VLADAREVA MILOST PREMA DUANOVOM ZAKONIKU prvi dio Duanovog zakonika donijet je 1349. vladareva milost predstavlja doputanje, dozvolu ili koncesiju za dokaz o carevoj milosti sluila je milostna knjiga, tj. posebna isprava neija prava mogla su se dokazivati prema 79. lanu ovog zakonika do unazad 28 godina, tj. do na dan smrti kralja Milutina 1321. granice zemljita po zakoniku nisu smjele naruiti granicu crkvenog posjeda koji je bio potovan u srednjovjekovnoj Srbiji ako bi se desilo zakidanje zemljita sa milou carevom za nekog feudalnog gospodara onda bi se davala nadoknada oteenom za pritesano zemljite, a ako nije bilo nadoknade, oteeni je mogao pokrenuti sudski postupak za nadoknadu izgubljene imovine (uru Neniiu je dat dio vlakog katuna Golubovci) vladareva milost se nije realizirala ako je u suprotnosti sa Zakonikom i pravdom 79. i 78. lan Zakonika saopava da se vladareva milost nee realizirati, ako se njome smanjuje i krnji zemljini fond neke crkvene institucije prema Zakoniku u odreenim sluajevima vladareva milost se ostvaruje, ak i ako je u suprotnosti sa pravdom:npr. primanje ljudi iz tue zemlje, zahvatanje zemljita, smanjivanje obima i pomjeranja granica susjednog seoskog posjeda Novakovi: milost je isto to i vladalaki dar ili poklon, ali vladalaki dar mogao se dati iz ljubavi, a nekad i iz milosti to nije isto;iz vladareve milosti ne moe biti poklon:crkvena knjiga, ikona, kandilo, sasuda, i sl. a to su vladari poklanjali crkvama na dar i za njih nije bila potrebna vladareva milost Vladareva milost se zapisuje ili je zapisana, ista se mogla koristiti i kao naziv za ispravu (povelja kralja Vukaina izdata Dubrovanima), ali se milou mogla nazivati samo ona vrsta isprava kojom vladari stvaraju milost, ine milost ili neto doputaju svojom milou upotreba milosti kao naziva za vladarske isprave zavisila je od sadraja pravne radnje koja je uinjena i kasnije zapisana

-

-

-

MILOSNICI ILI IZVRIOCI MILOSTI-EXECUTORESPOSEBNE VRSTE MILOSNIKA 1) Miljenja i tumaenja -Novakovi: MILOSNIK- izvrilac ili odgovornik spram vladaoca za vladarevu milost koja je uinjena -imena milosnika mogu se nai i ispred i poslije vladarskog potpisa tako da nije uvijek spram vldaoca -milosnici se javljaju u javnopravnim,a nikad u privatnopravnim ispravama -izmeu milosnika i svjedoka postoje razlike, to nije isti pojam kao to je pisao S. Stanojevi -miljenja: milosnik je : 1.svjedok (dobrovoljni, specijalni), 2.intervenijent ili posrednik za dobivenu milost, 3. vladarev povjerenik, zatitnik, garant i izvrilac dobijene milosti; crkveni milosnik je haristikijar -postoji 3 vrsta milosnika:1.milosnici, 2.crkveni milosnici i 3.kraljevi ili carevi milosnici(vladarevi milosnici) 2) Vladarevi milosnici -najstariji podatak o vladarevim milosnicima potjee tek iz 1328. (pismo Stefana Deanskog Dubrovniku koje zahtijeva isplatu Stonskog dohotka, tu spominje unutranjeg milosnika kue kraljeve i poslanika gospodina kralja, to je ista linost - knez Bista rodom iz Kotora) -milosnik je kraljev povjerenik i poslanik, on uiva vladarevo povjerenje -naredbodavci o isplati Stonskog dohotka bili su car i njegovi poslanici, a takoer i knezovi koji dre kuu carevu-koji upravljaju imovinom carevom -vladarev milosnik je naziv za osobu koja je najuspjenije mogla obaviti neki posao umjesto vladara (npr. takav je bio knez Bista iz Kotora) -milosnik je lice koje treba izvriti teak zadatak umjesto vladara -milosnik je bio carev povjerenik koji mogao uiniti neto umjesto cara -Jedini milosnik to more(moe), to nije obini vladarev povjerenik, ve linost koja je na osnovu svog poloaja ili ranije pribavljenih ovlaenja jedino i mogla izvriti neku radnju umjesto vladara -carev milosnik je postavljao crkvene vladalce po svim manastirima i crkvama kojima je car bio ktitor 3) Crkveni milosnici -najstariji podatak o crkvenim milosnicima: povelja kralja Milutina izdata manastiru Sv. Stefana u Banjskoj, u povelji se izrekom spominje crkveni milosnik i to je jedini podatak ove vrste -manastirima bilo zabranjeno silom predavati crkvenim milosnicima manastirske ljude koji bi osiromaili -crkveni milosnici pruali su zatitu odreenim interesima crkava i manastira: npr. redovno izvravanje obaveza zavisnih seljaka na manastirskom posjedu

-manastir je upuivao svoje siromahe crkvenom milosniku s namjerom da ih ovaj materijalno osposobi za izvravanje redovnih obaveza na manastirskom vlastelinstvu -crkveni milosnici pruali materijalnu pomo bez nadoknade -bizantski elefteri- slobodni ljudi- zavisni ljudi koji su u materijalnom pogledu propali, a kojima se dozvoljavalo da idu kuda hoe i rade kod koga hoe;kada postanu sposobni da izvravaju svoje redovne obaveze bili su duni vratiti se svojim feudalnim gospodarima -ovo nam govori da ni Duanov zakonik nije mogao sprijeiti primanje tuih ljudi -velika pokretljivost st. u srednjovjekovnoj Srbiji uslovljena je i procesom osiromaenja zavisnih ljudi -crkveni milostnik koji se spominje jedino u Svetostefanskoj hrisovulji je osoba koja je u stanju da materijalno osposobi nekog osiromaenog manastirskog ovjeka koji e poslije toga moi izvravati svoje uobiajene obaveze na manastirskom vlastelinstvu -ustanova milosnika ili egzekutora postojala je u dravi Nemanjia i u drugoj polovini XIII vijeka(kotorski knez Vojislav-executor u parnici o Crkvi sv. Luke u Kotoru-rukopis Sime irkovia)

3) Izvrioci povelja oblasnih gospodara -nakon smrti Uroa(legitimni nasljednik Duanov) i Vukaina(savladar Uroev), prava oblasnih gospodara mogla su biti ugroena samo u meusobnoj konkurenciji -njaznaajnije oblasti od preostale srpske drave ostale su: oblasti Balia, brae Draga, Jovana i Konstantina, Vuka Brankovia, a posebno oblast kneza Lazara svi gospodari ovih oblasti izdavali su javnopravne isprave kao vladari i na njihovim ispravama pominju se milosnici -ovi oblasni gospodari izgradili su vlastiti upravni aparat po uzoru na onaj iz doba Carstva sa nekim izmjenama,ponekad jednostavniji, nekad sa dopunama, ali i efikasniji -ISPRAVE BALIA:milosnici na ispravama Balia izdatih Dubrovniku bez potpisa Balia (milosnik Draga Kosai), specifinost: trojica milosnika -KONSTANTIN DRAGA DEJANOVI:isprava po uzoru na isprave kralja Vukaina i despota Jovana Ugljee -VUK BRANKOVI:dvije isprave (po uzoru na cara Uroa i kraljaVukaina), ali sa trojicom milosnika bez potpisa; -KNEZ LAZAR:prvi put 4 milosnika na ispravama oblasnih gospodara, upotrebljen oblik jednine iako ih je 4, a nema potpisa vladara -formule u ispravama stavljane ovisno od toga koju titulu nosi vladar, a ovisno od toga on se sluio formulama vladara koji su prije njega nosili tu titulu -milosnik sprovodi u djelo odreenu pravnu radnju tj. sadraj javnopravne isprave -DESPOT URA u dvjema ispravama izdatim Budvi (a koje su prevedene na talijanski zbog mletakih vlasti od kojih je Budva traila potvrdu steenih prava i privilegija) se spominje da je executor logotet Manojlo-izvrilac pravne radnje saopene u javnoj ispravi DIPLOMATIKA ANALIZA 1) Broj milosnika i runici bosanskih isprava -do 1386. se na ispravama srpskih vladara spominje samo jedan milosnik, izuzetak je samo povelja cara Uroa izdata elniku Musi sa dvojicom milosnika -Vuk Brankovi imao je tri sina:Grgura, ura i Lazara i na njihovim ispravama uglavnom su tri milosnika,da ih je dvojica ili etverica toliko bi bilo i milosnika -broj milosnika se poveavao pod utjecajem Dubrovana,ali i druge strane(srednjovjekovna bosanska drava) -institucija runika na ispravama bosanskih vladara zadrala se jedva jednu deceniju nakon smrti kralja Tvrtka(runici kralja Tvrtka:Mirko Radojevi- dvorski, Vlatko Vukovi, Pavle Jablani=Pavle Radenovi) -runici i svjedoci na bosanskim ispravama zajedno se spominju i imaju iste dunosti (iste osobe su vrile i jednu i drugu dunost), ali uloga tih svjedoka je neto skromnija od uloge dvanaest dobrih Bonjana-svjedoka na bosanskim ispravama koji su se zaklinjali skupa sa vladarem -dvanaest dobrih Bonjana- predstavljaju najistaknutiju vlastelu bosanske drave - kada se skupa spominju u bosanskim ispravama runici i svjedoci, onda su tada veu ulogu imali runici koji su imali odreene funkcije u dravnoj upravi, a tek onda na dvoru -nakon 1392. nema u bos. ispravama izraza runici i svjedoci (prvo runici-centralna administracija i dvorani), ve svjedoci i runici kada se poslije ovog izraza nabrajaju imena najistaknutijih predstavnika bosanske vlastele - dvanaest dobrih Bonjana ija je uloga bila

jako velika, jer su oni sa vladarem garantirali da e se sadrina povelje potovati (ovo isto su garantirali i runici i svjedoci, ali oni nisu polgali zakletvu) -bosanske isprave kojima se reguliraju odnosi sa Dubrovnikom(1.potvrda starih zakona, 2.razrjenice rauna) mogle su izvriti utjecaj na broj milosnika u srpskim ispravama, jer se u njima sreu po 3 runika, ili 4 i 5 runika i svjedoka, a i ista je problematika u pitanjupotvrda starih zakona Dubrovanima - zakljuak 1: funkcije runika i milosnika su sline;...broj runika na ispravama kralja Tvrtka i kralja Dabie posluio je kao uzor po kojem se ravnao i broj milosnika na ispravama srpskih oblasnih gospodara. -utjecaj su imali na poveanje milosnika i Dubrovani,ali samo kao posrednici(preko isprava koje su izdali Dubrovanima kralj Tvrtko i kralj Dabia) -zakljuak 2: vei je broj milosnika na ispravama izdatim Dubrovniku poevi od osamdesetih godina XIV vijeka na kojima se reguliraju brojni problemi u meusobnim odnosima, a za koje su zadueni brojni predstavnici dravne uprave tj. brojni milosnici, kao to su logoteti, protovestijari, elnici, kefalije, itd. 2) Milosnici i svjedoci -milosnici se pojavljuju i u ulozi svjedoka; veliki broj milosnika na ispravama podsjea na grupu prisutnih svjedoka na ispravama -neki se milosnici ak i lino potpisuju kao to to ine i svjedoci -na nekim ispravama se spominju samo milosnici, a ne i svjedoci, pa proizilazi da je funkcija svjedoka prenijeta na milosnika, tj. da su milosnici neka vrsta specijalnih svjedoka -ali na nekim sauvanim poveljama milosnici i svjedoci pojedinano se navode (povelja koju su braa Balii izdali Dumonji Dvornikoviu-razrjenicu rauna, a tako je inila i kneginja Milica), ovdje milosnici ne vre ulogu svjedokafunkcija svjedoka nije nikada ni prelazila na ulogu milosnika, ak ni kad ih je bilo vie, broj svjedoka je obavezno vei od jednog, a na ispravama srpskih vladara do 1386. je jedan milosnik, od te godine broj milosnika je vei,ali iskljuivo na ispravama izdatim Dubrovanima, pa se spominju i tri milosnika;primjeri su malobrojni, ali i dovoljni da se zakljui sa sigurnou da milosnici nisu vrili funkciju svjedoka -milosnici pripadaju eshatokolu, Koroboraciji, ali i Sankciji -dunost je milosnika da zatiti i izvri uinjenu pravnu radnju, oni na povelji predstavljaju posebnu formulu u kojoj se navode imena zatitnika i izvrioca odreene pravne radnje

TITULE , ZVANJA I NADLENOSTIPRINEVI I VLASTELA KAO IZVRIOCI -nakon 1371. nestaje i formalnog jedinstva Carstva, a teritorija srpske drave je podijeljena na nekoliko samostalnih oblasti-drava:oblasni gospodari stvaraju i ine milosti i izdaju isprave na kojima se pominju milosnici 1) Vladarevi sinovi kao milosnici - ovaj primjer je prisutan samo kod sinova Vuka Brankovia: Grgur, ura i Lazar su milosnici na ispravi izdatoj manastiru Hilandru zato to su oni najvie mogli utjecati na izvrenje uinjene milosti (naslijedili su oevo srebro i druge dragocjenosti deponovane u Dubrovniku, pa su mogli platiti mjesto manastira porez Osmanlijama-hara)izbor milosnika nije proizvoljan, ve u strogoj zavisnosti od toga koliko milosnici mogu utjecati na izvrenje uinjene milosti 2) Najmonija vlastela kao milosnici -porodica despota Jovana Olivera potinjava manastir u Lesnovu-sjedite Zletovske episkopije, manastiru Hilandru, u povelji koju izdaje vladar Konstantin milosnik je vojvoda Dmitar koji je na prostoru Zletovske eparhije bio najmoniji feudalac -isprava Bale III povodom osnivanja manastira Sv. Nikole u Praskavici: milosnik je Balin vojvoda ura uraevi jer je kao milosnik imao i faktiku vlast u kraju gdje je podignut manastir posveen Sv. Nikoli-ovdje je izbor zavisio od toga koliki je utjecaj ovaj vlastelin imao u unutranjim poslovima ovog kraja,a imao je neosporan utjecaj LOGOTETI -naziv preuzet iz Bizantskog carstva -logotet je obavljao dunost starjeine vladareve kancelarije i osoblja koje je tamo radilo, izjednaavaju ga sa kancelarom i vladarevim sekretarom -nadlenost logoteta: svi tehniki poslovi vezani za izdavanje i pisanje javnopravnih isprava - imao je iroka ovlaenja prilikom zapoinjanja pisanja, redigovanja i stiliziranja isprava koje je izdavala vladareva kancelarija -bio je iroko obrazovan , dobro je poznavao crkvenu knjievnost i uenje pravoslavne crkve, crkvenih kanona, svjetovnih zakona, pravnih normi, sudskog postupka i diplomatske prepiske,a svakako i vladajue ideologije -prvi po imenu poznati logotet je Rajko u slubi kralja Stefana Deanskog -logotet Joanikije-budui srpski arhiepiskop i patrijarh-od njegovog vremena se sluba logoteta stabilizirala;logoteti: Pribac, Hrs ili Hris, ura Povika i Gojko-svi u slubi Stefana Duana -logotetima je pripadala pristojna novana nadoknada, kada je vladareva kancelarija izdavala tzv. batinske hrisovulje -zato se logoteti pominju kao milosnici ili izvrioci? -u nadlenosti logoteta ili velikog logoteta dolazili su i poslovi oko potinjavanja jedne crkvene ustanove i svih njenih dobara drugoj crkvenoj ustanovi; zato je izbor logoteta za milosnika bio uslovljen njegovim kompetencijama u dravnoj upravi

-logoteti ili veliki logoteti imali su pravo da obladaju crkvama - Stefan Ratkovi posljednji poznati logotet koji je imao oblast nad crkvama, tj. posljednji poznati veliki logotet, njemu je bosanski kralj Stjepan Toma izdao povelju kojom mu potvruje logotetstvo veliko i oblast nad crkvama dato ve od despota Lazara -nadlenost logoteta vezuje se i za potovanje starih zakona utvrenih izmeu srpskih vladara i Dubrovnika, pa i drugih primorskih gradova- Bratoslav (logotet kralja Vukaina) i tu se logotet javlja kao milosnik jer dobro poznaje te stare zakone -logoteti su imali utjecaja na voenje spoljnih poslova -titula logoteta spominjana na ispravama vladara(kraljeva i careva), ali se ne spominje u oblasti brae Draga i oblasti Brankovia, a u oblasti Balia logotet se spominje, ali nije usklaen sa kompetencijama logoteta -nakon krunisanja Tvrtka za kralja, uvodi se titula logoteta u Bosni po uzoru na Srbiju, prvi Tvrtkov logotet bio je Vladoje porijeklom iz Rake -u Bosni logotet imao kompetencije koje su se odnosile na utvrivanje granica teritorije jednog pomorskog grada(Split) -Tvrtkov logotet nije imao logotetstvo veliko ,a ni znaaj kao u Srbiji - sluba logoteta sa logotetstvom velikim zaista je uvedena samo u dravi kneza Lazara i despota Stefana , jer ko je na svom dvoru imao logoteta sa logotetstvom velikim, taj je pored patrijarha imao i pravo da oblada crkvama Srpska crkva je prihvatila Lazara kao gospodara Srba i Podunavlja s pravom da saziva dravne sabore na kojima se bira srpski patrijarh (ovo pravo nisu imali ni najvei oblasni gospodari, pa ni Tvrtko I) -sa dolaskom despota ura na vlast mijenja se poloaj logoteta u redoslijedu milosnika, logotet dobija posljednje mjesto jer se srpske zemlje okupljaju u okvire Despotovine i nestaju drugi oblasni gospodari,a moda je na ovo utjecala i centralna uprava bosanskih kraljeva, ili iz Ugarske;pored svega logotetima u Despotovini je pripadalo logotetstvo veliko Zakljuak: -institucija logoteta uvedena je tek sa proglaenjem Srpskog Carstva -logotet imao pravo da oblada crkvama, a vlast mu se ogledala u tome to je kao milosnik bio izvrilac prilikom potinjavanja jedne crkvene ustanove i njenih posjeda drugoj crkvenoj ustanovi -logotet je bio izvrilac ili milosnik i u sluajevima kada se nekoj crkvi ili manastiru poklanjaju zemljoposjedi i daju imunitetska pravau nadlenost logoteta su dolazili takvi poslovi koji su vezani za potinjavanje zemljoposjeda i drugih dobara crkvenim ustanovama, kao i potovanje starih i novosteenih imunitetskih prava - u nadlenost logoteta je dolazilo i potovanje starih zakona i svih odredaba javnopravnih isprava, kojima se regulirani odnosi izmeu srpskih vladara i pomorskih gradova, tj. gradova na Primorju, bilo da je rije o gradovima koji su ulazili u sastav srpske drave, bilo da su u pitanju autonomne komune poput Dubrovnikalogoteti su bili pogodni za vrenje diplomatske slube i spoljnih poslova (u bosanskoj dravi vano mjesto su zauzimali pisari koji su dobijali titule nadvornog dijaka ili logofeta i oni su bili zaduivani u diplomatskim misijama) -logotet je bio starjeina vladareve kancelarije s pravom da stilizuje vladarevu odluku dajui joj zakonsku formu, a takoe i s pravom da izda naredbu za poetak pisanja javnopravnog akta(i svi ostali tehniki poslovi vezani za rad kancelarije bili su u njegovoj nadlenosti poput: pisanja, ovjeravanja i izdavanja javnopravne isprave, a posebno onih kojima vladar ini neku milost - logotet imao kompetencije koje su se odnosile na utvrivanje granica teritorije -razliitih gospodara logoteti su obavljali razliite funkcije, bili su manje ili vie zaduivani

-od stava Srpske crkve u krajnjoj je liniji zavisilo koji e oblasni gospodar pribaviti pravo da uvede dostojanstvo velikog logoteta s pravom da oblada crkvama PROTOVESTIJARI I RIZNIARI titula protovestijara prihvaena u Srbiji pod utjecajem iz Bizantskog carstva prvi poznati protovestijar Vratimir u povelji kralja Uroa I izdatoj Ckvi sv. Bogorodice u Stonu 1253. protovestijar Jurek u slubi kralja Vladislava II ovo se zvanje ustalilo tek poslije Duanovog krunisanja za cara 1346. u Srbiji, a tri decenije kasnije u Bosni, poslije Tvrtkovog krunisanja za kralja 1377. nadlenosti:voenje dravnih finansija, imao je jedno od najistaknutijih mjesta od sredine XIII st. i u prvoj polovini XIV st., uestvovao je u dvorskom ceremonijalu, bio je uvar skupocjene vladareve odjee, raznih dragocjenosti, zlata i novca, bio je rizniar i lini vladarev blagajnik, rukovao je vladarevom dravnom imovinom, on je ministar finansija(K. Jireek); u sveanim prilikama bizantski bi car od protovestijara prihvatao krunu (STEMU) i jedino je protovestijar od svih prisutnih velikodostojnika imao pravo u odreenim sluajevima staviti svoju ruku na odjeu koju je car obukao, tada su u Bizantiji protovestijari bili neaci bizantskih careva,ali oni nisu vodili dravne finansije kao protovestijari u Bosni i Srbiji car Duan je imenovao za protovestijara osobu koja je do tada rukovodila njegovim prihodima-to je bio Nikola Bua koji je bio i komornik(protovestijar Nikola Bua je milosnik na ispravi kojom je car Duan zabranio rad trebinjske carine) posao protovestijara bio je sloen i obiman, pa je on imao i svoje pomonike i saradnike (uglavnom bliski prijatelji i roaci) kad je car Duan dodijelio titulu protovestijara Nikoli Bui, onda je to dostojanstvo dodijeljeno knezu koji dri kuu carevu, a koji je istovremeno bio lan jedne od najpoznatijih porodica iz Kotora, dobar poznavalac latinskog i talijanskog, dvorske etikecije, a posebno znaajno je to to je bio bogat i iskusan trgovac sa 20 godina poslovnog iskustva;slian je bio i Nikolin nasljednik Grube Paskvali, a vjerovatno i Jovan Stehat- protovestijar cara Uroa koji je bio takoer vjerovatno rodom iz Kotora sa slabljenjem i raspadom Srpskog carstva svi budui nasljednici Nemanjia nisu mogli birati svoje protovestijare iz Kotora i drati se tradicije koja se uvrstila ve u doba Stefana Deanskog uvoenjem zvanja logoteta 1370. na dvoru kralja Vukaina, a vjerovatno istovremeno i zvanje protovestijara, obiljeen je Vukainov potpuni raskid sa carem Uroem, kao i njegovo visoko stremljenje ka carskoj kruni knez Lazar je postupio isto kao i kralj Vukain uvodei na svom dvoru zvanje protovestijara koji se spominje 1377. , bio je to Grubac iz Novog Brda titula protovestijara do kneza Lazara nije se davala strancima kralj Tvrtko zvanje protovestijara prvi put dodijelio popu Ratku 1386. po osvajanju Kotora novi protovestijar kralja Tvrtka je Tripe Bua slijeenje tradicije Nemanjia protovestijara Bogdana (Stefana Lazarevia i despota uraa) ugarske isprave ubrajaju u srpske barone(pripadao je krugu najmonije i najbogatije srpske vlastele) protovestijar Nikola Rodop nasljednik Bogdana s prvim padom Despotovine pod tursku vlast 1439. gasi se titula protovestijara, kojeg zamjenjuje elnik rizniki-npr. Dubrovanin Paskoje Sarkoevi

-

-

-

despota uraa (stranac jer je srpska vlastela osiromaila nakon sukoba s Osmanlijama i njihove okupacije) despot Lazar, sin despota ura, krajem 1457. imao je samo rizniara Radoslava razlike izmeu protovestijara, rizniara i elnika riznikih su u kompetencijama: 1. protovestijar pribavlja novana sredstva i sprovodi fiskalnu politiku 2. rizniar uva i rukovodi prikupljena dobra ; zvanje rizniara mogao je imati na svom dvoru svaki znaajniji vlastelin (ujak despota Lazara, Toma Kantakuzin imao je na svom dvoru rizniara urka, ali ne i protovestijara)

Zakljuak: titula protovestijara postojala je i odravala se na dvorovima onih srpskih vladara koji su imali visoka vladalaka dostojanstva, kao to su carevi, kraljevi, zatim veliki knez i despot -protovestijar je uz neophodnu podrku vladara samo sprovodio fiskalnu politiku u zemlji -protovestijar je sprovodio fiskalnu politiku u djelo s ciljem da pribavi vladaru potrebna novana sredstva , a rizniar je vie bio vezan za uvanje i rukovanje pribavljenim sredstvima -srpska gospoda kao to su Vuk Brankovi i njegovi nasljednici, zatim Balii sve do sticanja titule hercega, pa i braa Draga, bez obzira to je Jovan nosio titulu despota, nisu uvodili dostojanstvo protovestijara, ve zvanje rizniara, ili su pak voenje svojih finansija povjeravali osobama bez odreenih titula;veliki knez Lazar i njegovi nasljednici uvode dostojanstvo protovestijara prilino rano, a naporedo s njim i zvanje rizniara; na uvoenje jednog i drugog zvanja utjecali su svakako i razgranati poslovi u oblasti kneza Lazara i njegovih nasljednika ELNICI I DVORODRICE 1) Dvorodrice -dvorodrica je pripadao dvorskom osoblju, kao i stavilac -dvorodrica i elnik bili su predstavnici centralne uprave tj. vladarevog dvora - dvorodrica je imao pravo izdavati neka nareenja irom drave gospodara-vjerovatno izvravanje odreenih obaveza i poslova u korist vladarevog dvora:graenje kua i dvorova vladarevih; ponos i povoz-prijenos i prijevoz vladarevih stvari; lov i gerakarstvo-pruanje usluga u lovu,posebno sa sokolom;davanje raznih obroka-hrane i pripremanje konaita; - dvorodrica Radivoje-Lazarevia-prijestolnica i dvor u Kruevcu -bosansko dostojanstvo dvorski slino ili blisko nadlenostima dvorodrice -vremenom se uloga dvorodrice na dvoru Lazarevia naglo smanjila, pa je po svoj prilici i naputena, sve njegove poslove preuzeti e elnik na dvoru ili veliki elnik tj. comes palatinus -u Pomeniku Bogorodice Ljevike u Prizrenu zabiljeen je i Novak dvorodricajerovatno Brankovia, jer se pod njihovom vlau tada nalazio Prizren -dostojanstvo dvorodrice bilo je prilagoeno upravljanju dvorova krupnih feudalnih gospodara i oblasnih gospodara - dvorodrice nisu upravljali dvorovima srpskih kraljeva careva i despota tj. vladara sa razgranatom slubom na dvoru i razvijenom centralnom upravom

- dvorodrica je utjecao na razne dravne poslove, bio je obino hrabar i dobar vojnik, on je vodio brigu o svim ljudima na vladarevom dvoru i u vladarevoj slubi, ukljuujui i njegove najvjernije saborce -sluba dvorodrice usmjerena je ka vladarevoj linosti, a manje ka dravi i dravnoj upravi (zato je njegovo prisustvo primjetno na dvorovima velmoa i oblasnih gospodara, ali se gubi razvijenoj dravnoj upravi) -najvanije nadlenosti dvorodrica preuzet e elnici i sjediniti sa drugim kompetencijama 2) elnici-pojava i nadlenosti -titulu elnika mogao nositi starjeina stoara Vlaha, ali i osoba na dvoru srpskih vladara koja je zauzimala visok poloaj -elnik je slian ugarskom comes palatinus -na elu elnika bio je veliki elnik -Novakovi : elnik i veliki elnik su isto, a obavljaju dunost dvorskog kneza, ova se dunost uvruje u XV st. -elnici su neka vrsta oblasnih upravnika, poloaj im je vei od kefalija -despot Stefan je izvrio reformu dravne uprave, pa je naziv elnik upotrijebio za starjeinu vrhovnih dravnih uprava -elnici su bili milosnici na razrjenicama rauna i na hrisovuljama kojima se potvruju trgovake povlastice Dubrovanima -car Duan upuuje elnika uraa Ilijia(1355) da sa svojim vojnicima brani i rukovodi odbranom grada Skradina -najstariji poznati elnik u slubi srpskih vladara zvao se Gradislav Suenica u slubi kralja Milutina -Jovan Oliver bio je prvo Duanov veliki elnik, pa veliki sluga, pa veliki vojvoda, pa poslije Duanovog krunisanja za cara veliki sevastokrator, te na kraju despot - u doba kralja Stefana Deanskog postojala su bar dva ili tri elnika -neki elnici u doba Nemanjia bili su zapovjednici jakih vojnih utvrenja-utvrenih gradova-i brinuli su se o njihovoj bezbjednosti, ali i zapovjednici odreenog broja vojnika -elnici ili veliki elnici koji su boravili na dvoru i u vladarevoj blizini brinuli su se za bezbjednost dvora i vladareve linosti -elnik je imao izvrnu vlast -elnici u doba cara Duana uestvovali su u tesanju granica manastirskih zemljoposjeda -Duanov zakonik: vladalci, predstojnici i elnici pripadali su kategoriji seoskih starjeina, s tim da su elnici bili na najviem mjestu i upravljali su veim brojem seoskih naselja, za razliku od vladalca koji je upravljao obino samo jednim selom 3) Crkveni elnici - izvor:deanske isprave - elniku pripadalo drugo mjesto u manastirskoj upravi, dolazio je odmah poslije igumana(manastir Deani) -u njegovoj nadlenosti nalazili su se poslovi koje su mogla obavljati samo svjetovna lica, tako da je meu svjetovnjacima koji su bili potinjeni manastiru Deani elniku pripadalo prvo mjesto;on je najugledniji svjetovnjak i najvaniji starjeina svjetovnim licima potinjenim manastiru -elnik Ivoje u manastiru Deani uzurpirao vlast, raspolagao je oruanom pratnjom, na emu se i zasnivala njegova mo, boravio je u manastiru skupa sa svojim ljudima - glavnog manastirskog elnika postavlja vladar

-elnika nad konjima u Deanima postavljao iguman -bosanski elnici sa stokom svojih gospodara dolazili na dubrovaku teritoriju: na podruje Stona primljeni su stoka, elnik i pastiri bosanskog kralja (sluba elnika vezuje se za pastire koji su se stalno nalazili sa stokom svojih gospodara, njihov starjeina nosio je titulu elnika, a postavljao ga je vlasnik stada, koji je bio u ovom sluaju bosanski velmoa ili bosanski kralj) -vlast pomenutih elnika odnosila se iskljuivo na grupu pastira -Stanislav-bio i vlastelin i elnik manastira Hilandra -to nije bilo nemogue, ali zvanje ili titula elnika nije bila nasljedna -svoje elnike imale su i pojedine mitropolije, tj. mitropoliti (pop Bogia u Gornjem Grblju kod Kotora prodao je neko zemljite, a njegov elnik Bogdan-sluga ili slubenik mitropolitov uinjenu prodaju e potvrditi svojim otvorenim listom-neka vrsta zemljine tapije) -niko nije nosio titulu elnika od uobiajenih lanova savjeta i upravnog aparata neke episkopije ili mitropolije -i vei katoliki samostani imali su svoje elnike (manastir Sv. Marije na Mljetu imao elnika Blaa)ustanova elnika uvedena po uzoru na ustanovu elnika pravoslavnih manastira i episkopija u srpskoj dravi -crkveni elnici nisu vrili jai utjecaj na rad dravne uprave, pa se zato ne spominju kao milosnici u javnopravnim ispravama tj. kao izvrioci neke pravne radnje 4) elnici u doba oblasnih gospodara - sa gaenjem Srpskog carstva i raspadom jedinstvene srpske drave nije nestalo i titule elnika -rjeavanje spornih pitanja oko zemljinih mea(preciziranje gdje e biti mee) izmeu crkvenih i svjetovnih zemljoposjeda povjeravano je elniku na inicijativu vladara tj. oblasnog gospodara -rjeavanja spornih pitanja povjeravana su mjeovitom sudskom vijeu koje ine dva predstavnika crkve i dva predstavnika dravne uprave(elnik i kefalija) -elnik je trebao sa starinicima izvriti razgraniavanje -elnici su utvrivali i mee novosteenih crkvenih posjeda, vjerovatno ako su se graniili sa svjetovnim posjedimato znai da su crkveni posjedi bili nepovredivi i pod neposrednom zatitom vladara -elnik Vuk se pojavljuje kao milosnik na jednoj razrjenici rauna koju su 1402. izdali Lazarevii - kneginja Milica izdala je povelju manastiru Sv. Pantelejmona kojom se zabranjuje predstavnicima dravne uprave da izdaju bilo kakva nareenja na manastirskim posjedima;ista povelja obavjetava da manastirski ljudi nisu trebali ni pred kim da se sude izuzev pred vladarevim elnikom to ukazuje na to da je elnik zamjenjivao vladara u odreenim sudskim i civilnim poslovima -elnik je zastupao svog vladara i brinuo se o zatiti njegove imovine (elnik Smil nekoliko puta iao u Dubrovnik da preda na uvanje srebro i druge dragocjenosti svog gospodara Vuka Brankovia;elnik Milo odlazio je u Dubrovnik da za cara Uroa primi Svetodmitarski ili srpski dohodak) - elnik je, dakle, zamjenjivao svog vladara u nekim sudskim i civilnim poslovima, a to je bilo mogue jer se elnik nalazio u vladarevoj blizini tj. boravio je na dvorutako je on bio i starjeina jednog dijela dvorskog osoblja, tanije, jedan od vladalaca na dvoru vladarevom koji je imao pravo da zapovijeda, tj. izdaje nareenja u srpskoj dravi

- iroka ovlatenja elnika, te njihovo iskustvo u voenju dravnih poslova utjecali su na pojavu da se elnici pominju kao milosnici na ispravama koje su Dubrovanima izdavali knez Lazar i Vuk Brankovi - nakon 1402. , a do 1404. ugled elnika je povean, elnik Hrebeljan postaje veliki elnik u slubi despota Stefana i biva prvi pomenuti milosnik u funkciji elnika od ukupno 3 milosnika na jednoj ispravi -oko 1404. je izvrena reforma dravne uprave u Despotovini, pa tada i jaa ugled elnika -izmeu despota Stefana i kneginje Milice uspostavljeni su savladarski odnosi ( s tim to se znalo da je Stefan legitimni vladar), tako da su postojala dva dvora i dvije kancelarije, pa i dva razliita elnika otuda iz istog vremena dva razliita elnika kao milosnici na ispravama 1405.g: Milicin elnik Petar i Stefanov veliki elnik Hrebeljan koji je prethodne 1404. bio samo elnik(titulu velikog elnika dobiva nakon to Stefan postaje despot i da bi se napravila razlika izmeu dva dvora tj. kancelarije) -elnik ili veliki elnik Radi predstavlja najkrupniju politiku figuru svoga vremena;prvi put se spominje u slubi despota Stefana i to kao glavni zapovjednik srpdkog vojnog odreda koji je poslat da pomogne sultanu Mehmedu u ratu protiv njegovog brata sultana Muse -elnik je zastupao vladara u sudskim poslovima, ponekad i na ratitu, a ee i u pregovorima sa poslanicima susjednih drava i strancima uope -jedna isprava na lat. jeziku zakljuena izmeu despota ura i Venecije definira elnika Radia sa comes palatinus ili dvorski knez (titula nastala u Ugarskoj, a njen nosilac je bio prvi meu velmoama u kraljevstvu ) - Radi1 se u jednoj povelji naizmjenino javlja i kao elnik i kao veliki elnik tako da nije postojalo sutinskih razlika izmeu titule elnika i velikog elnika sve dok je takva osoba obavljala svoju slubu na vladarevom dvoru - nakon Radia, titulu elnika nasljeuje Mihajlo Anelovi -ura Golemovi posljednji elnik veliki srpski, nakon to je Mihajlo Anelovi uhapen i prebaen u Ugarsku jer je nakon smrti despota Lazara pokuao uz pomo Osmanlija postati novi srpski despot Zakljuak: 1. elnici-starjeine ili predvodnici grupe pastira najkrupnijih feudalnih gospodara ili vladara; ovoj grupi bliski su elnici starjeine konjuara 2. elnici na velikim crkvenim ili manastirskim vlastelinstvima koji su u postojeoj hijerarhiji dolazili odmah poslije igumana, a brinuli su se o zatiti svih dobara, orujem su branili manastir, bili su najugledniji svjetovnjaci 2a. neto sloeniju ulogu imali su elnici pojedinih episkopija i mitropolija, ali i tamo im je osnovna dunost bila zatita interesa episkopije ili mitropolije 3. elnici u dravnoj upravi tj. na vladarevom dvoru brinuli su se o vladarevoj linoj bezbjednosti, te o zatiti svih drugih interesa vladara i drave;vladari su ih koristili kada je trebalo zatititi interese neke crkve ili manastira tj. razgaraniiti crkvene od svjetovnih zemljoposjeda ; raspolagali su oruanom silom i istupali u ime vladara; pojavljuju se i kao zapovjednici najvanijih utvrenja koja su bila pod neposrednom vlau srpskog kralja ili cara;na vladarevom dvoru elnik je bio starjeina jednog dijela dvorskog osoblja, brinuo se o zatiti vladareve linosti i njegovih dobara, a istovremeno je u ime vladara neposredno titio sve crkvene zemljoposjedeovi poslovi su definitivno utjecali na to da se tepije iz dravne uprave potisnu1

1430. Radi postaje ktitor Kastamonita u koji se dobrovoljno povukao da provede ostatak svog ivota. Tu je proveo 6-7 godina do svoje smrti

- na prelazu iz XIV u XV vijek elnici potiskuju i dvorodrice, upravnike dvora, uspjeno zamjenjuju svoje gospodare u sudskim, civilnim, vojnim, diplomatskim poslovima - za vrijeme despota Stefana i despota ura elniku je pripadalo drugo mjesto u postojeoj hijerarhiji, ispred njega se nalazio samo veliki vojvoda

KEFALIJE 1) Kefalije u doba Carstva -izvori: isprave, Duanov zakonik - prvi put u srpskoj dravi se spominju 1366. - ustanova kefalije preuzeta je sa Bizanta nakon to je kralj Milutin zauzeo dio Bizantije, a zateeno stanje prihvatio - na elu smanjenih bizantijskih provincija sa jednim ili dva grada stajao je lokalni kefalija (u nadlenosti upe od oko 25 km),a na elu veih poput Tesalije ili Moreje ope kefalije kojima su lokalne bile potinjene -kefalija se tretira kao carski inovnik ili opunomoenik -kefalije u Bizantiji je postavljao car i povodom toga izdavao je posebnu ispravu prostagmu -nadlenosti kefalije na Bizantu su raznovrsne i iroke jer se on nalazi na elu svih vojnih i civilnih poslova u povjerenom mu gradu i podruju;on je zapovjednik vojne posade u tvravi -zvanje kefalije na Bizantu moglo se kupiti -kefalija u Bizantiji se brine: o odravanju, obnavljanju i pojaavanju gradskih utvrenja, kao i o dobrom funkcioniranju posadne straarske slube, izdravanju vojne posade, snabdjevanju vojske, odravanju ustaljenog poretka, potovanje zakona i utvrenih pravila ponaanja u gradu i okolini;on je najvaniji sudija u mjeovitim sudovima, pred njim se vode pravi sudski sporovi, esto je prisutan prilikom rjeavanja imovinskozemljinih potraivanja;on je nadlean i za vrenje policijske slube, sasluanja svjedoka i utvrivanja injeninog stanja -poslova je bilo mnogo, pa mu je obezbijeeno pravo na izdravanje, to nije bila fiksna plata, ve prihodi od naplaenih kazni, dio prihoda od carina- mitat - meu prvim kefalijama u srpskoj dravi pominju se kefalije Skoplja, iz njihove nadlenosti bili su izuzeti crkveni posjedi u okolini Skoplja -posebna odredba o panauru (sajmu) koji se odravao svake godine na Mitrovdan (8.XI) govori da je iguman manastira Sv. ora kod Skoplja imao pravo da odredi mjesto gdje e se odravati sajam koji je trajao punih osam dana, kao i da svo to vrijeme ubire zakonitu carinubilo je predvieno da skopski kefalija ne meteha2 na panauru tj. da ne uzima bilo kakav dohodak sa sajma, a uz sve to mu je zabranjeno da hapsi i vezuje krivce za vrijeme odravanja panaura;posebno je naglaeno da nadlenosti kefalije3 na pomenutom sajmu pripadaju iskljuivo igumanu manastira Sv. ora; - 1377. postojao gradski(civilni poslovi i starjeinstvo u gradu) i kulski (vojni poslovi) kefalija u Skopljurazgranienje civilnih i vojnih poslova2

3

metehati- drati to, vladati ime;upravljati skopski kefalija odrao se u Skoplju sve do dolaska Osmanlija

- opti kefalija Zete bio je Ilija koji je ovom oblau upravljao po ovlaenju srpskog kralja oko 8 godina- upravljao je Zetom u ime srpskog kralja nakon to je Milutinov sin Stefan uhapen i oslijepljen - za uvrivanje i irenje ustanove kefalije najzasluniji je kralj i car Duan -poslije proglaenja carstva kefalije se spominju i u drugim mjestima, a pomenuta ustanova legalizirana je Duanovim zakonikom 1349. i 1353. -obino su crkveni posjedi izuzeti od nadlenosti kefalije -kefalija se brinuo i o ostavtini zamonaenih ili umrlih lica, tanije, o izvrenju testamenta ili posljednje volje njekog lica -kefalije borave u gradovima, tamo vre svoju slubu, tamo ubiru svoj dohodak koji im pripada po zakonu a koji im je osiguravao materijalno blagostanje; i na sajmovima im je neto pripadalo -kefalije uivaju posebne privilegije u pogledu snabdijevanja ivotnim namirnicama dok vre svoju slubu:ito, vino i meso kupuju u pola cijene, imaju pravo na besplatan obrok u selima kojima kefalija upravlja; na manastirskim posjedima kefalija ne bi imao pravo na obrok; -mjeovite upe bile su u nadlenosti kefalija, jer one nisu imale jednog gospodara:tamo su bila crkvena, vlasteoska i vladareva sela, to je stvaralo smetnje u djelovanju lokalne uprave -u mjeovitim upama kefalije se brinu o bezbjednosti saobraaja, postavljaju straare prema svom nahoenju;neposredni starjeina svim straarima bio je kefalija; ukoliko nekome od putnika nestane neto ili se ukrade kefalija bi morao to nadoknaditi (lina i imovinska bezbjednost putnika); - u nadlenost kefalija dolazili su gradovi, trgovi, tamnice:bilo im je zabranjeno primati zatvorenike sa tueg teritorijalno-upravnog podruja bez vladareve naredbe - kefalije u ulozi sudija, od naplaenih kazni dravi i kefalijama ne pripada nita, ve crkvi -postojali su sporovi zbog kojih se izlazilo na sud pred carinike , knezove i na sud pred kefalije (za tea krivina djela i vee sporove) -kefalije u vojnim poslovima: gradozidanija ako se neki grad srui a kefalija upravlja tim gradom, bio je nadlean za gradnju -ostale nadlenosti kefalija: organiziranje posebne transportne slube-ponos kada je trebalo prenositi vladareve stvari prilikom prelaska teritorije kojom upravlja kefalija, redovno izdravanje vojne posade u gradskoj tvravi, briga o nepovredivosti zemljine svojine posebno crkvene( povreda zemljine svojine naziva se POTKA), naplata prihoda od carinika za manastir u hrani, zapovjednik prethodnice koja zapoinje sa ofanzivnim akcijama - Kraja Miroslavi obavljao dunost kefalije kneginje Gojislave u Konavlima i iao u Dubrovnik po novac od kumerka solskog i srpskog danka, nakon njega Obrad Zorkakefalija Nikole Altomanovia, a nakon njega Radi urevi-kefalija Balia, 1377. Tvrtko zauzima Konavle i tada je okonana sluba kefalija u Konavlima 2) Kefalije Lazarevia, Brankovia, Balia i Crnojevia - ustanova kefalije se uvrstila na krajnjem zapadu srpske drave 50-ih godina XIV vijeka, a potom se odomaila i u centralnim i sjevernim krajevima Srbije - poslije smrti cara Uroa kefalije se sreu po mnogim gradovima i trgovima u oblasti kneza Lazara, Vuka Brankovia, te u oblasti Balia i Crnojevia

KEFALIJE LAZAREVIA - kefalija Novog Brda Goislav;kefalija nije nikome potinjen izuzev vladaru;kefalija hapsi, vezuje i plijeni dunike; kefalija Goislav pojavljuje se kao milosnik na jednoj ispravi kneza Lazara kojom knez predvia za dubrovake graane koji su se zabatinili u Novom Brdu da izvravaju obavezu gradozidanija i gradobljudenija, tj. da zidaju grad i da ga uvajuizvravanje pomenutih obaveza bilo je u nadlenosti kefalije; u sudskim sporovima nije se izlazilo vie samo pred kefaliju kao u doba cara Duana, ve je bio podjednak broj sudija s obje strane;kefalije su se morale pridravati svih odredbi srpskih vladara; - najvie podataka o kefalijama u dravi kneza Lazara je sa kraja XIV i poetka XV vijeka, jer se tada javljaju u ulozi milosnika ili izvrilaca - 1399. isprava izdata zakupcu rudnike carine pominje milosnika-kefaliju Petra Boljadinovia koji je svoju slubu vrio u Rudniku;u isto vrijeme i elnik Tuba postaje kefalija - u hijerarhiji dravne uprave ne postoji velika razlika izmeu elnika i kefalije - 1402. u slubi Lazarevia je kefalija Branko-pritevski kefalija nadlenost mu je u Pritini; dobio je nalog od vladara da izvri tano razgranienje izmeu crkvenih i dravnih posjeda, tj. da tano utvrdi mee koje razdvajaju posjede konjuha i zemljoposjede pirga Sv. Vasilijakonjusi su bili potinjeni posredno pritevskom kefaliji,a materijalne interese straara i konjuha u nekoj gradskoj upi, najbolje je mogao zatititi kefalija grada i gradske upe - poetkom druge decenije XV vijeka despot Stefan Lazarevi vri radikalnu reformu dravne uprave, te potiskuje i ukida zvanje kefalije, do toga je najprije dolo u Novom Brdu gdje kefaliju zamjenjuje vojvoda novobrdski; reforma je bila okonana do 1412. ; pored vojvode Novog Brda, postoji i kulski vojvoda,knez Novog Brda, gradsko vijee od 12 purgara, te carinici - ustanova kulskog vojvode proistekla je iz ustanove kulskog kefalije koji je 1377. postojao u Skoplju-ovi zapovjednici bili su potinjeni neposredno vladaru -reforma se nije odrala u svim krajevima u isto vrijeme, u Rudniku je postojao kefalija jo 1422. i dunost mu je bila: naplata dugova, odravanje reda, kanjavanje prekrilaca, prisilna naplata dugova na zahtjev povjerilaca; KEFALIJE BRANKOVIA - ustanova kefalije odrala se do 1455. konanog pada pod osmansku vlast - kefalija Trepe-bio nadlean pribaviti potrebne dokaze za izricanje presude, nije mogao obavljati sam sve potrebne poslove, pa je imao sluge ili pomonike - 1450. u Trepi slubu kefalije obavljao Vukosav Dobrojevi- upravljao je trgom ili naseljem Trepe, irom okolinom, a po Duanovom zakoniku upom ili predjelom grada; kefalija je potovao sve vaee zakone; - najvaniji privredni i upravni centar u oblasti Brankovia vremenom je postala Pritina - ustanova kefalije u Pritini postojala je vjerovatno i za vrijeme Vuka Brankovia; 1409. spominje se sluga kefalije; 1434. spominje se kefalija bez navoenja imena koji je krivca uhapsio i naredio da se okuje u gvoato je vjerovatno bio kefalija Oliver Golemovi koji je bio nadlean i utvrditi ko je iji podanik - od 1448. do 1454. raste ugled Olivera Golemovia, te on postaje namjesnik u oblasti Brankovia ili opti kefalija

KEFALIJE BALIA I CRNOJEVIA - s padom Srpske Despotovine pod tursku vlast, ustanova kefalije se odrala na malom prostoru Zete koja se nalazila pod vlau Crnojevia - kefalije postojale u oblasti ura II Stracimirovia i na tom e prostoru opstati i za vrijeme njegovog sina Bale III Balia - kefalije su postojale u Ulcinju i Baru sve do 1419. , tj. do smrti Bale III Balia 1421. kada Zeta ulazi u sastav Srpske Despotovine u kojoj je reforma dravne uprave privedena kraju, a tada se umjesto kefalija po gradovima pojavljuju vojvode - kefalija je bio delegat i najvaniji predstavnik lokalne uprave, bio je zaduen za vraanje posjeda po nalogu gospodara onima kojima je nasilno oduzet posjed - kefalija utvruje mee - kefalija Nikola bio na elu ratnike druine Matagua (1468) -kefalija Novak 1493. u Budvi prima odreena materijalna dobra za svog gospodara, a to su povremeno inile i kefalije Nemanjia, Bojinovia i Balia kada su u Dubrovnik odlazile da prime srpski dohodak ili neki drugi tribut -kefalije Crnojevia relativno su brojne, ali niko od njih nije vrio slubu u nekom gradu poto u oblasti Crnojevia nema gradskih naselja -pojedine kefalije vre slubu na teritoriji odreene ratnike druine (Malonii, Matagui),a takoer su i pripadali istoj ratnikoj druini -prije nego to bi ih vladar postavio za kefalije, oni bi krae ili due vrijeme boravili na dvoru Crnojevia, gdje su stjecali potrebna iskustva, vezujui se istovremeno za svog gospodara - ratnikim druinama bilo je teko nametnuti nekog starjeinu sa strane, pa su Crnojevii ratnikim druinama za kefalije postavljali njihove bratstvenike iz najuglednijih porodica -tako su posljednji gospodari Zete sa uspjehom drali u potinjenosti i katune i ratnike druine, kao i sva druga naselja -kada Zeta izgubi potpuno svoju samostalnost, na njenoj teritoriji vie nee biti mjesta za kefalije, delegate hrianskih vladara, ali e se zato kefalije s lahkoom pretvoriti u glavare postojeih bratstava i plemena Zakljuak: 1. kefalije su postojale u svim krajevima, koje su na raun Bizanta osvojili kraljevi Milutin, Stefan Deanski i Stefan Duan;kefalije su prije osvajanja ovih krajeva kao carski inovnici ili opunomoenici bili upravnici provincija,a zavisno od teritorije kojom su upravljali, dijelili su se na opte i lokalne kefalije; sa osvajanjem bizantskih teritorija prihvaen je u osnovi bizantski sistem lokalne uprave, stim da su srpski vladari na elo uprave postavljali svoje ljude; najprije su prihvaene opte kefalije, a tek kasnije i lokalne; 2. Duanov zakonik 1349. legalizira i sankcionira lokalnog kefaliju koji postaje neposredni vladarev delegat i pravo olienje administrativne vlasti na mjestu; za kefalije ostaju razvijene urbane sredine, gradska i rudarska naselja sa okolinom tj. sa gradskim upama, kao i smjesne upe; ostala podruja bile su doivotne drave vlastele i vlasteliia; 3. kefalije je obavezno postavljao srpski vladar:kralj, car, a kasnije oblasni gospodari; kefalija je najistaknutiji predstavnik lokalne uprave i neposredno je potinjen vladaru; na svojim poloajima kefalije su ostajale 2-3 ili 4-6 godina ovisno o stabilnosti politikih prilika;kefalije su ostajale na svojim poloajima kada je vladara smjenjivao legitimni nasljednik, ali pri smjeni oblasnih gospodara mijenjao bi se i kefalija;u

4.

5.

6.

7.

osamostaljenim srpskim oblastima koje su bile male po povrini svojih teritorija, ustanova kefalije se konzervirala i odrala sve do pada ovih oblasti pod vlast Turaka; svaki kefalija bio je obavezan briljivo upravljati povjerenim mu gradom i podrujem; morao je biti pismen, bio je na elu svih vojnih i civilnih poslova; kefalija je bio zapovjednik tvrave i vojne posade u tvravi; u najveim gradskim utvrenjima postojao je kulski kefalija, pored ve postojeeg gradskog kefalije; vodio je rauna o urednom odravanju utvrenja i o redovnom vrenju straarske slube, a u ratnim uslovima i o odbrani grada; obaveza gradozidanijapopravljanje, ojaavanje i proirivanje utvrenja, je stalna i dugorona i dolazi u nadlenost kefalije;slino je i za obavezu gradobljudenija-uvanja grada, koju je vrila stalna posada utvrenja, koju je trebalo izdravati, a o izdravanju gradskih straara brinuo se kefalija;kefalija je bio duan organizirati prenoenje vladarevih stvari(ponos) preko teritorije kojom upravlja, kao i da prui potrebnu pomo prilikom prebacivanja veih vojnih jedinica; kefalije su se svakako uklapale u vrenje vojne slube po vojnikom zakonu;one su u sluaju da upravljaju pograninom slubom prve za vrijeme rata zapoinjale sa ratnim operacijama protiv susjednog neprijatelja, ali bi posredstvom kefalije zapoinjale i prve mirovne akcije, kao to su pregovori o primirju ili miru; ire i znaajnije su bile civilne kompetencije kefalija:odravanje postojeeg poretka, ustaljenog reda i mira u gradu i gradskoj upi;imao je svoje pomonike sluge ili momke koji su izvravali njegova nareenja; kefalija je mogao svakog ko remeti red i mir da uhapsi, tj. vee i pritvori,a u teim sluajevima da okuje u gvoa i stavi u tamnicu to je vreno na osnovu dokaza koje je duan bio kefalija pribaviti, a zatim sprovesti istragu;postojao je poseban sud pred kefalijom, za sve stanovnike grada i gradske upe, a neko vrijeme i za Dubrovane-trgovce; sud pred kefalijom sudio je za tea djela, a za izvrenje svih kazni koje izrekne sud bio je nadlean kefalija;pored izricanja i naplata kazni izreenih u redovnom sudskom postupku, postojale su i kazne zvane udava tj. mandatne kazne naplaivane po skraenom sudskom postupku; stalna obaveza kefalija bila je borba protiv lopova i razbojnika, kefalija je odgovarao za bezbjednost ljudi i njihove imovine u javnom saobraaju, pa je na puteve postavljao straare da obezbijede slobodno kretanje i ljudi i robe; zatita bilo ije robe je takoer u nadlenosti kefalije; plijenio je imovinu onih koji ne bi otplaivali svoje dugove na vrijeme;brinuo se o zaostavtini preminulih poslovnih ljudi na povjerenom mu podruju; vodio je rauna da zakupci carina uredno izvravaju svoje obaveze prema crkvenim ustanovama na njegovom podruju, a u sluaju neplaanja kanjavao bi ih visokom globom; titio je zemljinu svojinu, kako pojedinaca, tako i ustanova i seoskih kolektiva;vrio je tesanje mea spornih zemljoposjeda; bio je nadlean da se trgovina normalno odvija; pojavljivao se u ulozi milosnika ili izvrioca na javnopravnim ispravama, a posebno na razrjenicama rauna pojedinih zakupaca carina;od graana je mogao kupovati namirnice u pola cijene; u gradskoj upi imao je pravo na obrok;vee prihode imao je od sudskih kazni i drugih globa; dio prihoda dolazio mu je i sa panaura, a posebno od troarine (psunj); zahvaljujui ovlatenjima koje je uivao i prihodima koje je ubirao, kefalija je bio prvi graanin u gradu; u srpskim zemljama ustanova kefalije gasila se oko 100 godina; Osmanlije je ukidaju u krajevima koje osvoje (oblasti brae Draga, kralja Marka, i kraljevia Andrejaa, te najzad Vuka Brankovia); Despot Lazarevi organizira vlasti sa sjeditem u tvravama, kefalije postaju vojvode; ustanova kefalije najdue se zadrava u Zeti pod Crnojeviima kada kefalija postaje vladarev delegat u

pojedinim katunima i ratnikim druinama; sa padom Crnojevia nestale su kefalije, ali su se pojavili glavari;

DRAVNA UPRAVA I ODBRANA ZEMLJEMILITARIZACIJA DRAVNE UPRAVE - u Duanovo doba kefalija je bio najvaniji predstavnik lokalne uprave kojeg su se ticali civilni poslovi, odmah nakon njega dolazio je vojvoda sa svojim nadlenostima u vojnim poslovima;vojnim zapovjednicima tako je bio osiguran poseban udio u lokalnoj upravi(vojvode4) - pred kraj XIV vijeka u oblasti Lazarevia vojvoda poprima vei utjecaj od kefalije tim prije to su dugotrajni ratni napori poveavali ulogu vojvoda (isti sluaj bit e i kod Brankovia) -vojvode u ulozi milosnika (kralj Vukain, braa Draga, Balii) - do kraja XIV vijeka vojvode potiskuju upane koji se vie i ne pominju - u doba kneza Lazara i kneginje Milice vojvode su najbogatiji feudalci (vojvode Nikola Zoji, Novak Belocrkvi, Obrad Dragoslavi ) - oblasni gospodari na posredan nain ukljuuju vojvode u poslove lokalne i centralne uprave (vojvoda utko, Dmitar i ura uraevi) - utjecaj vojvoda porastao i kada su civilni poslovi u pitanju (centralna uprava) - do druge decenije XV vijeka vojvode tj. vojni poslovi odnose prevagu nad civilnim, kako u lokalnoj, tako i u centralnoj upravi (prvi se pominju kao milosnici na ispravama) - vojvode su stekle prvenstvo jo za ivota despota Stefana Lazarevia, a o tome svjedoi podatak kojim se regulira mobilizacija krajike vojske za vrijeme despota Stefana sa vojvodom gospodskim krajikim 5 -poetak prave militarizacije dravne uprave vezuje se za reformu despota Stefana: on je odgovorne poloaje povjeravao ljudima skromnijeg imovinskog stanja i porijekla;prema Konstantinu Filozofu postojala su tri ina u organizaciji dravne uprave despota Stefana: PRVI IN-naelnici nad poslovima centralne uprave DRUGI IN-tjelohranitelji i svi unutranji TREI IN-spoljani in kojem pripadaju svi predstavnici lokalne uprave; Despot Stefan radikalno je izmijenio socijalnu strukturu svog upravnog aparata krenjem moi krupne i ostale vlastele 1409. i 1410. kada se sukobljava sa bratom Vukom i kada Vuk umire, a veliki dio vlastele koji je bio uz Vuka biva optuen za neveru;na poloaje u dravnoj upravi stavljao je po pravilu sposobne vojne zapovjednike ili administratore, bez obzira na njihovo imovinsko stanje porodica iz kojih potjeu. Cjelokupnu lokalnu upravu Despot je povjerio vojvodama ( trebalo je uiniti najvee napore za odbranu zemlje) koje su bile starjeine pojedinih vlasti ili velikih gradskih naselja, nalazile su se u poloaju vladarevih namjetenika, pa su bile bliske kefalijama - od 1410. u oblasti Brankovia nije bilo vojvoda, ali kefalija jeste4

zapovjednik veih vojnih odreda pogranina podruja u srednjem vijeku organizirana su kao posebne vojno-upravne jedinice, takvim jedinicama je po Duanovom zakoniku upravljao vlastelin krajinik kojem je krajite dato u dravu i on se pominje bez odreene titule; za vrijeme despota Stefana Lazarevia takvim podrujem upravlja vojvoda gospodski krajiki razlika u krajinicima nije samo terminoloka, jer vlastelin krajinik je bio najmoniji feudalac na krajitu koji je bio gospodar velike batine i svih zavisnih ljudi na batinskim zemljoposjedima, a vojvoda gospodski krajiki bio je samo vojni zapovjednik na krajitu kojeg srpski vladar imenuje, postavlja i smjenjuje po svom nahoenju5

- sjedita vlasti nalaze se u utvrenim gradovima koji su ponekad u funkciji prijestolnice (Kruevac, Nekudim, Smederevo, Golubac, Petrus, Ostrovica, Bora u Grui, Teoak i Tinica zapadno od Drine, Podgorica-Medun, Drivast, Bar, Novo Brdo, Srebrenica) - vojvode nisu ostajale due na svom poloaju od 4-5 godina -najblii vojvodin pomonik u gradu bio je knez-predstavnik lokalne samouprave, kao i vojvoda kulski tj. zapovjednik tvravske posade - u svim sporovima oko batina i vee imovinske vrijednosti sudilo se saborno, tako to pored vojvode uestvuju: knez, protopop, purgari i dobri ljudi(ugledni graani) - prihodi vojvode: vojvodi je pripadala pijana taksa (psunj) od prodaje stoke, sve to je ranije pripadalo carinicima od prodaje stoke sada se dijeli izmeu vojvode i vojvode kulskog, prihodi od globa, psunj od prodaje vina, gradski najderi bili su duni besplatno mu saiti jednu svitu za Boi i drugu za Uskrs, usteri da mu daju izme za Boi, kouhari janjee rukavice, a svaki je kova davao po jedan par potkovica za potkivanje vojvodinih konja - poloaj vojvode se kupovaoJeremija kupio poloaj vojvode Golupca - novobrdski vojvoda: kao kefalija vezivao, zatvarao i kanjavao krivce, odbrana Novog Brda, vojni poslovi nisu previe poznati jer se nisu zapisivale odredbe iz vojnikog zakona u isprave kojima se ureuju civilni poslovi -militarizacija lokalne i centralne uprave doprinosila je ostvarivanju odbrane, ali je koila razvoj dravne uprave