubbel-opsofcompetentie-strijd’ontstaatbinnende
afdeling.Watdeafdelingstedenbouwenlandschapdoet,doethijniet.Infeite
helptTepedeafdelingdaarwaarnodig.Derelatiemetdewelstandscommissie
daarentegenissummier.Ookhiergeldtgeen‘dubbel-ops’:watwelstanddoet,
doetTepeniet.Zijnrolisnietzozeertoetsendmaarmeerinitiërendenstimulerend.
r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e n
SteunvandirectieenbetrokkenwethoudersachtTepevancruciaalbelang.
Ditisookaanwezig.Daarnaastisovertuigingskracht,gezag,diplomatieenslim-
heidvangrootbelangomoptimaaltekunnenfunctioneren.Tepemerktopdat
werkenmetherkenbarebeeldenhierineenbelangrijkesuccesfactorisgebleken.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s
‘Ditzelfdewerkdoenvooranderesteden,eenverdereverbredingenopschaling
vandeopenbareruimte,deopenbareruimtemeerbenaderenalsonderdeel
vanstedelijkeopgaven.Mobiliteitsopgavenbeterintegrerenindeopenbare
ruimte.Suprematievanverkeerverminderen.Zelfontwerpen.Ikbennaastmijn
werkvoorArnhemalszelfstandigadviseurwerkzaam’.
a c t u e l e O p g a v e n
• BetereorganisatorischeinbeddingvandeafdelingVerkeerindegemeentelijke
organisatie;
• Beeldkwaliteitalseenvanzelfsprekendonderdeelneerzetteninwerkwijze
gemeentelijkingenieursbureau;
• Verkeers-enmobiliteitsprojectenbeterinpassenintotaleopenbareruimte;
• Gemeentelijkwoonbeleidverbredenmetopenbareruimte;
• ArnhemseervaringenbenuttenvoordehelestadsregioArnhem-Nijmegen
Q-teamsRijnboogenSchuytgraaf;
• Inhoudelijkeadviseringbijlopendeopenbareruimteprojecten.
47
Assen WybeNauta,stadsarchitect
• In functie sinds 1 april 2006 (Vast, 1 fte)• Aangesteld door directeur Stadsontwikkeling namens het College van B&W• Functie vastgelegd in Functieboek *• Begonnen als ambassadeur voor Ruimtelijke Kwaliteit en Integraal Werken
(op voorlichtings- en informatiebijeenkomsten) en werkt nu meer als diplomaat (achter de schermen)• Voorzetting van de functie gebeurt op basis van evaluatie• De gemeente baseert haar beleid op de toekomstvisie “Assen Koerst” dat
zich richt op ruimtelijke kwaliteit en een welstandsnota die de kaders zijn voor de welstandscommissie en de ontwikkeling van de stad (Asser School).
O p d r a c h tZorgenvoorcontinuïteitensamenhangtussenhedenentoekomstinderegio.Hetaccentvandefunctieligtopderuimtelijkekwaliteitinbredezin.Denadrukligtopstedenbouwkundeenheeftvandaaruitraakvlakmetarchitectuur(annexwelstandsbeleid).
UitfunctieboekgemeenteAssen:“Door initiatieven, advisering en communiceren mede vormgeven aan de ontwikkeling van de stedenbouwkundige omgeving en het ruimtelijk beleid van Assen”.
Hoofdtaken 1 Initieert op instigatie van bestuur, MT en/of marktpartijen vanuit specifieke
beleidsdocumenten, politieke programma’s en eigen ruimtelijke en stedelijke inzichten en vanuit initiatieven van marktpartijen plannen voor ontwerpers;
2 Communiceert over de ruimtelijke kwaliteit in en extern door middel van informatiebijeenkomsten, symposia, fora en kwaliteitsteams;
3 De stadsarchitect kan ingeschakeld worden in projectgroepen van grootschalige/complexe stedenbouwkundige importantie.
Nautalevert(beleids)adviezen,interneadviezenoverprojectplannen,beeld-kwaliteitsplannen,beleidsnota’s,overlegreactiesopprovincialeplannen,regio-naleplannenen(incidenteel)plannenbuurgemeenten.Hijleverteenbijdrageaanmeningvorminginprojectgroepenenbeleidsgroepen.Hijdraagtbijaaninformatieenvoorlichtingsbijeenkomstenenaandekennisopbouwbinnende
48
organisatie.Enhijbiedtondersteuningaanpublicatiesdiedeaandachtvoorruimtelijkekwaliteit,kennisvandestadenhistorischbesefondersteunen(b.v.LuchtfotoboekvanAssen,HistorischeAtlasvanAssen,bijdragenaanOpenMonumentendage.d.)
r e l a t i e sAfhankelijkvandepolitiekeagendaisderelatiemethetgemeentebestuurinformeel.MetCollegeledenisveelvuldigeninformeelcontact.MetdeafdelingStedenbouwheeftNautaeengoedeinformelerelatie.Hijparticipeertnietstructureelinprojecten.Eerderisersprakevaninformeel‘sparren’.NautarichtzichverderophetstedelijkenetwerkGroningen-Assen.Hijisdeschakeltussendeambtelijkeorganisatievan2provinciesen12gemeenten(contactberaad).Derelatiemetdewelstandscommissieiswisselend.Dewelstandscommissieadviseertoverafzonderlijkebouwplannen.WaardewelstandscommissiesamenhangtussendeprojectenwaarneemtzorgtNautavoorafstemming.Bijmeningsverschillenishijsomsintermediairnaardeeigenorganisatie.
r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nNautamagzichinprincipeoveralmeebezighouden,maarofdateffectiefisbetwijfelthij.Hetisvolgenshemeenkwestievankansenzoekenenprioriteitenstellen.Nautaheeftgeenmachtspositie.Datvindthijheelbelangrijkvoordeinvullingvandefunctie.Hetgaathemominspirerenenovertuigen.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘BijdrageleverenaandekwaliteitvandegebouwdeomgevinginAsseninbredezin.Eenstadsarchitectmoetzichnietalleenopafzonderlijkeprojectenrichtenmaaropdearchitectuurvandestadalstotaal.Danispersoonlijkafficherennietaandeorde.Hetgaatomeenintegralebenadering,omsamenhangensymbolischelijnen’.
a c t u e l e O p g a v e n
• Structuurvisie;
• Uitwerkingvanstedelijketransformatiegebieden;
• DepositievanAsseninderegio.
49
BorseleMaartenWillems,kwaliteitscoördinator
• In functie sinds 1 april 2005 (Extern,1 dag per 2 weken, vier jaar)• Aangesteld via het College van B&W • De functie lijkt stevig verankerd. Willems is de 3e of 4e kwaliteitscoördinator.
De gemeente werkt aan een nieuwe functieomschrijving waarbij de opdracht van de kwaliteitscoördinator verder wordt uitgewerkt. Gedacht wordt aan een functie waarbij de kwaliteitscoördinator ook een rol gaat spelen bij de welstandsbeoordeling. Willems probeert steeds vroeger bij het ontwerpproces betrokken te worden.
• De gemeente Borsele heeft een architectuurbeleid
O p d r a c h tHetbewakenvanderuimtelijkekwaliteitvandegemeente.Deopdrachtspitszichtoeopdegebouwdeomgeving.Dekwaliteitscoördinatorheeftalstaakomindeplanvoorbereidingdebeeldkwaliteittebewakenenindeuitvoeringsfasetezorgendatdegeplandekwaliteitookwordtuitgevoerd.Daarnaastvervultdecoördinatoreenrolbijdeontwikkelingvanspecifiekeplannenwaarruimtelijkekwaliteiteenafzonderlijkthemais.Ookishijnauwbetrokkenbijdeinvullingvancompletebestemmingsplannenofafzonderlijkebouwlocaties.Deaspectendiehijtoetstbetreffenzowelstedenbouwkundige,alswelstandseisen.Voordezebouwplannenishijookdegenedievaststeltofindividuelebouw-plannenaandekwaliteitscriteriavoldoen,voordatformelewelstandstoetsingplaatsvindt.Tenslottewordthijbetrokkenbijhetopstellenvanbeeldkwaliteit-plannenendeafstemminghiervantenaanzienvandeopenbareruimte,zoalsstraatwerk,straatmeubilairenbeplanting.Hetgaatinditalleshoofdzakelijkomstimuleren.
r e l a t i e sEriseenlangdurigeenproductievewerkrelatiemethetgemeentebestuur.Willemskenthetgebiedgoed,omdathijalvoor2005actiefwasindewelstand.HetisvolgensWillemsvanessentieelbelanghetwerkgebiedoptimaaltekennen.Hoeiseenbepaalderuimtelijkestructuurenruimtelijkekwaliteitontstaan?DegemeenteBorselewerktvoornamelijkmetexterneadviseurs.Binnendediverseafdelingenzijnwerkgroepenopgericht,dieineenzovroegmogelijkstadiumbijdeontwikkelingvaneenstedenbouwkundigplanwordenbetrokken.Dooreenintegralemaniervanwerkenontstaanplannendiebreedgedragenworden.
50
Watderelatiemetdewelstandscommissiebetreft.EenopdrachtgeverwerktinoverlegmetWillemsaanhetplan.Vervolgensgaathetplannaardewelstandwaarvoorhijeventueeleenbemiddelenderolheeft.
r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nHetisvolgensWillemsdekunsteenklimaatteontwikkelen,waarbijkwaliteitvanzelfsprekendwordt.Daarnaastgaathetomhetcontinuezoekennaarintegraleoplossingen.Inditkaderorganiseertdegemeenteexcursiesnaarvoorbeeldprojecten.RondomdeEUaanbestedingvandeverbouwingvanhetgemeentehuisinBorseleisbijvoorbeeldeenexcursiegemaaktnaardevernieuwbouwvanhetgemeentehuisinOsswaarbijhijalsarchitectbetrokkenis.OmmeervattekrijgenophetbouweninlandschappelijkwaardevollegebiedeniseenexcursiegemaaktnaarInselHombroich.Opditmomentzietmeneenenormedrangtothetrealiserenvandertigerjarenarchitectuur.Omdezeredeniseenbezoekgebrachtaaneenaantalkarakteristiekeprojectenuitdezebouwperiode.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Ikprobeertestimulerenonderanderedoorplaatselijkearchitectenuittedagen.Maarookdoortebevorderendatarchitectenuitanderedelenvanhetlandhiernaartoewordengehaald’.
a c t u e l e O p g a v e n
• Verbouwingvanhetgemeentehuis;
• Inbreidingslocatiein s/Heerabtskerke,hiervoorishetnoodzakelijkeengrootbedrijfteverplaatsennaareenlandschappelijkwaardevolgebied;
• Nieuwewoningbouwinhetkleinschaligecentrumwaarruimtevoorisontstaandoorverplaatsingvaneensupermarkt;
• Uitbreidingmonumentalegereformeerdekerk.WillemsonderzoektsamenmetdeopdrachtgeverendeRijksdienstvoordeMonumentenzorgdemogelijkhedenenbereidtdearchitectenselectievoor.
51
EnschedeTonSchaap,stadsstedenbouwer
• In functie sinds 2004 (Extern, 1 dag per week) • Aangesteld op verzoek van wethouder Roelof Bleker. De wethouder merkte
bij Roombeek het belang op van een consequente stedenbouwkundige visie op de plantontwikkeling.
• Over opvolging is niets vastgelegd. De positie is redelijk verankerd. Schaap vermoed dat ze hiermee doorgaan, want het blijkt te werken, deze functie levert een bijdrage.
• Ontwikkeling in functie: van experiment naar vanzelfsprekende rol.
O p d r a c h t’Lastigeprojectenvlottrekkenendeafdelingstedenbouweennieuwontwerp-elangeven’.Erlageenheelgedegenwelstandskader,maardatistoetsendenachteraf.WatjevolgensSchaapmoethebbeniseenstedenbouwkundigplandatdeopenbareruimteendebouwopgaveintegreert.InEnschedeismendeafgelopenvijfjaartoteenvisieopdebinnenstadgekomen.Schaapgeeftaandatditdusnietietsiswathijalleenheeftgemaakt,maarhetiswelmetendoordefunctievanstadsstedenbouwerontstaan.
r e l a t i e sVolgensSchaapisvijfdagenperweekvoordezefunctienietnodig,maartweezougoedkunnen.Hijisvanmeningdatjebijmensenbinnenmoetkunnenlopen.Hiervoorishetdanwelbelangrijkdatjeervoldoendebent.HijwerktdirectvoorhetCollegeenindirectvoordeRaad.Eriseengoedeverstandhoudingmetdewethouder.OokheefthijcontactmetdeRaadomplannentoetelichten.Schaapisdeaanjagervandedienststedenbouw,maarhijgeeftgeenleidingaandeafdeling.MetdewelstandscommissieheeftSchaapgeenformelerelatie.Hijgaatergeregeldnaartoeomdathijhetbelangrijkvindtomhentezienentehoren.‘Alsjekanpratenkanjehetplanbetermaken,danwordthetleuk’.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Ikbenvooralgeïnteresseerdindichte,stedelijkegebieden.Ikwilermijnenergieinstekendathetdaargoedkomt’.
a c t u e l e O p g a v e nDeintegratievanhetziekenhuisendespoorzoneindestadzijnbelangrijkeop-gavenvoordekomendetijd.VerderishetvoorstedenalsEnschedebelangrijkdatdestadinbeeldkomtalswoonplekvoordetopvandemarkt.
52
GroningenTjerkRuimschotel,supervisorstedenbouwNiekVerdonk,stadsbouwmeester
• Tjerk Ruimschotel is sinds 2001 in dienst, vanaf 2004 supervisor stedenbouw (Vast, 10/10 fte) Niek Verdonk is sinds 2004 in functie (Vast, 06/10 fte)• Beiden aangesteld door het College van B&W• Functies vastgelegd in een B&W- besluit• Sinds hun aanstelling heeft zich geen ontwikkeling of verschuiving in de
functie voorgedaan. • Over opvolging is nog niets vastgelegd. Dit manco, zoals Tjerk Ruimschotel
het noemt, zal in de actualisering van de Architectuurnota worden recht-gezet.
O p d r a c h tDeopdrachtvandesupervisorstedenbouwiszorgdragenvoorstedenbouw-kundigekwaliteitopalleschaalniveaus.Hijisverantwoordelijkvoorhetwel-stands-enhoogbouwbeleidentroubleshooterbijstrategischebouwplannen.Desupervisorlevertbeleidsnota’sophetgebiedvanhetwelstandsbeleid,hoogbouwbeleid,stedenbouwkundigeplanneninclusiefplannenvoordebeeldkwaliteitenhetpubliekedomein.Daarnaastdraagthijzorgvooropleidingsbegeleiding.Deopdrachtvandestadsbouwmeesterishetstimulerenvandekwaliteitvandearchitectuur.Destadsbouwmeesterisverantwoordelijkvoorhetarchitec-tuurbeleidinhetalgemeenendeproductievanarchitectuurinhetbijzonder.Hijleverteenbeleidsnotaophetgebiedvandearchitectuurenadviezenmetbetrekkingtotarchitectenkeuze.Hijneemtdeelaanbeoordelingscommissiesvoormeervoudigeopdrachten.
r e l a t i e sZoweldesupervisorstedenbouwalsdestadsbouwmeesterhebbeneeninformeel,intensiefenbetrokkenrelatiemethetgemeentebestuur.Metdewethouderismaandelijksoverleg.DeseniorstedenbouwkundigontwerpervandeafdelingStedenbouw(inGroningen:heetdeafdelingRuimtelijkePlannen)isooksupervisorstedenbouw.DestadsbouwmeesterheefteenautonomepositiebinnendedirectieStadsontwikkeling.Derelatiemetdewelstandscommissie,datviadebeleidsnota’sverloopt,ervaartdesupervisorstedenbouwalsinformeelenindirect.Destadsbouwmeesterheeftgeenzittingindewel-standscommissie.
53
r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nRuimtecreëertdesupervisorstedenbouwdooraansluitingtezoekenbijdeactorenenwensenvananderen.Daarnaastdoorruimtevooranderentecreëren,waardoorruimtevooreigenbelangenontstaat.‘Maardatalles’,zosteltTjerkRuimschotel,‘nietaltijd,enniettegenelkeprijs.’Hetgaatomeenintelligente,werkbaremixvan“freischwebendeIntelligenz”enmetbeidebenenopdegrondteblijven.Destadsbouwmeestercreëertruimtedoorhetonderhoudenvanintensiefcontactmetdegemeentelijkeprojectleiders,directeuren,particuliereneninstitutioneleopdrachtgeversenarchitectenuitdestadendaarbuiten.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e sTjerkRuimschotel:‘Defunctie(s)minofmeeroverbodigmakendoordatruimtelijkekwaliteitindemeestbredebetekenisvanhetwoorddeplannenenrealisatiesvolledigdoordrenkt.’NiekVerdonk:‘Depositievanhetontwerpenversterken.Zowelbinnendeambtelijkeorganisatiealsbijalleanderebijdestadendestadsontwikkelingbetrokkenen’.
a c t u e l e O p g a v e n
• Binnenstad:GroteMarkt-Forumgebouw,aanlegtramlijnen;
• BedrijventerreinWestpoort;
• Eemskanaalzone;
• Hoogbouwadviesgroep;
• ZuidelijkeRingweg;
• Manifestaties:IntenseLaagbouwenJongerenhuisvesting.
54
HaarlemMaxvanAerschot,stadsbouwmeester
• In functie sinds maart 2008 (Extern, vier dagen per week, drie jaar)• Aangesteld via het College van B&W met telkens een verlenging • Functie is vastgelegd in een overeenkomst met het stadsbestuur • Anders dan zijn voorgangers is Max van Aerschot niet benoemd tot stads-
architect, maar tot stadsbouwmeester• Op voorstel van de stadsbouwmeester is een nota Ruimtelijke Kwaliteit in
ontwikkeling waarin onder andere ambities ruimtelijke ontwikkeling en architectuurbeleid worden vastgelegd. Hiermee wordt tevens voldaan aan
welstandsnotaverplichting.
O p d r a c h tDewijzigingvanstadsarchitectnaarstadsbouwmeesterbetekentruimerebevoegdheden,eenbredereopdrachteneenactievererol.DestadsbouwmeesteradviseerthetCollegevanB&WendeCommissieWelstandenMonumentenbijvraagstukkenrondstedelijkeontwikkeling,overruimtelijkekwaliteit,overtoetsingvanruimtelijkekwaliteit(welstand)enisinhoudelijkadviseurvandeambtelijkeorganisatie,tewetenstaffunctieafdelingruimtelijkbeleid.
r e l a t i e sDerelatiemetgemeentebestuurisformeelenintensief.DestadsbouwmeestermaaktinHaarlemdeeluitvandestafwethouderenruimtelijkbeleid.Hijheeftfrequentbilateraleafsprakenmetdirectieenafdelingmanagers.WatbetreftderelatiemetdeafdelingstedenbouwgeeftVanAerschotaandathijeenstaffunctievervultbijafdelingruimtelijkbeleidenhijregelmatigover-legheeftmetafdelingmanagers.DeHaarlemsewelstandscommissieisperjuli2008opvoorstelvanVanAerschotopgeheven.Deformelewelstandstoetsinggebeurtnuambtelijk,dooréénoftweepersonen,voorwatbetreft“kleine”plannen.DaarnaastkentHaarlemnueenAdviescommissieRuimtelijkeKwaliteitwaarvoorVanAerschothetformatgeschrevenheeft.DoelvandezecommissieisvroegtijdigoverhetleeuwendeelvandeRuimtelijkeOrdeningsprojectentekunnenadviseren.DeHaarlemsenotaRuimtelijkeKwaliteitisbovendieneensoort‘bidbook’voorallebouwplannnenenomschrijfttevensdeambitiesvandestadmetbetrekkingruimtelijkeontwikkeling.Datgecombineerdmetdeinhoudelijkevoorbesprekingindezecommissielevertindepraktijkopdatplannenbijdeaanvraagvandebouwaanvraagmeestalhamerstukkenzijn.
55
r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nParticipereninallegelederenvanwijkniveautotdirectie-organisatieenbovendienzichtbaarzijn.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Verwachtingenmanagenenvoldoenaanenhalenvangeformuleerdeopdracht’.
a c t u e l e O p g a v e n
• OpenbaarVervoerenbereikbaarheid;
• Verdichting/compactestad;
• Grootschaligeopenbareruimteprojecten;
• Deruimtelijkekwaliteitopinfrastructuur;
• Stadsentree’s(oost-,noordzijde);
• DepositievanHaarleminderegio,MRAendeRandstad;
• Aandachtvoormonumentenbeleid.
56
HaarlemmermeerFredKaaij,stadsarchitect
• In functie sinds 1998 (Vast)• Aangesteld via het College van B&W• Functie is officieel vastgelegd en wordt jaarlijks beoordeeld in de directie. • Sinds zijn aanstelling is zijn functie altijd redelijk stabiel geweest.
‘Het ene College is intenser dan het andere’. • De gemeente Haarlemmer heeft geen vastgesteld architectuurbeleid.
O p d r a c h tDeopdrachtkomtneerophetstimulerenvankwaliteitophetgebiedvanarchitectuur,stedenbouw,landschapsarchitectuurenbeeldendekunst.Ditdoorindeprocesseneenroltespelenenditooknaarbuitentebrengeninsymposia,publicatieseninterviews.Daarnaastishijbetrokkenbijarchitectenkeuzes,Europeseaanbestedingen,heefthijzittinginQ-teamsensuperviseerthijgroteprojecten.Kaaijlevertveelalgeensolowerken,maareindproductenwaarbijhijwaaktoverkwaliteitofbeeldkwaliteit.HijheefteenbijdragegeleverdaanpublicatieszoalshetVinexmagazineenhetboekoverHaarlemmermeersebruggen.Ookwijkendiehijsuperviseerdenoemthijeindproducten.
r e l a t i e sAfhankelijkvanhetprojectisderelatiemethetgemeentebestuurlosjesenintensief.Hijheeftgeenvastgestelderelatiemetdeafdelingstedenbouw.Voordewelstandscommissieishijadviseur.
r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nIsvolgensKaaijvooraleenzaakvantactischmanoeuvreren.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Altijdgaantotzoveralshetkan’.
a c t u e l e O p g a v e nOpgaveninveelschalenvanomgelegdeA9totWestflank.
57
OssMartinHagreis,stadsontwerper
• In functie sinds februari 2008 (Vast)• Functie vastgelegd in functieprofiel• Over opvolging is niets vastgelegd • De gemeente Oss heeft een architectuurbeleid.
O p d r a c h tDestadsontwerperisgevraagdenongevraagddirectadviseurvoorhetCollegeB&W.Defunctieisonderdeelvanhetstrevennaarruimtelijkekwaliteit.Hetopstellenvanhetarchitectuurbeleidbehoortdatéénvanzijntaken.
r e l a t i e sDerelatiemethetgemeentebestuurisindepraktijkveelaldirect,informeelenintensief.Zijnrolbehelsthetinhoudelijkaansturenvandeontwerpersopdeaf-delingenstedenbouw,landschapenopenbareruimte.DaarnaastisHagreisvoorzittervanhetwekelijksontwerpersoverleg.MinstenséénkeerpermaandheeftHagreisoverlegmetdeCommissieRuimtelijkeKwaliteit.Hijagendeertonderwerpenenbrengtkadersinvanopgaven.Hagreisis‘verbindingsofficier’tussendeambtelijkeorganisatieendeCommissieRuimtelijkKwaliteit.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Creërenvancondities,waarbijmetliefde,zorgvuldigheidenkennisontworpenwordtaanstadenregio.Delatomhoog!!!’
a c t u e l e O p g a v e n
• VisieStadscentrum;
• Opgavenstadscentrum:DeWalmetV&DenTBL(TitusBrandsmaLyceum);
• Spoorzone;
• GroteKerkenFraterstuin;
• TalentencampusenSibeliuspark;
• Herontwikkelingziekenhuisterrein;
• WegvandeToekomst,Visiebuitengebiedenstrategischewoningbouw-opgave(locatiesna2015)
58
SneekFransTolsma,architect/projectleiderTonnyDouma,architect/stedenbouwkundige/projectleider
• Beiden aangesteld door het College van B&W• Functies vastgelegd in P&O-functieboek• Omdat de gemeente Sneek wellicht na fusie van vijf gemeenten per 2011 een
regiegemeente wordt, is de toekomst van de stadsarchitect onzeker. • De gemeente Sneek heeft een architectuurbeleid.
O p d r a c h tFransTolsmaenTonyDoumahebbennaasthetvormgevenvangebouwen,bruggenenstedenbouwkundigeplannendeopdrachtsupervisietevoerenoverarchitectonischeenstedenbouwkundigeprojecten.Zijzittenindiverseproject-groepenenzijnbetrokkenbijhetopstellenvanhetarchitectuurbeleid.
r e l a t i e sDerelatiemethetgemeentebestuurisintensief.TolsmaenDoumahebbeneenbreednetwerkopgebouwdbinnenhetbestuur.Erisveelvuldigsprakevante-rugkoppelinginportefeuillehouderoverlegenbeidennemendeelaanderaads-commissievergaderingen.Derelatiemetdeafdelingstedenbouwisgoed.DegemeenteSneekheefteenafdelingOntwerp&Realisatie.Deafdelingste-denbouwvalthieronder.WatbetreftderelatiemetdewelstandscommissieishetzodatdegemeenteSneekvoorbijzondereprojectenzogenaamdewel-standkwaliteitsteamsheeftaangesteld.Beidennemenzittingindezeteams.
r u i m t e c r e ë r e n O m O p t i m a a l t e k u n n e n f u n c t i O n e r e nVoorwaardeomoptimaaltekunnenfunctionerenisvolgensTolsmaenDoumaomalssupervisorbinnendeambtelijkeorganisatieonafhankelijktekunnenopereren.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e sFransTolsmaenTonyDouma:‘Geengenoegennemenmetmiddelmaat,strevennaarkwaliteit.Gedrevenheidbinnenhetvakgebied,collega’sinproject-groepenenthousiasmeren’.
a c t u e l e O p g a v e n
•Restauratie/nieuwbouwstadsstins;
•Restauratie/nieuwbouwcentrumvoordekunsten;
•Herindelingvandebinnenstad.
59
ZwijndrechtMarcelvanDijkenArieHuisman,beleidsontwikkelaars
• Marcel van Dijk is in functie sinds 1990 (Vast, fulltime) Arie Huisman is in functie sinds 1991 (Vast, fulltime) • Het beleid op dit terrein is jong en nog in ontwikkeling. Beiden staan aan het
begin van een nieuwe, meer integrale manier van werken. • Er is geen formeel beleidskader dat alle aspecten van het architectuurbeleid
samenvat. In het verleden werkte de gemeente vooral vanuit losse plannen, w.o. beeldkwaliteitplannen. Het beleid was nogal impliciet, gefragmenteerd. Met de integrale werkwijze wordt geprobeerd aan samenhang te werken, ook op de langere termijn.
O p d r a c h tVanDijkenHuismanproberenalsgeheugenenalsgewetentefunctioneren.Alsbeleidsontwikkelaarszijnzijopveelniveausinzetbaar:bijdeformuleringvanhetalgemeenbeleid,maarookopprojectniveau.Deformeletaakomschrij-vingvindenzijnietzobelangrijk.Hetgaatervolgenshunomdatjedekanskrijgtomopallerleiniveausaankwaliteittewerken.
r e l a t i e sEriseengoederelatiemethetgemeentebestuur.Hetwerkvandebeleidsont-wikkelaarspastgoedindeprioriteitendiehetCollegestelt.Aandeanderekantgevenzijaandathetlangetermijnbelangaltijdmoeilijkligtineenpolitiekeomgeving.Dekerntaakvandebestuurderisomafwegingentemaken.Hetbelangdatzijbepleiteniserééntemiddenvananderebelangen.VanDijkiszelfbeleidsontwikkelaarstedenbouw.Samenborgenzijkwaliteitindestructuurvisieenbestemmingsplannen.Maartegelijkertijdbenadrukkenzijdathetuiteindelijkvooralomkennisengeheugengaat.Zowerkthetbijvoor-beeldinjevoordeelalsdewethouderstedenbouwkundigeisenerambtenarenzijndielanggenoegmeedraaien.Zewerkensamenmetdewelstandscommissie.Hetstrevenis,omineenvroegstadiumoverlegtehebbenoverplannen.VanDijkbeperktzichmeestaltothettoelichtenvandestedenbouwkundigeaspecten.
p e r s O O n l i j k e a m b i t i e s‘Watwijdoenberustmedeopeenpersoonlijkeinvullingvanonzefunctie.Maarhetisnietietsdatjealleendoet.Hetisgoeddatweerallebeivanuitonzeeigenplekaantrekken.Jekuntelkaaraanvullenenscherphouden.Misschien
60
zoujehetmet3of4mensenmoetendoen.Verder:geschiedenisisbelangrijkvoordeidentiteitvandeplek,maarjemoeteenmaniervindenomookruimtetemakenvoornieuweelementen’.
a c t u e l e O p g a v e nVolgensVanDijkenHuismanbiedtdeeconomischecrisiskansenomietsbijzonderstedoenmetlocatieswaardeaanlegvanbedrijventerreinenwordtuitgesteld.HetbedrijventerreinBakesteinisvolgensheneensucces,maarerisonderschatdatzo’nnieuwelocatieoudeterreinenkanleegzuigen.Verderzienzijneenuitdagingomeenoplossingtevindenvoordegroeiendevraagnaarprivéruimte,dieeendruklegtophetcollectievebelang.Envragenzijzichafhoeomtegaanmetdeschaalvergrotingvanbijvoorbeeldevenementen.
61
Een netwerk van bouwmeesters
Ditboekroeptgemeentenenprovinciesopom,innavolgingvanhetrijk,stadsbouwmeesterseenherkenbarepositietegevenbinnendeorganisatie.ZoalsdeRijksbouwmeestervanuitdevakinhoudenvanuithetontwerpmee-denktoverruimtelijkeinrichtingsplannen,zozieikeenzelfdetaakweggelegdvoorstadsbouwmeestersenprovincialebouwmeesters.Nietbelerend,maarcollegiaal,adviserendenstimulerendindemeestzuiverevorm.Daarmeebedoelikonafhankelijk,deskundig,enthousiastendoorvakinhoudgedreven!
Metdedecentralisatievanzoveeltakenenbevoegdhedennaargemeentenenprovincies,iserbehoefteaaneenonafhankelijkedeskundigedieallesectoraleruimtelijkeplannenenprojectenvisualiseert,integreert,enopzijneffectentoetstomtekomentotdieplannendieinzijngeheeldoordachtzijn.Alswealdieplannenrealiseren,hoegaatdaterdanuitzien?Wordtdatdestaddiewemetelkaarwillenhebben?Leverenalleruimtelijkeplanneneensfeereneenstedelijkheidopdiewijmetelkaarnastreven?Ditzijnbijuitstekdevragenenopdrachtendieaanbouwmeestersvoorgelegdkunnenworden.
Hetiseenzoektochtnaardewijzewaaropeenbouwmeesterbinnenzijneigencontexthetbesttotzijnrechtkankomen.Hetismaatwerkpergemeente.Omelkaardaarbijtehelpen,biedikaanbijwijzevanstart,omhetnieuweelanvandestadsbouwmeestersteondersteunen,entehelpeneennetwerkoptebouwenvanbouwmeestersbinnendeoverheidslagen.HierbijmaakikgraaggebruikvandedienstenvanArchitectuurLokaal.Ukuntopmijrekenen!
Liesbeth van der Pol
Rijksbouwmeester
Mei2010
na
WO
OR
D
62
Literatuurlijst
“ABC,agendabeleidencommunicatievandestadsarchitectvanAmersfoort”,N.deVreeze,GemeenteAmersfoort,november2008
“C.B.vanderTak,Stadsarchitecttussenmodernismeentraditie,1929-1945”,M.CramerenA.Groot,UitgeverijTOTH,Bussum2007
“DenHaag,MaartenSchmitt”,MaartenSchmitt,010UitgeversRotterdam,2009
“DegroteuitlegvanAmsterdam.Stadsontwikkelingindezeventiendeeeuw”,J.E.Abrahamse,UitgeverijToth,Bussum2010
“Destadsarchitect:relikwieuithetverledenofsupermanvoorbestuurlijkonvermogen“,C.JansenenV.Kompier,ArchitectuurLokaal5/1994
“DestadsarchitectvanHaarlem”,ThijsAsselbergsin:Architectonischekwaliteitalsopdrachtvooropenbaarbestuur,NAi,Rotterdam1991
“DeRijksbouwmeesters,tweeeeuwenarchitectuurvandeRijksgebouwen-dienstenzijnvoorlopers”,C.vanderPeetenG.Steenmeijer,Uitgeverij010,Rotterdam1995
“FunctievanStadsarchitectopz’nretour”,BinnenlandsBestuur,28oktober1994
“Noodzakelijk,maarrisicovolavontuur:stadsbouwmeesterinDelft”,Indiravan’tKlooster,ArchitectuurLokaal71/2010
“Stadsarchitectenbestuurlijkecultuur”,J.E.Abrahamse,ArchitectuurLokaal6/1994
63
“Timmermeester,opzichterofarchitect”,WimdeWagt,GemeenteHaarlem,1993
“Stadsarchitectinstedenbouwjungle”,C.Overdijk,BinnenlandsBestuur,september2009
“Watdoetdestadsarchitect?Eenlandelijkeinventarisatie”,Indiravan’tKlooster,ArchitectuurLokaal52/2006
“Wandelendarchitectuurbeleid.StadsarchitectinHaarlemmermeer”,Indiravan’tKlooster,ArchitectuurLokaal56/2006
“ZeseeuwenstadsarchitecteninHaarlem.,WimdeWagt,GemeenteHaarlem,2009.Geactualiseerdeuitgavevan“Timmermeester,opzichterofarchitect?”(1993).
64Vijfhuizen, Haarlemmermeer. Stadsarchitect Fred Kaaij was supervisor over deze wijk. Foto Architectuur Lokaal
65Vijfhuizen, Haarlemmermeer. Stadsarchitect Fred Kaaij was supervisor over deze wijk. Foto Architectuur Lokaal
Nieuwdorp, Borsele. Voormalige kerkgebouw verbouwd tot vijf appartementen. Kwaliteitscoördinator Maarten Willems ontfermt zich over de beeldkwaliteit in planvoorbereiding en uitvoeringsfase. Foto Maarten Willems.
Heinkenszand, Borsele. Voordat formele welstandstoetsing plaatsvindt toets kwaliteitscoördinator Maarten Willems of voldaan is aan de kwaliteitscriteria. Foto Maarten Willems.
66
Bijlage1
Gemeente
Gemeente AlmereWiny Maas, StadsarchitectMVRDV ArchitectenSchiehaven153024ECRotterdamT010-4772860Eoffice@mvrdv.nl
Gemeente Amersfoort Noud de Vreeze, Stadsarchitect Postbus40003800AEAmersfoortT033-4694665Easg.devreeze@amersfoort.nl
Gemeente Alphen aan de Rijn Gunnar Daan, Coördinerend architect stadscentrumRopsterwei59137RHOosternijkerkT0519-242262Einfo@gunnardaan.nl
Gemeente Arnhem Luuk Tepe, Stadsbouwmeester Openbare Ruimte [email protected]
Gemeente Assen Wybe Nauta, StadsarchitectPostbus300189400AAAssenT0592-366214Ew.nauta@assen.nl
Gemeente Best Cornelis van de Ven, Stadsbouwmeester Begijnenhof4-65611ELEindhovenT040-2507700Ecees.van.de.ven@vfo-arch.nl
Gemeente Borsele Maarten Willems, Kwaliteitcoördinator Architectenbureau De Twee Snoeken Postbus6595201AR‘[email protected]
Gemeente Den Haag Hans Kuiper, Hoofd afdeling Stedenbouw [email protected]
Gemeente Deventer Jan Nakken, Stadsontwerper [email protected]
Gemeente EnschedeTon Schaap, Stadsstedenbouwer [email protected]
OnderstaandeadressenlijstisonderanderegebaseerdopeenlandelijkeinventarisatievanArchitectuurLokaalin2009.Aanvullingenofcorrectieskuntudoorgevenaanmaaike.vanbeusekom@arch-lokaal.nl
67
Gemeente GroningenNiek Verdonk, Stadsbouwmeester Postbus70819701JBGroningenT050-3679111En.verdonk@roez.groningen.nl
Gemeente Groningen Tjerk Ruimschotel, Supervisor stedebouw Postbus70819701JBGroningenT050-3678111Et.c.ruimschotel@roez.groningen.nl
Gemeente HaarlemMax van Aerschot, Stadsbouwmeester GedempteOudeGracht45-472011GLHaarlemT023-5113990Emaerschot@haarlem.nl
Gemeente Haarlemmermeer Fred Kaaij, Stadsarchitect [email protected]
Gemeente HengeloWim Oosterhuis, Seniorstedenbouwkundige Postbus187550AAHengeloT074-2459802 [email protected]
Gemeente HilversumHans Ruijssenaars, Supervisor wijk Liebergen Hans Ruijssenaars architectenBarentszplein71013NJAmsterdamT020-5304830Einfo@ruijssenaars.nl
Gemeente LeidenMaarten Schmitt, Stadsstedenbouwer [email protected]
Gemeente Midden-Delfland Roel Bakker, Supervisor Harnaschpolder/Lookwest BGSV bureau voor stedebouw, [email protected]
Gemeente Oss Martin Hagreis, Stadsontwerper [email protected]
Gemeente Rotterdam (ds+V)Mercè de Miguel i Capdevila, Inhoudelijk hoofd stedenbouw Postbus66993002ARRotterdamT010–[email protected]
Gemeente Sneek Tonny Douma, Architect, stedenbouwkundige/ projectleider [email protected]
Gemeente SneekFrans Tolsma, Architect/ projectleider [email protected]
Gemeente Valkenburg aan de Geul Wiel Arets, Stadsarchitect [email protected]
68
Gemeente Zwijndrecht Marcel van Dijk en Arie Huisman, Beleidsontwikkelaars Stedenbouwkundig beleid & ontwikkelingPostbus153330AAZwijndrechtT078-6206615Emdijk@zwijndrecht.nl,[email protected]
Provincie
Groningen Theo Hoek, Provinciaal Bouwmeester Postbus6109700APGroningenT050-3164865Et.hoek@provinciegroningen.nl
Noord-HollandMiranda Reitsma, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke KwaliteitPostbus30072001DAHaarlemT023-5143618Ereitsmam@noord-holland.nl
OverijsselHilde Blank, Atelierleider Atelier Overijssel, werkplaats voor Ruimtelijke Kwaliteit BVR adviseurs [email protected]
Utrecht Han Lörzing, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke KwaliteitDorpsstraat1bPostbus1153980CCBunnikElorzing@kwaliteit-in-utrecht.nl
Zuid-Holland Eric Luiten, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit [email protected]
Rijk
Atelier Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol, Rijksbouwmeester Postbus20952,IPC4202500EZ‘[email protected]
Atelier Rijksbouwmeester Wim Eggenkamp, Rijksadviseur voor het Cultureel erfgoed Postbus20952(ipc420)[email protected]
Atelier Rijksbouwmeester Yttje Feddes, Rijksadviseur voor het LandschapPostbus20952(ipc420)2500EZDenHaag [email protected]
Atelier Rijksbouwmeester Ton Venhoeven, Rijksadviseur voor de Infrastructuur Postbus20952(ipc420)2500EZDenHaag [email protected]
Spoor
Bureau Spoorbouwmeester Koen van Velsen, Spoorbouwmeester Postbus20383500GAUtrechtT030-2353704
69
Maarten Schmitt, ex-stadsstede
nbouwer Den Haag:
‘Een stadsarchitect is archite
ctuurbeleid. Ook als
er geen architectuurnota is. H
ij bepaalt hoe de stad
eruit ziet, hij verbeeldt en ve
rwoordt visies.’
Ton Schaap, Enschede: ‘Het probleem met de Nederlandse stedenbouw van de laatste decennia is, dat het publieke domein inmiddels wordt bepaald door technici (zoals verkeerskundigen) en anderzijds door ontwikkelaars en architecten die vooral naar losse gebouwen kijken. Die technici raken ook nog eens steeds verder gespecialiseerd. Niemand houdt in de gaten of je ook prettig rondwandelt in het resultaat. Daarom is het zo belangrijk dat er nu in Enschede over het geheel wordt nagedacht. Ik ben van mening dat een stad zelf zijn openbare ruimte moet ontwerpen.’
70
Maarten Schmitt, ex-stadsstedenbouwer Den Haag: ‘Het gemeenschappelijk kader voor stadsarchitecten is stedenbouwkundig. Zijn aandacht mag niet teveel naar architectuur gaan. Het moet gaan over context, niet over stijl. Een stadsarchitect moet kaders bepalen, dat kan hij als hij weet wat de opgave is.’
Over de OPDRACHT die de stadsbouwmeesters
hebben meegekregen:
In Oss: organiseren van ruimtelijke kwaliteit
In Amersfoort:
kralen rijgen, samenhang tot stand brengen
In Arnhem: stadsbreed stimuleren van openbare ruimte
(beeld en belevingskwaliteit)
In Assen: continuïteit/samenhang tussen heden en
toekomst en de regio
In Groningen:
stedenbouwkundige kwaliteit op alle
schaalniveaus
In Rotterdam:
strategisch verantwoordelijke voor alle
inhoudelijke bijdragen van de dienst, voorin
het proces. Kwaliteit bewaken, sturen,
ontwikkelen en uitvoeren.
71
Bijlage2:verslag van de bijeenkomst op 30 september 2009
Superman in de stad #130 september 2009, BNA Amsterdam
De eerste bijeenkomst van Superman in de stad vond plaats in Amsterdam. Een gezelschap van stadsarchitecten, stadsbouwmeesters en belanghebbenden uit heel Nederland vergaderden op verzoek van de BNA op hun hoofdkantoor, onder voorzittersschap van Maarten Schmitt, voormalig stadsstedenbouwer van de gemeente Den Haag. Deze eerste bijeenkomst was bedoeld om een ruimtelijke en strategische agenda op te stellen voor een tweede bijeenkomst op 28 oktober 2009.
Inleiding‘Ikbenblijdatjulliebestaan!’,zolietLiesbethvanderPolhetgezelschapweten.DeRijksbouwmeesterwasinhaarsoortgelijkerolalsadviseurvanhetRijkmeteengevoelvan‘onefamilyaffair’naardebijeenkomstgekomen.AlsRijksbouw-meesterbenadrukteookzijhetbelangvanhetbestaanvandestadsarchitectenhetbelangvandergelijkebijeenkomst.‘Hoemeerweelkaargoedwetentevinden,hoebeterwegezamenlijkaankwaliteitkunnenwerken.’Erzijnnaarhaarideeteweinigonafhankelijkestrijdersvoorderuimtelijkekwaliteit.Maaromhetallerbestevanontwerpersintekunnenzetten,moetvolgensdeRijksbouwmeesterookhetbestevandebestuurlijkemogelijkhedennaarbovengehaaldworden.Hetisvolgenshaareengedeeldementaliteitdiedestads-architectsamenbrengt.Dezementaliteitmoetingezetwordenomhethelekwaliteitsbestelbinnengemeente,provincieenrijk,maarookbinnenonder-
72
nemingenkrachtbijtezetten.Tegelijkertijdmoetrekeninggehoudenwordenmetveranderingeninhetopdrachtgeverschap(bijvoorbeeldDBFMO)enveranderingenindeopgave.Hetwerkvandearchitectenhetmakenvankwaliteitisalsgevolghiervannietmeerhetzelfde.Hetisbelangrijkditnietalseenprobleemtezien,maaralseennieuwgegeven.
AlsaanzettotdediscussieverteldeninitiatiefnemersMaxvanAerschotenNouddeVreezeoverhunrolenpositiealsstadsarchitect.Openenbevlogensprakenzijoverhunambities,maarmaaktenzijookhunzorgenenonzeker-hedenkenbaar.MaxvanAerschotwerdinHaarlemin2008aangesteldalsstadsbouwmeesteromdathetCollegemeerregiewildevoerenopderuimte-lijkeontwikkelingenindestad.ZijnbelangrijkstetaakishetCollegeadviserenoverstedelijkeontwikkeling,ruimtelijkeordeningenruimtelijkekwaliteit.HijheefteenonafhankelijkeinhoudelijkepositiebinnendenieuweafdelingStedenbouwenOntwerpvandegemeenteHaarlem.Dezeonafhankelijkheidachthijvangrootbelangvoorzijnfunctionerenalsstadsbouwmeester.AndersdanNouddeVreezestaatMaxvanAerschot‘opdeschoudersvanzijnvoor-mannen’(Haarlemkenteentraditievanzeseeuwenstadsbouwmeestersvan
Noud de Vreeze, Max van Aerschot en Liesbeth van der Pol. Foto Architectuur Lokaal.
73
LievendeKeytotenmetJoopSlangen,ennuMaxvanAerschot).MaarnetalsbijNouddeVreezeginghetnietallemaalvanzelfbijdegemeenteHaarlem.WaarNouddeVreezemoetwerkenmeteenafdelingwaarhetbeleidsgeheugenverwaarloosdisendedeskundigheidontbreekt,heeftMaxvanAerschotdegemeentezovergekregendebenodigdedeskundigheidteexploiteren.MaxvanAerschotbenadrukthoebelangrijkhetisomvooralookdeopdrachtgeverzelfdevraagtestellenwelkerolzijzienvooreenstadsbouwmeester.Zijnrolomschrijfthijalsregisseurensoufleur.Hetgaatvolgenshemom‘souflereninplaatsvanmeesterzijn’.Ditervaarthijdanookalshetmeestlastigeinzijnfunctie:‘alsontwerpermoetjeindezepositieafstandhouden’.
NouddeVreezewerdeveneensin2008aangesteldalsstadsarchitectinAmersfoort.Zijnfunctieishetgevolgvaneeninitiatiefvandegemeenteraad,diedebehoeftehadaaneenpersoondiezichopeenallesomvattendewijzezoubemoeienmetdearchitectuurendestedenbouwvandestadendiebe-leidzouontwikkelenomdekwaliteitdaarvanteverbeteren.IntegenstellingtotMaxvanAerschotishijaangestelddoorderaad.HijervaarthetmomenteelalseeneenzamepositieenheeftsterkdebehoefteominAmersfoortduide-
Luuk Teepe, Koen van Velsen, Hans Ruijssenaars, Fred Kaay en Wybe Nauta. Foto Architectuur Lokaal.
74
lijkheidtekrijgenenduidelijkheidtegevenoverzijnrolalsstadsarchitect.Helemaalnudoordeeconomischecrisisveelprojectenzijnstilgelegd.InAmersfoortontbreekt,integenstellingtotHaarlem,eengoedeonder-steunendeorganisatieenhetnodigedraagvlak.‘Jemoetjeopdrachtgeverlerenkennenenhijjouomelkaartekunnenwaarderen’,steltNouddeVreeze.MaxvanAerschotbevestigtdatbetrokkenheidnodigisomdelokalepolitiektebegrijpen.Eenstadsbouwmeestermoetterreinveroverenenzichalshoedervanhetinitiatiefopstellen.Maariserruimteomzelfinitiatieftenemen?Moetdieruimtegebodenworden?
Wat is een stadsarchitect/wat heeft hij nodig? Deopgavenvandestadsarchitectzijninelkegemeentegelijk.Iedereenheefttemakenmetstedenbouw,openbaarvervoer,regionaleplanning,centrum-projecten,woningbouw,bedrijventerreinen,scholenbouw,voorzieningen,openbareruimteencultureleprojecten.Endatallesbezienintijdenvancrisis.Delokaleinpassingvanaldezethema’sverschiltenorm.Wanneerhetgezel-schapnaderingaatopdieconcreteopgavenblijktdatdeaanwezigekennisomtrentdeopgavengelijkis.Hetisjuistdemanierwaaropeenstadsarchitectdaarmeeomkangaan;hoehijdiekennisinkanzetten;waarhijzijnprioriteitenlegtdieperopgave,pergemeente,perpersoonverschillen.Hetblijktdanooknuttigomvooralintegaanopderol,depositieendeeigenschappendieeenstadsarchitectmoethebben.Alpratendekomthetgezelschaptotdevolgendefunctieomschrijving:
Eenstadsarchitectis:• Adviseur• RegisseurRuimtelijkeOrdening• Generalist• Ambassadeur• Aanjager• Verhalenverteller• Visionair• Souffleur
75
Benodigdeeigenschappen:• Verbandenkunnenleggen• Consensusgericht• Coalitieskunnensmeden• Initiatiefrijk• Strategischinzicht
Watheefthijnodig(middelen):• Gezag• Vertrouwen• Politiekgevoel• Charisma• bredekennisvano.a.vastgoed/rsm/wro/broenplanologischeprocedures
Sindshetdualestelselheefthijdaarbijnodig:• Ruimte• Breedgedragenkwaliteitsmentaliteit• Pontificalesteunvanzijnopdrachtgever,verankerdencontinu• Nogmeerpolitiekgevoel• Externeontwerpkwaliteit
Taken:• Wittevlekkenagenderen• Continuïteitbewerkstelligen• Contextcreëren• Regionaal/lokaalkoppelen• Debatenkennisorganiseren
Metalsdoel:• Ruimtelijkekwaliteitstimuleren (bijvoorbeelddoorstructuurvisiesoptestellen,gebiedsontwikkelingente
stimuleren,architectuurbeleid/architectenselecties/ontwerpwedstrijdenteinitiërenofbegeleiden)
• Samenwerkingmetprovincie/rijk/AtelierRijksbouwmeester
76
Envooraldezeeigenschappenenrollengeldtook:eenstadsarchitectmoeteenbuitengewoonfijnzinniggevoelhebbenvoordemomentenwaarophijjuisthelemaalnietsmoetdoen,onzichtbaarmoetzijn.
De rol van stadsarchitectDeverhalenvanMaxvanAerschotenNouddeVreezeillustrerenhoederolvandestadsarchitectpergemeentekanverschillen.Ditbleekookuitervaringenvananderestadsarchitecten.Deopdrachtgeveriseenbepalendefactor.Hieraanvoorafgaandishetdanessentieelomvanelkaartewetenhoejerolgeformuleerdis.Overhetalgemeenwordtderolvandestadsarchitectbe-schouwdalseenstillekrachtdieverbandenlegt,contextbiedt.Watverwachtdepolitiekenhoekuneenstadsarchitecthierhetmeesteffectiefopreage-ren?Ookmaakthetuitofeenstadsarchitectdoorderaadofdoorhetcollegewordtaangesteld.Omdeambitiesvoordestadwaartekunnenmakenmoeteenstadsarchitecthetvertrouwenhebbenvanzowelderaadalshetcollege,ookalshunbelangentegengesteldzijn.Omdatvoorelkaartekrijgen,isgezageenbelangrijkefactor.
Onafhankelijk of niet?Staateenstadsarchitectbinnenofbuitendegemeente?Heefthijwelofgeenarchitectenbureaubinnendegemeente?Inhoeverrewordjeonafhankelijk-heidalsexternegewaarborgd?InGroningenzijndestadsbouwmeesterNiekVerdonkenTjerkRuimschotel(supervisorstedenbouw)aangewezenalshet‘kwaliteitsgeweten’vandestad.VoorWybeNautageldtdathijaljarenpro-jectleiderwasbinnendegemeentevoorhijsolliciteerdeopdefunctievankwaliteitsbewaker.Hijbeschiktealoverveelkennisvandeambtelijkeorgani-satieengenoothijhetvertrouwenvandestedelijkeontwerpdienstenenan-dereafdelingen.Juistomdathijzelfaljarenlangbinnendegemeentewerk-zaamis,isdefunctieverankerdtotdiepindegemeentelijkeorganisatie.NouddeVreezekomtvanbuitenAmersfoort,vanbuitendeambtelijkeorganisatieenheeftergeenarchitectenbureau.Zijnwerkplekisnuophetstadhuis.MaxvanAerschotwoontenwerktinHaarlem,waarookzijnbureaugevestigdis.MaxvanAerschotgeeftaandathijzijnonafhankelijkheidvooropstelt.Hijvindthetbelangrijkdatjealsstadsarchitectafstandneemt.‘Jemoetonafhankelijkjeopdrachtgeverkunnenadviseren’.
77
Het werkterrein van de stadsarchitectWanneerdeopgavenenderolvandestadsarchitect–voordezeeerstebijeen-komst-voldoendeverkendzijn,blijftdehamvraagover:watishetwerkveldvandestadsarchitectenwaarligtdegrens?Watkanhijtoevoegeninlangetermijnprojecten,waaropkanhijfocussen,waarligtzijnambitieenwatkanhijbijdragenaandetoekomstvandestad?Welkeinstrumenten(structuur-visies,welstandscommissies,supervisoren,etc.etc.moethijvooralinzettenénnaarzijnhandzetten?Hoe?Wat/welkeontwikkelingenmoethijagenderen?
Lokaal of regionaal?Opdrachtgeverenopgavezijnveranderd.Deopdrachtgeverisnietmeeréénpersoonofééninstelling,maarmeestaleeningewikkeldeconstructievanverschillendepartijen.Daarnaastzijnookdeopgavencomplexergeworden.Stadsarchitectenwordenhiermeegeconfronteerd.Watkaneenstadsarchitectbetekenenvooromvangrijkelokaleopgavenenwaarligtdegrens?Wordtvandestadsarchitectverwachtzichtebeperkentotadviesopruimtelijkeontwikkelingvandestad?Alsbelangrijkegroothedenomindegatentehouden,wordenonderanderegenoemd:contextscheppen,continuïteitbewaken,inhoudensamenhanggaanbovenstijl.Gaathetindiezinalleenomgroot-schaligeprojectendieeenlangeperiodevoorrealiseringkennen?Eenexternestadsarchitectisoverhetalgemeenvooreenkorteperiodeaangesteld.Realisatievanconcreteprojectenondereigensupervisiezullennauwelijksvoorkomen.Ligthierineenverschilmetderolvaneenstadsarchitectdieinternwerkzaamis?Krijgthij/zijdezelfdetakentoebedeeldalseenexterneadviseur?
Welke rol kan een stadsarchitect spelen in het creëren van samenhang in de stad? InHaarlemwordtgewerktaande(gebieds)ontwikkelingvandeoostelijkeradiaal(inclusiefspoorzone).TegelijkertijdwerktAmsterdamaandeWestradiaal.Zoontmoetenbeidegemeentenelkaar.InditkadersteltMaxvanAerschothetoverbruggenvandegrenzenvanjestadvanbelang.Voordekwaliteitvanstadenregiomoetenerplanologischeverbandengelegdworden.Samenhangkanooktotstandwordengebrachtdoorlokaleprojectenineenlogischverbandtenopzichtevanelkaarteontwikkelen,zoalsNouddeVreezenudoetindebinnenstadvanAmersfoort.DatiseenlokalerebenaderingvandeopgaveopstadsniveaudaninHaarlem.
78
InstrumentenWelkerolkaneenstadsarchitectspelenbijhetformulerenvantoekomstigbeleid?Lokaleoverhedenhebbenstructuurvisies,waarindefocusheelver-schillendkanzijn.ZostaatindegemeenteAssendevraagnaardeidentiteitcentraal.Welkimagoambieertdegemeente?OokdegemeenteZwijndrechtwordtmetdezevraaggeconfronteerd.Isheteendorpofisheteenstad?Enwelkeafsprakenmaakjemetaangrenzendegemeenten?DegemeenteHengelowerktaaneenHoogbouwnota.Watkandestadsarchitecthierinbetekenen?Welkerolkandestadsarchitectspelenbijhetformulerenvanbeleidsnota’s.Enwaarstoptdebeleidsopgave?Totslot:Alsjealsstadsarchitectgevraagdwordtadviestegevenopdetoekomstigeontwikkelingvandestad.Iserdaneenrolweggelegdomtentij-devandekredietcrisistochplannenvandegrondtekrijgen?
Opdrachtgever gezocht: blinde vlekken in de stadHetgezelschapvanstadsarchitectensteltvastdatéénopgaveheelspecifiektotdetakenvandestadsarchitectbehoort:hetbenoemenvanblindevlekken,plekkenindestadwaarvoorniemandzichverantwoordelijkvoorvoeltofver-antwoordelijkvooris.
79
ColofonStadsarchitectenenstadsbouwmeesters,onafhankelijkeadviseursvangemeentebesturenoverruimtelijkekwaliteitiseenuitgavevanNouddeVreeze(stadsarchitectAmersfoort)enMaxvanAerschot(stadsbouwmeesterHaarlem).
Samenstelling, redactie en productieArchitectuurLokaal(Indiravan‘tKlooster,MaaikevanBeusekom)
Met medewerking van AtelierRijksbouwmeester
Met dank aanPaulvanderGrinten,MartinHagreis,DonaldLambert,MarinusOostenbrinkenJoopSlangen
VormgevingCO3,WolteraNiemeijer
UitgaveNouddeVreeze(stadsarchitectAmersfoort)enMaxvanAerschot(stadsbouwmeesterHaarlem)i.s.m.ArchitectuurLokaal,mei2010
Oplage1500
ISBNISBN978-90-809370-7-9
Met financiële bijdrage vangemeenteAlphenaandenRijngemeenteAssengemeenteDenHaaggemeenteSneek
Nietallerechthebbendenvandegebruikteillustratieskondenwordenachterhaald.BelanghebbendenwordtverzochtcontactoptenemenmetArchitectuurLokaal.
Nietsuitdezeuitgavemagwordengereproduceerd,opwelkewijzedanook,zondertoestemmingvandeuitgever.
ArchitectuurLokaalTussendeBogen181013JBAmsterdamT020-5304000info@arch-lokaal.nlwww.arch-lokaal.nl