1

YEN RASONAL ERA : Rasional cmiyyt Rasional idar Rasional elmi baxlar Rasional hyat trzi Rasional xlaq Rasional Tanr anlay N=0

2

Hqiqt Pncr adl bu kitabn mllifi Tofhid Mehdi txllsn qbul etmi Tofiq Mehdiyev Krm oludur. Tofhid Mehdi mhndis v futuroloqdur. O beynlxalq mtbuatda glck haqda mqallrl x edir. Kitab Elmi-publisistik sr olaraq doulmaqda olan yeni rasional (kamil) sivilizasiyann, yni all, xlaq, optimal cmiyytin v rasional insann hyat trzi, dnyabaxlar v konkret tkili idar olunmas konstruksiyasnn nzri bazasdr. Kitabda rasional cmiyyt nzriyysi, dnyann quruluunun rasional izah, dnyann sas qanunlar v prinsiplri; rasional hyat trzi, rasional: xlaq, nsiyyt, davran; ail, insan, habel ruhi alm, grnmz varlqlar v tanr, glcyin rasional nzriyysi (futurologiya) v bir ox msllr aradrlr. Briyytin v lklrin siyasi sisteminin qeyri - rasionall akar edilir v yeni rasional cmiyyt tkili v idar struktuu v insann rasional hyat trzi v dnya baxlar tklif edilir. Kitabdan gnc nsil, tlblr, mllim v agirdlr v hr ks fayda ala bilr. Kitab btn xalqlar n yazlmdr v onlar yeni rasional hyata v rasional ictimai sistem kemy arr. Btn baxlar diskussiya ndr, son hqiqtlr deyil, hqiqt pncrdir, onlar oxuyandan sonra hqiqtlri znzn tapmaanz siz hval olunur. laq n: www.rationalsociety.org ; http://rational.sayt.ws ; Tel : 070 744 68 41 Kitab Dini Qurumlarla zr Dvlt Komitsinin razl il nr olunur. ISBN: 5-86874-240-0 Sda nriyyat, 2008

Mllif hquqlar qorunur

apa imzalanb: 05.03.2008

Format 70x100 1/16. Hcmi 31,75 .v. Tiraj 100 nsx

-------------------------------------------------- Sda nriyyat, 2008

3

Kitabn trkibi Mllifin qeydlri ........................................................................................................... 5 Hiss 1. Rasional elmi dnyabaxi. ............................................................................. 13 1. Rasional, rasionallq v rasionalizm anlaylar ..................................................... 13 2. Kainat v yer krsinin yaranmas .......................................................................... 16 3. Dnyanin quruluu v dyimsinin rasional nzriyysi ........................................ 24 Rasional nzriyynin mhit anlay ....................................................................... 31 Kainat v btn varlqlarn, mhitin mumi yaama prinsiplri .............................. 35 Dnyann tamlq qanunu ........................................................................................... 37 Rasional vvldn myyn edilm prinsipi ............................................................ 46 Dnyanin idar olunmasi. ......................................................................................... 50 Azadlq anlay ........................................................................................................ 51 3.1 Dnyann v hadislrin sistem xasssindn doan qanunlar ................................. 55 Piramida modeli ........................................................................................................ 55 Sbbiyyt prinsipi. .................................................................................................. 56 Orta vziyyt qanunu ................................................................................................ 58 Son hdlr qanunu. Kritik hdlr anlay. ................................................................ 59 Oxarlq qanunu ........................................................................................................ 61 Xaos nzriyysi ....................................................................................................... 62 Kifayt qdr saslarn olmas qanunu ..................................................................... 63 3.2 mumildirilmi mlahizlr. Rasional flsfnin qanunlar v kateqoriyalar ........................................................ 63 Dnyann n mumi prinsiplri ................................................................................ 69 Canli almin yaranmas il yeni effektlrin yaranmas. ........................................ 72 4. nsan v cmiyyt haqda rasional bax ................................................................... 76 Cmiyytin mhm lamtlri v qanunauyunluqlar ............................................ 78 Cmiyytd xlaq v etikann rolu. .......................................................................... 103 Mdniyyt. Dyrlr. nsann tml hquqlar ....................................................... 106 5. dealist dini baxlarn manipulyasiyas. .................................................................. 111 Hiss 2. Rasional Cmiyyt nzriyysi v konstruksiyas ....................................... 114 3. Rasional Cmiyyt ideyas. deyann saslar. ............................................................ 123 3.1 Tkbana idarilik v Rasional ictimai idaretm prinsipi ................................ 131 3.2 quruluun mqayissi ...................................................................................... 134 4. Rasional Cmiyyt tbit sistemi. Konsepsiya ........................................................ 138 4.1 Rasional cmiyytd glirlrin blnmsi ........................................................... 143 5. Rasional cmiyytin konstitusiyas ............................................................................. 150 d) Rasional cmiyytd dvltin vtnda qarsnda borcu ...................................... 153 e) Rasional cmiyyt dvlt tkilatnn strukturu ctimai qanun v qrar qbulu sistemi QQS ....................................................... 155 2) mumi msllr zr (dvlt)qrar qbulu sisteminin tsviri .............................. 160 3) hr v regionlarn GGS tsviri. ....................................................................... 165 6) Qanuna v xlaqa nzart v tmin etm sistemi. .................................................. 167 6. ctimai qrar v qanun qbulunun prosedurlar .......................................................... 170

4

7. Rasional hyat trzi .................................................................................................... 178 7.4 Rasional xlaq kodeksi ......................................................................................... 182 7.5 Rasional nsiyyt qaydalar .................................................................................. 185 7.6 Rasional nzakt , davran v db qaydalar ..................................................... 186 7.9 Rasional ailnin qurulmas .................................................................................. 191 8. Rasional insan haqda anlay ...................................................................................... 196 8.2 Rasional thsil metodu v prinsiplri ................................................................... 199 Rasional Dnya dvlti .............................................................................................. 206 10. Rasional cmiyyt icmasnn tipik nmunsi ........................................................... 208 Hiss 3. Rasional davranlar, mrasimlr. Mslhtlr ........................................... 223 Rasional ailnin qurulmas v saxlanmas ................................................................. 231 Beyinin qabiliyytlri v ondan istifad .................................................................... 235 Hiss 4. Ruhi alm ....................................................................................................... 242 Mxtlif dinlr haqda qsa mlumat. udaizm ................................................................ 247 Xristianlq ....................................................................................................................... 252 Zrdtlk ....................................................................................................................... 258 slam. .............................................................................................................................. 262 Bhayi dini ...................................................................................................................... 285 Hinduizm ........................................................................................................................ 287 Buddizm. ........................................................................................................................ 290 Konfui tlimi ................................................................................................................. 293 Dinlr rasionalist bax ................................................................................................. 296 Allah ideyasi nec yarand? ............................................................................................ 334 Rasional Tanr nzriyysi ............................................................................................. 351 Allah anlayinn fvqltbii mnas .............................................................................. 363 Grnmyn urlu varliqlar v qvvlr ..................................................................... 371 Ruhi alm haqda mumi nticlr .................................................................................. 411 Hiss 5. Glcyi gzlmyin, glcyi qurun! ........................................................... 425 Glcyin rasional nzriyysi ....................................................................................... 426 Yaradicilq, ixtiraetm, metodlar ................................................................................... 439 Briyytin Glcyi n proqnozlar .......................................................................... 450 Azrbaycann bu gn v yax glcyinin axtar ..................................................... 459 Briyytin indiki v glck nsillrin mktub. ........................................................ 468 Hiss 6. Kitabin qisa nticlri. ................................................................................... 487 V. Rasional cmiyyt konsepsiyas ............................................................................... 501 Rasional cmiyytin mkdalq deklarasiyas. ......................................................... 508 Epiloq ........................................................................................................................ 511 stinad mnblri ....................................................................................................... 513 Mllif haqda ............................................................................................................. 515 erlr ........................................................................................................................... 517

5

Mllifin qeydlri

Bu kitab siz hyat drk etmk v dzgn davran semkd kmk mqsdil yazdm. O siz problemlrinizin z gnahnzdan v ya mhitin qeyri kamilliyindn asl olmayaraq, anlamaa v hll etmy, sizi yeni yaradcla , yeni mqsdlr irli srmy v daha yax hyat qurmaa mslhti v bldi olacaqdr .

Bu kitabn mqsdi Hqiqt v Xeyir xidmt etmkdir. Bunun n burada bu gn yaayan sas ideyalar v dnyagrlrin hm xeyirli, hm zrrli chtlri akar edilir. Baxmayaraq ki, onlar zn ancaq Xeyir kimi qlm verirlr. Onlarn r trflrini amadan insanlar xeyirin nd olduunu gr bilmzlr, el o r tlimlri d, arlar da xeyir kimi qbul edrlr, nticd o eyin xeyir deyil, r chti daha stn ttbiq tapar.

Bu kitab yazmaq mn hyat trfindn veriln taprqdr. Mn n qdr bundan knara kilmy chd etsm d, bu kitab yazmaa mhit trfindn mcbur edildim.

Hyatn gndlik mcburiyyti , cmiyyt quruluunun drk etdiyim eyiblri, bir qrupa mxsus idar sisteminin insanlara dzgn qiymt vermmsi, qeyri - idraki v qeyri etik , qeyri - rasional idar v qanunlar, bir qrupun xeyrini gdb digr halini ehtiyac iind yaamaa, azadlqna, hyat v xobxtliyin mane olmas, mni z anladm, bildiklrimi yazmaa v siz v btn dnya xalqlarna v glck insanlara bir yol gstrmy vadar etdi.

Bu kitab iki byk ks qvvnin mbarizsi nticsidir. Daha dorusu, mnim xeyiri qbul edib rl btn hyatm boyu grgin mbarizm nticsidir. rin gcl olduu mhit bu kitabn yazlmas n mhz gcl stimul olmudur.

Kitabda siz mxtlif suallara cavab tapacaqsnz. Msln, n n bzi adamlar varlanr, digrlri kasblar ? n n mhariblr olur? nsanlar bir - birini niy aldadr, xyant edir? N n bu v ya digr hadis ba verir? Glcyi bilmk olarm? N n doru hqiqi v insanlara lazm olan ideyalar hm xeyiri semi insanlar bayraq edir v alr, hm d briyyt, insanla v cmiyyt ks olan r yolu semi adamlar bayraq kimi seir v bu ideyalarla z xyantini qoruyur, maskalayr? Cmiyyt bel olduqda ar, bilmir, kim dz deyir? El bir sul varm bunlardan hansnn doru, hansnn yalan olduunu se bilsin? Bu sual dnyann birinci mslsidir. Dnyann ikinci mslsi kemi adtlrdn, dncdn, etalonlardan nec qurtarb rasional, yeniliki dncsi ld etmk v hyat yaxladrmaqdr.

Oyann insanlar! Sizi yuxuya verib cibiniz girnlri, sizi istismar ednlri, siz daltsiz qanunlar yazanlar, pis hyat tyin ednlri, zlrin is daha yax hyat yazanlar grn.

Zamand bu tendensiya klini almdr ki, insanlar srbst dnmk istmirlr, onlara radio, televiziyadan siyasi, dini xlarda ediln ideyalar aradrmadan, ox zaman onlarn sirin evrilirlr. Onlarn qurduu, ald oyunu oynayrlar. Bu oyunlarn qalibi ssenari zr yen onlardr. Bu ideyalarn mumi mnas yaamaq urunda mbarizd hegemonlarn qurduu ideyalar sad, 90% insanlara qbul etdirmk v hegemonlara xeyirli xidmt etdirmkdir. Yni onlarn pulunu, gcn, hakimiyytini artrmaq, hyat raitini yaxladrmaq, dominant olmasna yardm etmkdir. Hegemonlar is pul, kapital toplam v ya toplamaa alan qruplar, bosslar, siniflrdir. Bu niy beldir? Cavab. nki dnyada kim kimi (z n) istifad etdi prinsipi

6

var. Bu baqa ifad il oxlar tklr n yaayr prinsipidir. V yaxud hr tk - oxluun faliyyti v onunla laqlr vasitsil yaayr. Bu prinsip insan cmiyytind, heyvanlarda, canllarda, cisimlrd mvcuddur. Dnya bu prinsipl yaayr.

Real hyatda, bzi frdlr bu qanunu znn stn hquqlar, stn xeyir almaq qanunu kimi qavrayr, oxluun mhz onun n birtrfli almaa borclu olmas kimi anlayr. Tk- ox mnasibtlrind oxun da insan uruna malik olmas, anlamas ks reaksiyalar yaradr, konflikt, mhariblr, tbitin dalmas, kasblq v harnlq meydana glir. nsanlar tbii n qdr xeyir alrsansa, o qdr d trfdaa xeyir vermlisn , v yaxud brabr mk, brabr nticlr blgs - qanununu dz baa dmrlr. Yni brabr xeyirli mkdalq qbul ed bilmirlr. nsan zkas bu prinsip ml etmylakin effektiv, hamnn xo hyatna gtirck formada istifad etmy imkan verir.

Mhz bu kitabda daha all(rasional) cmiyyt daha ox uyun gln hm zn, hm mhitin n brabr xeyir prinsipi, baqa szl hr ksin hm znn, hm baqalarnn - hm indiki nslin , hm glck nslin, hm tbitin brabr xeyrin uyun faliyyt prinsipi mdafi olunur.

Kapitaln hakimiyytin yox deyin v onun boazna buxovu keirin v ucunu cmiyytin lin verin. Ona azadlq vermyin, n istyir elsin, cmiyyti zn nkr edib varn artrsn, zn yax hyat, cmiyyt is pis hyat versin. Onu insanla xidmt elmy mcbur edin. Bu sizin haqqnzdr. Liberal bazar briyyti flakt srklyir. Mhz bazarn cmiyyti idar etmsindn ibart olan masir kapitalizm briyyt daha ox blalar gtirckdir. Kapital mhz sizin saynizd z lknizd hakimiyyt sahib olmudur v dnya aal v hamdan, hr idn, btn Yer krsi tbitindn pul xartmaq mqsdini gdr. Kapital sahibin imkan vermyin, sizin myinizl v tbii srvtlrinizl v sizi istismar edrk layiq olmad glirin byk hisssini zn gtrb sonra onu harn yaamana, silahlanmaa, mhariblr yeni dy silahlar yaratmaa, tbiti korlamaa, dnyada aclq v kasblq yaratmaa srf etsin. Kapitalistin ld etdiyi xalis glir el normalar qoyun ki, o ancaq optimal v zruri ehtiyaclarn dyndn sonra bu glir yen cmiyytin inkiafna, problemlrinin hllin xidmt etsin. Cmiyytin zrrin, bu var - dvltin milli glirin bo , mnasz, smrsiz srf edilmsin qar qanuni normalar yaradn . Bu tdbirin xlaqi chtdn dzgn olmas bu kitabda verilib.

Pul-kapital insanla bla olmudur - insanlar xlaqszla srklyn, qudurdan, mhariblrin, konfliktlrin sbbkar, insan - insana qul edn, insann ssini alan, aa qara dedirdn, bir czi miqdarda insan aa edn, var iind zdrn, digr byk sayda insanlar kasb edn kapitaldr kapital idar edn sahiblridir. Kapitaln xsusiyyti beldir. Siz d kapitalist olsanz bel olacaqsnz.

Mn hr bir insan idrakn imkanlarndan istifad etmyi arram. Bu kitabn indiydk olmu btn baxlardan, nzriyylrdn v kitablardan

aadak stnlklri vardr: 1. nsann tkc zn xlaq v davran haqda mslhtlr vermkdn lav insann

yaad mhitin - ictimai sistemin v tbii mhtin smrldirilmsi, insann xo hyat ehtiyaclarna uyunladrlmas mslsini qoyur.

2. Bu mslni qoymaqdan lav o yeni rasional cmiyyt quruluunun layihsini verir. Bel bir quruluun zruriliyi mvcud flsfi v siyasi biliklrin mdafiilrinin,

7

azad olmayan alimlrin, filosoflarn v din xadimlrinin he yadna da dmr. Onlar mvcud qurulularn yaratd problemlrin hllin alrlar. Bu bo idir v mmkn deyildir.

3. Burada yeni v tkmilldirilmi rasional xlaq v davran normalar; yeni rasional ictimai qurulu, yaamaq v faliyyt n mslhtlr verilmidir. Mvcud dinlr, qurulular v dvltlr bundan dflrl geri qalr. V tkilat, idar, mdniyyt, davran, xlaq nmunsi etalonu ola bilmzlr. Onlar mhz qeyri - etik hyatn , amoralln v daltsizliklrin yaradclar v qoruyuculardrlar.

4. Kitabda rasional inkiaf n, rasional hyat n n effektif iqtisadi v tkil prinsiplri verilmidir. Bel ki, mvcud prinsiplr v hyat , iqtisadiyyat v idar modellri cmiyytin effektiv inkiafna v brabrliyin v hr insann xobxtliyin gtirmir.

5. Dnyann quruluunun tam aydn tsvir edir v insana dnyan v zn drk etmk n aydn yol gstrir.

6. nsanlara problemlrdn xilas olmaq v rasional tdbirlr grmk yollarn, metodlarn yrdir.

7. Azad dnmk yolunu yrdir, insanlar onlar mhdudladran khn anlay v dini doqmalardan xilas edir.

8. Cmiyyt zvlrinin hr birinin taleyi v haqq haqda yeni prinsip verir. Bu , cmiyyt byk aildir, onun hr bir zvnn lyaqtli, insani hyatna cmiyyt msuldur, cmiyyt zvlrinin itirak il v onlarn tutduu razid mumi tbii ehtiyatlardan qazanlan btn mhsul v glir bir ne adamn , v ya qrupun xeyrin v onlarn xou il srf oluna bilmz, bu btn zvlrin - itiraklarn mumi xeyridir prinsipidir. Bu kitab yeni erann - yeni rasional dnc il drk edilck v yaradlacaq

rasional, yni kamil bri dnyann balancn qoyacaq orijinal yazlm srdir. Bu kitab digr kitablarn xlassi v ya konspekti deyil. Mn bu kitabda z dnclrimi tsvir etmim v bzi tarixi mnblr istinad edrk oxucularn asan baa dmsi n onlarn fikrini sbutlar kimi qeyd etmim. Kitabda hr bir mlahiznin arxasnda hkmn hdsiz sbutlar var, bu bzn gstrilms d, var v tapla bilr.

Mn bu kitabla digr kitablarn frqini yrnmyi v aradrma, flsfi v ictimai qiymtlndirmni glck nslin hdsin buraxram.

Bu kitabda mn yalnz z fikrimi ifad edirm. Mnim mqsdim absolyut bilik sintez etmk v tqdim etmk deyil, sizi dndrmk, hqiqti znzn tapmanza kmk etmkdir. Rasional cmiyyt ideyasnda : 1) Tk adamlarn fikirlrinin baqalarna qbul etdirilmsi qbul edilmir, bu azad dncnin ksin olard, bu diktaturann yaranmasna yol aard, bu ox zrrli istismar, dlduz, hiylgr, v yaxud hyatdan uzaqlam asketik, ruhlara v uydurulmu qeyri - adi fvqltbii qvvlr sitayi edn qrup v bandalarn yaranmasna sbb olard. 2) Elm v salam dnc il saslandrlmayan, hqiqti ks etdirmyn, tcrbd sbut edil bilmyn irrasional ideya v fikirlr qbul edil bilmz. Bu tlb insanlarn bir - birin baxaraq v ya qorxu altnda, tbliat nticsind shv ideya v fikirlri qbul

8

etmsinin qarsn alr v bununla onlarn cmiyyt zidd, avanturist ideyalar trafnda birlmsinin v zrrli hrktlr etmsinin qarsn alr.

Rasional cmiyyt konsepsiyasnda mumi msllr mhz cmiyytin znn bilavasit itirak il hll edilir. Burada qrar qbulunda oxlu v Azlq anlay ildilmir. Yni hr hans bir sul il formaladrlm oxluun iradsinin azla qbul etdirilmsi yol verilmzdir. Burada hakim rolu fikir v qrarn rasionalla, xlaqa, universal qanunlara v digr kriteriyalara uyunluqu tkil edir. Ona gr burada ideyalarn, idrakn, elmin rolu var. Kriteriyalarn el bir kompleksini ks etdirn v el bir prosedura ttbiq edilir ki, alnan qrar n rasional v hamnn mnafeyin uyun olur. Rasional Cmiyytin sas prinsipi kollektiv alla tkil v idar olunmaq, frdi alla yaamaqdr. Frdi al is kamilldirmkdir. Ancaq kollektiv v elmi rasional dnc cmiyyt irisind n rasional v mqsduyun, effektiv ideya v faliyyt yarada bilr.

Rasional Cmiyyt mhz cmiyytin qeyri - rasionallndan ziyyt kn dalt, qanunuluq, ham n eyni insan hquqlar, hamnn li atan shiyy v thsil, dalt mhkmsi tlb edn insanlara - mhz cmiyytin zn lazmdr. Bu insanlarn miqdar hr lk zr halinin sas hisssini - 80-90%-ni tkil edir.

Bu kitab sizi drindn dndrck, kitabda edilm bir sra kvlri siz akar edcksiniz, habel kitab sizi yeni kvlr etmy hvslndirck, siz dnyan drk etmyin yeni metodunu, yeni yanaman bu kitabda tapacaqsnz. Bu metodun sas prinsipi reall olduu kimi dinamik sistem kimi drk etmy almaqdr. Btn stereotip dncni, qrzi, ehkamlar, realln drkindn biznes gdn qruplarn mlahizlrini rdd etmkdir. Reallqla tmiz beyinl qarlamaq lazmdr.

Bu kitabda tapacaqsnz ki, kapitaln - gcl qruplarn hakimiyytin saslanm v onlar trfindn yazlm qanun - qaydalar v xlaq mhz mvcud dvlt sistemlrinin sasn tkil edir. Bel dvlt sistemlri dnyada mhz daltsizliyin - istismarn, mharib v konfliktlrin sbbidir. Bu id onlara mhz dinlr sas kmk edirlr. Hl el bir aqressiya olmamdr ki, aqressor dvltin dini idarlri, kils v midlri, sinaqoqlar ona etiraz etsinlr. lklr daxilind bir din trfdarlarnn digr din trfdar il toqqumas varsa, hkmn onlarn dini balar buna sanksiya verirlr v hvslndirirlr. Onlar briyytin hmryliyin deyil , onlar ayrmaa xidmt edir. Istniln konflikt v istismara, daltsizliy dinlr trfindn gizli, ya aq xeyir - dua verilir v hvslndirilir. Baxn AB -a, rana, Rusiyaya, Ermnistana , raka, fqanstana, srail v baqalarna onlar hams z xalqlarna v baqa xalqlara qar z hegemonik v daltsiz hrktlri n dindn xeyir - dua alrdlar v alrlar. Bu problem kitabda hll olunur - dinlr mumi platforma v yeni dnyaya lazm olan yeni rolun icras n reforma tklif olunur.

Kitabda masir dvlt v ictimai tkilat sistemlrin alternativ v daha daltli Rasional cmiyyt sistemi tklif olunur. Bu sistemd sas sistem tkili elmi rasionalist prinsiplr sasnda qurulub, burada sistem kapitala v onun sahiblrin deyil, cmiyyt, onun hr bir zvn, yax thlksiz, etibarl, glcy saslanan hyat v faliyytin tmin edilmsin xidmt edir.

mrmn 54 c ilind 30 illik bir arzumu hyata keirmy imkan tapdm. Byk bir zhmt bahasna v nadan mhit irisind, oxlu trdddlr keirrk dndklrimi bu kitaba yazaraq mn, nhayt, myyn rahatlq ld etdim. Anladm

9

ki, ld etdiyim dnyann qanunlar, hadislr izahlar dnyada qalacaq canl insanlara, gnclr grkli olar. Onlar bu ideyalardan ruhlanaraq yeni kvlr edrlr, briyytin bdi grsnn problemini, bdi mslsini - slh raitind daltli mhitd rasional, azad v xbxt yaamaq mslsinin hllini tkmilldirib hyata keirrlr. Mn z glck taleyimi yazdm v bu taleyi yaamaa hazram. Mn d lbtt baqalar kimi bam aa salb mrm bir thr baa vura bilrdim. Lakin z daxilind olduum cmiyytin , btn insanlqn xeyiri n drindn dndm v ld etdiyim biliklri, izahlar briyyt n yazb v qoyub getmk mqsdi hr bir trddddn gcl oldu v mni baa ddklrimi, anladm yazmaa vadar etdi. Bu dnclr unikaldr. Hqiqtin akar edilmsind dnrm ki, mnim fikirlrim, hadislr yanama sulum insanlara xeyir verckdir. Hqiqt aid olduqu obyektin olduu zamanla, yaad dvrl laqdardr, ondan knarda o hqiqt deyil. Hqiqtin zn mxsus mhit srhdlri var, ondan knarda o yoxdur. Onu grmk mhz oxlu v mxtlif baxlar tlb edir. Mnim gldiyim nticlr mhz bir rasional baxdan grnn nticlrdir, baqa szl hqiqtin bir tsviridir.

Bu kitab Hqiqt alan pncrdir. Lakin ehkam deyildir, daha dzgn sbutlar qarsnda dyidiril bilndir. Kitabn hamsn oxuma mslht grrm, nki msllrin qoyuluu v izahlar yalnz bir yerd deyil, yeri gldikc mslnin izah daha da drinldirilir.

gr btn insanln tarixi boyu daha ox dnb ideyalar yaradan, nzriyylr quran adamlar mdriklr, filosoflar z bildiklrini yazmasaydlar v glck nsillr saxlamasaydlar n olacaqd? lbtt, mlumatszlq v biliksizlikdn sui - istifad edn r qvvlr- arlatanlar, despotlar, dlduzlar, politikanlar, dini: - inkivizatoplar, biznesmen v diktatorlar insanlq zrind, onun dncsi, azadl zrind absolyut hakim olardlar. Bu gnki daha inkiaf etmi maddi nemtlr, shiyy, thsil, texniki vasitlr, daha smrli idar sistemlri olmazd . Bli, bu sbb gr briyyt onun zn v traf mhiti drk etmsi n v onu sxan problemlrini hll etmk n hr bir yeni ideya, nzriyy faydaldr.

Azrbaycann qeyri - rasional idar sistemi mn byk problemlr yaratd. Mn zm minlrl digr vtnda kimi hakimiyytin qurban hiss etdim. Bu mn real hyatn, problemlrin sbblrini baa dmy kmk etdi. Hm Azrbaycan xalqn, elcd dnyann btn digr xalqlarn v dnyan xilas etmk n byk Rasional Cmiyyt nzriyysini yaratdm. Bu nzriyy yeni Rasional Sivilizasiya erasnn yol gstrni, sas v prinsiplri olacaqdr. Mn zm xobxt hiss edirm ki, mn kiln arlarn vzind mn vaxtm bo yer keirmdim, briyytin universal xilas yolunu tapdm v onu btn xalqlara yrnmk v hyata keirmk - xilas olmaq n tklif edirm. Kitab insanlar faliyyt, rasional hyat trzi yaamaa - z ictimai sistemini smrldirmy armaqla hyatlarn yaxladrmaa sslyir. Baqa xilas yolu yoxdur.

Skkiz din haqda kifayt mlumat vermyimin sbbi odur ki, Rasional cmiyyt sistemi cmiyyti xilas etmk mqsdi dayr v dnyaya, insana , cmiyyt rasional bax v fundamental dini baxlar sasn ziddir v dinlr d briyyti xilas etmk missiyasn zrin gtrmlr. Briyyt bilmlidir ki, onlar bu missiyan yerin yetirmilrmi, bu ii dorudanm grrlr v n qdr xilas etmilr? Cmiyytin hyatnda mhm rol oynayan dinlr n qdr ona faydal i grr? N qdr onlar

10

yaxdr, n qdr pisdir? Dini fanatizmin, dini dncnin cmiyyt hyatnda, el mnim z hyatmda bzi dindarlarn xsind oynad mnfi rol dinlr haqda tnqidi baxn yaranmasna sbb oldu. Yalnz tnqidi, srbst, kemi mhdud dncdn, adt v dyrlrdn tmizlnmi rasionalist bax reall olduu kimi drk etmy v hqiqti grmy imkan vern vasitdir. Tnqidi bax hqiqtin aardr.

Hr bir dini tlim digrini istisna edir v mnfi baxr, bu insanlar ayrmaa, baa dmmy xidmt edir. Mn is mxtlif dini biliklri, eynil rasional biliklri tsvir etmkl, onlarn yaylmasna, dz baa dlmsin v insanlarn mxtlif bilik v imkanlar irisindn inand srfli yolu semsin kmk edirm. Dinlr haqda mlumatlar toplayaraq v onlar analiz edrk onlarn yax v pis chtlrini d tsvir edrk hqiqtin akar edilmsin aldm v oxucular da dndrmy, onlarn da hqiqti zlri tapmasna stimul verdim. Dnyada el bir ey yoxdur ki, digr eyl laqd v mqayisd ancaq pis v ya ancaq yax xsusiyytlr gstrsin. Hr ey mhz mxtlif ks mnal keyfiyytlrin - ctlrin kombinasiyasdr. Dinlr zlrini tam msbt gr bilrlr, hr bir insan kimi. Obyektiv mlumat kims xo glmy bilr. Lakin dinlrin v ruhanilrin d tarix rzind etdiklri shvlri, mnfi chtlri ksib ata bilmzdim. Onda mn yalan olardm.. Buna teologiya icaz vermir. Bunu hyat gstrir. Bu sbblr gr mn mlumat mnblrindn topladm hm msbt, hm mnfi mlumatlar verdim, hqiqt namin, dzlk namin. Lakin tarix ediln shvlri, mnfi antihumanist hrktlri v davranlar balamaa unutmaa qadirdir. Tarixd yazlm o shvlr bu gn aydn gstrir ki, mhz nyi etmk olmaz v nyi etmk lazmdr? Briyyt qarsnda hans rolu oynamaq, hans msllrin hllin almaq lazmdr? Bu zrurti, bu tlblri dinin hrktverici qvvlri ruhanilr v dindarlar drk etmlidirlr. Yalnz bu mslni drk etmkl v cmiyytin digr qvvlril elm v texnologiya il, iqtisadi idrarlrl, dvlt idrarlril birlikd, mkdalqda insanl xilas etmk olar; insanlar xobxtliy atdrmaq olar; slh ld etmk olar.

1400 ildn ox drin tarix gedib xan dinlrin bu gn yenidn kemii bayraq etmsi, hr ksin hyatna fanatizm v fundamentalizm, tradisionalizm, glcyi dnmkdn imtina, qapallq, izolyasionizm v qeyri - rasioanllq gtirmsi cmiyytin v hr bir insann sil blasdr. Dinlri qfildn cmiyytdn knarladrmaq olmaz, onlar yalnz reforma edrk, dnc zrind dini diktaturan lv edrk insana v cmiyyt faydal xidmt ynltmk olar. Ona gr mn qrara aldm ki, dinlrin rasional reforma yollarn da gstrim ki, onlar insanlara v cmiyyt faydal xidmt etsinlr v shv hrktlrdn imtina etsinlr. Xsusil, islam reforma etmkl, bu gn uyunladrmaqla islam xalqlarn xilas etmk olar. Ona gr islamn reforma strategiyasn hazrlayb kitaba lav etdim. Mqsdim is briyyt irisind daha mzlum olan islam xalqlarn v onlarn qeyri - rasional dvlt sistemlrini xilas etmk, onlar xobxtliy atdrmaqdr.

Qdim Yhudi peymbrlri v onlarn tlimlri sasnda hmin regionda meydana glmi digr peymbr v ruhanilr dnyan v yaadqlar ictimai sistemlri dyimz, aa qul, istismar bdi, Allahn yaratd kimi qalmasn qbul etmilr. Bu sistemd sad insanlarn ar vziyytdn xilasn 1) sz , fikir v zn - inandrmann istifad edildiyi sitayi-dualar vasitsil v 2) icma v quldarlq quruluunda stabilliyi tmin etmk n aa qarsnda davran tlblrin ml etmkl tklif edirdilr. Lakin bu insanlar he ndn xilas etmdi, onlarn syanlarnn qarsn ala bilmdi,

11

dzmy v hr eyin yax olduuna zn inandrma is zn aldatma - yalandan zn toxtaqlq vermkl insanlar ictimai quruluu dyimkdn, aldanistifad etmkdn yayndrd. Ntic olaraq insanlara xilas deyil, bdbxtlik, gerilik, mhariblr v dmnilik gtirdi; insanlar arasna ayrlq, qruplara blnm sald.

Mn is yeni rasional sivilizasiyann xbrdar, dnyan dyin, ictimai qurulular insanlarn z birg al v faliyyti il dyidiril biln qbul edrk, bu dyiikliyi hyata keirmk vasitsil insanlarn xilas yolunu gstrmim.

Mn insanlara briyyt rasional tkil, idar, qanun - vericilik, sosial - iqtisadi prinsiplr v cmiyytin hr bir zvnn itirak ed bilcyi qanun v qrar qbulu mexanizmi v prinsiplri, rasional hyat trzini gtirmim; yeni rasional xlaq v davran, icmalar aras mnasibtlrin rasional prinsiplrini, elmi rasional sivilizasiyann sas prinsiplrini, dyrlrini v qurmaq metodunu gtirmim.

nsanlarn uru v mhiti drk etmsi, bu mhiti, xsusil, ictimai sistemin onun bilik v ur sviyysin uyun olmasn tlb edir. Zruri olaraq ictimai sistemin dyidirilmsi- smrldirilmsi problemi yaranr. Bu kitab mhz ictimai sistemin tkilinin rasional yenidn qurulmas yolunu tklif edir. El bir tkili quruluu tklif edir ki, azlar, seilmilr deyil, ham yax yaaya bilsin, bir hiss digri zrind dominant imkanlara malik olmasn. Azlar hakim rolu lin keirrk oxlar istismar edib onlar pis hyat raitind yaamaa mcbur etmsinlr, btn xalqa mxsus srvtlri smrsiz v z xsi hobbilrin srf etmsinlr - btn xalqa brabr xeyirl atmasn tmin etsinlr.

Bu kitab Yer krsi vtndalarna mumi mqsdlr n, birg faliyyt n bir ardr. 21-ci sr qdm qoymu briyyt onun mumi byk bilik v drk etmsindn, ur v al sviyysindn geri qalan ictimai qurulularn, qanunlarn, konstitusiyalarn, idar sistemlrini v metodlarn, hyat trzlrini nec bu sviyy uyunladra bilr? Kitabda bu suala cavab olaraq Rasional cmiyyt ictimai quruluu v onun yeni iqtisadi sosial v xlaq prinsiplri; rasional hyat trzi, rasional dnyabax v digr tdbirlr tklif olunur. Kitab sizi diskussiyaya arr. gr bu tkliflr briyytin sas problemlrini hll etmzs, onda siz z tklifinizi deyin, el sistem tklif edin ki, yetimi ala, biliy tcrby uyun olsun.

Mvcud dini mnblr oxdan khnlmidir: onlarn ziddiyytli gstrilri, bu gn uyun glmyn mslht v tlimatlar, elmi bilikl v real hyatla tsdiq olunmayan shv inanclar akar olmudur. Onlar eyni olmad n eyni faydalla malik deyillr. Onlarn bel formada istifad olunmas, davranlar onlarn nmunlrin gr semk briyytin normal hyat, birliyi, inkiaf n ox thlklidir. Onlarn dzgn, zamana uyun baa dlmsi lazmdr. Lakin fundamentalizm oxlarna bunu baa dmy mane olur. Dinlrd insanlar n faydal yalnz xalqlarn zlrinin tarix boyu formaladrd xlaq v davran normalarnn tblii v meditasiya qalmdr. Qalan btn digr miflr, ictimai hyatdan uzaqda durmaa ar, insanlar blmk, birliy mane olmaq, hqiqti danmamaq, insan hquqlar, dalt urunda mbariz etmmk keyfiyytlri onlarn qeyd ediln yax chtlrini glgd qoyur v nticd onlar lazmsz edir. Bu kitab dini kitablar, ideologiyalar vz edck v yeni rasional insan cmiyytinin sasn qoyacaq Balancdr, yeni phrdir, yeni toxumdur, Rasional cmiyyt insannn nzri bilik mnbsidir.

Bu kitab, nhayt, qurtararkn mn onun qurtardn hiss etmdim. Mn btn fikirlri sistemik formada tkrar olmadan , dqiq, faktlarla yazmaq istdim, lakin mn

12

buna tam nail ola bilmdim. Hesab edirm ki, glck zamanda bu ideyalar yeni biliklrin, yeni yanamalarn nticsind daha da tkmilldirilckdir. Gman etmirm ki, mn z tlblrim v sizin tlblriniz tam cavab vern kitab yaza bilmim. Myyn eyiblr bhsiz, aradan qaldrlacaqdr. Nyin eybi yoxdur ki?

Bu kitab siz balanr. N qdr siz ondan istifad edib faydalansanz mn xodur. Bu mnim mqsdimdir. Lakin siz n qdr buradak ideyalardan qamaq istsniz, axrda yen bu ideyalara glcksiniz. Bu, o ideyalar, o hllrdir ki, bu dvrd n rasionaldr, rasionall tmin edck yoldur, digr zaman v mhitlrd d bu kitab yol gstrn iqdr. Lakin bu halda onun dzgn baa dlmsi, yni daha universal prinsiplrini saxlamaq lazmdr.

Mn Yel universitetinin (AB)professoru hrmtli Vendel Bell z minntdarlm bildirirm. Rasional cmiyyt konsepsiyasnn hazlayandan sonra mn bu haqda mlumat nternet shifsind yerldirdim. Professor bu mlumat aldqda bu ii alqlad v mnvi chtdn hvslndirdi, habel z Glcyin saslar kitabn mn hdiyy etdi. Mn habel Dnya Futuroloji Tdqiqatlar Federasiyasna minntdaram. Onlar mni bu cmiyyt zv edrk mnim dnclrimin yetimsind kmk etmilr. Federasiyann kemi prezidenti professor Slaughter, Doktor Jerome Glenn - Millenium Projectin direktoruna, Doktor Sheyl nayatullaha - bir nmrli mslman futuroloquna tkkrm bildirirm.

Ry v tkliflrinizi rationalsociety@ mail.ru nvanna v ya www.rationalsociety.org shifsin gndrin. Kitabn qsa mzmunu

Kitabda vvl dnya rasional elmi dnyabaxdan aradrlr. Dnyann v eylrin quruluunun Rasional nzriyysi tsvir olunur v realln sas qanunlar, prinsiplri myyn edilir. nsan v cmiyyt konsepsiyas irli srlr 2-ci hissd Rasional cmiyyt konsepsiyas yaradlr, tklif v thlil edilir, onun sas prinsiplri v rasional dvltin tipik konstitusiyasnn saslar myyn edilir. Burada qanun v qrar qbulu sistemi, prosedurlar tsvir olunur, rasional kriteriyalar, insanlar n rasional hyat trzi, rasional xlaq kodeksi, nsiyyt qaydalar v xlaq, davran prinsiplri myyn edilir. Rasional insann hazrlanmas, rasional thsil prinsiplri verilir. 3 c hissd frdi rasional hyat mslhtlri, uurlu hyat, ail, frdi inkiaf haqda mslhtlr verilir. 4-c hissd ruhi alm, 8 dini tlimin qsa tsviri v onlara rasional baxdan thlil verilir. Burada, habel Tanr anlay thlil edilir, onun elmi rasional mnas v xsusiyytlri akar edilir. Burada grnmz varlqlar, dini anlaylar cin, eytan, ruh v s. rasional mvqedn aradrlr. Dnyann masir enerj informasiya qurulu nzriyysi tsvir v thlil olunur. 5-ci Glcyi gzlmyin, glcyi qurun hisssind rasional glck nzriyysi, yaradclq metodlar, glcyi grm, ixtira metodlar, glck haqda proqnozlar, indiki v glck nsillr mktub verilir. 6-c hissd kitabn mumi nticlri verilir.

Tofhid Mehdi Bak, Azrbaycan

30 yun 2007

13

Myyn zamanda v yerd hr eyin daha yaxs var.

HISS 1. RASIONAL ELMI DNYABAXI.

1. Rasional, rasionallq v rasionallizm anlayilari. Gndlik hyatmzda ketdikc bu anlaylar geni istifad olunmaa balayr.. Grnr, bu, hyatda elmin v aln daha ox istifad olunmas il briyytin cahil v dini cmiyytdn al rasional cmiyyt doru hrkti il laqdardr. Avropa dncsi rasionalist dnc hesab olunur. Rasional, all, smrli, kamil olmaq insanlarn sas dyrin evrilmidir. Krill v Mefodiyin byk 2002 elektron ensiklopediyasna gr ratio latnca al idrak () demkdir(BEKM-2002). Rasional, rasionallq is - drak, all, mqsduyun , effektiv, daha mntiqi , daha xeyirli v n optimal variant demkdir. Rasionalladrma (latnca - rationalis all demkdir) - smrldirm, nyis daha mqsd uyun etmk, ucuz, keyfiyytli, sad, rahat, daha qvvtli, etibarl, daha ox qabiliyytli, uzun mrl etmk, daha ox tbit qanunlarna uyun, daha stn, ala uyun etmk demkdir. drak al, baa dm v mnalandrma qabiliyyti demkdir. drak - dn bilmk, al, intellekt, loqos (Heraklitn verdiyi anlay), Nus ( Yunanca -al)) anlaylar il eyni v ya yaxn qbul olunaraq mxtlif filosoflar trfindn verilmi izahatlara malikdir. drak - al urla da qardrla bilr. Bel ki, mnby sasn ur - hadis v eylri ilkin frqlndirm v istiqamtlndirmdir. Fikirl bilmk, ry demk qabiliyyti aln aktiv faliyytd olmas Rassudok (Rus dilind) adlanr v bir ox dillrd, msln, Fransz dilind bu idrak v ya ur kimi eyni qbul olunur. Daha geni mnada idrak n vvl dn bilmk - lazmdr. drak is dnmdn sonra fikir- mlahiz syly bilmk - son mnan anlamaq qabiliyytidir. mumi mnasna gr btn elmi analiz, futuroloji metodlar, qrar qbul etm, sr yazmaq, riyaziyyat v digr fnlr, elmi biliklr, texniki yaradclq , mntig idrakn qabiliyytlridir (zn gstrm formalardr). Rasionalizm bir mnasna gr 20 -ci srd arxitekturada yaylm yeni tlblr cavab vern tikinti metodu, tikinti formalar, yeni materiallardan istifad hrkatdr. Rasionalism digr v sas mnasna gr is, Avropada orta srlrd yaranan flsfi cryan olmudur. Rasionalizm maarifilik ideologiyasnn flsfi sas idi v onun sasn Fransz filosofu v riyaziyyats Rene Dekart (1596- 1650) qoymudur. Klassik rasionalizm tlimi 16-18-ci srlrd Dekartn davamlar Spinoza B. , Leybni Q., Malbran N. trfindn yaradlmdr. Leybni hesab edirdi ki, elmi bilik idrak vasitsil ld edil bilr. Klasik rasionalizmin sas prinsipi odur ki, hr bir bilik v dnyan drk etm yalnz al vasitsil ola bilr. Digr trfdn, bzi filosoflar trfindn rasionalizm protestantizmd dini tlimi elmi yolla saslandrmaa v tlimi rasionalladrmaqa alan cryan olmudur. Rasionalizm flsfsi hads v eylri idrak sasnda izah etmyi mqsd serk insanlarn praktik hyatnda konservatizml v tarixi baxla; elmd Empirisizml ; dind Tradisionalizsml (nnilik), fvqltbiilikl v mistika il toqqumudur. Tarixd tcrbni, hisslri, insan hiss zvlrinin rolunu idrakn faliyytind ayranlar v mnasz mbahislr ox olmudur(, 2002). Flsfd klassik Rasionalizm nzriyysin gr idrak insanlarn drk etmsi v davrannn sasdr.

14

Yeni rasionalizm v ya neorasionalizm. Bu kitab rasionalizmin yeni inkiaf fazas - yeni rasionalizm v ya neorasionalizm baxlarn tsvir edir. Klassik Rasionalizm anlay nnvi flsfd empirizm v irrasionalizm, sensualizm anlaylarnn ksindir. El Leybni doru deyirdi ki, vvl hisslrd olmayan ey idrakda ola bilmz (BEKM 2002). Hisslr is tbiti (empriyan) - btn traf mhiti mahid nticsind yaranr, demk Yeni Rasionalizm emprisizmin ksin deyil, onun sasland tbitin, daha mumi mnada mhitin drki haqda nzriyydir. Bu anlay kemid hesab edildiyi kimi hisslr, intuisiyaya, tcrby, tarix zidd deyil, ksin onlardan qidalanr. Yeni rasionalizm flsfi baxlar idraka - ala saslanr v onun vasitsil nticlr xarr. Al is ilkin hisslr, duyular v tsvvrlr,tbitin mahidsi v llmsi, intuisiya, habel tarixi mlumatlar nticsind formalar. V insann gerkliyi duyu zvlri, intuisiya il drkinin v analizinin son yksk mhsuludur. Yeni rasionalizm he bir biliy v hiss, intuisiyaya abstrakt, doqma kimi baxmr v onlar bdi qalan dzgn hesab etmir. Hesab edir ki, gerkliyin hr bir dyiiln anna ona uyun biliklr, qiymtlr, tsvirlr vardr. Bu kitabda qbul edirik ki, idrak, hiss zvlri vasitsil v urun ilmsi il ld ediln, fikrn aradrlan mlumatlar sasnda hr hans bir ntic xartmaq, qiymt vermk, mqayis etmk, baa dmk qabiliyytidir. drak mlumatlar sasnda ilyir, fikir, anlay, dncdn istifad edir; anlaylar, ifadlr myyn edir. drakn nticsi: zruri planlar, rylr, layihlr, davran v real hyat faliyyti, elm v texnikadr. Fransz maarifilri insan idraknn v maariflnmnin artmasn briyytin hrktverici qvvsi hesab edirdilr. drak hisslr yolu il v lm il ld ediln mlumata, tcrb, eksperiment v mahidy saslanr. Vendel Bell (1997; 2005) rasionallq anlayn sociologiyann rasional seim nzriyysinin elementi hesab edir. Lakin bzi alimlr iqtisadiyyatn rasionallq haqda elm olmasn, sosiologiyann is qeyri - rasionallq haqda elm olmasn bildirirlr. Digr trfdn, bzi alimlr sosiologiya v iqtisadiyyat elmlrinin individualizm, rasionallq v voluntarizm anlaylarn dqiq tsvir ed bilmmsini qeyd edirlr(Juh-Horng Lin et al. 2000). Filosoflarn mbahislrin qoulmayaraq bu kitabda rasional v rasionallq anlaylarn aadak mnalarda qbul edirik. Bu kitabda son olaraq rasional, rasionallq anlayn : 1) idraka uyun, all; 2) baxlan yerd, zamanda mqsduyun; 3) daha effektiv daha yax, yni rasioanlla malik mumi xarakteristikan ks etdirdiyini qbul edirik.

1) draka uyunluq baxlan zaman v yerd son dvrn idrak biliklrin v drk etm metodlarna uyunluq kimi myyn edilir. gr msl mumbri msl kimi baxlrsa, onda btn briyytin son dvr qdr ld etdiyi biliklri istifad olunur. draka, ala uyunluq mntiq d uyunluq, alla saslandrla bilmk kimi d baa dlmlidir, sfeh olmamas, aydn, ardcl, laqli olmas, aid olduu amillrl razladrlm olmas mnasnda qbul edilir.

2) Mqsduyunluq baxlan razi v zamanda aid olduu xsin, qrupun, icma v dvltin mqsdin v ya obyektin qurunun, baxlan canlnn, cismin tyinatna, mqsdin, yaama suluna uyun olmas v toqqumamasn nzrd tutur. Burada xsi mqsduyunluq bzn v bhsiz, tezi - geci ictimai mqsduyunluqla toqquacaqdr. Bu msl rasional cmiyyt quruluunda -

15

xlaq, iqtisadi prinsip v idar etm v digr razladrma sullar il hll edilmidir.

3) Rasionallq prinsipi - daha srfli, daha effektiv daha asan, daha kamil v digr oxar anlaylar hat edir. Bu, hiss 2-d geni tsvir olunmudur.

Xsusil rasional v rasionallq anlaynn bu nc, bilavasit rasionallq prinsipi zrind daha geni izahat verilmsi lazmdr. Hr eyin daha yaxs var ifadsini rasionall myyn edn mumi sas ideya kimi irli srrm. Bu yax konkret zaman v mkandak msllr hmin ana qdr olan bilikl mqayisd myyn edilir. Qeyd edilmi Hr eybu ifadlri nzrd tutur: - yni, hr sulun, biliyin, qurunun, insann, canlnn, mann, baxn, nzriyynin , formann, hrktin, inkiafn, idarnin, ictimai quruluun, davrann, qanunun, normann v s. - hr eyin daha yaxs - daha rasional, daha srflisi, daha kamili var. eylri frqlndirn bu keyfiyytlr d baxlan zaman v mkana v ala aiddir. Bir zamanda v ya bir mkanda rasional olan ey, digr zamanda v mkanda rasional hesab olunmaya bilr. Rasionallq prinsipi - yni daha yax ola bilmk formasnda olmaq prinsipi btn kainatda v yer tbitind - canl v cansz varlqlarda var. Yerin, Gnin trafna frlanmas v olduu formada v uzaqlqda olmas onun n n rasionaldr, yni n yaxdr. Hr konkret mhitd maddnin bir formada, digr mhitd is baqa formada olmas onun n rasionaldr, yni n yaxsdr. Heyvanlar da rasionallq prinsipil yaayr. zlri doulan andan yaaya bilmk formalar seirlr, qidalanma, ovlama, mdafi sullarn yrnirlr. Mhit uyun yaama, qorunma sullarn seirlr, yni iki tlb - onlara v rait (z v mhit) uyun daha yax metod v formalar seirlr. Cansz kainat rasional formasn v olma sulunu tez myyn ed bils d, canllar bunu yrnrk, baa drk, uyunlaaraq uzun mddt edirlr. Bu kitabda mhz insanlar n rasionallq - drk etmk v rasional davranmaq n lazm biliklr tsvir edilmidir. Burada dnyaya rasional bax, universal qanunlarn myyn edilmsi, cmiyytin, insann drki v cmiyytin rasional quruluu v idar edilmsi; rasional xlaq , nsiyyt, nzakt v db qaydalar, mxtlif dini elmi baxlarn analizi, namlum, sirli hesab ediln v insanla bal hadislrin aradrlmas verilmidir. Bu biliklrin hams insann hyatn, onun ictimai idarsini rasionalladrmaq , onun rasional hyat v davran semsin kmk etmk ndr. Rasionalln digr daha mumi prinsipi hr eyin - canlnn , cisimin, insann hr davrann, formann aid olduu mhit - st sistem (onun prinsip v yaama suluna, tlbin, funksiyasna, btvlyn) uyun olmas - ks olmamas prinsipidir . Cmiyyt aid etdikd rasionallq, insan v dvltin davrannn xlaqa v mnviyyata uyun olmas, habel humanist prinsiplr uyunluq, btn cmiyytin mnafeyinin gdlmsi, daha all, daha faydal, baqalarna zrr vermyn davrann selmsi, rasional qanun v qrarlarn verilmsi, idar olunmas, habel dnya briyytinin mumi mnafelrin zidd olmayan davrann seilmsi demkdir. Rasional, rasionallq anlaylarnn hr bir faliyyt sahsind - flsfd, iqtisadiyyatda, ictimai qanun v idar etmd, sosiologiyada, siyasi elmd, tikintid, texnikada, insan davrannda v saird mxtlif spesifik, hm d mumi mnalar var. Rasionallq haqda Maks Veberin v Fon Neymann,Yurgen Habermasn, mmkndr ki, baqalarnn da nzriyylri vardr. Lakin bu mvzu yen d aqdr. Lazmdr ki, hr

16

bir sahd dqiq olaraq rasional v rasionallq pinsiplri geni tsvir edilsin, tlim edilsin v insanlar ondan qrar v qanun qbulunda, davranda, seim etdikd istifad etsinlr. Bu, hyatn yaxladrlmas dnyann dzldilmsi n n zruri msldir. Baqa cr btn insanlar xobxtlik, slh v inkiaf ld ed bilmzlr, yalnz kiik zirk qruplar stn maddi , texnoloji, hakim sviyyd olar, ksriyyt is zab kmli, onlara ilmli olar. Bu kitabn da mqsdi mhz dnyann, eylrin rasional nzriyysini yaratmaqla v rasional ictimai quruluu saslandrmaq v konstruksiya etmkl, rasionallq elmini hyata keirmkl insanlar v onlarn cmiyytlrini xobxtliy atdrmaqdr. 2. Kainat v yer krsinin yaranmas Mxtlif baxlar Dnyann (kainatn) quruluu haqda hr bir insanda spesifik mlahiz yaranr. Mahid v empirik mlumatlarn analizi dnyann hqiqi quruluunu tapmaa imkan verir. Tbitin mahidsi v insan tarixinin yrnilmsi, astronomiyann mahidlri onun tarix malik olduunu hanssa balanca malik olduu ideyasna gtirir. Yerd hr eyin yaranmas, bymsi, sonra mhvi, dnyann da, Yerin d yarana bilcyi v nhayt, l bilcyi frziyysin sbb olur. Dnyann yaranmas haqda mxtlif dini idealist baxlar v elmi baxlar mvcuddur. Dnyann yaran haqda ilk frziyylr ibtidai icma v quldarlq dvrlrind yaranmdr. Dnyann yaranmas haqda 4000 -dn ox rvayt var (http://ml.volny.edu ). Bu frziyylr dini kitablarn, folklorun, miflrin vasitsil bu gn qdr glib atmdr. Dnyann yaranmas v izah haqda ideyalar sasn iki qrupa blnr: idealizm v materializm. Hr nzriyynin konkret mlliflri var. dealism. dealizmin kklri dinlrdn balayr. ox Allaha inam dinlrind hesab edilirdi ki, Allahlar vvl yaranm, sonra is kainat, yeri v insanlar yaratmdr. Idealizm hesab edir ki, dnya ruhu, dnya idrak v iradsinin birldirdiyi ruhi mahiyyt v s. ruhi elementlr dnyann sasdr v dnyan yaratmdr. Hesab edilir ki, ruh, ur, dnc, psixi hiss sasdr; materiya is ondan trmdir. dealizmin oxlu nvlri var. (BEKM-2002). dealist flsfi nzriyylr gr, dnya olmamdan vvl ideya, ruh, dnya zkas olmudur v o dnyan yaratmdr. Bu nzriyylrin sasnda qdim yunan filosofu Platonun (b.e.. 428348 illr) yaratd v bu gn qdr mxtlif filosoflar trfindn mdafi olunan v inkiaf etdiriln tlim durur. Materilalizm is flsf nzriyy olaraq qbul edir ki, dnya maddidir, urdan asl deyil, he kim yaratmayb, bdi mvcuddur v ur, dnc materiyadan tryn xasssidir, dnya v onun qanunauyunluu baa dlndir. dealizmin ksindir. Materializmin: antik, intibah dvr, mexaniki , Fransz, antropoloji, dialektik nvlri vardr. Materializm dncsinin ideyalar yazl tarixd Heraklitin ( 530-470 il b.e..) fikirlri il balayr v atomist materializmi yaratm Demokritin (b.e..470 ild doulmudur), Epikurun v Lukresinin tlimi il v sonralar Marks v digr filosoflar trfindn genilndirilmidir. Materializm v idealizm ideyalar trfdarlarnn bir - birini qbul etmmsi onlarn eyni dild dana bilmmsi sbbildir. Msln, idealizm v onu qbul edn dinlr deyir ki, dnya sonludur; materialistlr is deyirlr ki, dnya

17

sonsuz, bdidir. Rasional dnyagr nzriyysind bu ziddiyyt asan aradan qalxr, gr bu fikri bel ifad etsk: - Dnya materiyadan (daha dqiqi hissciklrdn) formalam eylrin balanc v son vziyytlrinin qanunauyun ardcllqla dyimsil ba vern prosesidir. Materialistlr grdklrin, sbut olunan faktlara inanrlar. Idealistlr is hisslrin, fikird qurulan mxtlif fantaziyalara inanrlar. Lakin he biri digrini eitmk v baa dmk istmir. Gerk hyatda, inkiafda yalnz materialist bax btn problemlrin hllin imkan verir, idealist nzriyylr is he bir faydas olmayan fikirlr toplusudur. Hr iki nzriyyy baxdqda onlarn hr biri grdklrinin v ya hisslrinin bir trfin diqqt verib, digr trfini fikirdn atrlar. Nticd ziddiytli nticlr alrlar. Bu is, bhsiz, insann zruri olaraq malik olduu subyektivliyi il laqdardr. 7000 il vvl umer xalqnn yaratd v miflr evrilmi tbit haqda frziyylr v ictimai qaydalar , sitayilr sasnda yaranm udaizm, Xristianlq v slam dinlrinin mumi mvqeyi vardr. Bu mvqey gr vvl Allah gy v Yeri yaratm, sonra i yaratmdr ; bunu 1 gn rzind, sonra btn yerdki canl sistemini is qalan 5 gn rzind yaratmdr. Bu mvqey gr dnyann hm balanc, hm d sonu (apokalipsis) vardr. Bu haqda Bibliya yazr: vvl Allah gy v Yeri yaratd.. Allah dedi, qoy iq olsun ... iq oldu(Bibliya 1-3). Kitabda Allahn gy v Yeri ndn yaratmas yazlmasa da, bu dinlr inananlar hesab edirlr ki, he ndn yaratmdr. Bibliyada dnyann ndn yaranmas deyil, onun mhz szl, ideya il fikirl qfildn yaranmas mlumat verilir. lk df qdim amanlqda v sonra qdim v bizim era dinlrind irli srln dnyann nec yaranmas sual elmin d maraq dairsinddir. Kainat birdn - bir Allah trfindn yaradlmdrm v dnyann sonu varm? Elmi aradmalarn - astronomiyann, fizikann myyn etdiyi faktlar sasnda kainatn v Yerin nzriyysi v mxtlif fiziki modellri yaradlmdr v fasilsiz tkmilldirilir. Ymumi nisbilik nzriyysi kifayt qdr frziyylr irli srmy imkan verir. Dnyann fiziki parametrlri, dyimz sabitlri mlumdur. Dnyann aq ya qapal olmas, siklik dyin olmas, qeyri - stasionar olmas, genilmmsi v sxlmas v bunlarn nvb il siklik vzlnmsi, isti kainat, soyuq kainat nzriyylri var. Elmi mnblr gr planetlr, onlarn peyklri frlanan qaz-toz dumanlqlarndan, kiik brk cisimlrdn ml glmidir (BEKM2002) . Bu blm profesor .D. Novikovun yaratd v toplad elmi faktlar sasnda yazlmdr (Novikov 1983). Gnin ya 4,6 mlrd il qdrdir. Masir kosmoqoniya nzriyysinin sasnda . Kantn v P. Laplasn Gnin v planetlrin soyuq eyni qaz-toz buludlarndan yaranmas frziyysi durur. Kainatda habel grnmyn madd qalo - qalaktikalarn mrkzini v qalaktikalar aras fzan doldurur. Fzada habel alanmayan cisimlr d vardr ki, onlar qravitasiya tsirin gr akar etmk olur. Yer krsinin aid olduu Gn sistemi Sd yolu qalaktikasnn bir zvdr v bu qalaktika spiralvar qalaktika tipin mxsusdur. Burada 200 milyard qoca, cavan, orta yal ulduz, ulduzlar aras qaz(proton v neytron), toz, a karlik ulduzlar( elektron ulduzlar), neytron ulduzlar (diametri 10-20 km, ktlsi 2-3 Gn ktlsi boyda) v qara deiklr (qravitasiya radiusuna qdr sxlan, diametri 10- 30 km, ktlsi 3 Gn ktlsindn ox olduqda) vardr. 1054 c ild cavan neytron ulduzunun partlay zaman ( i smada byk bir razini tutur) yaranm qara deik, hans ki iq as

18

xmr, 1960 ild kv edilmidir. Elmi frziyylr gr kainat grnmyn neytron hissciklrindn olan karkasa malikdir, bu karkas ar anna oxayr. Bu ann qfslrind divarlar boyu qalaktikalar yerlmidir. 2007 ci ilin Fevral aynda 200 milyon iq ili uzaqlqda olan yeni ulduzun yaranmas mahid edilmidir (TV xbrlri) Kainatn bir hisssini meta - qalaktikalar tkil edir . Bu milyardlarla qalaktikalardan ulduz sistemlrindn ibartdir, hans ki qravitasiya qvvlri il bir- biril baldr. Trilion ulduzlar olan qalaktikalar vardr. Qalaktikalar ulduzlar, ulduzlar - aras qaz , toz, a crtdan, neytron ulduz v qara deiklrdn ibartdir. Qalaktikalar elliptik, spiral v qeyri - dzgn qruplara blnr . Qalaktikalarn mrkzind ktlsi milyon Gn ktlsin ata biln qara deiklrin olmas gman edilir . Mahidlr gstrir ki, 10 Gn ktlsindn artq ulduzlar yarandqda (bhsiz, bu birlm il olur)myyn parametlrd onlar xarici qatn ataraq srtl daxil, qravitasiya radiysunadk sxlr, kiik ara evrilir, lakin stabil ola bilmdiyin gr partlayr. Nv enerjisi ehtiyat qurtaqdqdan sonra bel ulduz sxlaraq a crtdan ulduza, neytron ulduza v ya kiik ll qara deiy evrilir. Bu, ulduz tkamlnn son mrhlsidir. Qalaktikada zaman kedikc sxl byk olan bel obyektlrin say artr. Digr trfdn Gn v ulduzlar, hans ki sas hisssi hidrogendn ibartdir, hidrogenin nv reaksiyas il yanb heliuma v digr kimyvi elementlr evrilmsi prosesi gedir. Spiral qalaktikalar z oxu trafnda tqribn 250 milyon il bir df frlanr. (http://zaoch.pomorsu.ru). Bizim Gn sistemi 30 milyon ild bir df qalaktikann ulduzlarla sx olan yerin yaxnlar v burada toqqumalar ola v sistem mhv ola bilr. 20-ci srin 20 - ci illlrind Fridman Eynteyn tnliklrini qeyri - stasionar kainat n hll etdi v sbut etdi ki, kainat ya genilnmlidir, ya sxlmaldr. 1929 cu ild Habbl mahid etdi ki, uzaq qalaktikalar bizdn srtl uzaqlar. Sonradan bu mlumat sasnda kainatn genilnmsi nzriyysi yaradld. Bu nzriyyy gr kainat vahid bir sonsuz sxlm sinqulyar ktldn partlayla yaranm v genilnmkd davam edir. Genilnmyin sbbi mhz hmin partlay zaman radial mrkzdn qama qvvsidir. Ulduz sistemlri - qalaktikalar v digr ulduz birlmlri kainatda mahidlr gr z llrini dyimir genilnmir, genilnn yalnz qalaktikalarn v ulduz birlmlrin bir - birindn uzaqlamasdr. sti kainat nzriyysi kainatn qapal ya aq olmasn dey bilmir. Aq olduqda kainat mnfi yriliy malik olur; onda kainat sonsuz genilnmlidir. Kainat qapal olsa, onda yrilik radiusu msbt olur, bu halda genilnm sxlma il vz olunur. Hr iki halda kainat sonsuzdur v srhdsizdir. Elmi dlillr sbut edir ki, neytron ulduzun, hans ki, sinqulyar vziyytddir, radiusu 10-20 km ola bilr, gr ktlsi 3 Gn ktlsindn artq olsa, qravitasiya qvvlrinin tsiril ulduz dayanqln itirir v partlayr v qara deik yaranr. Bu fakt dnyann vahid bir ktl olan ardan yaranmasn bh altnda qoyur. Yni kainat sxlaraq bir byk sxl tlb ediln 10 93 Q/sm 3 olan sinqulyar vziyyt d bilmdiyi n bel yaranma balanc nec ola bilr? Genilnm nzriyysi ilk partlaya qdr n olmudur sualna cavab ver bilmir. lk partlaydan bu gn qdr Kainatn yann isti kainat nzriyysin gr 13 milyard ildir Sinqulyar vziyytd hdsiz temperaturda v sxlqda he bir madd, atom, molekul yox idi, yalnz mxtlif elementar hissciklrin qat var idi. Temperaturu

19

milyardlarla drcy atan Sinqulyar ktlnin Partlay nticsind elementar hissciklr birlrk protonu - ilk hidrogen atomunu, sonra heliyumu v sonra soyuma proseslri nticsind karbon qazn v digr kimyvi elementlr v gy cisimlri yaranmdr. Partlayn 0,3 saniysind temperaturun 10 mlrd. drcdn ox olduu mhitd fotonun tsiril iq kvantlar elektron, pozitron, neytrino v antineytrino v czi miqdarda adi madd yaranr. Adi madd bu zaman atomlar formasnda deyil, yksk temperaturlu ionlam plazma formasnda olur. Bu dvr inflyasiya adlanr. Sonrak 3 dqiq mddtind nukleosintez mrhlsi - hidrogen, helium, deyterium v digr elementlrin atomlar yaranr. Bundan sonra 1 milyon il rzind rekombinasiya dvr - proton v neytronlarn toplamas, buludlarn yaranmas ba vermidir. Rekombinasiya dvrndn sonra madd btn kainata splnmidir. Sxln ox olduu yerlrd qravitasiya xasssi i dm v madd mxtlif nqtlrd toplanmaa, ayrca bulud topalarna evrilmidir, bunlar is byk qravitasiyaya malik olmudur. Bundan sonra 100 milyonlarla illr kendn sonra hmin buludlardan qalaktikalar formalamdr. Hadis spesifik ardcllqla davam etmidir, sonra qalaktikalar, ulduzlar, Gn v planetlr yaranmdr. Prosesd yaranan yksk enerjili i-fotonlar digr hisscik v antihisscik, madd v antimaddnin yaranmasnda itirak etmidir. Hr yeni ulduz mhz mvcud maddlrdn, hissciklrdn yaranr. Kainatda iq kvantlarnn ktlsi adi madddn dflrl oxdur. (Novikov 1983). Kainatn yaranmas haqda mllifin irli srdy yeni rasional baxlar. Dnyada davamllqn - fasilsiz mvcudiyytin v mvazintin saxlanmasna doru hrktin sbbi yaranma v paralanma, dyim proseslrinin mxtlif zamanl v mxtlif srtli olmasdr. Mhz bu amil kainatda mvazintin fasilsiz pozulmasna sbb olur v mxtlif nv hrktlrin yaranmasna, proseslrin getmsin, evrilmlr sbb olur. Byk Partlay nzriyysinin shvi ondadr ki, o deyir ki, dnya tkc bir vahid ktldn partlayaraq yaranmdr. Mnim fikrimc: 1) gr bel olsayd, mvazint tez formalaard v dyiiliklr dayanard. Dyiiliklrin fasilsiz olmas n (yni materiyann, elementar hissciklrin , varln olmas n) sistemlrin mvazintinin fasilsiz pozulmas, baqa szl, tsir mruz qalmas, yni mhitin olmas tlb olunur. 2) gr btn kainat material (hr n var) eyni zamanda bir sinqulyar ktly toplaa bilmzs, yni bunun n onu toplayan bir rait , qvv yoxsa, o nec toplanar v partlaya bilr? Bu arqumentlr gr frz etmk olar ki: 1. lk adlandrlan byk partlay ilk deyildi v son partlay deyil v yegan deyildi v bu zaman kainatn baqa hisssind digr hissciklr - mxtlif radio, iq dalalar , madd v madddn yaranan gy cisimlri var idi. 2. Kainatda fasilsiz maddnin evrilm mrkzlrind - qalaktikalarn mrkzlrind v ulduzlarda sxlaraq, toplaaraq hdsiz qzaraq elementar hissciklr paralanmas v mxtlif kimyvi elementlrin yaranmas v yenidn fzaya burulanlar klind atlmas ba verir. Soyuma v srtli hrkt nticsind yeni madd v mxtlif yeni ulduzlar v qalaktikalar, cisimlr ml glir. Habel qaz toz dumanlqlarndan yeni ulduzlarn v qonu byk ulduzlarn birlmsi v yeni ulduzun yaranmas da kainata yeni partlay

20

mhsullar atr v onlarn da evolyusiyas balayr. Bu proses fasilsiz, lakin mxtlif zamanlarda, kosmosun mxtlif yerlrind gedir. Bel bir fikr relikt alanmasnn eynicinsli olmamas fakt (2006-c il kvi) da sas verir. 3. Kainatda daha ox ktly malik olan ulduzlararas qazn (67%hidrogen v 27% heliumun) toz hissciklrinin, grsnmyn materialn, iq kvantlarnn bir yer toplana bilinmsi qeyri - mmkndr. Habel kainatdak maddnin qalaktika sistemlrinin, ulduzlarn eyni zamanda bir yer toplanmas da, eynil, qeyri - mmkn hadisdir. nki , gr onlar bir yer toplaya biln bir marrut, tsir qvvlri yoxdursa, onda onlar toplaa bilmz. 4. Kainatn genilnmsi tsvvr obyektiv deyil. Spektrin qrmzya srmsi kainatn Yer krsindn uzaqlamas illuziyasn yaradr. Bu grntnn sbbi Yerin z oxu trafnda v Gn trafnda frlanmas, habel Yerin Gnl birlikd qalaktikann trafna frlanmasdr. Karusel minin v trafa , daha uzaqlara baxn, onlarn srtl uzaqlamasn grcksiniz. Qrmzya srm d bu effektin nticsi ola bilrdi, yni Yerd olan mahidi n qalaktikalar iq srtindn byk srtl uzaqlamas illuziyas yaranacaqdr. Ntic: kainat, yni qlaktikalar aras msaf bir istiqamtli v fasilsiz genilnmir. Buna sbb yoxdur. Burada yalnz dalavari titryilr ola bilr, nticd hr ey z yerind - hrktd v ya bir - birin nzrn skuntd ola bilr. Nzriyynin dediyi kimi ya sxlma, ya genilnm v ya dala zr yerind rqs etm hrktind ola bilrdi. Yalnz spiral qalaktikalar frlanmaqdadr. Frlanmayan qala-qalaktikalarda da ulduz v planetlr mumi czb etm qvvsil sistem formasnda durmular - genilnmyin sbb yoxdur. Kiik yerli genilnmlr yeni partlaylarn olduu zonalarda mmkndr. 5. Spiral qalaktikalar v ulduzlar kainatn maddni onun hisslrin atomlara v hissciklr, elektromaqnit dalalara, ia eviricilridir- turbinlrdir. Bundan sonra onun mrkzindki oxu istiqamtind hr iki trf hissciklr qarlql laqd olaraq atlr v yenidn maddnn v yeni cisimlrin - ulduz v Gnlrin, planetlrin yaranmas prosesi, gman ki, gedir.(bax Fiq. 1 v 2) Kainatda daim kiik cisimlr byklrin olduu yer czb olunaraq toplarlar v frlanma hrktind olur v ya bir - biril birlrk yeni evrilmlr yaradrlar. Ox istiqamtind frlanaraq atlan hissciklr soyuyaraq yenidn materiann kombinasiyalarn sonda cisimlri ml gtirir, vertikal v mrkzdn qacan yri xtt zr atlan bu materiallar cisimlr evrilrk hisslrl spiral trayektorias il v qeyri - slis atlr v nhayt, ana spriraln qanadlarna uzun mddtdn sonra yenidn clb olunaraq spiral qalaktikann fasilsiz qollarn yaradrlar. Bel olmasayd, spiral qalaktikalar frlanb qurtarard, lakin onlar qurtara bilmz, yeni cisimlr frlanma il qoulur, qollar davam etdirirlr - brpa edirlr. Mvcud Genilnm nzriyysi deyir ki, guya, bir nqtdn partlayla yarand n kainat genilnir. Yuxarda saslar verildi ki, tk bir nqt ola bilmdiyi n bu mmkn deyil. Spiral qalaktikalarn oxlar istiqamtind hissciklrin yri, knara istiqamtli atlmas il yaranan ulduzlar v sair hams atld istiqamtd z yollar, inersiya il hrkt edir. Khn cisimlr rast gldikd onlarla birlir - toqquur, nhayt, srtlrini itirir v cazb qanunna gr stabillirlr, geci - tezi spiral qalaktikalarn bir qoluna clb olunaraq yenidn onun mrkzi trafnda frlanmaa balayrlar, sikl tkrar olur. Vertikal oxla atlm, lakin yri xtl hrkt edrk formalaan yeni cisimlr qalaktikann

21

frlanma mstvisin doru, nhayt, yilmy - qaytmaa balayrlar (Fiq .1 v 2 a, b) Fig. 1- d spiral qalaktikann yan qollarna cisimlr hm altdan, hm stdn daxil olur v mrkz doru frlanaraq yaxnlarlar, mrkzd qara deik v ya baqa evrilm gedir. Burada qalaktikalar toqquur, hissciklr evrilir, qalaktikann B v C oxunun uclarndan knara atlr. Bundan sonra soyuma nticsind mlum evrilmlr ba verir - buludlar v yeni cisimlrin ml glmsi. Fiq. 2a spiral qalaktikann daha ox kiildilmi i prinsipini gstrir, o ksdikd xaa, ksilms is frfraya oxayr. Fiq 2b gstrir ki, gr hr hans spiral qalaktika varsa, onun kimi onunla bir sistem yaradan digr 3 bel qalaktikada var onlar bir - birinin ks

22

trflrind perpendikulyar oxlar zrind yerliblr. Dnya tk bir nqtdn partlama BG BANG il yarana bilrdimi ? Tbitd hr ey yalnz baqa bir byk sistemin daxilinddir v baqa sistemlrl bal v qarlql laqd ola bilr. Bu mntiq bizi dnyann yaranmasnda frz ediln byk partlayn ola bilmsi ehtimalna yenidn baxmaa gtirir. Frz etsk ki, btn kainat material myyn spiral boyu hrktl bir nqty toplamaa doru hrkt balayr v nqt yaranmaqla (btn materialn glib toplanmas!) partlamas, yalnz eyni zamanl ola bilrdi. ki ziddiyytli vziyyt - olmaq v olmamaq st - st ddkd bu hadis ola bilrdi. Digr trfdn, bu byk nqt ani zamanda yarana bilmz v sxlaraq sxlm maddnin oxalmas il ld myyn hdlr atdqda (hl btn kainat material glib toplamadan ) partlayard. Btn materialn toplanmas ba tutmazd.. Ntic: Big Bang- ilk tk partlay olmamdr, Petty Bangs, yni oxlu kiik partlaylar olmudur v olur. Yalnz btn kainatn bir kry toplanmas ssenarisi yazlandan sonra byk partlayn olmas qbul edil bilr. gr istniln aktiv ulduza baxsaq, o z enerjisini srf edib ( z - zn yeyib) qurtaracaqdr. Kainatda materiya, ulduzlar miqdar, maddnin hr hans iq, ykl hisscik formasnda miqdar v dad enerji azalmad n, demk, kainatda yeni enerji mnblri (yeni gnlr, ulduzlar) yaranmaldr. Yeni kiik kainatlar doulmaldr v bymlidir -lav madd v ya enerji miqdar qbul etmkl. Dnyann modeli bu prisiplrl qurula bilr. (bax fig 1 v 2) Bel bir ntic iudaizm kahinlrinin irli srdy v bu dindn yaranan digr dinlr inananlarn beynin uaqlqdan yeridilmi dnyann he ndn v yalnz bir yaradl akt il yaradlmas ideyasnn shv v uydurma olduunu sbut edir. Kahin bunu he cr bil bilmzdi. Onun bu mslni bilmsi n Allahn ifad etdiyi tbitin qanunlarn yrnmsi lazm idi. Lakin ona bu lazm deyildi, ona yhudilri birldirck, torpaq vd edck, yalnz onlarn qaysn kck v qorxu yaradacaq vahid v qvvtli Allah obraz yaratmaq lazm idi. umer kkl dinlr Big Bang frziyysini Bibliyada yazlann sbutu kimi qbul edirlr. Onlar deyir, gr kainat genilnirs, demli, vvl o bir nqtdn yaranmdr; nqt he n demkdir. Demli, Allah kainat he ndn yaratmdr. Bu fikr elm etiraz edrk cavab verir ki, bu nqt karandan ucu boyda nqt deyil, bu, kisi 10 Gn kisindn dflrl ar v qravitasiya radiusu yzlrl kilometr olan hdsiz sxlm (10 93 Q/sm 3 ) , temperaturu is 1028 olan bir kr olmal idi. Baqa szl, bu he n olmayan nqt deyil, ktlsi, sxl, ls olan bir byk kr ola bilrdi, amma bunun Bibliya il he bir laqsi v asll yoxdur. Bel bir nqt hesablama il myyn olunsa da, reallqda onun yaranmas, dayanql mmkn deyil. Gy cisimlrinin evolyusiyas bunu sbut edir. Btn sinqulyar vziyyt alm crtdan, neytron v qara deiklrin sxl 109 kq/sm3 - dn artq deyildir diametri is bir ne kilometr atr. Bu sxlqdan, yni qravitasiya radiusu hddindn artq sxla malik gy cismi mahid edilmmidir Yni bundan 10 df sx -10 93 Q/sm 3 olan materiyann yaranmas mvcudluu mmkn deyil. Bel sxlql crtdanlar, yaxud neytron ulduzlar birls, sxl artmr, yalnz diametri arta bilr v dayanql olmayb, yenidn partlayar v dayanql ly qdr kiilr. Elm v biliklr n qdr ox inkiaf ets d, tbitd hmi namlumluq qalr. Hr eyi birdn bilmk mmkn deyildir v lazm da deyildir. Hr eyi bilmk n zruri

23

bilik, al srbst he bir adtl, ideya il, kemil mhdudladrlmayan dnc v texniki sviyy lazmdr. Demk, insan z bilik v tcbsini artraraq dnyan drk edckdir. Kainatn mumi nzriyysi aadak mntiqi rtlr cavab vermlidir: 1. Kainat zn nizamlayan sistem olmaldr. 2. Son olmadan balanc ola bilmz; balanc hr hans bir sondan balaya bilr. 3. Kaninatn balanc varsa, sonu da , olmaldr; balanc yoxsa, sonu da yoxdur. Lakin kainatn ayr ayr trkib hisslrinin formalarnn balanc v sonu olmas dqiq sbut olunmu faktdr 4. Kainatn nzriyysi onda olan maddlrin v hissciklrin evrilmsini ks

etdirmlidir. Bu kainatdak elementlrin, Yerin , hr eyin inkiaf modelidir. 5. Kainat btvlkd onun hisslrindn birin oxamaldr. 6. Bir btv kainat deyil, mxtlif kainatlar oxluunu qbul etsk, daha doru olar . 6. He nyin itmmsi prinsipi , saxlanma qanunlar tmin olmaldr. 7. gr dnya he ndn yarana bilrdis, demli, he ny evril bilmlidir. Bunun nec ba vercyi prosesi myyn edilmlidir. Bu msl hll edil bilmzs, kainatn he ndn yaradlmas ideyas qbul oluna bilmz. Kainatn btvlkd v ya onun hisslrinin bir kiik maddi ktldn v ya zrrciklr toplusundan yaranmas ssenarisi yerd mahid ediln kiik toxumdan byk sistemin v ya kiik hadisdn byk hadisnin yaranmasna oxar olaraq yazla bilr. Lakin dqiq qbul etmliyik ki, burada he n z -zn traf mhitl laqd olmadan v ondan istifad etmdn byy, arta bilmz. 8. Kainat v istniln maddi varlq mxtlif vahid trkib elementlrin mxtlif kombinasiasndan ibart olaraq tam yaama sikli - sistemin formalamas - bymsi - pik vziyyti azalmas, zyiflmsi v digr vziyyt kemsi - siklini yaayr. 9. Maddnin elementar hissciklr, radiodalalara v digr namlum v mlum dalalara, ia v sonradan yen maddy evrilmsi fasilsiz prosesdir. 10. Kainatn genilnmsi bdi proses deyildir. nki tbitd he bir proses bir istiqamtli v bir formal deyil. Genilnm tarixin v mkann bir hisssi ola bilr. Kainat he ny evril bilrs, yenidn yaranmaq n hans sbb tsir onu yarada bilr? Bu suallara cavab verilmlidir. Bu sualn cavabn dnyadan knarda deyil, kainatn z iind axtarmaq lazmdr, nki biz hr bir tbit hadissinin, grdymz hr bir canlnn, etdiyimiz hr bir mlin, yaratdmz hr eyin sbbini onun z daxilind v mhitl laqlrind olduunu grrk. Maddnin itmmsi qanunu mvcuddur. Hlki, bir eyin he ny evrilmsi mahid olmamadr. Ny He n deyirik v ya dindarlar ny deyir? Drin aradrdqda he nyin d he n olmas yox, yen d bir ey olmasn, lakin grnmmsini frz ed bilrik. Adtn v kemi primitiv al ax grnmyn eylri he n hesab etmidir. Bel ki, ss dalalar , rentgen alar, bioloji alar, elektromaqnit sahsi, radio dalalar grnmr. Istniln halda, rasional sistem nzriyysin gr demk olar ki, dnyann mumi modeli mvcud real gy cisimlrinin v ya yerdki modellrdn birin oxayacaq.. Kainat Nyuton v Eynteynin kv etdiyi mumi nisbilik v cazib qanunu idar edir. mumi qanuna gr hr ey bir vziytindn digr vziyyt keir, eylri tkil edn fundamental materiya itmir. Hr bir eyin konkret vziyytinin balanc v sonundan danmaq olar . Fasilsiz qoca ulduzlar yanb snr v paralanr, yeni ulduzlar he ndn

24

deyil, olan maddlrdn, materiallardan yaranr. Ulduzlar ktllrindn asl olaraq dyirk, ya a crtdana, ya neytron ulduza, ya qara deiklr evrilir. 1994 c ild Avstraliya astronomlar Gndn 10 df ar olan byk bir ulduzun partlamasn v qara deiy evrilmsini mahid etmi v videosunu kmidir. Bu zaman ulduz partlayaraq xarici qatn atm v btn qalan ktlsi daxil sxlaraq srtl frlanan qara deiy evrilmidir bu qara deik hrkt edrk qarsna xan hr bir ulduzu zn kir v btn materiyan hissciklr evirir. Bu mnada bizim Gnin 3 milyard ildn sonra a crtdana evrilcyi frz olunur. Fasilsiz partlaylar v yeni cisimlrin ml glmsi kainata mxtlif ld asteroidlrin atlmas il nticlnir. Asteroidlrin v kometalarn yerl toqquma ehtimallar var, kemid d bel toqqumalar olmu v yerd byk dyiily sbb olmudur, dinozavrlar mhv olmudur. Asteroidlr Yeri z orbitindn xara bilmz, nki balacadrlar.Yerin mhvi gnin yanb qurtarmas il laqdardr, canllar is buzluq v gnin imsi v istiliyin artmas il quraqlq, xstliklr mhariblr nticsind mhv ola bilr. Yerin yaranmas il hyatn ml glmsi is lazmi mhitin formalamas v lazm hdlr atmasndan sonra balad. Lazm torpaq, hava, su, klklr, lazm amin turular yaranandan sonra hyatn yaranmmas mmkn oldu. Elm katalizator rolunda ildrmn, radiasiyann, klklrin, temperaturun dyimsinin itirakn xsusi qeyd edir Bu blmd vacib ntic budur: Kainat zruri mhitd eyni zrrciklrdn , iq kvantlarndan v eyni hissciklrdn ml glmi atom v molekullardan, maddlrdn v madd birlmlrindn, onlarn sahsindn ibartdir 3. Dnyanin quruluu v dyimsinin rasional nzriyysi Bu blmd kainatin , yerin , canlilarn , btn yalarin v hadislrin mumi quruluu, olmasi v dyimsinin qanunlar, prinsiplri, eylrin mnasi aradrlacaqdr. lkin mahidlr Kainat v onun trkib elementlrinin - Gy cisimlrini habel Yeri, onun stndki bitkilri, heyvanlar, qaya, torpa, insanlar - hr eyi mahid v analiz etdikd onlarn vahid hissciklrdn vahid element atomlarndan v onlarn mxtlif kombinasiyalarndan ibart olduunu akar edirik. Onlarn eynil, mumi: olmaq v dyimk prinsiplrini mahid edirik. Bu blmd biz bu prinsiplri - daha dorusu, universal dnya qanunlarn konkret olaraq tsvir edcyik. Bu qanunlara, bhsiz, fizikann qanunlar da aiddir v bu qanunlar savadl adamlara mlumdur. Grnn hr bir yann, cismin, bitki v heyvanlarn ndn ibart olmas qdim dvrlrdn insan maraqlandrmdr. Bu haqda Demokritin v Lukresinin fikirlri hqiqt yaxndr. Onlar deyirdi ki, eylr blnmz hissciklrdn - atomlardan ibartdir (ovuk 1981). Sonrak elm d bu atom terminini qbul etdi v mlum oldu ki, atom blnr v blnmz olan atom deyil, ondan da kiik elementar hssciklrdir. slind, Demokrit mhz bu sonuncu myyn ediln blnmz hissciklri nzrd tutmudu. Bu haqda b.e.. 600 ild yaam Pifaqorun tlimi d qiymtlidir. Pifaqor deyirdi: dnya hr ey rqmlrl ifad olunan saydan () ibartdir. Bu hr iki filosofun fikri mahiyytc el eyni mnaldr. Pifaqor lav olaraq yazrd ki, sslr, iq

25

da rqmlrdn ibartdir ; harmoniya rqmlrin kombinasiyasdr; Planetlr ( o zaman 5 planet mlum idi), Gn v Ay frlanaraq xsusi ss xarlar v krlrin ss harmoniyas yaranr; (Maraqldr ki, 20 ci srd bu fikirlr tsdiq olundu v Gnin v digr kosmik cisimlrin ssi maqnitofona yazld). Miqdar tklrin birliyidir. Tk, vahidlik, bir, btn varln sasnda durub. Ss, iq v maddlrin sas tklrin oxluudur. ( BEKM 2002) El hmin zaman Pifaqorun xbri olmadan sfr rqmi (1- 9 a qdr rqmlri artq yaradlmd ) Hindistanda kv edildi v bu da zrind hkk olunan yazda qalmdr. Pifaqorun fikirlrini Mendeleyevin kimyvi elementlr cdvli sbut etdi. q, kvant, dala nzriyysi d in, ssin dala olmas v fotonlardan kvantlardan, onlarn is blnmz elementar zrrciklrdn olduu myyn edildi. Atomun blnmsi v nv tdqiqatlar da sbut etdi ki, materiyann sasnda blnmz elementar neytrino, foton, nuklon, pozitron, mezon, qraviton v s. hissciklr durur. Lakin bzi zrrciklr digrin evril bilir v bzilri yeni zrrciklr bln bilir ( Novikov 1983). Fizikann qanunlar, habel myyn etdi ki, hr ey nisbi mvazintddir. Yni skuntd v ya brabrsrtli hrktd olan cism tsir edn qvvlrin cmi sfra brabrdir. ( Sfr rqmi kv olunmasayd, yqin ki, bel fikir sylmk tin olard). Eynteynin Nisbilik qanunu bildirdi ki, skunt v brabrsrtli hrkt d nisbidir, universal zaman v mkanda bunu myyn etmk n bir sul v qayda yoxdur. Tsir ks tsir brabrdir (Nyutonun qanunu) Hr ey stabil v srfli vziyytd olmaqa - n az enerji itirmy alr - bunu hr eyin universal v ox faydal qanunu - rasionallq qanunu v hyatn sas qanunu hesab etmk olar. Lakin biz fizikann qanunlarndan lav hr ey n daha mumi qanunlar, baqa szl, flsfi mna dayan qanunlar, prinsiplri, laq v asllqlar qeyd edcyik. Mqsd eylrin v hadislrin mumi trkibini v dyimsini tapmaqdr. Baqa szl, tbitin bir sahsind olan qanun digr sahd nec zn gstrir v ya analoqu necdir?. Bel bir mqsdi v mumi izah hl elm qarsna qoymayb. Msln, in difraksiyasv ya maye v qazlarn dar v geni yerdn kerkn srt temperaturunun dyimsi qanunun cmiyytd analoqu ndir? V ya naqildn elektrik cryan kerkn onda elektromaqnit hadissinin yaranmasnn biologiyada zoologiyada, insanda, cmiyytd analoqu ndir? ox yax olard ki, btn elm sahlrind qanunlarn siyahsn tutub eyniliklr, analoqiyalar taplsn. Bu insan faliyyti, cmiyyt v idaretm n, habel yeni kvlr n ox faydal olaraq bilik xzinsini genilndirrdi v insann zn, mhiti drk etmsini artrard. Szsz, texniki pnevmatik, elektrik, hidravlik, rabit, komputer sistemlrind anoloji funksiyalar yerin yetirn oxar qurular vardr v nticd sistem yksk etibarla v fuksional i qabiliyytin malik olur. Lakin ictimai idar sistemi humanitar elmlrin geri qalmasna v siyasi qruplarn eqoist tsirini gr bel qabiliyyt malik olmur, nki ictimai sistem hakim eqoist qrupa xidmt etmk n konstruksiya edilir. bhsiz, digr hali qruplar bu sistemd zlri n d yax hyat imkan, dalt v dzlk axtardqda onu grmrlr bu, szsz, yoxdur - ham n nzrd tutulmamdr. Dnyann v eylrin trkibi v strukturu Kainatn, grsnn v grsnmyn eylrin, ya v cisimlrin mxtlif baxlardan mmi strukturu tsvir edilmidir. Bzi baxlara gr varlq 7 nv ierarxik blm

26

blnr. Bel blm d skeptiklrin tlblrin cavab vermir. Materializm dnyan qaz , maye , brk v plazma halda olan maddy v sahy blr v yalnz bunlarla ilyir. Halbuki bunlar btn reall ks etdirmir. Varlq ibartdir: obyektiv reall ks etdirn materiya , canl materiyann bioloji sahsi v onun n mrkkb formasndan yaranan, lakin insana mlum material xasslrini itirn v myyn zamanlarda formasna qaydan, baqa szl, forma kimi grnn forma - xyaldan. Bellikl, realln aadak daha aydn ieararxik pilllr zr blmn tklif edirm:

1. lk balanc pill- zrrciklr( yngl v ar neytrino, antineytrino, qraviton, antiqraviton, pozitron, antipozitron v digrlri: mlum v namlum)

2. Zrrciklrdn yaranan dalalar(alar): radio, iq, rengten v s. 3. Zrrciklrdn yaranan atomun hisslri: proton neytron elektron . atom v

madd: qaz, brk, maye v plazma halnda 4. Maddnin v zrrciyin yaratd sah: maqnit, elektromaqnit, qravitasiya , 5. Canl materiya (bitki v heyvanlar, insanlar; bym xasslrin malik vahid

hceyrlrdn xsusi qaydada tkil olunur). 6. Bioloji sah - canl materiya, canl hceyr trfindn yaranr. 7. nsandan , habel heyvandan v ya kollektiv faliyytdn (yncaq, mclis, oyun

v s.) ayrlan onun olduu formada xyalnn v prosesin forma - xyali (energetik kodu).

Zrrcik v ondan formalaan btn kombunasiyalar materiya adlanr. Zrrciyin materiya olub olmamas mbahislri hl qalr. Energetik forma xyal Varln 7-ci nv v ya pillsi daha az yrnildiyindn v ox mbahisli olduundan bu kitabda onun faktlara saslanm bzi natamam tsvirini verirm. Energetik forma xyal analay rtidir. Bu anlayn tarixi sinonimlri hl 2500 il vvl Hindistan, in flsfsind mlum olan nc materiya v yaxud inc dnya anlaydr. Digr oxar anlaylar Orta rq dinlrinin tsvir etdiyi ruhlar, mlklr eytanlar, cinlr, Allahlar, ilahi qvvlr, gz grnmzlrdir. Elmin yrnmdiyi v buna gr qbul etmdiyi, lakin obyektiv reallqdr. Elmin knarda durmasna gr mxtlif dini idealist cryanlar, dini tlimlr , arlatanlar, fallar bu mvzunu aktiv istismar edir, xsi qazanc v siyast vasitsi, insanlarn uru zrind hkmranlq vasitsi kimi istifad edirlr. Mslnin mmmal v hr adam n deyil, ancaq myyn parametrli adamlar n akar olmas v qorxu il laqdar olmas, elmi, onu yrnmkdn saxlayr. Bu is briyytin effektiv quruluu v idar olunmasna, insanlarn mxtlif inanc qruplarna blnmsin, nticd dnyada slhn yaranmasna xeyli mane olur. Bu bel olur ki, mslni mistikldirn v btn insanlarn dzgn anlamasndan onu yayndran qvvlr mhz bu mslni vasit edrk, urlara shv izahatlar yeridrk, insanlar bir - birin dmn ideoloji hisslr ayrr. Hr siyasi dini qrup bu grnmz varlqlardan birin z dilind Allah ad verrk znn guya ondan ald mstsna slahiyytlrini elan edir; insanlar onlarn Allah trfindn vhyl(yni intuisiya) veriln szn, uruna, alna tabe olmas v idar hakimiyytin v maddi rifah halnn daha stn tmin etmy mcbur edirlr. Dnyann rasional nzriyysi dini xadimlr trfindn irli srln bu uydurma iddialar darmadan edir.

27

Energetik forma xyal varlq nvnn aadak lamtlri mahid edilmidir: 1. nsan v qismn heyvan lndn sonra ayrlmas gman edilir v srbst

insanlar olan mkanlarda, yerd, fzada olmas, insann xasiytlrini dad mahid edilir.

2. Habel lmdn d insan v ya bir qrup insanlarn ssl v emosiyalarla mahid ediln birg faliyytindn sonra (sevinc, kdr, qrn) hadisnin ba verdiyi razid mkanda yer, divara hkk olaraq bzn grnmsi mahid edilir v bel tk v kompleks hadisnin xyalnn uaraq uzaqda onunla laqsi olmayan insanlara grsnmsi ba verir.

3. Heyvanlardan yaranan forma - xyallar spesifik aaclar (msln, zoal, acaqovaq) trafnda reallar v itir; heyvann tipik davrann v formasn ks etdirirlr.(Qdim Misird piiy sitay tsadfi deyildi)

4. ox zaman insan formasnda, bdnsiz, lakn forma kimi akar olaraq aqressiv v ya xo davran grsdirlr.

5. Fiziki qvv tsiri edirlr, insan bomaq v arlqla - qvv il fiziki tsir etmsi qabiliyyti var.

6. Szl, fikir v emosiyalarla laqsi var. 7. nsan ssl, ad il armalar mmkndr; 8. Bu bzn, ox inc yal gy rng oxayan material iql madd formasnda

grsnir. (yen d yalnz bzi adamlara) 9. Habel yeni tikiln mnzild mxtlif bel forma xyallarn reallmas ba

vermidir; gman etmk olar ki, onlar sasn konkret gzn grsnn insann keyfiyyt v xasslril laqdardr.

Energetik forma xyal dini spekulyasiya mnbyidir. 21-ci sr bu haqda rasionalist v dzgn nzriyynin yaradlmas v bu hadisdn sui - istifad edn dinlrin v dlduzlarn sil siftini aacaqdr. Habel zn qsdn v ya yanlaraq Allahn vkillri, nmayndsi, olu, qz adlandran v briyyti hisslr blb insanlar zlrin tabe olmaa alan insanlarn mahiyytini aacaqdr. Bu kitabda mn bu sahd bir addm etmim, digr addmlar siz oxucular edcksiniz. Dnyann flsfi mnas. Dnya oxluqdan ibart olaraq ierarxik qaydada oxluqlara (n az bir parametrin gr avtonom qala biln) bln biln, hr oxluq st v alt oxluqlarla laqd v asllqda olaraq, hr oxluq z qarlql asl laqli olan hisslrdn ibart olaraq, hr hiss v oxluq doulmas, bym v sonra zyiflmsi, lmsi - tam forma v mahiyytini dyimsi mrhllrindn ibart hyat sikli, bdi olmaq prosesidir, davamiyytdir. Kainatn v eylrin mumi quruluu Sonuncu byk partlaydan sonra elementar hissciklrin soyumas v qarlql tsiril materiyann yaranmas v inkiaf dvr balad. Materiyann mxtlif mrhl v evrilmlrindn, qarlql tsirlrindn sonra qalaktikalar, Gn sistemi Yer planeti yarand. Yerd materiyann yeni inkiaf mrhlsi balad v davam edir. Btn analiz gstrir ki, eylr mhz birlm yolu il vahid trkib elementlrindn ml glir. Hr ey ilkin blnmz v blnn hissciklrin sonrak mxtlif kombinasiyalarnn kombinasiyalarndan ibartdir. Hr ey mhz birlmdir. Hr ey oxlqdur. Digr

28

trfdn, msl orasndadr ki, hr bir ey tk deyil, hr bir ey oxluun iinddir. Hr bir ey btv myyn zaman rzind dayanql olan bir btv quruludur. Baqa szl, hr ey sistemdir. Sistem sz btvly, onun qarlql asl v bir - birin balanan hisslrdn ibart olmas mnasn verir. Sistemlrin - yaranan yeni kombinasiyalarnn qruplar: 1) Zamana gr vvl v sonra ml gln nvlr, 2) Ayrca avtonom corafi razi-fza-mkanlarda ml gln nvlr, 3) Mxtlif zamanlarda yaranan sistemlrin yeni kombinasiyas-yeni nvlr, 4) Mxtlif zamanlarda v mxtlif mkanlarda yaranan sistemlrin kombinasiyas-yeni

nvlr, 5) Bir razid yaranan myyn sistemlrin v ya onlarn elementlrinin yeni

kombinasiyalar, 6) Mxtlif fiziki - kimyvi - bioloji xasslrin, hrkt nvlrinin v mateiallarn,

formalarn kombinasiyas il insann mqsdli faliyytil yaranan obyektlr, ixtiralar, smrldirmlr,

7) Katalizatorlar, vasitilr kmyil yaranan yeni obyektlr. Hr ey zamana gr, mxtlif zamanlarda (vvl ya sonra) v mxtlif mkanlarda (mhitlrd) yarandna gr, hm myyn, lakin frqli potensiala gc, hcm, enerjiy, ly v s. malikdir v eyni zamanda hr bir ey arasnda bu potensialn kmiyyt v keyfiyytin uyun olaraq laqlri var. Bu hl ki, akar edilmi drd nv fiziki qarlql tsir qvvlridir : - Gcl nv qvvlri, Elektromaqnit qvvlri, Zyif radioaktiv paralanma qvvlri v Qravitasiya - czbetm v itlm qvvlridir.(Novikov 1983) Canllarda is bioloji sahnin olmas il lav laqlr yaranr. Bitkilrd lav olaraq mkana v bir - birin qar xo v xo olmamaq laqlri v heyvanlarda is clb etm (z nvndn sosial dst yaratma) v itlm (baqalar il yaxnlq etmmk, rqabt); insanlara gldikd lav olaraq clb etm ( z nvn, qohumunu, milltini, dinini, z kimi dnni, z xasiyytind olan v s. mnafelrin uyun obyektlri); digr insanlara mnasibtd is itlm ( rqabt, stn olmaq) laqlri mvcuddur. Baqa szl, hr bir eyin zn saxlama v ya olma prosesind vacib tbii laqlri - xsusiyytlri var. nsann yksk idrak is daha geni laqlr n imkan verir. Demk, qeyd edildiyi kimi hr bir ey tk deyil, myyn oxluun iinddir. Bu oxluun iind olmaq anndan balayaraq drhal qarlql tsir laqlri i dr v hr ey z yerini alr BYK QAYDA yaranr. vvlki blmd grdymz kimi dnya, habel onun istniln hisssi yaranan andan sonra materiya btn istiqamtlrd z inkiafn davam etdirir ki, bununla paralel v eyni zamanda bu BYK QAYDA da yaranr. Hr eyi idar edn v status vern OXLUUN YARATDII BYK QAYDA qanunlar yaranr. Qarlql qravtasiya tsirlri cisimlrin forma v davrann myynldirir. Bu tsir sasn Nyutonun niversal cazib qanunu , srtlrin iq srtindn artq fza sistemi ns Eynteynin mumi nisbilik v cazib qanunu btn kainatn olma v dyiiliklr qanunu rolunu dayr. Maraqldr ki, dnya da, qaydas da eyni zamanda yaranr. Dnya bydkc mxtlifldikc, qayda da genilnir, ilkin tsir qvvlrinin faliyyti nticsind

29

yaranm kainat sisteminin hr bir zvnn qravitasiya qanununa tabe olaraq mstqil evolyusiyas davam edir. Eynil, Yer planetind qravitasiya qanunu nticsind Yerin Gn trafnda konkret vziyyti (msafsi), frlanma srti v z oxu trafnda frlanma srti, oxunun vziyyti myyn olunur. Paralel olaraq Yerin evolyusiyas onun daxilind v sthind fasilsiz yeniliklr gtirdi, canl sistem yaranmas il v inkiaf il onlarn yaama qanunlar yarand. Hr bir mhit - temperatur, tzyiq, ktl, razi - oxluu - n QAYDA- nn formalamasna uyun v konkret dvr lazm glir. Cansz cisimlr n qayda eyni, ani zamanda yaranrdsa, canl tbit n qayda gecikmkl illrl, yz illrl yaranrd. Onun btn konkret qanunlar - fiziki, kimyvi bioloji v s. formalard. Nticd oxluq daxilind, yni dnyada hr eyin z yeri , z durduu pill, ierarxiya - onun tabe olduu , baqa szl, asl olduu obyektlr v ona tabe olan, ondan asl obyektlr var. He bir ey zbana deyil, oxluun myyn etdiyi raitd qaydada yaamaldr. Baqa szl, he vaxt, he n z potensialn dyimdn bu qanunu poza bilmz, baqa mvqey ke bilmz. Hm kosmosun sakinlri, hm yer cisimlri, hm canllar, habel insan. Formalaan BYK QAYDA meridianlarla blnm hr bir ierarxiya pillsind v horizontal paralellrl ayrlm xtlrin ksim nqtlri olan qfslr n hquq v vziflr tyin edir ki, hmin qfslri tutan obyektlr bunu icra etmkl orada yaaya bilrlr. gr biri icra etms, bhsiz, o, hmin oxluqdan xmaa mcbur olacaq. Cisimlr dnyasnda bu z - zn ola bilmdiyi n qaydan icra etmmk mmkn deyil. Bellikl, hr ey yerin gr sistemin ona verdiyi hquq v vziflri icra etmli; imkanlar v qadaanlar, hrktlr rivsind yaamaa mhkumdur. Bu BYK QAYDA, baqa szl, hr bir tkin oxluq icind yaamas, mvcud olmas qanunlardr. Byk qayda tbitd, eynil cmiyytd hr bir cismin v insann yerini, statusunu, vziyytini v glcyini myyn edir. Bu byk qaydan drk etmk insana yaratmaq, inkiaf etmk, ncdn grm imkanlar verir. Elmin vzifsi mhz oxluqlarn mnasn, onun ml glmsi, tkin onun daxilind yaaya bilmsi rtlrini qanunlar v laqlrini yrnib szl ifad etmk v insana bu oxluq daxilind effektiv yaama baa salmaqdr. Habel insann yeni oxluqlar: btv yaaya biln yeni qurular, metodlar, bitkilr, canllar, tkilat qurulular v s. yaratmasna kmk etmkdir. Btn varlq v eylr, oxluq - sistemdir traf almdn 5 duyu zvlrimizl nlri grr, hiss edirik? - maddi yalar, k, aac, evlr, insanlar; proseslr-hadislr, iq, dadlar, iylr, sslr, hisslr, fikir, bilik, emosiyalar. Bunlar materiyan, hm d qeyri - materiyan ks etdirir. mumi nzriyy qurmaq n bunlarn hr birini - oxluu sistem kimi iar edrk aada biz sistemin mumi qanunlarn, xsusiyytlrini tsvir edk. Bu tsadf deyil, nki bunlarn hamsn analz etdikd btvlk, tamlq, yni sistem (sistem btvlk demkdir) xsusiyytlri mahid olunur. Biz hesab edirik ki, hr ey bir mumi qanunla yaayr v hr eyin mvcudluunun digr aspektlri mumi qanundan alnan daha aa ierarxiya qanunlar il myyn edilir. Bu mumi qanun eylri habel hadislri btv halda saxlayan dayanql, stabil edn sbbdir, laqdir. Hans sistem nvlri mlumdur? - Statik v dinamik sistemlr , aq v qapal sistemlr, Gn sistemi, texniki quru, msis, enerji sistemi, riyazi sistemlr,

30

avtomatik sistemler . Otaqda yaayan insan, stol, stul, arpay, dm, pncr, divar, rnglr , mebel v gz grnn hr ey v onlarn yerlm qaydas v olduu vziyyt myyn, habel btvly v birliy malik olaraq sistemdir. Burada biz, ancaq sistemlrin bzi mumi xarakteristikalarn, dyiilm nvlrini tsvir edcyik, yni hr eyi sistem kimi qbul edirik. Daha asan baa dmk v fikir syly bilmk n eylrin bir vziyytdn digr vziyyt kemsi arasndak dvr fikrimizd ataq v ya buna ayrca baxmaq lazmdr. Bu halda, demk, eylr bir vziyyti digr vziyytini vz edn, avtonom yaaya biln, obyektlr-sistemlr kimi baxla bilr. slind hr vziyytin ayrca sistem kimi baxlmas daha dzgndr. Sistemlr - eylr zlrinin taml il, btvly lamtlri il seilir, yni onlarn elementlri bir - biril laqlidir v ancaq bu halda yaaya bilr. eylr yaama dvrnd fasilsiz forma v mzmunlarn dyiirlr. Btn kainata v Yer, cisimlr, traf mhit baxarkn aadak mumi chtlri akar edirik: Dnyada hr bir myyn zamanda stabil mvcud olan ey - uyun zvi, qeyri - zvi materiyal, ya, cisim, sosial birlik sistem quruluuna malikdir. Habel elmlr, nzriyylr, hadislr, otaqdak olan hr ey v adam birlikd sistem kimi baxla bilr. 1) Sistem qarlql tsirlr, laqlr vasitsil balanaraq elementlrdn ibartdir. 2) Sistemlr birlrk kompleks sistemlr ml gtirir 3) eyin, cismin, canlnn sistemin btn elementlri btvlk v bir - biril ballq,

asllq uyunluq qanununa tabedir. Elementi dyidikd tam da dyiir. nsana baxdqda onun btn hisslri v can btvly, uyunlua malikdir, hr bir hisssi tamn malik olduu hanssa xassy malikdir. Msln, insann bir hisssini, ryini, mdsini, ciyrini, byryini digr adama krdkd hmin adamda donorun xasiyytlri, orqann is adt etdiyi xsusiyyti yaranr (2006 c il Fransz aliminin tdqiqatlar).

4) Sistemlrin bir vziyytdn digr vziyyt dyiilm anlar arasndak zamanlarn cmi onun yaama zamandr. Zaman, ktl v srtdn asl olaraq yava v srtli ke bilr. Ideal sinqulyarlq olduqda zaman v mkan sinqulyar ktlnin llril mhdudlar. Zaman dayanr v ya bilinmir.

5) Sistemin elementlri hr biri istniln mmkn olan hisslrin qdr bln bilr ki, bu hiss tk vziyytd myyn zamanda (mhit daxilind) qala bilsin.

6) Yer mhiti daxilind - zvi v qeyri - zvi sistemlrin mxtlif kombinasiyalar sonsuz miqdarda yeni sistemlr yaradr. Mxtlif canl v bitkilrin bioloji sahsi, sosial sistemlr, bilik sistemlri v Yerd olan sistemlrin mxtlif kombinasiyada itirak etdiyi mxtlif sistem yaratma hadislri ba verir.

7) Mikro sistemdn makro sistem v ksin keid fasilsizdir. Sistemin maksimum vziyyt formasndan minimum formasna v ksin evrilm hrkt istiqamti var. Bu yaranma, bym, stabil dayanma, pik , zyiflm, lm siklinin bitmsi v digr spesifik formaya kem v yaxud yeni siklin balanmas kimi baa dl bilr. Sistemlrin daxili dyiilmlri, formasn baqa formalara dyim prosesi fasilsiz gedir.

31

Rasional nzriyynin mhit anlay oxluq, sistem, mhit sinonim anlaylardr. Hr bir zaman v mkanla mhdudlam dnya parasn, baqa hisslrl laqd olan mhiti v ya sistemi oxluq hesab etmk olar. Bu, mhitin daxilind olan hr ey, hr hadis onun trkib hisssi, zruri elementidir. mumi halda, hr eyi mhit hesab ed bilrik. Xsusi halda, gr, onun daxilind hr hans bir hissni, elementi iarlsk, seib onu mahid etsk, onda onu hat edn hr eyi mhit rolunda qbul edirik. Burada baxlan hiss btn qalan mhitl laqlr formasnda tsir, ks tsirlr altnda mvazintlmi qvvlr altnda yaaya bilr. Baqa szl, eylr yalnz mhit daxilind ola bilr. Mhitin z hisslrin- eyni v ya mxtlif parametrli tklrin miqdar, yerlmsi, habel tutduu mkandan (sxl) asl olaraq onlarn yaratd mumi keyfiyyt, xassy, mvqey, tsir qvvsin, temperatur, sah v s. malikdir. Mhit, eynil konkret sistemdir. Mhitin hisslri qarlql tsird olaraq fasilsiz yeni elementlr, nvlr yaradr v hr yeni yaradl mhitin hisssi olaraq ona yeni keyfiyytlr, xasslr verir. Hr mhit buna gr hmi yenidir. Mhitin evolyusiyas. Mhit oxluqdan ibart olaraq, evolyusiya edir, yni hr yarandan sonra mhit yenilir, mzmun v formaca daha mrkkb olur. vvl yaranm elementlr n mhit artq frqli olur- o yenidir. Bu zaman vvl yaranan btn elementlr yeni mhitd yaamaq n lav olaraq uyunlamaa mcburdurlar. Yeni mhitd yalnz uyunlaa bilnlr v onunla razlqda olanlar yaaya bilr. Tbii olaraq mhitin evolyusiyas ilkin mhitdn o qdr frqli ola bilr ki, vvlki yarananlar daha yaaya bilmz, mhv olarlar. Tbii olaraq hr mhitd daha yax yaaya biln varlqlar var. Kemi mxtliflik v nvlrin mhv olmas v yeni mxtliflik v nvlrin yaranmas tbii ptosesdir. Dnya v mhit sinonim anlaylar olaraq btvlk xasslrin malik olan oxluqdan tklrin mxtlif kombinasiyalarndan ibartdir. Cisimlrin v canli obyektlrin yaranma qaydas Hr bir ey bir razidn , ideyadan, sahdn, xsusiyytdn, xassdn , asllqdan, fza sahsindn bir szl, bir nqtdn balayaraq yaranr, genilnir, byyr, oxalr. Mhit anlyn baqa szlrl ifad etsk, bu st sistemlrin v horizontal sistemlrdn ibartdir. Yaranma n az iki elementin qarlql laqsi il ba verir, lakin 3-c element adlandrla bilck mhitin itirak v daxilind ba verir. Mhit frqlndikc, yni digr mhitlrd digr yaranllar ba verir. Mhit nzri olaraq 3-c ortaq qvvdir. Mhz, bu 3-c element - mhit olmadan he n yarana bilmz v oxala bilmz.. eylrin yaranmasnda tutduu rola gr onu ayrb ayrca ad veririk ki, eylrin yaranmasn asan tsvir etmk mmkn olsun. Mhit oxluqdur, tklr is bu oxluun zv elementidir. eylrin yaranma balanc