Download - Tarihte Kürt Devletleri
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
1/28
KIREHR
2009
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
2/28
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
3/28
MTANN KRALLII [M.. 1500]
Mitann Krall, milattan nce 1500l yllarn banda Krdistan
corafyasnn kuzeybatsnda bir st medeniyet olan Hurriler tarafndan
kuruldu. Hititlerin belgelerinde getii haliyle isimlendirilen bu lkenin
kendi dilinde hangi adla anld henz tespit edilmemi olmakla birlikte;
byk kan onlarn da adalar Asurler gibi lkelerine Hani-Galbad adn
verdikleri ynndedir. Mitann Krall, Frat kysndaki Qarqami
(Karkam) kentinden balayarak Blih ve Xabru da evreleyip Nisibise
(Nusaybin) kadar uzanyor ve douda Bitlis, kuzeyde Elaz ve Malatyay
iine alarak gneyde Aleppo (Halep) ve Nuzzi (Kerkk) kentlerini
kapsyordu. Kuzey ve batsnda Hattilerin bulunduu lkenin gneyinde
Asurler, dousunda ise dier Hurr kabilelerinin oluturduu kk
krallklar bulunmaktayd. Mitann Krallnn bakenti, bugn Mardin olarak
bilinen ovada kurulu Waukkannydi.
Asurlerle girdikleri savalar sonras zayflayarak M. 1200lere dorudalan; fakat M. 900l yllara kadar Asurlerin bir eyaleti olarak devam
eden krallk, tek hanedanlk olmak zere 14 kral tarafndan ynetildi (Kirta
1500-1490, I. Shuttarna 1490-1470, Barattarna 1470-1450, Parshatatar
1450-1440, Shaushtatar 1440-1410, I. Artatama 1410-1400, II.
Shuttarna 1400-1385, Artashumara 1385-1380, Tushratta 1380-1350,
Shuttarna III 1350, Mattivaza 1350-1320, I. Shattuara 1320-1300,
Wasashatta 1300-1280, II. Shattuara 1280-1270).
Gl dnemlerinde Asur ve dier komularnn topraklarna el
koyarak vergi alan Mitannler, Msr hanedanlklaryla salam bir ba
oluturmu ve kral elerinin firavun soyundan olmasna dikkat etmilerdi.
lke kralnn, halkn babas olarak grld ve oktanrl inancn gelitii
lkede, inan sistemi ve tanr isimleri Wedk Hind inancnn tanr
isimleriyle aynyd. Hindo-Aryen olduklar kabul edilen Mitannlerin kral
isimleri, tanr adlar, at yetitiricilikleri, iki tekerlekli sava arabalar, ileme
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
4/28
ve mlekler- de kullandklar motif ve teknikleri, sahip olduklar corafya
ve dier kltrel terimler ile halen Krtede yaayan kimi szck ve
Krtler tarafndan halen kullanlan kimi coraf adlar onlarn bugnk
Krtlerin atalar olduklar savn kuvvetlendirmitir.anak-mlekiliin ilk
balarda gelimekte olduu lke zamanla hal dokumaclnn icat edildii
bir merkez oldu. Mezopotamya, Msr ve Agyan (Ege) sanatlarndan
etkilerin bulunduu Mitann sanat, bazalt talar zerine yaplm
ilemelerle gnmze kadar ulaabilmitir. Kanatl gne, tilki, yldz ve
insan ba figrlerinin yer ald ilemelerin byk bir ksm Fransadaki
Louvre Mzesinde bulunmaktadr.
Sosyal hayatn ve mlk edinme kavramlarnn gelimi olduu
Mitann halknda btn nasya topluluklar gibi evlilik, hukuk bir akit
olarak kabul ediliyordu. Meden hukukun temelini ahs mlkiyet kavram
oluturuyordu. Mitannlere ait veraset, vekalet ve yarglanma ile ilgili bir
takm ivi yazl tabletler Kerkk ve Musul yresindeki kazlarda
bulunmutur. Bu tabletler, lkenin ne denli bir sosyal yapda olduunu ok
iyi yanstmtr.
Krt szcnn ilk hali olarak kabul edilen ve ilk kez bu dnemde
Asurlular ile yaplan ve Mittanlerin kaybettii bir sava sonras, Asur Kral
I. Tiglath-Pileser adna hazrlanan zafer silindirinde (M.. 1125) geen
Kurtie / Qurti halknn ismi bu dneme denk gelmektedir. Asurlularn
bu yaztta bahsettii ve Azu Danda yer ald sylenen Kurtie,
arkeologlarn belirlemesine gre Hizan Da dolaylarndaki Kurt blgesi ile
ayndr. Nitekim nl Krt tarihisi erefxan, 1597 ylnda yazderefnamede bu blgeden Krt yneticilerin ikametgah olarak
bahsetmektedir. Yazktr ki, 25 Aralk 1935te Trkiye Cumhuriyetinin baz
Krt yerleim birimlerinin ismini deitirmesinden nasibini alan Kurt
nahiyesinin ad Aksar olarak deitirilmitir. M. Izadyye gre, 3100 yl
akn bir zaman dilimi yaayan ve Krt isminin doum yeri olan bu isim
ok yakn bir dnemde tarihe karm olmaktadr. Tarihi Gernord Wilhelm
ve Prof. Ephraim Avigdor Speiser, Kral I. Tiglath-Pileserin bu tabletinde
geen Kurtie / Qurti szcnn evrim geirerek klasik Yunan ve Roma
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
5/28
metinleriyle slam ncesi Farsa kaynaklarda Kurt (Latincede Cyrti) halini
aldn sylerken, M. A. Morrison ve D. Owen ise bilinen ilk Mitanni kralnn
isminin Kirta olmasn ve bunun Kurtie szcyle olan etimolojik ban
vurgularlar.
Mitannilerin kalntlaryla ilgili olarak ilki 1880de olmak zere,
Qazan (Urfa Konuklu ky), Qarqami (Antep - Karkam), Kelazan
(Elaziz Kalesi), Sgir (Diyarbakr tepe), Xawutran (Diyarbakrn Bismil
ilesine bal Kavuturan Hyk Ky), Tirban (Siir- Trbehyk), Gircafer
(Malatya - Cafer Hyk), zollu (Malatya), Pirotan (Pirotlu Malatya), Gund
ran (Malatya Aslanl Ky), sahyk (Malatya) Halep, Rassulayn
(Suriye) Musul (Ninewe) ve Kerkk (Nuzzi) kazlar yaplmtr. Trkiye
snrlar ierisindeki kazlarn ou baraj alan kurtarma kazlar olarak
yaplm ve kalntlarn ou kurtarlamamtr. 1979 ylnda balayan
Karakaya Baraj alan kurtarma kazlarnn sahyk ve zolludan sonraki
ayaklar balamadan sona erdirilmitir.
HAMDAN DEVLET [890]
Merkezi Gney Krdistan olan Byk Hamdan Krt Devleti, 890
ylnda Abbasi Halifeliine bal olarak Musul ve Halep evresinde Hamdan
kur Hamdn tarafndan kuruldu. nceleri kk bir egemenlik alanna
sahip olan emrlik, 906 ylnda topraklarna Musul, 914 ylndaysa Badat
katt. Halifenin desteiyle ksa srede egemenlik alanlar geliti ve srasyla
Halep, Mardin, Cizre, Diyarbekir ve Kerkke sahip oldular. Srasyla,
Hamdan kur Hamdn (868-874), Husyn kur Hamdan (895-916),
Evdillah kur Hamdan (906-929), Nasir ed-Dewle (929-967), Edd ed-Dewla
(967-980), Bav Tahir brahim kur El Hesen (989-997), Bav Evdillah el-
Husyn kur el-Hesen (989-997) tarafndan ynetilen lke taht
anlamazlklar sonucu 945 ylnda ynetimini ikiye ayrdysa da devlet,
daha ok Halep merkezli yaamaya devam etti.
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
6/28
Seyf El Dewle tarafndan 945 ylnda Halepteki merkeznden
ynetilmeye balayan devlet ayn yl Bizans Kral Romanasla Ruhada
(Urfa) yapt sava kazannca Suriye ve Yukar Mezopotamyann byk
bir blmne egemen oldu. Ksa srede snrlar genilemesine ramen
Bveyhilerle srekli olarak atma halinde bulunan devlet ilerleyen
zamanlarda Araplarn da saldrsna uramaya balad. Merwanlerin tarih
sahnesine kmasyla blgedeki etkinlii giderek zayflamaya balayan
devlet Harputta bulunan Krt airetleriyle dt anlamazlk sonras
topraklarnn byk bir blmn yine Krtlere kaptrd ve 1004te Arap
Ukal Devleti tarafndan ortadan kaldrld. Halep merkezl yneticileri
srasyla, Sayf el-Dewle (945-967), Saad el-Dewle (967-991), Said el-Dewle
(991-1002), Bav Hasan Ely kur Said (1002-1004) ve Ebul Maali erif
(1004-1004) olan devletin snrlar ierisinde El Mutanabi, Ebu Fariz Mala
ve El Ferab gibi nemli air ve bilim adamlar yetiti.
ZYAR DEVLET [928]
slamn Krtlerce kablnden sonra ortaya kan Krt-slam
devletleri arasnda asker gc en yksek olan ve egemenlik alan
ierisinde byk bir otorite kuran Ziyar Krt Devleti 928 ylnda kuruldu.
Deylem (Deyleman - Dailam) Airetine mensup Merdavi Ziyar
tarafndan Krdistann dousunda ve Orta ran da kapsayan bir
corafyada kurulan devlet, Zaza olarak bilinen Dimil Krtlerinin son
byk egemenlii oldu. Merkezi Crcann kuzeyi ve Mazendarandabulunan ve 928-1043 yllar arasnda yaan devletin egemenlik alan
Taberistan ve Crcan da iine alarak gneyde sfahan ve Hamedana,
batda El Cezire ve Iraka, kuzeyde n Kafkasyaya kadar uzanyordu.
Taciklerin randa kurduu ve 875-999 yllar arasnda hkm sren
Samanler Hanedanlnda bir ordu komutan olan Merdaviin Hamedan
ve sfahanda 928de balatt halk ayaklanmas ksa srede byk bir
taraftar kitlesi buldu. 9. yzyln sonlarna doru Abbasi halifelii
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
7/28
dneminde slam kabul eden Deylem Airetlerinin Keya Antlamas ile bir
araya gelmesi 930da devletlemenin nn at. Bylece, bu dnemde
slam mmeti ierisinde kahramanlklaryla nlenen Krtler, 6 hkmdar
tarafndan ynetilecek ve egemenlik alanlarnda birka yeni Krt devletinin
tarih sahnesine kmasna sebep olacakt. Srasyla, Mardavi Zyar (928-
934), Weamger Zyar (934-967), Zehrodel Bstn (967-976), emsl
Mual Ebulhassan Kaws (976-1012), Felekl Mual Menehr Kaws
(1012-1031) ve Enirwan Menehr (1031-1043) adl emirlerin
Keykaws adn alarak hkmdarlk ettii Ziyarlar, nce yine bir Krt
hkmdarl olan Alumutlarn ardndan Seluklularn saldrlar sonras
zayflayarak yklmtr.
Gelimi bir asker gce sahip olan Ziyarlar dneminde slam sonras
Krt mimarisi byk bir gelime kaydetmi, zellikle astronomi, fizik, tp ve
matematik alanlarnda byk bilim adamlar yetimiti. Krdistan
corafyasnda Kab Kltrnn (konik kubbe veya kmbet) disipline
edilmi ilk halinin mimariye uyarlanmasyla oluturulan ve ayn zamanda
bir milli Krt sembol olan 10 keli gne eklinde yaplan Qaba Kaws
(Gonbad-e Qabus) ayn zamanda bir gzlemeviydi de. El-Burun gibi
bilimadamlarnn yetitii bu dnemde Krt emri Keykawesin amcas
tarafndan yazlan Kawsname (Kbsname), devlet felsefesine getirdii
yeni almlar ve sosyolojik tespitleriyle kymetini gnmze dek
koruyabilmitir.
BWYHAN DEVLET [934]
934 ylnda El Hesen ve kardeleri Hsn ile Ehmed tarafndan
Gneydou Kurdistanda kurulan Bwyehan Krt Devletine
(Bveyhoullar, Buyids, Bowyiyun, Seluklu emri Turul Bey tarafndan
1050 son verildi. Babalar Buw Bav ceden dolay bu devlete
Bwyhan ad verilen devlet iilik mezhebinin merkezlerinden biri olan
devletin kurucular ahnah adyla bilinmektedirler.
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
8/28
Deylem dalarnda yaayan bir Krt aireti olan Bercenkiavere
mensup bu kardeler, ksa bir sre iinde devletin egemenlik alann
gneyde sfahan ve iraza, kuzeyde ise Hamedan ve Hazar
Denizine kadar genilettiler. Abbasi halifesi, Ebu Mansur Muhammed El
Qahir Billah devletin ksa sre ierisinde bymesi zerine bu devletin
egemenliini tanmak zorunda kald. Nitekim ilerleyen
zamanlarda halifeliin merkezi Badat da Krt eemenliine girdi. 1062de
devlet ynetiminde ahbankara Krt airetinden Lor Fedlawlerin (1156-
1424 yllar arasnda kurulan Fedlaw Krt Devletinin atalardrlar) de sz
sahibi olmas ynetim biimi olarak l bir blgelendirmeyi uygun gren
Bwyhanlar Deylem, Rey ve Gney Krdistan merkezli bir yap kurdular.
Srekli i ve d atmalarla urat iin snrlar deitii iin
kltr ve sanatn pek gelimedii bu devlette sava kltr ve silahlanma
gelimiti. Yalnz, Adud d-Dewle Fana Xusrewin hkmdarl srasnda
pek ok cami, hastane, imarathane, yol ve kuyu yapld.
Bweyhanlar srasyla u hkmdarlar tarafndan ynetildi:
Ali kur Buw (Imad ed-Dewle) 934-949
Fana Xusrew (Adud ad-Dewle) 949-983
rzil kur Fana Xusrew (eref ed-Dewle) 983-989
Merzuban kur Fana Xusrew (Semsam ed-Dewle) 989-998
Froz kur Fana Xusrew (Baha ed-Dewle) 998-1012
Bav ce kur Froz (Sultan ed-Dewle) 1012-1024
Bav Kelcar Merzuban kur ce (Imad el-Din) 1024-1048
Xusrew Froz kur Merzuban (Ebu Nasr el-Melk el-Rehm) 1048-1055
Fulad Sultan b. Marzuban (Abu Mansur) 1055-1062
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
9/28
HASNAV DEVLET (9591121)
Hakknda ok fazla bilgiye ulaamadmz Hasneviler ya da
Hasanveyhiler (Arapa: Hasnawyn), 959 - 1121 yllar arasnda bugnk
ran'n ehrizor, Dinaver, Hamedan, Nihavend ve Ahvaz gibi blgelerde
hkm srm Krt devletidir.
Hkmdarlar:
Hasanveyh bin Hseyin (959-979) Bedir bin Hasanveyh (979-1015) Hilal bin Bedir Tahir bin Hilal Bedir bin Tahir bin Hilal Ebl-feth bin yar Ebs Sevk Muhammed bin yar Mhelhel
Surxab bin Muhammed Sadi bin Ebs Sevk Surxab bin Bedir bin Mhelhel Ebl Mansur
MERWAN DEVLET [981]
Harputtaki Krt airetlerinden Dostklere mensup Ebu Abdullah aBaz Bin Dostik tarafndan 981 ylnda Meya Farqinde (Diyarbekir-Slwan)
kurulan Merwan Krt Devletinin varlna, 1085te Seluklu Emri Melikah
tarafndan son verildi.
990 ylnda Hamdanlerle yaplan bir savata Baz lnce, yerine
yeeni, Merwann olu Ali Hasan geti. Babasna atfen, devlet Merwan
olarak adlandrld. Devletin egemenlik alan ksa bir srede geliti.
Gneyde Cud eteklerinden balayp Cizre ve Hasankeyfe, batda Harput,
http://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/959http://tr.wikipedia.org/wiki/1121http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Hamedanhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Nihavendhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ahvazhttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrthttp://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/959http://tr.wikipedia.org/wiki/1121http://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Hamedanhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Nihavendhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Ahvazhttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrt -
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
10/28
kuzeyde Malazgirt ve douda Hakkriye kadar uzand. ou tarihiye
gre, Merwanlerin zenginliine gz koyan Melikah, devletin
hkmdarlarndan Nasr Nizam El-Dewleye memleketi paylama teklifinde
bulundu; fakat bu teklif reddedilince, Melikah veziri Fahrldevle
ynetiminde byk bir ordu gndererek Diyarbakr ve Silvan ele
geirirerek hazinedeki 1 milyon altna el koydu. Mervan ailesini de
Badatn kuzeyinde bulunan Harbe kyne srgne gnderdi.
Merwanler dneminde Kurdistanda birok cami, medrese,
kervansaray, kpr, hamam, su kanal yapld. Meyafarqn bu dnemde
byk bir ticaret merkezi haline geldi. Emir Ebu Nasr dneminde kltrel
ve edeb almalara nem verildi. Devlete snan airler ve bilim
adamlar himaye edildi. Bu nedenle El Dela, Tiham, Ebu Riza, Siman El
Hotaci gibi birok yerli ve yabanc air, iirlerinde Emir Ebu Nasrdan vg
ile sz ederler.
ANNAZ DEVLET (990-1137)
Annaziler (Arapa: Annazyn), erefname de Ayyar adyla anlan,990 yllnda Abul-Fat Moammad bin Annz tarafndan kurulmu bir Krtdevletidir.
Annazilerin hkmettii blge, bugnk ran - Irak snr blgesindeKirmanah, lam, Hulvan, Dinaver, Mandali, ehrizor ve Dakuk gibi yerlerikapsamaktayd. Bu devlet 1137ylna, yani Seluklular blgeye girene dekKrdistan corafyasnda varln srdrmtr.
Annazi Hkmdarlar:
1. Abul-Fath Mohammad bin Annaz (991-1011)2. Husam al-Dawla Abu'l Shawk Faris ibn Muhammad (1011-1046)3. Muhalhil ibn Muhammad (1011-1055)4. Surkhab I ibn Muhammad (1011-1046)5. Sa'idi ibn Faris (1050-1055)6. Surkhab II ibn Badr (? -1107)7. Abu Mansur ibn Surkhab (1107- ?)8. Surkhab III ibn Annaz (1100'l yllarn ikinci yars)
http://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eerefnamehttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrthttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Irakhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kirman%C5%9Fah_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lam_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mandali&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Dakukhttp://tr.wikipedia.org/wiki/1137http://tr.wikipedia.org/wiki/1137http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrdistanhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Arap%C3%A7ahttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eerefnamehttp://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrthttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0ranhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Irakhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Kirman%C5%9Fah_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0lam_Eyaletihttp://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dinaver&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Mandali&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=%C5%9Eehrizor&action=edit&redlink=1http://tr.wikipedia.org/wiki/Dakukhttp://tr.wikipedia.org/wiki/1137http://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCrdistan -
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
11/28
GOR DEVLET [1148-1214]
Krt Goran airetinden Seyfeddn Sur, tarafndan 1148 ylnda
kuzeydou randa kurulan Gor Devleti, Harzemahlar tarafndan 1214te
bakent Firuzkukun ele geirilmesi sonucu ykld. 1148 ylna kadar
Seluklu devletine bal bir beylik olan Gorler Seyfeddnin beyliin bana
gemesiyle birlikte bu tarihte bamszlk ilan ettiler. Sri ksa bir sre
ierisinde devletinin snrlarn geniletti. Kendisinden sonra gelen Gor
hkmdar Gyasuddin Goran, Seluklu ve Ouzlarla srekli atma halini
iddetlendirererek 1173te byk bir hareket balatt ve kademeli olarak
Gazne, Herat, Multan, Uccah, Siudi, Esaver, Debut ve Lahor ehrini ele ald
ve Gazneli Sultan Mahmud Hanedanlndan artakalan byk-kk bir
ok beylii ortadan kaldrarak, kardei Muhammed Goryi (Muizzeddin),
Gaznelilerin varisi ilan etti. Muhammed Gor, 1192de Kuzey Hindistan ve
Bengali fethetederek Kudbeddn Aybeg adl Trkmen komutann Delhiye
genel vali tayin etti. Giyasuddinin 1202de, kardei Muizzeddin
Muhammed Gornin ise 1206da Trk suikastiler tarafndan ldrlmesi
sonucu devlet zayflad ve hanedanlk paraland. Hanedanl
devralan Gyaseddn Mahmudun da 1212de ldrlmesinden sonra yerine
geen olu Bahauddn youn saldrlara fazla direnemedi ve 1214te Gor
Devleti, bakentin dmesi sonucu ortadan kaldrld.
Hkmdar Giyasuddinin Heratta yaptrd Eler Camii, slam
mimarsinde bir devrim niteliindeydi ve mimaride yeniliin balangc
oldu. Yine Delhideki mimari yaplar ihtiamyla gz kamatrr niteliktedir.
Kltr ve sanat yatrmlar daha ok mimar zerinde gelien Gorlarn
dneminde Krtenin Hawram olarak da bilinen Gor lehesi nem
kazand ve bir ok air, filozof ve bilim adam yetiti.
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
12/28
FEDLAW DEVLET [1148-1424]
1100l yllarn ortalarna doru blgenin hakim devleti
Seluklularda (Selkyan / 1037-1157) merkez otoritenin zayflamas ve
taht kavgalarnn balamas zerine, birok eyalet valisi, kendi
blgelerinde etkinliklerini arttrarak bamszlk ilan etti. Atabeg ad verilen
ve asl grevleri ehzadeleri ynetim konusunda eitmek olan bu devlet
adamlar (Osmanlda bunlara lala denirdi) ksa srede glenmi ve geni
snrlar olan eemenlikler kurmulard. Sembolik olarak Halifeye bal bu
ynetimler iinde en byk devlet elbette ki Zeng Krt Devletiydi (1127-
1250). Yine bu dnemde Krdistanda irili ufakl bir ok atabeylie
rastlanmaktayd. Bunlardan biri de Krdistann Lor mntkasnda bulunan
raz merkezli ve ancak Atabeg Sungur dneminde parlak bir sre
geirmi olan Fars Salguran Atabeyliiydi (Salxuran, Salghurid). Atabeg
Sungurun (btn Farsa metinlerde Sonqor) lmnden sonra zayflayan
ve daha sonra Fedlaw Krt Devletinin eemenliine giren bu atabeylik,Mool lhanllar tarafndan tamamen ortadan kaldrlacakt.
Salguranlarn nemli devlet adamlarndan biri Mihemed kur Ely
kur Hesn Fedlaw adl bir Krtt. yi bir eitimden gememi olmasna
ramen devlet ve ynetim felsefesi zerine grleri ve keskin zekasyla
takdir toplam olan bu adam Fedlaw ailesinin de lideriydi. Lorstanda
meskn bu aile, Hicri 500. ylda Ebl Hesen Fedlaw nderliinde yaySimaq mntkasndan buraya g etmi ve ksa srede bu blgede g
toplamlard. Mihemedn lmnden sonra olu Eb Tahr (Tahr
Mihemed Ely kur Ebl Hesen), Salguranllar ile iyi ilikiler kurmu ve
devlet ynetiminde sz sahibi olmutu. Salguranlar ile ahbankaran Krt
Emrlii arasnda kan bir savata gsterdii stn baar sonras
kendisine Atabeg ya (dalarn atabeyi) nvan verildi. Daha sonra
Atabeg Sungura yapt teklif zerine Lorstann fethi iin grevlendirildi.
ounluu sulh yoluyla olmak zere Krdistann Lor mntkasnn tmn
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
13/28
kendisine balad ve ehr Kurda yerleti. Ksa bir sre sonra Atabeg
Sungura gnderdii bir eliyle Atabeg sfatn kullanarak bamszln ilan
ettiini haber verdi. Bylece Krtler atabeylikler dneminin ikinci byk
devleti olan Fedlaw Krt Devletini (Fedlawyan, Fedlawids, Hazarhaspids),
aa Krdistanda kurmu oldular.
Devletin kurucusu Eb Tahr, 1161 ylnda hayata gzlerini
yumduunda geride Hezar Esp, Behmen, madeddn Plewan,
Nesreddn Ilwaku ve Qizil adl oullaryla raz ile Hamedan arasnda
hkm sren bir devlet brakm oldu. Babalarnn vasiyeti ve kardelerin
ortak karar ile devletin bana Hezar Esp geti ve kendisine Melk nvan
verildi.
Kimi Trk kaynaklarnda Binatl adyla da anlan bu Krt kahraman,
ksa bir sre ierisinde btn Lor Krdistanna hakim oldu. Melk nvann
kullanan Hezar Esp, yay Simaqtaki akrabalarndan balayarak buraya
eitli Krt airetlerini toplad ve baz yar gebe Krt airetlerine toprak
vererek yerleik hayata gemelerini salad. Hezar Esp tarafndan Fedlaw
topraklarna davet edilen Krt airetlerinden isimleri kaytlara gemiolanlar unlard: Istrk, Memakoy, Bextyar, Ciwank, Bdanyan,
Zamedyan, Alan, Lotond, Btond, Bewazk, unwend, Rak, Xak, Harn,
Ek, Koy, Lraw, My, Behsewf, Kemanke, Memast, Omek, Tewab,
Kedaw, Medhe, Kurdan ve Kulard. Ksa bir sre ierisinde kardeleriyle
birlikte devlet ynetimlerini glendiren Hezar Esp, blgedeki yarbamsz
Krt airetleri zerine seferler dzenleyerek bunlarn meskun
olduklar yerleri topraklarna katt. olstan Eyaletine (Wosmanyaknlarndaki bu blge ol adl Krt airetinden dolay olstan olarak
adlandrlmt) dzenlenen seferin de baarl olmas zerine Fedlawler,
Farsn byk bir ksmn alarak Hazar Denizi ile Basra Krfezi
arasnda kalan blgeye hkmetmeye balam oldular.
Melk Hezar Espin 1248de (erefnameye gre 1258) vefatndan
sonra tahta srasyla kardeleri madeddn Plewan (1248-1251)
ve Nesreddn Ilwaku (1252-1257) geti. 1258de tahta, Hezar
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
14/28
Espin annesi Salguran ailesinden olan olu Tekley Hezar Esp oturdu. Bu
srada Hezar Espin lmn ve Tekle ile amcasnn olu Cemaleddn
Omerin taht kavgasn frsat bilen Fedlawlerin komular, bu gl devleti
ykmak iin seferber oldular. Atabeg Sed Salguran, Fedlaw topraklarna
gl bir orduyla kere saldrdysa da baarl olamad. Badat
Halifesinin ordular da Xuzstandan destek alarak ehr Kurd zerine
yrm, Tekleyi yerinden edememiti fakat Teklenin kardeini esir
alarak Lahuc Kalesinde zindana atmlard. Daha sonra Tekle, Kk Lor
mntkasndan destek iin gelen Krt airetleri ile birlikte Lahuc Kalesini
kuatarak Badat Halifesine ve Salguranlara boyun edirmiti.
Bu srada doudan byk bir hcum ile Mool saldrlar gelmekteydi.
1243te Kseda savayla blgede varlklarn pekitiren Moollar,
tkendeki merkeze bal kalarak bakent Tebrzde lhanllar
(lxanyan) Devletini kurmulard. Blge devletlerini tek tek tarih
sahnesine gmen bu devlet, birok Krt hakimiyetine de son verecekti.
lhanllar, 1256 ylnda Alamut Krt Devletini ortadan kaldrm ve tahta
Hlag Hann gemesiyle Azerbaycana saldrarak buray da topraklarna
katmlard. 1258de Badat almak zere byk bir ordu hazrlayan
Hlag Han, evresindeki hakimiyetlerle sorun yaayan Tekle ile grm
ve onu yanna almay baarmt. Nitekim Tekle, Hlag Hann Abbasi
Devletine son verdii ve halifeyi ldrd sefere 2.000 atldan oluan
ordusuyla katld. Badatn talan edilmesi zerine lhanllar ile fikir
ayrlna den Tekle, Hlag Handan izin almadan Lorstana dnd
ve bunun zerine Keytemu Qanubn komutasndaki bir tmenlik orduyu da
zerine ekmi oldu. Bu ordu, kendilerini karlayan Teklenin kardeiemseddn Alp Erxnu yakalayarak Lorstana girmi ve Tekle ile bir trl
karlaamamt. Bu srada Tekle, toparlayabildii kk bir orduyla
Canbex Kalesine ekilecek ve btn saldrlara ramen teslim
olmayacakt. Durum Hlag Hana bildirildiinde sultan, Tekleye
yzn gndererek kendisini affettiini bildirmiti. Bunun zerein
teslim olan Tekle, tutuklanarak Tebrze gnderilmiti. Burada Hlag Han
tarafndan sorgulanm ve ba kesilerek ehd edilmiti. Teklenin adamlar
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
15/28
onun cesedini alarak Lorstana karm ve ehr Kurd yaknlarndaki
Zerde adl kye gmmlerdi.
Bu olaydan sonra Hlagnn ferman zerine Fedlawlerin tahtna,
esir alnm olan emseddn Alp Erxn (1259-1274) karlr. 15 yl boyunca
Lorstan yneten bu melik, lkesinde adalet ve eitime nem verdi.
Moollarn talan etmi olduu yerleim birimlerini yeniden onararak
yaplandrd. 1274te lmesi zerine tahta olu Ysif ah (1274-
1286) geti. Mool hkmdar Abaka Han ile iyi ilikiler gelitiren Yusif
ah, ksa bir sre sonra Xuzistan, Kuhgilweyh, Frzan ve Cerbadqan gibi
mntkalar da topraklarna katt. 1286da ldnde yerine lhanl
mparatoru Ergun Hann onayyla I. Atabeg Efrasyab geti (1288-1296).
Daha nceki Fedlaw hkmdarlarnn aksine Efrasyab, bir zalimdi.
Babasnn atam olduu btn valileri tutuklatarak kimilerini ikenceyle
ldrd. Halkn zerine bir karabasan gibi ken bu atabeyin zlmnden
korunmak iin taht orta olan amca ocuklar dahi sfahana katlar.
Bunlar yakalamak iin gnderilen ordu, Ergun Hann lm haberi zerine
blgedeki lhanl kalelerine saldrp hakimiyeti ele geirdi Efrasiyab adna
hutbe okutarak Moollar karsnda bamszlk ilan ettiler. Taht
boluundan faydalanan Efrasiyab, Tebrzi ele geirmek iin harekete
geti ve Keruhrude Kalesindeki Mool glerini byk bir saldryla datt
ve ehirde bunu kutlamak iin gsteriler dzenledi. Fakat bu zafer
sarholuu ksa srd nk Moollar g toplayarak geri dnd
ve Efrasiyabn neredeyse btn askerlerini ldrdler. Efrasiyab elleri
balanarak bir ata baland ve Tebrze gtrld. Burada hakknda lm
karar verilmesine ramen Lor Krtlerinden Xatna Krmannin GayhatuHandan ricas zerine affedildi ve tekrar Lorstana gnderidi. Buradaki ilk
ii de kendisini desteklemeyen bir amca olunu ldrmek oldu. lhanl
tahtna Mahmud Gazann kmas zerine kendisine ballk bildiren
Efrasiyab, bir sre sonra lhanllar ile tekrar sorun yaamaya balad ve
hkmdarn fermanyla boazna kement geirilerek ldrld.
Bunun zerine tahta, Mahmud Gazan Hann istei zerine Yusif
ahn olu, Efrasiyabn kardei Melk Nusreddn Ehmed (1296-1333)
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
16/28
karld. Aabeyinin aksine lml bir hkmdar olan Ehmed, ksa srede
aabeyinin olumsuz intibasn sildi ve Lorstanda yenileme almalar
balatt. Blgedeki Krt airetleriyle balarn kuvvetlendirdi, hizmete
ynelik bir ynetim benimsedi ve 38 yl boyunca adaletiyle lkesini
ynetti. 1333te lmesi zerine tahta olu Rukneddn Yusif ah oturdu.
Babasnn izinden giderek adaletiyle rnek oldu ve kendisine adaletin
babas manasna gelen Ab dad ad verildi. 1340 ylnda ld ve yerine
olu Muzaffer Efresyab geti (1340-1355). II. Efresyab, lkesini huzur ve
adaletle 15 yl boyunca ynetti ve lhanllarn blgeden silinmesine fiilen
yardmc oldu. lm zerine kardei emseddn Peng (1355-1378)
tahta geti fakat Fedlawler bu tarihten balayarak gerilemeye baladlar.
Pengn lmnden sonra Melk Pr Ehmed (1378-1408) tahta geti. Bu
dnemde Timur saldrlar balad ve Fedlawler, Fars tarafnda kalan
topraklarnn byk bir ksmn kaybettiler. Daha sonra srasyla Ebu Sed
(1408- 1417) ve ah Husn (1417-1423) tahta ktlar. Fedlawler bu
dnemlerde de Fars Muzafferanlarnn srekli saldrlarna uradlar.
1423 ylnda emseddn Peengin torunu Mr Xiyaseddn, bir saldr
ile amcasnn olu olan ah Hseni ldrd ve tahta geti. Bu srada
Timurun askerlerinden Mirza ahruxun olu brahim, Xiyaseddn zerine
byk bir ordu gnderdi ve Melk Xiyaseddn lkesini terketmek zorunda
kald. Bylece, Gney Krdistan, Lor Krdstan ve Fars blgesinin byk
bir ksmnda 276 yl boyunca hkm sren bu Krt devleti 1424te yklm
oldu. Devletin Melk Hezar Esp dneminde genilemesi ve
tekilatlanmasn tamamlam olmasndan dolay Hezar Esp
Devleti (Hazarhaspid, Hezarhespana) olarak da bilinen Fedlaw KrtDevletinin snrlar ierisinde Hec El Siyahpu, Mir Newroz Mrderik,
Piran Peran gibi nemli felsefeci, air ve mzisyenler yetiti.
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
17/28
EYYB DEVLET
Muhteem Kral olarak bilinen Selahadin Eyyb tarafndan Mays
1175te kurulan imparatorluk, Selahaddinin 4 Mart 1193 ylnda lmesi
zerine paralanmaya balad.
1137 ylnda doan ve Krt Rewad airetine mensup Selahaddin ok
iyi bir din ve asker eitim ald, 1165 ylnda Msra vezir seildi. Ynetimin
eitli kademelerine yakn akrabalarn yerletirerek salam bir yapoluturdu. Fransz ve Bizanslarn mterek saldrlarn baaryla bertaraf
eden ve onlar karsnda zaferler elde eden bu komutan, slam dnyasnda
kendisine byk sempati duyulan, tam anlamyla gl bir vezir ve nder
durumuna geldi.
10 Aralk 1171de varln 200 yl srdrm olan Msr Fatim
halifeliine son verdi. Ksa bir sre ierisinde Yemen, Aden ve Hicaz ald.
Suriye Kral Nureddinin 13 Mays 1174te lmesi zerine, bir orduyla
Dimeqe (am) girerek buray da hakimiyetine ald. Mays 1175te
Badattaki Abbas halifesi Selahaddin Eyybnin kralln kabul ederek,
fethettii topraklardaki otoritesini kabul ettiini ilan etti. Dinde yapt
reformlardan dolay ad Yusuf r Eyub iken dini slah eden manasnda
kendisine Selahaddin ad verildi. Hkmdarlnda kulland tam ismi
yledir: El Malik El Nr Salahaddin Yusuf ibni Eyyub. Bu gelimelerden
sonra Musula girerek, Atabekleri ortadan kaldrd ve lkesinin snrlarn
Frata kadar geniletti. Srasyla kuzey Kurdistandaki kk beylikleri ve
Krt airetlerini topraklarna katarak kuzeyde Ermenistana kadar ilerledi.
Kendisine douda Dicleyi snr alan Eyyb mparatorluu gneyde
Yemene, batda ise Tunusa kadar uzanyordu. 1187de Kuds
Hristiyanlarn elinden ald. Merhameti ve adaletiyle Hristiyanlarn takdirini
kazanan Selahaddinin bu zaferi slam dnyasnda ona duyulan saygy
daha da arttrd ve lmsz bir hkmdar yapt.
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
18/28
Eyyubler dneminde pek ok Krt yazar, air, filozof ve aydn yetiti.
zzeddin Ali, Mecdeddin Ebu Saadet, bnul Esir el Cizir bunlardan
birkadr.
EDDAD DEVLET [1164]
eddad Devleti, Krt Rewad airetinden (Selahaddin Eyyb de bu
airettendir) Muhammed eddad tarafndan kuruldu. Bu devletin merkezi
ilk kurulduunda Dubeyl Divindi fakat daha sonra Gence bakent
yaplmtr. Egemenlik alan Ravvad airetinin ynetimindeki Arran
(Gneyde Aras ile kuzeyde Kura rmaklar arasnda kalan yer) blgesi,
Nahwan, Gence, Berba, Dubeyl ve Beylekan blgelerinden oluuyordu.
eddad Devleti, 1072de An ve Gence olmak zere ikiye ayrld, 1164te
ise Seluk kral Melikah tarafndan ortadan kaldrld.
eddadi Krt Devletinde srasyla u isimler hkmdarlk etmiti:
Eblhhesen El Leker (971-978), Merzban Mihemed (978-985), Fazl
Mihemed (985-1031), Eblfeth Musay Fazl (1031-1034), Ebulhesan Eli
Lekeri II (1034-1049), Emuirevan Leker (1049 - 3 ay), Eblsiwar
awr Fazl (1049-1067), Fazl awr (1067-1073), Fazl Fazl (1073-
1088)
SORAN KRDSTAN PRENSL [1830]
Mir Muhammed, 1810da rwan ve Biradost beyliklerini birletirerek
Rewanduzda yeni bir egemenlik alan oluturdu. 5 kiilik askeri konseyin
ynetiminde 50 bin kiilik bir ordu kuran Mir Muhammed, bakent
Rewanduz ehri olmak zere mirlik dzeyinde eitli faaliyetlerde bulundu.
Krtler arasnda Mir Kor olarak da bilinen Mir Muhammed, 1816da
Havlokanda kurduu silah fabrikasnda kl, haner, top gvdesi, fiek,
top tekerlei, ve dier mhimmatlar reterek dzenli ordu zerinde alt
ve 1830da Osmanl Devletine kar bamszlk ilan etti. Osmanlnn
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
19/28
Badat valisi tarafndan resmen tannan hkmet, kendi adna bir
Krdistan Dinar bastrd. lk yllarnda Osmanlnn hafife ald Soran
Krdistan Prenslii 1833te blgedeki Ermeni ve Yezidi Krtlerle de ittifak
kurup Diyarbakr ve Mardindeki Osmanl egemenliine de son verince
Osmanl ordular kumandan Reit Paa bir kuvvetle Mir Muhammedin
ordularna kk apl saldrlar dzenlemeye ve Krdistandaki baz
yerleim birimlerini yamalamaya balad.
Yaklak be yl sren srtmeler sonras yaplan mzakereler,
Osmanlnn, Krtlerin bamszlk fikrine ne denli kar olduunu ortaya
koydu. eyhlislam Molla Hadinin Krtlerin Osmanlyla savamalarnn
mmete ihanet olduu ynndeki fetvas sonras baz Krt airetlerinin
geri ekilmesiyle Mays 1838de balayan kanl arpmalar, 13 Austos
1838de Mir Muhammed komutasndaki Krdistan ordusunun, bir ngiliz
yzbasnn komutasndaki Trk-ran kuvvetlerinin ortak saldrs sonucu
Rewanduz yaknlarnda yenilgiye uramasyla son bulacakt. Bu yenilgiden
sonra ok sayda Krt yerleim birimi yamaland ve Rewanduzun byk
bir ksm ele geirilerek yakld.
Mir Muhammed halkna zarar verilmemesi koulu ile Sivas
eski mutasarrf Reit Paaya teslim oldu ve tutuklanarak stanbula
gtrld. Kendi adna Kurdistan Dinar basan bu Krdistan Prensi,
Osmanl Padiah II. Mahmud tarafndan eref konuu olarak karland ve
Topkap Saraynda arland. stanbula geliinden yirmi gn sonra Mir
Muhammed ve arkadalar iin Trabzona srgne gnderilme karar kt.
stanbulda Krtler tarafndan uurlanan Mir Muhammed,himayesindekilerle birlikte, srgn yolunda ldrlerek
cesetlerine bilinmeyen bir yere gmld.
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
20/28
BOTAN HKMET [1842]
1803 ylnda Cizrede dnyaya gelen Bedirxan Bey, 18 yanda
(1821) Botan Emirliinin bana geti. Bedirxan Bey ok gen yata
olmasna ramen, evredeki Krt beylerine iktidarn kabul ettirdi.
Osmanlya asker ve vergi vermeyi reddetti ve bamsz bir ordu kurup
kendi emirliinin ierisine yeni topraklar katarak genilemeyi srdrd.
Ksa bir sre ierisinde Bitlis, Hakkri, Mu, Van ve Kars Krt beyleriyle
ittifak salayarak Osmanl eemenliine kar Peymana Prozu (Kutsal
Anlama) gerekletirdi.
Bu birlie Dou Kurdistann en byk Krt beylii olan Erdelan
Beyliini de dahil ederek, airetlerden ortak bir ekip kurdu ve kaleleri
gzden geirip yeni kaleler inaa etti. Kurulan ordunun asker gc
arttrlarak, Cizrede biri barut dieri tfek reten iki atlye kurdu. Yerli
uzmanlarn yetimesi ve modern sava taktiklerini renmeleri iin
Avrupaya renciler gnderdi. Ermeni ve Asurilerle antlamalar imzalarak
onlarn glerini yanna ald ve Krtler iin gayri mslimlerle evlenmeyi
serbest brakt. Osmanlnn ald vergiden ok daha az bir oranla vergi
ald iin halkn sempatisini toplad bylece civar halklarn topraklarn da
beyliine katt. En byk hayalinin Karadeniz ile Van Gln tpk yine o
zaman yapm konuulan Svey gibi bir kanalla birletirerek denizlere
almak olduu sylen Bedirxan Bey, ticaretin gelimesini salamak iin
Van Glnde deniz tamacln gelitirdi ve modern gemi ina
tekniklerini renmeleri iin de 140 renciyi ngiltereye gnderdi.
Nihayet 1842 ylnda bamszlk ilan eden Bedirxan Bey, Cizreyi
bakent yapt Kurdistan bayra ekildi. Krt liderler, Kurdistan hkmetini
koruyacaklarna ve Bedirxan Beyi destekleyeceklerine dair and itiler.
Sre, Krt corafyasnn Osmanldan ayrlmas dorultusunda
geliiyordu. Bu da stanbulun yan sra blge zerindeki kar dengelerini
sarsaca iin Avrupa devletlerini rktyordu. Batl misyonerlerin
tevikiyle, Asuriler, Bedirxan Bey ile olan anlamalarn bozarak ona olan
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
21/28
desteini geri ektiler. Bu noktadan hareketle, batl devletlerin sultan
zerindeki basklar, Osmanl yneticilerini Bedirxan Beye kar harekete
gemeye tevik etti. Mereal Hafz Paa, grmeler yoluyla Bedirxan
Beyin Osmanl hakimiyetini tanmasn salamakla grevlendirildi. Ne var
ki Bedirxan Bey grmeleri kabul etmedi ve ne yapldysa sultandan
gelen teklifleri reddederek Kurdistann bamszln vurgulad. Tarih, 6
Haziran 1847yi gsterdiinde Osmanl ordusu koldan bakente saldrya
getiler. Harput, Urfa, Diyarbekir, Erzurum, Badat ve Musul blgelerinde
bulunan askeri gler de bu taarruza katldlar. Osmanllarn sayca
stnlne ramen Bedirxan Beyin kuvvetleri ilk arpmada stnlk
elde ettiler. Fakat Bedirxan Beyin yeeni ve nemli komutanlarndan
Yezdan erin esir dmesi neticesinde gizli cephanelerin yerleri ortaya
km ve silah fabrikas Osmanllarca ele geirilmiti. Bu arada Kars, Van
ve Muta da Krt airetleriyle Osmanl askerleri arasnda kk apl
atmalar meydana geliyordu. Bir sonraki atmada Krt beylerinin
yardma ge ulamas sonucu Bedirxan Bey, kendi birliiyle Eruh Kalesine
ekilmek zorunda kald. Osmanllarn kale kuatmas grmelere zemin
hazrlad 27 Temmuz 1847de Bedirxan Bey, hibir askerine
dokunulmamas artyla teslim oldu. Bedirxan Bey ve ailesi nce stanbula
daha sonra da Girit adasna srgne gnderildi. Ar nemden dolay
hastalanan Bedirxan Bey, Krdistanda lmek istediini sultana bildirdiyse
de bu istei kabul grlmedi ve ama srld. Son yllarn burada
yaayan Bedirxan Bey, 1868de burada ld.
MAHABAD KRD CUMHURYET [22 Ocak 1946]
rann 1941 yl Eyll aynda ngiliz ve Ruslardan mteekkil itilaf
kuvvetleri tarafndan igal edilmesi, rann Krtler ve ayn ynetim altnda
yaayan Azeriler zerindeki otoritesinin kmesine yol at. Krtlerin
yaad blgelerde bu kn en ciddi sonularndan biri Ruslar
karsnda yenilen ve geri ekilmek zorunda kalan ran kuvvetlerinin geridebrakt asker mhimmatn Krtlerce ele geirilmesi oldu. Bu gelime, ah
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
22/28
Rza rejimi tarafndan zulme uram, liderleri zehirlenmi, aslm ya da
toplu olarak ge zorlanm Krtlerin konumunu bir anda deitirmekle
birlikte blgedeki dengeleri de alt-st etmeye yetmiti.ngiliz-Rus igali
sonras Dou Krdistan, Rus Hakimiyet Blgesi, ngiliz Hakimiyet Blgesi
ve Krtlerin denetimindeki bir ara blge olmak zere e blnmt.
Denetimsiz kalan bu blgede g toplayan Krtler, Rus ve ngilizlerle
grerek, rann blgedeki hakimiyet ban tamamen ortadan kaldrmak
iin eitli giriimlerde bulunmakta gecikmediler.
ran idaresinin blgedeki zayfl Ruslarn, Celal, qaq, Herk ve
dier birok airetle lokal ilikiler gelitirmesinin nn amt. Krtlerin
talepleri Ruslar tarafndan ilk bata olumlanmadysa da ilerleyen
zamanlarda Kzl Orduya tahl temini ve blgede gvenliin Krt
birliklerince salanmas artyla Ruslar, Krtlere ran ile aralarndaki
meseleyi zme izni verdiler. ngilizler ise eyh Mahmud Berzenciden
deneyledikleri sorunlardan dolay Krt taleplerine her seferinde olumsuz
yantlar vermekteydi. Nitekim Krdistan, blgedeki dier lkeler iin de
hassas bir konuydu ve kinci Dnya Savann ilk yllarnda Britanya,
Ortadouda bir risk almak istemiyordu.
Denetimsiz bir blgenin olumas Krt airetleri iin nemli
hkimiyet alanlar meydana getirmiti. rnein ah Rza ile girdii
mcadele sonras topraklarn terk etmek zorunda kalan Ban Beyzade
airetinin liderlerinden Hama Reit Beg, sayg duymadn syledii Irak-
ran snrn geerek, topraklarna dnm ve taraftarlarnn yardmyla
Bane ile Zerdet blgelerini kapsayan yar-zerk bir otorite kurmaybaarmt. Yksek rtbeli bir ran subayn ldrmesine ve isyanc olarak
ilan edilmi olmasna ramen ran Hkmeti, Hama Reiti blgenin yar-
resm valisi olarak tanmak zorunda kalmt. Yine ayn ekilde Mehmud
Axay Sennin kurmu olduu hakimiyete ran gleri mdahele
edememiti. 1942 yaznda Hama Reit Beg ile Mehmud Axa arasnda
ihtilaflarn ortaya kmasyla ran, Mehmud Axa tarafnda yer ald ve Hama
Reitin yok edilmesi iin gerekli mhimmat salad. Yenilen Hama Reit,
tekrar Irak snrnn dier tarafna srld. Bir yl gemeden ran,
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
23/28
kuvvetlerini Mehmud Axann zerine yneltti ve snrn dier tarafna
snana kadar peini brakmad.
Bu olaylarn neticesinde zayf den Krt birlikleri ran ordusu
karsnda tutunamad ve 1945 Eyll itibariyle Saqiz - Bane - Zerdet
hattnn gneyindeki tm Krt blgelerinin denetimi tekrar ran
Hkmetinin eline geti. Geriye kalan blgelerde yine gl bir Krt
varlnn sz konusu olmas hasebiyle ran daha ok ilerleyemeden
durmak zorunda kald. Hattn dier tarafnda kalan Mehabad ehrinde ise
Krt siyas almalar nemli sonular douracakt.
galin ilk yllarndan beri Krtlerin siyasi bir varlk gsterdikleriMehabad ehrinde 16 Austos 1943te bir grup Krt yurtseveri tarafndan
Komelaya Ciwan Kurd (Krt Genlik Komitesi) kurulmutu ve faal bir
ekilde bamsz Krdistan propagandas yapmaktayd. Deien dnya
dengeleri onlara bu frsat verebilirdi. Bu dnemde Krdistan iin iki nemli
giriim dikkat ekiyordu. lki, Ruslarn 1942de nfuz sahibi baz Krtleri
Moskovaya bir kongreye davet etmesi, ikincisi ise Irak ordusuna mensup
Krt subayn Krdistann bamszlnn desteklenmesi karlndaAlmanyaya kar verilen savata Krt vatandalarnn silahl desteinin
nerilmesi oldu.
Rusya, randaki Krt politikasn 1944te uygulamaya koydu ve
Komelann bavurusu zerine Mehabada Krdistan-Sovyet Kltrel
likiler Topluluu (KSKT) adyla bir ube kurdu. Nitekim, ncesinde bir
yeralt rgt olan Komela, 6 Nisan 1945te, KTSKnin binasnda yaplan bir
trenle tzn deklere etti. Rzaiyedeki Sovyet Konsolosu ve Sovyet-
Azerbaycan Kltrel likiler Topluluunun efi trenin eref konuklaryd.
Bu programn en nemli blm Dayika Nitiman (Anavatan) adl
oyundu. Bu oyunda Krdistan temsil eden bir yal bir kadn, Irak, ran ve
Trkiyeyi temsil eden vicdansz tarafndan tartaklanyor ve kt
muameleye tabii tutuluyordu. Oyun, Dayika Nitimann oullarnn ortak
abasyla kurtarlmasyla bitiyordu. Oyun seyredenleri o kadar etkiliyordu
ki hayatlar boyunca dman olmu kimseler gzyalar ierisinde
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
24/28
birbirlerine sarlyor ve Krdistann intikamn almaya hep beraber yemin
ediyor, kan davalarndan Krdistan iin vazgeiyorlard.
Bu dramatik oyunun baarsnn yan sra bu toplantdaki en nemli
olay, elbette ki Kltr Kurumlar bakan Qadi Muhammedin Komelaya
kabul ediliiydi. Bu kabul ediliten hemen sonra gl kiilii, karizmatik
davranlar ve entelektel birikimiyle rgt iinde ykselen Qadi
Muhammed, ynetimi tek elde bulundurarak bir Krdistan politikas
belirlemeye balad.
Qadi Muhammed, 12-15 Eyll 1945 tarihlerinde eitli temaslarda
bulunmak zere kuzeni Seyf Qadi ve Hec Baba ile birlikte Bakye gitti.Burada Rus yetkililerle grmelerde bulunan heyet, Mehabada dn
ertesi Mizh Dimoqrat Kurd (Krdistan Demokrat Partisi) adl bir parti
kurduunu aklad ve bir bildirgeyle Krt aydn ve soylularna bildirimde
bulundu. Aklama toplantsna katlan btn Krtler, oluuma tam destek
sundular ve ortak bir bilgirge yaynlayarak partiye ye oldular. Ksa bir
sre ierisinde Iraktaki Krtlerle diyalog gelitiren parti yneticileri,
Mustafa Barzan ve pemergelerini Mehabadta bir tren ile karladlar.
Tarih, 22 Ocak 1946y gsterdiinde Qadi Muhammed, arra
Meydannda Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin kuruluunu ilan etti.
Maher bir kalabalk ve byk bir cokunun hakim olduu tren Krdistan
iin bir dnm noktas niteliindeydi.
Krdistan Milli Meclisi, 11 ubat 1946da Qadi Muhammedi
Cumhurbakanlna, Hec Babay Babakanla ve General MustafaBarzanyi de Genelkurmay Bakanlna, Seyfi Qadiy ise Kolluk Kuvvetleri
Komutanlna atad. Ayn gn, yrtme organlar, yarg, asker ve kltr
kurumlar kabul edildi. Krdistan Cumhuriyeti Anayasas ile milletin meru
egemenlii garanti altna alnarak Krte resm dil, stte krmz altta yeil
kuak zerine bir gnein bulunduu bayrak Krdistan bayra ve air
Dildar Raufun Ey Reqib adl iiri milli mar olarak kabul edildi.
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
25/28
Bir sre sonra basn yayn rgtlenmesi yapld ve 10 Ocak 1946da
yayn hayatna balam olan Kurdistan dergisinin yayna devamna ve
Kurdistan adl resm bir gazetenin karlmasna karar verildi. Krdistan
Milli Meclisi, ald kararlar ile eitim alannda iyiletirme karar ald ve
genel ve zorunlu ilk retimi tesis eden yasalar kard. Fakir ailelerin
ocuklarna para yardm, giyecek ve ders kitaplar verildi. Kltrel
almalarn nemini vurgulayan meclis, ilk olarak iki Krt airin, Hejar ile
Hmenin iir kitaplarn devlet matbaasnda bastrd. Ksa bir sre
ierisinde Krt okullar kuruldu ve Krte eitime baland. Hawar ve Hilale
adyla iki yeni dergi yaynland. 10 Martta ise Sovyetlerin gndermi
olduu bir verici istasyonu ile Mehabad Radyosu yayn yapmaya balad.
Bu arada komu lkelerin konuyla ilgili tepkileri gecikmedi. Trkiye
Babakan Mehmet kr Saraolu 6 Mart 1946da, ran ve Rusyaya,
konuya mdahalelerinin olabileceine dair birer telgraf ekmi ve
gelimelerin endie verici olduunu belirtmiti. ran ise Krdistan
rahatszln Rus ve ngiliz yetkililere bildirmi ve Sovyetlerin Krt gcn
kontrol edememesinin tehlikeli sonular douracan beyan etmiti. Bu
gelimeler karsnda Krdistan Milli Meclisi, ran Hkmetine bir muhtra
ekerek, lkedeki Krt sorunun sadece Krdistan Cumhuriyeti snrlaryla
deil, lkenin tmnde yaayan Krtlerle ilgili bir i sorun olduunu
vurgulad ve karlkl mzakereler ile Krtlerin insani haklarnn iade
edilmesi istendi. Muhtra, bir Krdistan Yksek Konseyinin oluturulmasn
teklif etmekteydi ve bu muhtrann bara uzatlm bir el olarak
alglanmas gerektii belirtiliyordu.
Tarihler 9 Mays 1946y gsterdiinde ABD, ngiltere, Trkiye ve
rann basklar sonucu Sovyetler, Demokratik Krdistan Cumhuriyetinden
desteini ektiini Moskova Radyosundan duyurdu. Bunun zerine ertesi
gn Krdistan Sava Konseyi, ABD, ngiltere, Trkiye, ran ve S.S.C.Bye
birer ihtar ekerek Krdistann bamszl ve milli eemenlii vurguland.
ABD ve SSCBnin bu konuyla ilgili gr ayrlklar Souk Savan balang
merhalelerinden birini oluturdu. Bir anda yalnzlaan Krtler, serinkanl
davranmak durumundaydlar. Qadi Muhammed, 1 Haziran 1946da Fransz
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
26/28
Basn Ajansna aklamada bulundu ve ran Hkmetinin ran genelinde
demokratik yasalar uygulamasn, Krtlerin dil, eitim ve kltrel haklarn
tanmasn istedi. Fransz muhabirin Qadi Muhammede merkezi hkmetle
atma tehlikesi ve yabanc mdahale ihtimali ile ilgili bir soru sormas
zerine, Krdistan Cumhurbakan u cevab veriyordu:
Krdistandaki durum Azerbaycandaki durumdan ok farkldr.
lkemiz hibir zaman Sovyet askerlerince igal edilmemi ve Rza ah
tahttan indirildiinden beri, ne jandarm ne de ran ordu birlikleri
Krdistana girmilerdir. Bu sebeple biz, bamszz ve kendi irademize
sahibiz. stelik kim tarafndan yaplrsa yaplsn yabanc bir mdahaleye
msamaha gstermeyeceiz. [] Ancak bilinmelidir ki Amerikallar ya da
Ruslar taklit etmek istemiyoruz, fakat meden lkelerin hayvanlar
durumuna dmeyi de reddediyoruz
Ne var ki 10 Aralk 1942de Sovyetler ve ran arasnda bir anlama saland
ve ran, ayn gn Kaflankuh Geidinden Krtlerle kader birlii yapmakta
olan Azerilere saldrd ve Tebrizi geri ald. Bu, bakent Mehabadn
dt anlamna geliyordu. ran Birlikleri buradan Krdistan zerineyrd. Qadi Muhammedin Tahrandaki kardei Sadr Qadi, randa bir
parlamenterdi ve bu durum zerine ran ve Krdistan Hkmeti arasnda
uzla salamaya alt. Nitekim bir bar antlamas da imzaladlar.
Antlama gerei General Mustafa Barzan ve Seyf Qadi komutalarndaki
birlikler etkisiz hale getirilerek bakentin dna alnmt. Yaklak bir hafta
boyunca ran ve Krt hkmetleri herhangi bir sorun karmadan kentte
skneti saladlar. Fakat 17 Aralkta Qadi Muhammed ve kuzeni SeyfQadi da dahil olmak zere Krdistan Milli Meclisinin tm yeleri
tutuklanarak hapse atld. Kentte karklk ba gsterdiyse de ranllar
olaya hkim olmakta gecikmediler ve Mehabadn denetimini ele geirdiler.
30 Aralk 1946da Qadi Muhammedin kardei Sadr, Tahrandaki evinde
tutukland ve Mehabada getirildi. Usulsz ve yetkisiz bir mahkeme kuruldu
ve Qadi Muhammed, Seyf Qadi ve Qadi Muhammedin kardei Sadr lm
cezasna arptrld. Qadi Muhammed, kardeinin haksz yere
cezalandrldn ve bu cezann affedilmesi gerektiini srarla belirttiyse de
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
27/28
karar deimedi ve de 31 Mart 1947de sk koruma altna alnan ve
Bamsz Demokratik Krdistan Cumhuriyetinin ilan edildii arra
Meydannda idam edildiler.
Krdistan Cumhuriyetinin yklmas ve Qadi Muhammedin aslmas
btn Krtler tarafndan zntyle karland. Trkiye ve Irakta Krt
blgelerinde geni tedbirler alnd. Diyarbakr, stanbul, Sleymaniye,
Badat gibi ehirlerde ancak kk protestolar dzenlenebildi. randa
skynetim ilan edildiyse de Luristann Urumabad kasabasnda infazlara
bir tepki olarak 11 Mays 1947de iddetli bir ayaklanma ba gsterdi. ran
askerleri halkn zerine ate at ve 65 Krt bu olaylarda hayatn kaybetti.
Barzani ve pemergeleri Irak Krdistanna geti. Burada sert bir mdahale
ile karlatlar ve daha nce Irak ordusunda grevli olan ve Barzaniye
katlan 4 Krt subay bir zaman sonra tutukland. 19 Mays 1947de zzet
Abdlaziz, Mustafa Xonav, Muhammed Mahmud, Hayrullah Abdlkerim
adl bu pemergeler Badatta idam edildi. General Mustafa Barzan, 27
Maysta yanlarnda pemergeleriyle Moskovaya doru yol ald.
damlar zerine Avrupadaki Krtler bata olmak zere protestolaryapld. Avrupadaki Krt rencilerin yayn organ Krdistann Sesinde
ABD, ngiltere ve Irak sert dille eletirilirken ran iin Haha mptelas
monarist faistler ifadesi kullanld. Uzun sre ses getiren protestolar ile
Qadi Muhammed, Krdistann ebed muzafferi ilan edildi. Irakta idam
edilen subaylardan Hayrullah Abdlkerimin son szleri Avrupadaki
eliliklerin binalarna siyah elenk zerinde iletildi: Dmanlarmza lm,
Yaasn Krdistan!
-
8/6/2019 Tarihte Krt Devletleri
28/28
Kaynaka
1. Mehrdad R. Izady, Bir El Kitab Krtler, Austos 2004
2. Wadie Jwaideh, Krt Milliyetiliinin Tarihi, Eyll 2004
3. Elphinston, W. G. "Kurds and The Kurdish Question", Journal of the Royal
Central Asian Society, Temmuz, 1948
4. Rosvelt, Archie. "The Kurdish Republic of Mahabad", The Middle East Journal,
Temmuz, 19475. Lambton, Ann. Landlord and Peasant in Persia. Oxford Universty Press, 1953
6. The Daily Express, 16 Mart 1946
7. Stepanov, V. "A Visit to the Kurds" New Times, 8 Haziran 1949
8. Deng Kurdistan, Say 2, Austos 1949
9. Adamson, David. The Kurdish War (Londra, 1964)
10. Bermon SoviII, The Royal Air Force, The Middle East and Disarmament, 1919-
1934 (Michigan State Universty, 1972)
11. Challiand, Gerard, People Without a Country (Londra, 1980)12. Eagleton, William, The Kurdish Repuhlic of 1946 (Oxford University Press,
1963)
13. Nuri Paa hsan, La Revolt dAgri Dagh (Universty of Texas Prss, 1989)
14. Roosevelt, Archibold, "The Kurdish Republic of Mahabad," The Middle East
Jomal, cilt I, say 3 (Temmuz 1947)
15. Safarastian, Arshak, Kurds and Kurdistan (Londra, 1948)
16. Van Bruinessen, Martin, Aa, eyh ve Devlet, (stanbul, 2003)