Opracowanie: Tomasz Merta, Alicja Pacewicz, JacekStrzemieczny, Sylwia ŻmijewskaRedakcja językowa: Alicja WitorskaKorekta: Teresa KruszonaProjekt okładki: Agnieszka Czyżowska-NykaZdjęcia: Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, „Mówiąwieki”, Muzeum Narodowe w Krakowie („Czwórka” JózefChełmoński – fot. Marek Studnicki), Zamek Królewskiw Warszawie („Rejtan. Upadek Polski” Jan Matejko, „Sobieskipod Wiedniem” Marcello Baciarelli – fot. Maciej Bronarski),Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Małgorzata Bakalarz, Jan ErazmCiołek, Andrzej Iwańczuk/Agencja Gazeta, SławomirKamiński/Agencja Gazeta, Darek Pepłoński, Jacek Strzemieczny,Krzysztof WolframOpracowanie graficzne: Activa Studio s.c.Wykorzystano materiały opublikowane w podręczniku wiedzyo społeczeństwie (Kształcenie Obywatelskie w Szkole Samo-rządowej – KOSS), przygotowanym przez Centrum EdukacjiObywatelskiej, a wydanym przez wydawnictwo CIVITAS.Wybór wierszy: „Strofy o ojczyźnie” pod redakcją StanisławaRyszarda Dobrowolskiego, Iskry, Warszawa 1978.Dziękujemy za nieodpłatne udostępnienie zdjęć MuzeumNarodowemu w Krakowie oraz wszystkim osobom, któreprzekazały nam zdjęcia ze swych zbiorów prywatnych.Dziękujemy Stowarzyszeniu Miłośników Tradycji MazurkaDąbrowskiego za pomoc przy opracowaniu historii symbolinarodowych.Dziękujemy za konsultację merytoryczną i pilotaż programu„Moja Polska” nauczycielom: Anetcie Lipnickiej (LO nr 11 w Star-gardzie Szczecińskim), Danucie Karpińskiej (Gimnazjum nr 2 w Piszu), Joannie Soćko (Gimnazjum w Pozezdrzu), Korynie Warzecha (LO w Koźlu).ISBN 83-914506-7-8

Drodzy Nauczyciele

Oddajemy Państwu do rąk materiały przygotowa-ne przez Centrum Edukacji Obywatelskiej, z na-dzieją, że zainspirują one uczniów do rozmowyo Polsce i patriotyzmie. Publikacja zawiera scena-riusze zajęć dla nauczyciela oraz instrukcje wrazz materiałami pomocniczymi do powielenia dlauczniów. Proponowane zajęcia mogą być przepro-wadzane w ramach godzin wychowawczych, lekcjihistorii, wiedzy o społeczeństwie lub lekcji językapolskiego. Na przeprowadzenie ich potrzeba oddwóch do czterech godzin lekcyjnych. Sposób wy-korzystania zaproponowanego scenariusza zależyoczywiście od nauczyciela. Proponujemy także kil-ka konkursów – prosimy Państwa o czuwanie nadprzebiegiem kolejnych etapów na poziomie klasy,a później szkoły. Jest tutaj także miejsce na działa-nia samorządu uczniowskiego. Zachęcamy do wy-korzystania strony internetowej programu „MojaPolska”. Pomóc w tym mogą nauczyciele informa-tyki. Korzystając z internetu, uczniowie będą mogliwłączyć się w ogólnopolską debatę na temat patrio-tyzmu młodych Polaków.

Dodatkowe scenariusze lekcji można wydruko-wać, korzystając ze strony www.ceo.org.pl

Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska3

Zajęcia 1. Nasze miejsce na ziemi 1. Poinformuj uczniów o inicjatywie Kancelarii Prezydenta.

2. Napisz na tablicy: „Jestem Polakiem, co oznacza,że...” i poproś, by uczniowie zapisali je w zeszytach,a następnie dokończyli na kilka różnych sposobów,np. „... mam polski paszport”; „... moi rodzice sąPolakami”; „... powinienem przestrzegać polskiegoprawa”; „... nie wyobrażam sobie Wigilii bez łama-nia się opłatkiem”. Poproś kilku ochotników, by od-czytali swoje zakończenia. Zwróć uwagę, że znalazłysię wśród nich zarówno takie, które mówiły, kim jestPolak, jak i o powinnościach, jakie wynikają z tegofaktu.

3. Czasem mówi się, że człowiek ma nie tylko wielkąojczyznę (np. Polskę czy Hiszpanię), ale i małą (swo-ją dzielnicę, swoją gminę, swój region).

W postaci miniwykładu wyjaśnij uczniom pojęcie ma-łej ojczyzny. Wspólnie zastanówcie się, co dla każde-go z was jest taką małą ojczyzną.

4. Podziel klasę na cztery grupy i rozdaj uczniom tek-sty, które będą mieli za zadanie przeczytać i zrefero-wać kolegom. Uczniowie otrzymują odpowiednio:grupa I – „Co to jest naród” (tekst nr 1), grupa II –„Narody i mniejszości narodowe” (tekst nr 2), grupa III– „Patriota, kto to taki?” (tekst nr 3), grupa IV –„Człowiek i ojczyzna” (tekst nr 4). Przed przystąpie-niem uczniów do pracy poinformuj ich, że będą póź-niej pracować w czteroosobowych zespołach. Wszy-scy uczniowie samodzielnie czytają przydzielony swo-jej grupie tekst, wyszukując w nim najważniejsze infor-macje. Gdy wszyscy zakończą lekturę, uczniowiew grupach omawiają swoje teksty, wyjaśniają ewen-tualne wątpliwości i niejasności. Zastanawiają się, coi w jaki sposób przekazać – jako tzw. eksperci – po-zostałym kolegom; mogą też przygotować sobie krót-kie konspekty wypowiedzi.

5. Gdy grupy zakończą pracę, uczniowie dzielą się naczteroosobowe zespoły w taki sposób, aby w każdymznaleźli się przedstawiciele wszystkich czterech pierwot-nych grup (eksperci). Uczniowie kolejno przedstawiająinformacje zawarte w swoich tekstach i odpowiadają napytania kolegów.

6. W trakcie pracy zespołów nauczyciel zapisuje natablicy cztery pytania:

Czy nasi pradziadowie i dziadowie byli większymipatriotami niż współcześni Polacy?

Czy Polacy, którzy wyemigrowali do Niemiec lub

MOJA POLSKA – SCENARIUSZ ZAJĘĆ DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW I SZKÓŁ ŚREDNICH

Mała ojczyzna

Mała ojczyzna to taka cząstka świata, z którączłowiek jest specjalnie związany, gdzie czuje sięnaprawdę u siebie. Może być ona większa lubmniejsza, zwykle raczej niewielka bo – jak twierdzipoeta Kazimierz Wierzyński – „tylko świat przecho-dzony nogami jest coś wart. Ziemia dotknięta sto-pą staje się w jakiś sposób naszą rodzinną i łączysię z nami na zawsze. Nawet gdy odejdziemy odniej na setki mil, podąża powoli naszym śladem,owłada naszą pamięcią i gospodaruje w niej jakmatka w domu”. Dobrze mieć małą ojczyznę, alenie każdy ją ma. Jak to? – można by zapytać –przecież każdy gdzieś mieszka. To prawda, ale niewszędzie są małe ojczyzny. W wielkich blokowi-skach ludzie żyli i żyją często nadal jak w hotelach,gdzie nie zna się nawet sąsiadów. W wielkich blo-kowiskach często między ich mieszkańcami nie mażadnej więzi i nie znają oni nawet swoich sąsiadów.A przecież każdy z nas może razem z innymi stworzyćswoją małą ojczyznę, swoje miejsce na ziemi, którekocha, w którym czuje się jak u siebie.

A co jest Twoją małą ojczyzną?

Uwaga: Do przeprowadzenia zajęć w klasie trzydziestoosobowej będzie potrzeba co najmniejośmiu egzemplarzy materiałów pomocniczych dla uczniów (strony 7-14). Dodatkowe egzemplarzescenariuszy lekcji oraz materiałów pomocniczych dla uczniów w postaci dokumentów do wydruko-wania można znaleźć na stronie internetowej programu „Moja Polska”, www.ceo.org.pl/mojapolska

Z inicjatywy Kancelarii Prezydenta RP do wszystkich szkół w Polsce trafił pakiet edukacyjny„Moja Polska”. W przededniu wejścia Polski do Unii Europejskiej warto wspólnie zastanowićsię nad tym, czy dla młodych ludzi ojczyzna jest czymś ważnym i co to znaczy być polskimpatriotą we współczesnym świecie. Tego będzie dotyczył cykl zajęć edukacyjnych „Moja Pol-ska”. Zaproponowane zajęcia maja wzmocnić dumę z poczucia bycia Polakiem oraz kształ-tować postawę patriotyczną, oznaczającą zarówno miłość i przywiązanie do ojczyzny, jaki postawy tolerancji i szacunku dla innych narodowości.

Zajęcia opierają się na pracy w grupach, dyskusji i wypowiedziach uczniów. Zostały w nichwykorzystane elementy programu nauczania wiedzy o społeczeństwie w gimnazjum KOSS(Kształcenie obywatelskie w szkole samorządowej) oraz przygotowanego przez Centrum Edu-kacji Obywatelskiej programu edukacji prawnej i obywatelskiej do szkół średnich (podręcz-niki „Z demokracją na ty” i „Przewodnik młodego obywatela”).

4Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska

Stanów Zjednoczonych, powinni mówić w domu popolsku, a dzieci posyłać do szkół polskich ?

Czy osoba narodowości żydowskiej lub niemieckiejmoże być Polakiem?

Czy hasło „Polska dla Polaków” jest patriotyczneczy nacjonalistyczne?

Każdy zespół zastanawia się nad tymi zagadnieniamii formułuje krótkie odpowiedzi wraz z uzasadnie-niem. Poproś przedstawicieli kolejnych zespołów(ochotników bądź wybranych przez siebie ucznów)o zaprezentowanie stanowiska zespołu. Zależnie odczasu, którym dysponujesz, możesz poprosić wszyst-kie zespoły o odpowiedzi na cztery pytania bądź każ-demu przydzielić tylko jedno. Skomentuj odpowiedziuczniowskie, zwracając uwagę na ewentualneuproszczenia i niejasności.

7. Zaproponuj teraz zabawę „Wszyscy, którzy...” (tapropozycja jest skierowana przede wszystkim douczniów gimnazjów) lub przeprowadzenie miniankie-ty (w szkołach średnich).

Ćwiczenie „Wszyscy, którzy...” polega na tym, że ko-lejne osoby – najpierw nauczyciel, a potem uczniowieochotnicy – wypowiadają uzupełnioną przez siebieformułę „Niech wstaną wszyscy, którzy...”. Oto przy-kłady: „Niech wstaną wszyscy, którzy mają rodzinępoza granicami Polski”, „Niech wstaną wszyscy, któ-rzy mają wśród swoich przodków przedstawicieli in-nych narodów”, „Niech wstaną wszyscy, którzy sądumni, gdy Polacy zwyciężają w międzynarodowychzawodach sportowych”, „Niech wstaną wszyscy, któ-rzy znają słowa pierwszych dwóch zwrotek hymnu na-rodowego”, „Niech wstaną wszyscy, którzy znają na

pamięć pierwsze cztery wersy Pana Tadeusza”,„Niech wstaną wszyscy, którzy wiedzą, kiedy orzeł bę-dący godłem Polski odzyskał koronę”, „Niech wstanąwszyscy, którzy wiedzą, kiedy Polska odzyskała nie-podległość po rozbiorach”, „Niech wstaną wszyscy,którzy czują się przywiązani do miejscowości i okoli-cy, w której mieszkają”.

Pytania do miniankiety zamieszczono w instrukcji dlauczniów. Wyniki miniankiety komisja uczniowska mo-że przedstawić na następnych zajęciach.

8. Na zakończenie zajęć wyjaśnij, że na następnym spot-kaniu będziecie się zajmować kilkoma ważnymi proble-mami, które wiążą się z tożsamością narodową współ-czesnego Polaka. Uczniowie będą pracować dalejw czteroosobowych zespołach. Wszystkim zespołomprzydziel po jednym spośród wymienionych niżej pro-blemów (uwaga: jeśli klasa jest liczna, poszczególnymizagadnieniami mogą się zajmować dwa zespoły).

Oto tematy do dyskusji uczniowskiej na następ-nych zajęciach:a. Z czego jestem dumny jako Polak? Z czym jest mitrudno się pogodzić?

b. Czy patriotyzm jest ważny dla młodego człowieka?Jak być młodym patriotą?

c. Co to znaczy być patriotą polskim w jednoczącejsię Europie?

d. Jak Polacy się odnoszą, a jak powinni się odnosićdo przedstawicieli innych narodów?

Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska5

Poproś uczniów o przygotowanie się do dyskusji na tetematy. Uczniowie mogą zgromadzić cytaty, zdjęciaoraz zanotować własne przemyślenia i obserwacjezwiązane z problemem. Zachęć uczniów do zapozna-nia się z tekstami poetyckimi zamieszczonymi w wypi-sach literackich „Poeci o ojczyźnie”. Mogą być onepomocne w dyskusji o Polsce lub służyć jako materiałpomocniczy na lekcjach języka polskiego.

9. Poproś uczniów o wybranie łącznika internetowego,którego zadaniem będzie opublikowanie głosów swo-jej klasy na forum internetowym programu „Moja Pol-ska” oraz utrzymywanie kontaktu z innymi uczestnikamiogólnopolskiej dyskusji młodzieży.

Zajęcia 2. Dyskutujemy o Polsce

1. Czteroosobowe zespoły siadają razem i przystępu-ją do pracy nad przydzielonym na poprzedniej lekcjizagadnieniem. Każdy z czterech członków zespołuma do wypełnienia inne zadanie:

a) moderator – prowadzi dyskusję, udziela głosu dys-kutantom, pilnuje, by mówili na temat,

b) koordynator – pilnuje czasu i dba, by wszyscy za-brali głos,

c) sekretarz – notuje przebieg dyskusji, zapisując cy-taty z wypowiedzi kolegów,

d) sprawozdawca – jego zadaniem będzie przedsta-wienie stanowiska zespołu całej klasie.

2. Po zapoznaniu się z instrukcjami dotyczącymiswych ról uczniowie rozpoczynają dyskusję. Wartoprzypomnieć uczniom, że w dyskusji wszyscy mają ta-kie samo prawo do wyrażenia swojego zdania oraz żegdy ktoś mówi, pozostali uczniowie powinni go uważ-nie słuchać. Celem dyskusji jest nie tylko omówienieproblemu, ale także wypracowanie wspólnego stano-wiska. Odpowiedzi należy uzasadnić, można je zilu-strować przykładami z życia, historii lub literatury.Uwaga: może się zdarzyć, że któryś z uczniów nie po-dziela zdania swoich kolegów, a ich argumenty gonie przekonują. Można wówczas oprócz stanowiskawiększości przedstawić także zdanie odrębne, wrazz jego krótkim uzasadnieniem.

3. Gdy wszystkie zespoły zakończą dyskusję, ucznio-wie sprawozdawcy w dwu-, trzyminutowych wystąpie-niach prezentują stanowiska i wyjaśniają, co dopro-wadziło ich do takich wniosków. Po każdym wystą-pieniu słuchacze mogą wyrazić swoje zdanie naomawiany temat (warto ograniczyć czas wypowiedziuczniów do jednej minuty). Należy zadbać o to, byuczniowie nie tylko wyrazili swoje stanowisko, aletakże je uzasadnili. Można też zastosować metodę„rundy bez przymusu” – polega ona na tym, że na-uczyciel oddaje głos kolejnym grupom, prosząco komentarze. Jeśli w zespole nie ma chętnych dozabrania głosu, prosi o wypowiedź członków następ-nej grupy. Zadaniem nauczyciela jest czuwanie nadporządkiem i przebiegiem dyskusji. Uwaga: jeśli niewszystkie zespoły zdążą przedstawić swoje stanowi-ska, ich prezentację i dyskusję klasową można prze-nieść na następną lekcję.

4. Sekretarz zespołu prezentującego stanowisko zapisu-je także głosy dyskutantów. Sprawozdania z dyskusji po-winny być przekazane łącznikowi internetowemu. Bę-dzie on odpowiedzialny za opublikowanie głosów swo-

Jak dyskutować?1. Prowadzący dyskusję powinien:• wyznaczyć maksymalny czas wypowiedzi i dbać, by niktgo nie przekraczał,• ustalić, w jakim porządku będą się wypowiadać uczest-nicy dyskusji,• dbać, by dyskutanci nie łamali podstawowych regułdyskusji: nie przerywali sobie wzajemnie, nie obrażali się,nie używali obelg itp.2. Prowadzący dyskusję ma prawo odebrać głos osobie,która nie stosuje się do reguł dyskusji.3. Zabierając głos w dyskusji, mówimy krótko i jasno.Przedstawiamy swe stanowisko w dyskutowanej sprawie,a potem je uzasadniamy, wyjaśniając ewentualnie, dla-czego argumenty drugiej strony nie są przekonujące.4. Wypowiedzi powinny dotyczyć tematu dyskusji, a nie in-nych dyskutantów. Nie wolno ich obrażać ani ośmieszać.5. Wypowiadamy się po kolei, a nie wszyscy naraz. Nieprzerywamy innym dyskutantom, lecz spokojnie czekamyna nasze wystąpienie, aby odpowiedzieć na postawionezarzuty.6. Słuchamy wypowiedzi innych, także tych, z którymi sięnie zgadzamy. Po pierwsze dlatego, żeby móc potem do-wieść, że się mylą, a po drugie dlatego, że może się zda-rzyć, iż pod wpływem ich argumentów zmienimy naszestanowisko.

6Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska

jej klasy na prowadzonym przez Centrum EdukacjiObywatelskiej forum internetowym programu „MojaPolska” oraz za utrzymywanie kontaktu z innymi uczest-nikami programu. Może on na przykład zapoznać kole-gów z ciekawymi wypowiedziami uczniów z innych szkółczy też wziąć udział w dyskusji o patriotyzmie młodychPolaków.

5. Na zakończenie lekcji można wysłuchać nagraniaMazurka Dąbrowskiego. Niech uczniowie zapoznająsię z historią hymnu. Podziel klasę na małe zespoły,których zadaniem będzie ułożenie quizu dla uczniówszkół podstawowych – każdy z zespołów układa czte-ry pytania dotyczące hymnu Polski. Po skończeniupracy w grupach stwórzcie jedną listę pytań.

6. Zapytaj uczniów, czy wiedzą, jaki jest hymn i sym-bol Unii Europejskiej. Wysłuchajcie hymnu europej-skiego. Przypomnij uczniom, kto jest autorem słówhymnu i na jakiej melodii jest on oparty.

Zajęcia 3. Konkursy, konkursy!Poinformuj uczniów o konkursach, w których będąmogli wziąć udział. W trakcie zajęć lekcyjnych ucznio-wie pracują nad wybranymi zadaniami konkursowy-mi. Oto one:

Hasło dla PolskiUczniowie indywidualnie lub w zespołach opracowu-ją hasło promujące Polskę i nowoczesny patriotyzm.Powinno ono przemawiać do wrażliwości i wyobraźnimłodych ludzi. Łącznik internetowy przesyła następniehasła, które klasa uznała za najlepsze, na adres inter-netowy: mojapolska@ceo.org.pl

Młodzieżowe logo PolskiUczniowie indywidualnie lub w zespołach projektująznak graficzny, który mógłby dla młodych ludzi staćsię logo Polski. Wyjaśnij, że ma on pełnić podobnąfunkcję jak maskotki i znaki graficzne używane pod-czas igrzysk olimpijskich – każda olimpiada miała

swój symbol. Wyznacz termin ukończenia prac i poin-formuj, że będą one oceniane przez komisję szkolną,w której skład mogą wejść: nauczyciel plastyki, histo-ryk, polonista oraz przedstawiciele uczniów. Stworze-nie takiej komisji może należeć do samorząduuczniowskiego. Prace uznane przez komisję za najcie-kawsze powinny zostać przesłane na adres CentrumEdukacji Obywatelskiej (ul. Noakowskiego 10, 00-666 Warszawa).

A to Polska właśnie! Plebiscyt uczniowskiKażdy uczeń sporządza listę składająca się z dziesięciuprzykładów, w których wymienia bez czego (kogo) niewyobraża sobie Polski. Mogą to być ważne zabytki,miejsca, postaci, wydarzenia, dzieła, tradycje i oby-czaje. Wyjaśnij uczniom, że nie jest ważne miejsce, ja-kie poszczególne postaci czy wydarzenia zajmą na li-ście – liczy się samo ich wskazanie. Nauczyciel powi-nien wyznaczyć dwu-, trzyosobowy zespół, którego za-daniem będzie obliczenie wyników plebiscytu w całejszkole i przesłanie ich drogą internetową na adres:mojapolska@ceo.org.pl. Z wyborów uczniowskichstworzona zostanie lista określająca zdaniem młodychPolaków czym jest Polska.

Wszystkie prace konkursowe powinny zostać przesłane na adres

Centrum Edukacji Obywatelskiej najpóźniej do 10 listopada 2003 r.

Spośród autorów nadesłanych prac jury wyłoni zwycięzców konkur-

su, którzy zostaną zaproszeni na spotkanie z Prezydentem RP

Aleksandrem Kwaśniewskim. Najlepsze prace plastyczne znajdą się

na wystawie w Pałacu Prezydenckim.

Więcej informacji o konkursach i ich regulamin znajdziecie na stro-

nie internetowej programu „Moja Polska”.

Kim jest Kuba?Nie zawsze odpowiedź na pytanie o narodowość jest prostai jednoznaczna. Tak jest w przypadku jednego z pracownikówCentrum Edukacji Obywatelskiej. Kuba, nazywany przez nie-których Santiago, urodził się w Hiszpanii. Jego ojciec jestHiszpanem, matka – Polką. Już od kilkunastu lat z całą rodzi-ną mieszka w Polsce. Jest w równym stopniu kibicem polskiejreprezentacji piłki nożnej i wielbicielem hiszpańskiej muzykiflamenco. Czy Kuba jest Hiszpanem, czy Polakiem? Czy mu-si się wyraźnie określić jako Hiszpan lub Polak? Czy rzeczywi-ście jest tak, że każdy człowiek może wybrać tylko jedną na-rodowość? Zastanówcie się, kto w ogóle decyduje o tym, ja-kiej jesteśmy narodowości?Odpowiedź na te pytania znajdziecie na stronie internetowej:www.ceo.org.pl/mojapolska.

Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska7

Zajęcia 1. Nasze miejsce na ziemi 1. Na lekcji pracować będziecie w czteroosobowychzespołach. Zanim jednak przystąpicie do pracy w ze-społach, podzielcie się na cztery grupy i przeczytajcieodpowiednie teksty (członkowie każdej grupy czytająjeden – stajecie się ekspertami od zagadnienia poru-szanego w danym tekście). Waszym zadaniem będziezreferowanie ich kolegom z innych grup. Samodzielnieprzeczytajcie przydzielony waszej grupie tekst, wyszu-kując w nim najważniejsze informacje. Gdy wszyscyzakończą lekturę, omówcie w grupach swoje teksty,wyjaśnijcie ewentualne wątpliwości i niejasności. Za-stanówcie się, co i w jaki sposób przekazać kolegomz innych grup; możecie też przygotować sobie krótkiekonspekty (plany) wypowiedzi (każdy dla siebie!).

2. Gdy zakończycie pracę, podzielcie się na czterooso-bowe zespoły, tym razem tak, by w każdym z nich zna-leźli się przedstawiciele każdej z czterech pierwotnychgrup, w których wcześniej pracowaliście. Usiądźcie ra-zem i kolejno przedstawcie informacje zawarte w czyta-nych wcześniej tekstach. Odpowiedzcie na ewentualnepytania kolegów.

3. Zastanówcie się w zespołach nad następującymizagadnieniami:

Czy nasi pradziadowie i dziadowie byli większymipatriotami niż współcześni Polacy?

Czy Polacy, którzy wyemigrowali do Niemiec czyStanów Zjednoczonych, powinni w domu mówić popolsku, a dzieci posyłać do szkół polskich?

Czy osoba narodowości żydowskiej lub niemieckiejmoże być Polakiem?

Czy hasło „Polska dla Polaków” jest patriotyczneczy nacjonalistyczne?

Będziecie odpowiadać na wszystkie cztery pytania lubtylko na jedno z nich – zdecyduje o tym nauczyciel.

4. Możecie wziąć udział w zabawie „Wszyscy, któ-rzy...” lub przeprowadzić anonimową miniankietę.

Ćwiczenie „Wszyscy, którzy...” polega na tym, że ko-lejne osoby – najpierw nauczyciel, a potem uczniowie(ochotnicy) – wypowiadają uzupełnioną przez siebieformułę „Niech wstaną wszyscy, którzy...”. Oto przy-kłady: „Niech wstaną wszyscy, którzy mają rodzinę po-za granicami Polski”, „Niech wstaną wszyscy, którzy sądumni, gdy Polacy zwyciężają w międzynarodowychzawodach sportowych”, „Niech wstaną wszyscy, którzy

znają słowa pierwszych dwóch zwrotek hymnu naro-dowego”, „Niech wstaną wszyscy, którzy wiedzą, kie-dy orzeł będący godłem Polski odzyskał swą koronę”.

Jeśli waszym zadaniem jest przeprowadzenie ankiety,odpowiedzcie na niżej zamieszczone pytania.

Wyznaczcie trzyosobową komisję, której zadaniembędzie obliczenie wyników ankiety. Zapiszcie je na ta-blicy i skomentujcie. Co was zaskoczyło?

Porównajcie wyniki przeprowadzonej w klasie ankietyz wynikami badań dotyczących tożsamości narodowej– przeprowadzonych i opublikowanych przez CBOS(Centrum Badania Opinii Społecznej).

5. Na następnych zajęciach z cyklu „Moja Polska” bę-dziecie zajmować się kilkoma ważnymi i niełatwymi pro-blemami, które wiążą się z tożsamością narodowąwspółczesnego Polaka. Będziecie dalej pracować w tychsamych lub nowych czteroosobowych zespołach. Każde-mu z zespołów nauczyciel przydzieli jeden spośród wy-mienionych niżej problemów. Przygotujcie się do poważ-nej klasowej dyskusji na te tematy. Możecie zgromadzićciekawe cytaty, zdjęcia odnoszące się do waszego pro-blemu. Zanotujcie swoje przemyślenia i obserwacje.

MOJA POLSKA – MATERIAŁY DLA UCZNIÓW Z inicjatywy Kancelarii Prezydenta RP do wszystkich szkół w Polsce trafił pakiet edukacyjny „Moja Polska”.W przededniu wejścia Polski do Unii Europejskiej warto wspólnie zastanowić się nad tym, czy dla młodych ludziojczyzna jest czymś ważnym i co to znaczy być polskim patriotą we współczesnym świecie. Tego dotyczyć będą trzylekcje, tworzące cykl edukacyjny „Moja Polska”.

Poniższa instrukcja ma wam pomóc w zorganizowaniu pracy na lekcji. Nauczyciel może jednak pominąć zadaniawymienione w instrukcji lub polecić inny sposób ich zrealizowania.

1. Czy czujesz dumę że jesteś Polakiem?

2. Czy masz krewnych poza granicami Polski?

3. Czy wśród twoich przodków są przedstawicie-le innych narodów?

4. Czy znasz słowa pierwszych dwóch zwrotekhymnu narodowego?

5. Czy wiesz, kiedy orzeł, który jest godłem Pol-ski, odzyskał swą koronę?

6. Czy jest Ci przykro, gdy słyszysz negatywneopinie cudzoziemców o Polakach?

7. Czy wiesz, kiedy Polska odzyskała niepodle-głość po rozbiorach?

8. Czy czujesz dumę, gdy Polacy zwyciężająw międzynarodowych zawodach sportowych?

9. Czy jesteś przywiązany do miejscowości i oko-licy, w której mieszkasz?

10. Czy uważasz się za patriotę? N

IEW

IEM

/N

IEM

AMZD

ANIA

NIE

TAK

8Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska

6. Wybierzcie łącznika internetowego. Będzie on od-powiedzialny za opublikowanie krótkiej notatki dzien-nikarskiej, która będzie głosem waszej klasy na foruminternetowym programu „Moja Polska”, oraz za utrzy-mywanie kontaktu z innymi uczestnikami programu.

Oto tematy do dyskusji uczniowskiej:a. Z czego jestem dumny jako Polak? Z czym jest misię trudno pogodzić?

b. Czy ojczyzna jest nadal pojęciem ważnym dla mło-dego człowieka? Jak być młodym patriotą?

c. Co to znaczy być polskim patriotą w jednoczącejsię Europie?

d. Jak Polacy się odnoszą, a jak powinni się odnosićdo obcych?

Zajęcia 2. Dyskutujemy o Polsce1. Usiądźcie w czteroosobowych zespołach i przystąp-cie do pracy nad przydzielonym tematem. Każdy z wasbędzie odgrywał w dyskusji jedną z poniższych ról:

a) moderator – prowadzi dyskusję, udziela głosu dys-kutantom, pilnuje, by mówili na temat,

b) koordynator – pilnuje czasu i dba, by wszyscy za-brali głos,

c) sekretarz – notuje przebieg dyskusji, zapisując cy-taty z wypowiedzi kolegów,

d) sprawozdawca – jego zadaniem będzie przedsta-wienie stanowiska zespołu całej klasie.

2. Rozpocznijcie dyskusję. Warto pamiętać, że w dys-kusji wszyscy mają takie samo prawo do wyrażeniaswojego zdania oraz że gdy ktoś mówi, pozostaliuczniowie powinni go uważnie słuchać. Celem dysku-sji jest nie tylko wnikliwe omówienie problemu, ale tak-że wypracowanie wspólnego stanowiska. Uwaga: mo-że się zdarzyć, że ktoś nie podziela zdania swoich ko-legów, a ich argumenty go nie przekonują. Przedstaw-cie wówczas – oprócz stanowiska większości – takżezdanie odrębne, wraz z jego krótkim uzasadnieniem.

3. Gdy wszystkie zespoły zakończą dyskusję, ci spośródwas, którzy pełnią rolę sprawozdawcy, w dwu-, trzyminu-towych wystąpieniach prezentują stanowiska zespołówi wyjaśniają, co doprowadziło do takich wniosków.

4. Wybranemu na poprzedniej lekcji łącznikowi interneto-wemu przekażcie wasze stanowiska i ewentualnie repor-terskie relacje z dyskusji obywatelskiej. Będzie on odpowie-dzialny za umieszczenie waszych głosów na prowadzonymprzez Centrum Edukacji Obywatelskiej forum interneto-wym programu „Moja Polska”. Warto, by on również za-poznał was z ciekawymi wypowiedziami uczniów z innychszkół czy też wziął w waszym imieniu udział w dyskusji.

Zajęcia 3. Konkursy, konkursy!W ramach programu edukacyjnego „Moja Polska” przy-gotowane zostały konkursy, w których wszyscy możeciewziąć udział. Każdy z was może uczestniczyć w jednymlub nawet we wszystkich trzech konkursach. Oto one:

Hasło dla PolskiPracując indywidualnie lub w zespołach, wymyślcietakie hasło promujące Polskę i nowoczesny patriotyzm,które przemawiałoby do wrażliwości i wyobraźni mło-dych ludzi. Łącznik internetowy przesyła następnie hasłolub hasła, które klasa uznała za najlepsze, na adres: mojapolska@ceo.org.pl

Młodzieżowe logo PolskiZaprojektujcie indywidualnie lub w zespołach znak graficz-ny, który mógłby dla młodych ludzi stać się logo Polski. Maon pełnić podobną funkcję jak maskotki i znaki graficzneużywane podczas igrzysk olimpijskich (każda olimpiadamiała swój symbol). Trzymajcie się ściśle wyznaczonegoprzez nauczyciela terminu ukończenia prac – będą one oce-niane przez szkolną komisję, w skład której mogą wejść: na-uczyciel plastyki, historyk, polonista oraz przedstawicieleuczniów. Prace uznane przez komisję za najciekawsze po-winny zostać przesłane na adres Centrum Edukacji Obywa-telskiej (ul. Noakowskiego 10, 00-666 Warszawa).

A to Polska właśnie! Plebiscyt uczniowskiZorganizujcie w szkole plebiscyt, który wyłoni listę skła-dająca się z dziesięciu przykładów, w których wymieniabez czego (kogo) nie wyobraża sobie Polski. Mogą tobyć zabytki, miejsca, postacie, wydarzenia, dzieła, tra-dycje i obyczaje... Nie jest ważna pozycja, jaką po-szczególne postacie, wydarzenia czy miejsca zajmą naliście – liczy się samo ich wskazanie. Zadaniem dwu-,trzyosobowego zespołu uczniowskiego będzie oblicze-nie wyników plebiscytu w klasie (lub całej szkole), wy-branie dziesięciu najczęściej powtarzających się odpo-wiedzi i przesłanie ich drogą internetową na adres: mojapolska@ceo.org.pl Z wyborów uczniowskichstworzona zostanie lista określająca zdaniem młodychPolaków czym jest Polska.

Wszystkie prace konkursowe powinny zostać przesłane na adres

Centrum Edukacji Obywatelskiej najpóźniej do 10 listopada 2003 r.

Spośród autorów nadesłanych prac jury wyłoni zwycięzców konkur-

su, którzy zostaną zaproszeni na spotkanie z Prezydentem RP

Aleksandrem Kwaśniewskim. Najlepsze prace plastyczne znajdą się

na wystawie w Pałacu Prezydenckim.

Więcej informacji o konkursach i ich regulamin znajdziecie na stro-

nie internetowej programu „Moja Polska”.

Wypowiedzcie się w ogólnopolskiej debacie natemat patriotyzmu młodych Polaków.

Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska9

Człowiek nie jest samotną wyspą – od pierwszych chwilswojego życia buduje związki z otaczającymi go ludź-mi. Pozostając osobną jednostką, w naturalny sposóbstaje się także członkiem różnych grup i wspólnot – ro-dziny, grupy koleżeńskiej, potem społeczności szkolnej,lokalnej. Te więzi grupowe odgrywają ważną rolę w ży-ciu każdego z nas. To, kim jestem, zależy przecież nietylko od tego, co myślę i czuję, ale także od tego, w ja-kiej rodzinie się wychowałem, co uważam za swojąmałą ojczyznę, w jakiej miejscowości mieszkam, jakieksiążki czytam i w jakim języku mówię. Jedną z najważ-niejszych wspólnot, do których należymy, jest naród.

Naród określa się najczęściej jako wielką zbiorowość lu-dzi, których łączy wspólne pochodzenie i kultura. W jakisposób powstaje naród? W tej sprawie od dziesięciolecitoczy się spór wśród historyków i filozofów. Jedni dowo-dzą, że narody powstały w sposób naturalny i spontanicz-ny, drudzy, że było to wynikiem świadomego działania.Niezależnie jednak od tego, czy naród jest czymś natural-nym, czy też został stworzony celowo, jego członkowie sąprzekonani, że tworzą jedną wspólnotę.

Jest to przede wszystkim wspólnota losu – naród po-trzebuje pamięci o swojej przeszłości, odpowiedzi napytanie „Skąd przychodzimy?”. Dlatego każdy naródtak wielką wagę przywiązuje do swojej historii, dlate-go tak pieczołowicie opiekuje się zabytkami, przecho-wuje pamiątki i dawne dokumenty. Naród jest bytemtrwałym, choć podlega wciąż nieustannym przemia-nom. Przesuwają się granice jego państwa, zmienia-ją obyczaje, tradycje. Rozwija się jego kultura i język,który nie jest taki niezmienny, jak zwykle sądzimy.

Niektórzy uważają, że naród jest przede wszystkimwspólnotą duchową, której członków łączą nie tylkowspólne dzieje, ale także marzenia i ideały. Naród

nie jest więc zbiorowością zamkniętą – przynależnośćdo niego może być skutkiem świadomej decyzji czło-wieka. Znane są przykłady osób, które w pewnychokolicznościach zmieniły swą przynależność narodo-wą. Adalbert von Winkler, pomimo iż został wycho-wany zgodnie z niemiecką tradycją, kiedy dorósł,uznał, że jest Polakiem. Spolszczył wówczas imię(Wojciech) zmienił nazwisko na Kętrzyński, a następ-nie dowiódł swego przywiązania do ojczyzny, biorącudział w powstaniu styczniowym.

Warto podkreślić, że członek narodu i obywatel to nie za-wsze to samo. Wielu obywateli Polski to osoby narodowo-ści niemieckiej, ukraińskiej, litewskiej, białoruskiej, żydow-skiej, wietnamskiej lub innej. Członkiem narodu zostaje sięnajczęściej w sposób naturalny i automatyczny – niezależ-nie od tego, w jakim kraju mieszkamy i jaki mamy pasz-port, nasza narodowość się nie zmienia. Obywatelem na-tomiast można się stać, a obywatelstwo zmieniać. Obywa-telstwo to więź prawna, która łączy jednostkę z państwem– państwo chroni obywatela i jego prawa, a w zamianoczekuje wywiązywania się z obowiązków (np. przestrze-gania prawa, płacenia podatków).

Być dobrym obywatelem to jednak o wiele więcej, niżtylko uczciwie płacić podatki. Obywatel ma być lojal-ny wobec swojej ojczyzny, gotowy do działania na jejrzecz, odpowiedzialny, odważny i tolerancyjny.Oprócz patriotyzmu narodowego istnieje więc patrio-tyzm obywatelski, a różnica pomiędzy nimi jest dziśznacznie mniejsza niż kiedyś. Jeden i drugi daje sięprzecież przedstawić jako miłość do ojczyzny. Dlategowspółcześnie coraz bardziej popularne staje się jesz-cze inne rozumienie pojęcia narodu – jako wspólnotywszystkich obywateli danego państwa.

CO TO JEST NARÓD?

TEKST NR 1

10Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska

W Europie większość państw ma charakter narodowy,np. Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja czy Polska.Są jednak takie państwa wielonarodowe jak naprzykład Wielka Brytania, gdzie żyją Anglicy, Szkoci,Walijczycy, Irlandczycy, Pakistańczycy i Hindusi.W małej Szwajcarii obywatele posługują się kilkomajęzykami i nie przeszkadza im to czuć się Szwajcara-mi, i kochać swój kraj. I odwrotnie: dwa narody – Au-striacy i Niemcy – posługują się tym samym językiem,a mimo to tworzą odrębne państwa.

W dzisiejszym świecie nie uważa się już, że w państwiemusi mieszkać jeden naród posługujący się jednymjęzykiem. Stany Zjednoczone z dumą podkreślają, żesą krajem, w którym doszło do „stopienia” wielu na-rodów, a nawet ras. Z drugiej strony w XXI w. ożywa-ją tradycje narodowe, nawet narodów małych, po-zbawionych suwerenności. Jednak istniejące państwanie mają zamiaru oddawać części swojego terytoriumtym narodom, które nie okazały się kiedyś dość silne,by wybić się na niepodległość, bądź też dopiero nie-dawno uznały się za odrębne nacje. Turcja i Irak dys-kryminują Kurdów, nie chcąc dopuścić do powstaniapaństwa kurdyjskiego. Rosja zbrojnie broniła swoichpraw do Czeczenii, nie godząc się na to, by Czecze-nowie uzyskali niepodległość. Chiny, prowadząc bez-względną politykę wyniszczenia i wynarodowienia Ty-betańczyków, nie zgadzają się, aby Tybet stał się su-werennym państwem, a nawet, by Tybetańczycy uzy-skali wewnętrzną autonomię, czyli niezależność.

Oczywiście, nawet granice państw nazywanych naro-dowymi nie pokrywają się dokładnie z podziałami et-nicznymi – tak więc w obrębie danego państwa żyjązwykle ludzie różnych narodowości. Mniejszości naro-dowe bywały w przeszłości traktowane nieufnie przezrządy państw narodowych. Zakładano, że będą onelojalne nie wobec kraju swojego zamieszkania, ale ra-czej wobec kraju pochodzenia. Dzisiaj patrzy się na toinaczej – można przecież zachowywać własne tradycjei być równocześnie lojalnym wobec państwa, w którymsię mieszka. W państwach demokratycznych dużą wa-

gę przywiązuje się do ochrony praw mniejszości naro-dowych – mają one prawo do posługiwania się wła-snym językiem, zakładania własnych szkół i stowarzy-szeń. A jednak to, na ile należy podtrzymywać swojąodrębność, jest czasem pytaniem, które stawiają sobiesame mniejszości. Czy na przykład polscy emigranciw Stanach Zjednoczonych powinni w wychowaniu dzie-ci kłaść nacisk na poznanie przez nie języka polskiegoi kultury polskiej, czy też raczej dbać o to, by jak najle-piej wtopiły się w kulturę swej nowej ojczyzny? Oczywi-ście, najlepiej byłoby czynić jedno i drugie, czasem by-wa to jednak bardzo trudne.

W Polsce mieszkają obecnie ludzie bardzo różnychnarodowości. Do najliczniejszych mniejszości należą:niemiecka, ukraińska, białoruska, litewska. Na zie-miach polskich żyją także Łemkowie, Romowie, Cze-si, Słowacy, Ormianie, Tatarzy, Żydzi i przedstawicie-le wielu innych narodów. Mimo wszystko Polska jestobecnie uważana za państwo raczej jednolite naro-dowo, ponieważ zdecydowana większość jej obywa-teli to osoby narodowości polskiej. Powinniśmy jed-nak pamiętać, że przez znaczną część dziejów Polskabyła państwem wielonarodowym, w którym żyli oboksiebie ludzie różnych nacji, religii i kultur. Tą różno-rodnością żywiła się polska kultura – nie jest przecieżwcale przypadkiem, że największe polskie dzieło lite-rackie zaczyna się od słów: „Litwo! Ojczyzno moja”.Tej mozaice położyły kres dwudziestowieczne totalita-ryzmy – wymordowanie przez Niemców wielomiliono-wej społeczności polskich Żydów i wypędzenie Pola-ków ze wschodnich terenów zabranych przez ZwiązekRadziecki (zamieszkali oni na ziemiach zachodnich,z których z kolei wysiedlono Niemców). Wielonarodo-wa, mieniąca się różnymi barwami Polska stała się je-dynie wspomnieniem. Pięknym wspomnieniem.

Czy w dobie integracji europejskiej państwa narodo-we odchodzą w przeszłość? Na pewno jednoczeniesię Europy przyczyni się (a w wielu wypadkach już sięprzyczyniło!) do osłabienia wrogości między poszcze-gólnymi krajami. Należy zresztą pamiętać, że takżew przeszłości narody nie żyły osobno, nie były zupeł-nie od siebie odizolowane. Wręcz przeciwnie, rozwi-jały się dzięki ciągłej wymianie ludzi, dóbr, obycza-jów, idei. Chrześcijaństwo, instytucje polityczne, pra-wo – to wszystko uzyskało w Polsce narodowy koloryt,ale przecież nie u nas się narodziło.

W jednoczącej się Europie wzrośnie z pewnością zna-czenie małych ojczyzn i współpracy regionalnej prze-kraczającej granice i podziały narodowe. Można jed-nak przypuszczać, że przynależność narodowa pozo-stanie ważna – tyle że będzie ona przede wszystkimprzywiązaniem do własnej kultury, tradycji i języka.Przywiązaniem wolnym od wrogości w stosunku doinnych kultur czy narodów.

NARODY I MNIEJSZOŚCI NARODOWE

TEKST NR 2

Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska11

Czy warto być patriotą? To pytanie jest trochę źle po-stawione. Patriotyzm to przecież miłość do ojczyzny,a trudno, by miłość miała charakter w pełni wyrozu-mowany. Serce ma w sprawach uczuciowych pierw-szeństwo przed rozumem, nie zawadzi jednak w tychsprawach szczypta rozsądku.

Najczęściej dzieje się po prostu tak, że nie myślimy zbytwiele o tym, czy warto być patriotą i czy sami jesteśmypatriotami. Uczymy się, pracujemy, spotykamy z przyja-ciółmi, czytamy książki – w codziennym życiu raczej niema miejsca na patriotyczne deklaracje. Patriotyzm wy-daje się nam – zwłaszcza gdy jesteśmy młodzi – czymśnienowoczesnym i właściwie niepotrzebnym. Gdyby-śmy jednak spróbowali się zastanowić, czy jesteśmy pa-triotami, odkrylibyśmy zapewne, że patriotyzm jest dlanas pewnego rodzaju oczywistym zachowaniem. Toprzecież po prostu poczucie bycia u siebie – jesteśmyzwiązani z miejscem, w którym przyszło nam żyć,i z ludźmi, którzy tu mieszkają. Gdy wracamy do Polskiz dalekiej podróży, ogarnia nas wzruszenie, choćbyśmydzień wcześniej bawili w najpiękniejszym zakątku świa-ta. Gdy ktoś chwali Polskę, czujemy dumę, gdy krytyku-je – reagujemy oburzeniem (jeśli uważamy, że zarzutysą niesprawiedliwe) albo zawstydzeniem (jeśli sądzimy,że ma rację). Z tajemniczych względów sukcesy Mały-sza uważamy za nasze zwycięstwa, a jego niepowodze-nia naprawdę potrafią zepsuć nam humor.

No dobrze, zapyta ktoś, ale czy z takiego poczuciaprzynależności i więzi z innymi wynika coś konkretne-go? Rzecz jest oczywista w czasie wojny czy niewoli –patriota to ktoś, kto jest gotów do poświęceń w wal-ce o wolność ojczyzny – ale czy w niepodległym kra-

ju patriotyzm do czegokolwiek zobowiązuje? Owszem– z tego, że jestem u siebie, z poczucia, że to mójkraj, wynika przecież pewna odpowiedzialność. Odnaszych pomysłów i starań zależy to, jak szybko bę-dzie się Polska rozwijała, kto będzie nią rządził i jakbędzie się tu żyło. Także miejsce Polski w Europie za-leży od tego, czy będziemy umieli się odnaleźć w no-wej rzeczywistości jednoczącej się Europy. Powinni-śmy dobrze wykorzystać możliwości, jakie się przednami otworzą, uczyć się od innych i przekonywać ichdo naszych rozwiązań i idei.

Patriotyzm czasu pokoju z pewnością nie jest tak dra-matyczny jak patriotyzm czasu wojny, ale też wymagapewnego rodzaju poświęcenia: uczciwości, wytrwało-ści, pracowitości, kreatywności, zdolności do działaniana rzecz dobra wspólnego. Patriota odczuwa dumęz rzeczywistych osiągnięć i zalet swojego kraju, jest jed-nak równocześnie zdolny do refleksji nad jego wada-mi. Jego miłość do ojczyzny nie jest ślepa – rozróżniato, co godne pochwały, od tego, co powinno zostaćzmienione. Musi on też znaleźć równowagę między tra-dycją, dorobkiem przodków a wymogami nowoczesne-go świata. Jak być nowoczesnym, a jednocześnie po-zostać sobą? Odpowiedź na to pytanie wcale nie jestprosta, ale tym bardziej warto jej poszukać.

Żyjemy tu i teraz, ale nasza ojczyzna nie jest tylkochwilowym tworem. Łączy przeszłe, teraźniejsze i przy-szłe pokolenia. Nasza odpowiedzialność nie jest więctylko odpowiedzialnością za dzień dzisiejszy, ale i zato, w jakiej ojczyźnie żyć będą ci, którzy przyjdą ponas.

PATRIOTA – KTO TO TAKI?

TEKST NR 3

12Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska

Przyjemnie jest, będąc za granicą, usłyszeć polskąmowę. Ale właściwie dlaczego zwracamy na to uwa-gę? Jakie to może mieć dla nas znaczenie? Najpew-niej reagujemy w ten sposób, bo nieco zagubieniw obcym, nie znanym miejscu spotykamy nagle coś,co jest nam bliskie, nasze. Nasze i cudze, swoje i ob-ce – te podziały towarzyszą nam wszystkim przez całeżycie. Jak właściwie powinniśmy się odnosić do swo-jego narodu? A jak do członków innych nacji? Czymamy wszystkich traktować tak samo? Kogoś wyróż-niać? Kogoś się bać? To my sami decydujemy – choćnie zawsze i nie w pełni świadomie – jaki będzie naszstosunek do „swoich” i „obcych”. Można tutaj wyróż-nić kilka postaw.

Pierwszą z nich jest postawa nacjonalistyczna. Nacjo-nalista uznaje interes swojego narodu za najwyższąwartość. Niekoniecznie musi uważać, że jego naródjest lepszy od innych (choć często ma poczucie wyższo-ści wobec innych), ale w każdej sytuacji, nie bacząc naokoliczności, przedkłada jego dobro nad wszystko in-ne. Czasem mówi się, że nacjonalista kieruje się ego-izmem narodowym: „dobre jest to, co jest pożytecznedla mojego narodu”. Nic dziwnego, że nacjonalistaczęsto odczuwa niechęć (a przynajmniej nieufność) wo-bec tego, co obce. Świadectwem tego bywa jego sto-sunek do mniejszości narodowych – podejrzewa jeo nielojalność i z trudnością godzi się na przyznanie imjakichś przywilejów. Ponieważ naród jest dlań najwyż-szą wartością, sprzeciwia się próbom ograniczania je-go suwerenności. Niechętnie odnosi się do działań or-ganizacji międzynarodowych i do wszelkich planów in-tegracji. Integracja może w jego pojęciu oznaczaćutratę odrębności i tożsamości narodowej.

Skrajną postacią nacjonalizmu jest szowinizm. Nie-chęć wobec obcych przemienia się w nienawiść, mi-łość wobec swoich nie jest już niczym ograniczana –staje się ślepa. Z szowinistą trudno dyskutować – za-miast racjonalnych argumentów kieruje się on emo-cjami i stereotypami. Nienawiść do obcych przeradzasię w pewien rodzaj obsesji, np. w przekonanie o ist-

nieniu międzynarodowego spisku przeciw krajowiszowinisty albo w wiarę, że władzę w jego ojczyźniesprawują obcy. Szowinizmowi często towarzyszy anty-semityzm i rasizm. Antysemita jest wrogo usposobio-ny wobec Żydów – przypisuje im głównie negatywnecechy i obwinia o działania na szkodę innych naro-dów, a nawet całego świata. Rasista jest przekonanyo wyższości swojej rasy i o jej prawie do panowanianad innymi. Z takich poglądów i postaw wyrósł mię-dzy innymi hitleryzm. To smutne, ale na początku XXIwieku wciąż wielu ludzi wierzy w wyższość ras i spiskiprzeciwko swojemu narodowi.

Zupełnie inaczej relacje ze swoimi i obcymi układapatriota. Patriotyzm to postawa miłości do swojegokraju przy równoczesnym poszanowaniu tradycjii kultur innych narodów. Patriota kocha swój kraj,ale jego miłość nie wynika z poczucia wyższości wo-bec innych. Potrafi być krytyczny wobec swoich,a równocześnie umie docenić i zrozumieć obcych,wie bowiem, że to, co obce, najczęściej nie jest złe,lecz po prostu inne. Jest gotów bronić swojego kra-ju i dbać o jego dobre imię, nie ma jednak agresyw-nych zamiarów i ekspansywnych skłonności. Częstojest zwolennikiem integracji europejskiej, co nie zna-czy, że jest dlań rzeczą obojętną, na jakich warun-kach się ona dokona.

Niektórzy uważają, że jest błędem dzielenie ludzi naswoich i obcych. „Czemu z tego faktu, że gdzieś sięurodziliśmy i mieszkamy, mają wynikać jakieś konse-kwencje?” – pytają. Chcą wszystkich ludzi traktowaćabsolutnie równo, a cały świat widzieć jako swą wiel-ką ojczyznę. Taka postawa, zwana kosmopolity-zmem, często wynika z bardzo szlachetnych pobudek,odwołuje się przecież do ideału braterstwa wszystkichludzi. W praktyce jednak trudno jest kochać całyświat tak samo, często więc kończy się to nie miło-ścią, lecz zobojętnieniem. Więzi i zobowiązania majązwykle bardzo konkretny charakter – łatwiej je odczu-wać wobec swojego kraju i narodu, znacznie trudniejwobec całej ludzkości.

CZŁOWIEK I OJCZYZNA

TEKST NR 4

Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska13

Poeci o ojczyźnieWypisy literackie

Kochasz ty dom, rodzinny dom,Co w letnią noc, skroś srebrnej mgły,Szumem swych lip, wtórzy twym snomA ciszą swą koi twe łzy?Kochasz ty dom, ten stary dach,Co prawi baśń o dawnych dniach,Omszałych wrót rodzinny próg,Co wita cię z cierniowych dróg? (…)Kochasz ty dom, rodzinny dom,Co pośród burz, w zwątpienia dnie, Gdy w duszę ci uderzy grom,Wspomnieniem swym ocala cię?O, jeśli kochasz, jeśli chceszŻyć pod tym dachem, chleb jeść zbóż,Sercem ojczystych progów strzeż,Serce w ojczystych ścianach złóż!...

Maria Konopnicka „Kochasz ty dom”

Rzadko na moich wargach -Niech dziś to warga ma wyzna -Jawi się krwią przepojony Najdroższy wyraz: Ojczyzna.Widziałem, jak się na rynkachGromadzą kupczykowie,Licytujący się wzajem,Kto Ją najgłośniej wypowie. (…)Lecz brat mój najbliższy i siostra,W tak czarnych żałobach ninie,Ci wiedzą, że chowam tę świętośćW najgłębszej serca głębinie.

Jan Kasprowicz „Rzadko na moich wargach”

Ty broniąc siebie wbrew wszelkiej nadziei,Broniłaś jeno od czarnej rozpaczyWiary, że wolność, prawo, moc ideiNie jest czczym wiatrem ust, ale coś znaczy.Duchową bronią walczyłaś i zbroją,O którą pękał każdy cios obuchem.Więc dziś myśl każdą podłóż ziemią swojąI każdą ziemi swej piędź nakryj duchem.Żadne cię miana nad to nie zaszczycą,Co być nie mogło przez wiek twą ozdobą!Polsko, nie jesteś ty już niewolnicą!Lecz czymś największym, czym być można: Sobą!

Leopold Staff „Polsko, nie jesteś ty już niewolnicą!”

Nie ma kraju, skąd nie będę tęskniłDo dawnych, szarych ulic.Złamie się w żałości każdy krzyk zwycięski,We wszystkich dawność się rozczuli.Nie ma ziemi, na której bym spocząłBez szarego, dawnego wspomnienia.Wszędzie, wszędzie moim oczomJedno jest do patrzenia.Nic mnie, nic nie uspokoi,Nic w porywie już nie zatrzyma.Wiecznie otworem nade mną stoiNiebo – ziemia moja rodzinna.

Julian Tuwim„Nie ma kraju…”

Święta miłości kochanej ojczyzny,Czują cię tylko umysły poczciwe!Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,Dla ciebie więzy, pęta nie zelżywe.Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,Gnieździsz w umyśle rozkosze prawdziwe.Byle cię można wspomóc, byle wspierać,Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.

Ignacy Krasicki „Hymn do miłości ojczyzny”

Szli krzycząc: „Polska! Polska!” – wtem jednego razuChcąc krzyczeć zapomnieli na ustach wyrazu;Pewni jednak, że Pan Bóg do synów się przyzna,Szli dalej krzycząc: „Boże! ojczyzna! ojczyzna”.Wtem Bóg z mojżeszowego wychylił się krzaka,Spojrzał na te krzyczące i zapytał: „Jaka?”

J. Słowacki „Szli krzycząc Polska! Polska!”

Do kraju tego, gdzie kruszynę chlebaPodnoszą z ziemi przez uszanowanieDla darów nieba…Tęskno mi, Panie…

*Do kraju tego, gdzie winą jest dużąPopsować gniazdo na gruszy bocianie,Bo wszystkim służą…Tęskno mi, Panie…

Cyprian Kamil Norwid „Moja piosnka”

14Moja Polska – www.ceo.org.pl/mojapolska

W twojej ojczyźnie karki się zginaPrzed każdą władzą,Dla zwyciężonych – wzgarda i ślina,Gdy ich na kaźń prowadzą.W ojczyźnie twojej do obcych w wierzeBóg się nie zniża.Moja ojczyzna świat cały bierzeW ramiona krzyża. (…)Chociaż ci sprzyja ten wieczór mglistyI noc bezgwiezdna,Jakże mnie wygnasz z ziemi ojczystej,Jeśli jej nie znasz?

Antoni Słonimski „Dwie ojczyzny”

Mnie ta ziemia od innych droższa,ani chcę, ani umiem stąd odejść,tutaj Wisłą, wiatrami Mazowszaprzeszumiało mi dzieciństwo i młodość.W moim oknie pole i topole,i ja wiem, że to właśnie – Polska.Stąd i radość, i chmura na czole, tutaj słowa me zbroję jak wojska.

Władysław Broniewski „Mój pogrzeb”

Wiem, że nie ucisk i chciwe podboje,Lecz wolność ludów szła pod Twoim znakiem,Że nie ma dziejów piękniejszych niż TwojeI większej chluby niźli być Polakiem.Jestem jak żołnierz na wszystko gotowyI jak w Ojczyźnie, tak i w obcym krajuCzuwam i strzegę skarbu polskiej mowy,Polskiego ducha, polskiego zwyczaju

Jan Lechoń „Hymn Polaków na obczyźnie”

Wiele pieśni na świecieze stulecia w stulecie, ale jest ton jedyny,z samej głębi, z głębiny;od kolebki do grobuton ten idzie za tobą;byle szmer, byle nuta,a już wiesz, że to tutaj;szyba w słońcu uśpiona -pelargonia czerwona;parę gwiazd, parę ptaków,a już wiesz, skąd ten akord

Konstanty Ildefons Gałczyński „Ojczyzna”

Bez tej miłości można żyć,Mieć serce suche jak orzeszek,Malutki los naparstkiem pićZ dala od zgryzot i pocieszeń,Na własną miarę znać nadzieję,W mroku kryjówkę sobie wić,O blasku próchna mówić „dnieje”,O blasku słońca nic nie mówić.

Wisława Szymborska „Gawęda o miłości ziemi ojczystej”

Piękno jest na to, żeby zachwycało.Nie znam piękniejszej nad piękno Ojczyzny,w której minąwszy przeznaczeń mieliznywarto zanurzyć obolałe ciało.Pychy się wyzbyć.

Jacek Kaczmarski

Z faktu używania tych samych przekleństwI podobnych zaklęć miłosnychWyciąga się zbyt śmiałe wnioski Także wspólna lektura szkolnaNie powinna stanowić przesłanki wystarczającejAby zabićPodobnie ma się sprawa z ziemią(wierzby piaszczysta droga łan pszenicy niebo plus piaszczyste obłoki) prawdę mówiąc nie wiemstwierdzam tylkoistnienie tego związkuobjawia się on w bladościw nagłym czerwienieniuw ryku i wyrzucaniu rąki wiem że może zaprowadzićdo pospiesznie wykopanego dołuwięc na koniec w formie testamentużeby widome było:buntowałem sięale sadzę że ten okrwawiony węzełpowinien być ostatnim jakiwalący siępotarga

Zbigniew Herbert „Rozważania o problemie narodu”

15

KKsszzttaałłcciimmyy mmłłooddyycchh oobbyywwaatteellii ddeemmookkrraattyycczznneejj PPoollsskkii..

Kształcenie Obywatelskiew Szkole Samorządowej (KOSS) –program i podręczniki do edukacji

obywatelskiej w gimnazjach, wykorzystujące metody ak-tywizujące uczniów. Obecnie jest to jeden z najczęściejstosowanych programów nauczania przedmiotu Wiedzao społeczeństwie w gimnazjach. Program został w 1999roku wyróżniony przez Ministra Edukacji Narodowej.

Młodzi Obywatele Działają (MOD) – pro-jekt, który uczy młodych ludzi, jak skutecz-nie uczestniczyć w życiu publicznym.Uczniowie rozpoznają problemy nurtujące

ich społeczność lokalną, wybierają jeden i szukają je-go rozwiązania. Na koniec publicznie prezentują wy-niki swoich działań.

Edukacja prawna i obywatelskaw szkołach średnich – CEO opracowa-ło program nauczania przedmiotu Wie-

dza o spo łeczeństwie, scenariusze zajęć oraz pod-ręczniki „Z demokracją na ty” i „Przewodnik młodegoobywatela”.

A to historia! – pod kierunkiem CEO zespółautorów, historyków i nauczycieli opracowałprogram nauczania bloku przedmiotowegohistoria i społeczeństwo w zreformowanej

szkole podstawowej (klasy IV-VI).

Młodzi głosują – uczniowie organizująw szkołach symulacje wyborów prezydenc-kich, parlamentarnych, samorządowychoraz referenda i debaty konstytucyjne.

Ślady przeszłości – uczniowie pod opiekąnauczyciela poszukują w swojej miejsco-wości ciekawych, ale zaniedbanych ma-terialnych śladów przeszłości i symbolicz-nie je „adoptują”. Współpracując z wła-

dzami lokalnymi i instytucjami kultury, próbują przy-wrócić swej małej ojczyźnie zabytki, nad którymi spra-wują opiekę.

Dla nauczycieli i uczniów zainteresowanychtematyką społeczno-polityczną i prawnąCEO prowadzi obszerny serwis internetowy.

Tam też znajdują się materiały przygotowująceuczniów do matury i egzaminów na studia.

Zdjęcia na okładce i plakacie, który towarzyszy publikacji:

„Sobieski pod Wiedniem” – Marcello Baciarelli

Dar Pomorza

Józef Piłsudski

Drzwi Gnieźnieńskie

Kolumna Zygmunta na placu Zamkowym w Warszawie

Żydzi warszawscy – II wojna światowa

Pomnik Chopina w Łazienkach

Jan Paweł II

Afisz teatralny do przedstawienia „Wesele” StanisławaWyspiańskiego – Jan Młodożeniec

„Rejtan. Upadek Polski” – Jan Matejko

Maria Curie-Skłodowska w pracowni

„Czwórka” – Józef Chełmoński

Pierwsza strona „O obrotach ciał niebieskich...” Mikołaja Kopernika

Zachód słońca nad Biebrzą

Okrągły Stół

Puszcza Białowieska

Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego przed PałacemPrezydenckim

Czesław Miłosz