MILO[ TIMOTIJEVI]Narodni muzej ^a~ak

ÑDUNULI SU VIHORNI VETROVIîstavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a o Jevrejima,

liberalizmu, komunizmu i nacizmu u {tampi @i~ke eparhijepred Drugi svetski rat

Apstrakt

Tekst govori o kontroverznim stavovima episkopa Nikolaja Velimirovi}a

prema Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu, objavqivanim u crkvenoj

{tampi @i~ke eparhije pred Drugi svetski rat, kao i suprotstavqenim sta-

vovima sve{tenika wegove eparhije inspirisanih gledi{tima svoga vladike.

Kqu~ne re~i: episkop Nikolaj Velimirovi}, @i~ka eparhija, antisemiti-

zam, liberalizam, komunizam, nacizam, zavera.

Episkop Nikolaj Velimirovi} je jedna od centralnih li~nosti Srpskepravoslavne crkve u XX veku. Imao je {iroku i razgranatu teolo{ku, intelek-tualnu, organizacionu i politi~ku delatnost, iz koje je proistekao veliki broj{tampanih dela. Vladika je redovno u javnim nastupima i pisanoj formi izno-sio svoja mi{qewa i sugestije o svim zna~ajnim dru{tvenim pitawima vreme-na u kome je `iveo. Wegovi stavovi bili su na razli~ite na~ine vrednovani,hvaqeni i napadani i u vreme kada su nastali, ali i posle vi{e od sedam dece-nija od prvog objavqivawa. U javnosti su stvoreni polarizovani i gotovo ne-pomirqivi stavovi o delatnosti i intelektualnim upori{tima episkopa Ni-kolaja Velimirovi}a, pri ~emu se mnoge izjave i detaqi iz wegovog `ivota irada selektivno prikazuju, slabo poznaju i povr{no analiziraju.

Vladika Nikolaj Velimirovi} je u dva navrata bio episkop `i~ki. Najpreod jula 1919. do decembra 1920. godine, i od 1934. do po~etka okupacije 1941. go-dine, a formalno do kraja `ivota 1956. godine.1 @i~ka eparhija je izme|u dvasvetska rata imala razgranatu propagandnu delatnost, koju je pokrenuo upravovladika Nikolaj Velimirovi}. Od 1919. do 1938. godine redovno je izlazio po-luzvani~ni organ @i~ke eparhije, list ÑPregled crkve eparhije @i~keî, kogaje 1939. godine zamenio list pod nazivom Ñ@i~ki blagovesnikî.2 Zna~aj ove cr-kvene {tampe u propagandnoj delatnosti vladike Nikolaja bio je veliki, naro-~ito posle sukoba oko potpisivawa konkordata 1937. godine. Episkop Nikolajbio je u opoziciji ne samo prema Vladi Kraqevine Jugoslavije, nego i unutarSrpske pravoslavne crkve prema patrijarhu Gavrilu Do`i}u.3

[tampa @i~ke eparhije bila je glavni kanal za {irewe ideja i stavova ko-je je vladika zastupao, {to je naro~ito bilo izra`eno u Ñ@i~kom blagoves-nikuî. Uvodni tekst u prvom broju obja{wava ciqeve pokretawa lista, koji jeizlazio u 2.000 primeraka, sa namerom da se rastura po celoj Jugoslaviji.4

Lokalna crkvena {tampa bavila se teolo{kim, politi~kim, intelektual-nim i svim drugim dru{tvenim problemima svoga doba. Posle vi{e od pola ve-ka najve}u pa`wu izazivaju stavovi vladike Nikolaja o Jevrejima i nacizmu, a

97Srpska kraqevina u doba prvih Nemawi}a

TI=îDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa NikolajaVelimirovi}a o Jevrejima,liberalizmu, komunizmu inacizmu u {tampi @i~keeparhije pred Drugi svetski ratAU=Timotijevi}, Milo{DC=271.222(497.11)-36:929Velimirovi} N. ;323.12(=411.16)(497.11)î1923/1941îID=153334796

1 Marijana Matovi}, Ñ^a~anskegodine Svetog Vladike Niko-lajaî, Glas biblioteke, 13/2006,^a~ak, 2006, str. 89ñ110.

2 Marija Orbovi}, ^a~ansko

{tamparstvo i izdava{tvo:

bibliografija 1833ñ1941, ^a~ak,1998, str. 34ñ39.

3 Radmila Radi}, @ivot u vreme-

nima: Gavrilo Do`i} (1881ñ

ñ1950), Beograd, 2006, str.183ñ185, 188ñ189, 208ñ209.

4 ÑMnoga se srca vezuju za @i~u,kao grandiozno srce zdravo, ko-je }e prera|ivati, ~istiti iosve`avati krv za celo teloSvetosavskog pravoslavqa Srp-skog. Mnoge du{e jedinu nadupola`u na @i~u Svetu, koja }ebiti izvor snage i radosti uovim danima malaksalosti irazo~arewa. Premnoge o~i gle-daju u viziji @i~u sedmovratu,kao silnu centralnu duhovnu izkoje }e ubudu}e, kao i u onimpro{lim vremenima davnim,strujati svetlost istinita daosvetli sve ponore u `ivotu na-{em i da izle~i sve raselinena{e du{e [Ö] Stoga i mora@i~ki ~asopis odmah da se ka`eko je, odakle je i {ta ho}e. Stogawegovo ime mora biti zra~no iprivla~no, a wegova sadr`inamora razbuktavati plamenu qu-bav i revnost za jedino spasono-sno ñ Sveto Pravoslavqeî (Ano-nim, ÑNa pragu tre}e decenijeî,@i~ki Blagovesnik (u daqemtekstu samo @B), br. 1, Kraqevo,januar 1939, str. 1ñ3; Anonim,ÑIzve{taj Sredi{ne UpraveSve{teni~kog udru`ewa epar-hije `i~ke podnet na XXI redov-noj skup{tini u Kraqevu na dan5/18 jula 1939. godineî, @B, br.7, Kraqevo, julñavgust 1939, str.195ñ212).

98 Milo{ Timotijevi}

ne{to mawe wegov odnos prema liberalizmu i komunizmu. U javnosti nema sa-glasnosti o tom problemu, a rasprava se uglavnom vodi oko savremenih tuma~e-wa vladi~inih stavova, kao i doga|aja vezanih za {irewe kulta vladike Niko-laja, koji je 2003. godine progla{en za svetiteqa.5

Zbog izra`enih nepomirqivih stavova u javnosti, i mnogobrojnih propa-gandno-publicisti~kih dela, pisati o episkopu Nikolaju Velimirovi}u i we-govim javnim istupima o Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu nijejednostavno. Gotovo da se unapred odbacuje mogu}nost i minimalne objektivno-sti autora, koji obavezno moraju biti na ne~ijoj strani. Dru{tva male razvije-nosti, niske kulture i oskudne nau~ne tradicije, sa malim potrebama za stru~-no{}u i bez iskrenih zahteva za znawima, istoriografiju do`ivqavaju kao deopristrasne stvarnosti, utopqenu u svoju okolinu. Neuko okru`ewe, zaostalislojevi i neemancipovane grupe `ele u stru~waku za istoriju da vide ideologa,tj. Ñprvosve{tenikaî nacije, dr`ave ili klase. Ovakvo dru{tveno okru`eweistori~ara prihvata samo kao transmisiju unapred odre|enih tvrdwi i poli-ti~kih zadataka, podsti~u}i rad kao me{avinu nauke i propagande, koja se ukrajwoj liniji svodi na propagandu.6

Jedna od najopasnijih zamki u prou~avawu delatnosti episkopa Nikolaja Ve-limirovi}a, kao i drugih Ñvru}ihî itoriografskih tema, ogleda se u svesnoj ilinesvesnoj anga`ovanosti istori~ara, i stavqawe u ulogu sudije nad proteklimdoga|ajima. Suditi pro{losti zna~i prikupqati dokaze Ñzaî i Ñprotivî, ~ime sezapostavqa ve}i deo drugih sadr`aja i uporedo, {to je jo{ nepovoqnije, mewa su-{tina zna~ewa istorijske ~iwenice, kojoj se dodequje svojstvo dokaznog materi-jala. U oba slu~aja nastaju nepotpune i, veoma ~esto, neta~ne predstave.7

Ciq ovog rada je da analizira politi~ke stavove vladike Nikolaja Veli-mirovi}a prema Jevrejima, liberalizmu, komunizmu i nacizmu, objavqivane u{tampi @i~ke eparhije pred Drugi svetski rat, i odredi wihovu vrednosnuorijentaciju u vremenu nastanka.

KORENI: ANTISEMITSKI STAVOVI ÑBELIHî RUSKIH EMIGRANATAU [TAMPI @I^KE EPARHIJE

Pitawe odnosa vladike Nikolaja prema Jevrejima, tj. wegov antisemitizamili antijudaizam, jedna je od najkotroverznijih tema. Treba naglasiti da se naj-ve}im delom stavovi episkopa Nikolaja pred Drugi svetski rat nisu doticaliantisemitizm, i da predstavqaju sporedan tok wegovog stvarala{tva. Iako sumalobrojni, oni ipak postoje. Kada se raspravqa o ovom problemu, obi~no sekao citat uzima izvod iz Nikolajevog dela ÑRe~i srpskom narodu kroz tamni~-ki prozorî, u kome se ogleda negativan odnos ne samo prema Jevrejima, nego i li-beralnoj evropskoj tradiciji. Po svedo~ewu savremenika, vladika je ovo delonavodno napisao 1944. godine u nacisti~kom logoru Dahau u Nema~koj. ÑOni[Jevreji] su se pokazali gori protivnici Bo`ji negoli neznabo`ac Pilat, jersu u jarosti zlobe svoje izrekli onu stra{nu re~: Krv Wegova na nas i na{u de-cu! Tako je nevina krv postala bi~ koji ih goni kao stoku kroz vekove iz zemqeu zemqu, i kao ogaw koji sagoreva sva wihova slagali{ta spletki protiv Hri-sta. Jer tako ih u~i |avo, otac wihov; \avo ih je nau~io kako da ustanu protivSina Bo`jeg Isusa Hrista. \avo ih je u~io kroz sve vekove do sada kako da se bo-re protiv sinova Hristovih, protiv dece svetlosti, protiv sledbenika jevan-|eqa i `ivota ve~noga [Ö] [Evropa] ni{ta ne zna osim onoga {to joj @idovi

5 Kao primer suprotstavqenih

gledi{ta pogledati publikaci-

je: Jovan Byford, Potiskivawe

i poricawe antisemitizma: se-

}awe na vladiku Nikolaja Veli-

mirovi}a u savremenoj srpskoj

pravoslavnoj kulturi, Beograd,

2006; Vladimir Dimitrijevi},

Oklevetani svetac: vladika Ni-

kolaj i srbofobija, Gorwi Mi-

lanovac, 2007.

6 Andrej Mitrovi}, Raspravqa-

wa sa Klio: o istoriji, istorij-

skoj svesti i istoriografiji,

Sarajevo, 1991, str. 203, 205.

7 Andrej Mitrovi}, Propitiva-

we Klio: ogledi o teorijskom u

istoriografiji, Beograd, 1996,

str. 113, 126, 128.

pru`e kao znawe. Ona ni{ta ne veruje osim onog {to joj @idovi zapovede da ve-ruje. Ona ne ume ni{ta da ceni kao vrednost dok joj @idovi ne postave svoj kan-tar za meru vrednosti [Ö] Sva moderna gesla evropska sastavili su @idi, kojisu Hrista raspeli: i demokratiju, i {trajkove, i socijalizam, i ateizam, i to-leranciju svih vera, i pacifizam, i sveop{tu revoluciju, i kapitalizam, i ko-munizam. Sve su to izumi @idova, odnosno oca wihova |avola.î8

Ideolo{ka osnova ovakvog stava proistekla je iz otpora liberalizmu ikomunizmu, kao delu svetske Ñzavereî Jevreja u ciqu uni{tewa hri{}anske ci-vilizacije. Optu`be protiv Jevreja kao pokreta~a svetskog Ñzlaî imaju bogatutradiciju. Svi stereotipi se temeqe na jednom malom Ñzrnu istineî, koje sepreradom pretvara u apsolutnu Ñistinuî. Bez tog Ñracionalnog jezgraî stereo-tip ne bi bio uverqiv. Tokom dugog istorijskog trajawa negativno stereotip-no mi{qewe o Jevrejima bilo je sastavni deo hri{}anskih dru{tava. U tradi-cionalnom antisemitizmu (antijudaizmu), osim osuda temeqenih na osnovu ci-tata iz Biblije, {to je stvaralo versku netrpeqivost, postojao je i niz drugihstereotipa. Jevreji su optu`ivani kao prepredeni, gramzivi, grabe`qivi, lu-kavi, uporni, agresivni, veoma religiozni, materijalisti. Moderni evropskiantisemitizam uobli~io se na osnovu tradicionalne netrpeqivosti hri{}a-na prema Jevrejima, ali sa isticawem novih, rasisti~kih detaqa. Jevrejin seprikazuje kao oli~ewe Apsolutnog zla zbog svog porekla, tj. nepromenqivih ra-snih osobina. Tradicionalni hri{}anski antisemitizam (antijudaizam)imao je i ranije ovu komponentu, ali sa uvek mogu}im izlazom za Jevreje u pri-hvatawu hri{}anske vere. Moderni antisemitizam temeqio se na rasnoj pred-odre|enosti Jevreja, bez izuzetka, i mitu o ÑSvetskom Jevrejinuî, koji upravqasvim svetskim zbivawima iz udobne pozadine. Krajwi ciq ove teorije zavere jeuni{tewe hri{}anske civilizacije. Uz stereotipe o Jevrejinu kapitalisti,plutokrati, koji cedi krv svojim radnicima i celom narodu, koji mu je ukazaogostoprimstvo u svojoj zemqi, posle boq{evi~ke revolucije 1917. godine ra-{iren je i stereotip o Jevrejinu komunisti, koji terorom {iri svoju vlast ce-lim svetom.9 Uticaj Jevreja na Februarsku revoluciju 1917, i boq{evi~ki pre-vrat oktobra iste godine, do kraja je preuveli~avan. Jevrejima je pripisano iubistvo carske porodice, kao deo mra~nog ritualnog ~ina u borbi protiv hri-{}anstva. Iako su ~iwenice govorile druga~ije, ovaj stereotip je postao veomara{iren i popularan.10 Zbacivawe cara u Februarskoj revoluciji 1917. godinepokrenulo je veliku spiralu nasiqa. Mnoge ruske dru{tvene grupe u~estvovalesu svesno, ili nehotice, ~itavu deceniju u pripremawu ovih doga|aja.11

Antisemitizam u krugovima Srpske pravoslavne crkve, pa i vladike Ni-kolaja Velimirovi}a, u zna~ajnoj meri je imao svoje izvori{te u shvatawimaruskih izbeglica i Ruske zagrani~ne crkve u Jugoslaviji, kao i wihovom otpo-ru komunizmu i liberalizmu. Prvi antisemitski tekst objavqen u ÑPregleducrkve eparhije @i~keî jeste ~lanak biv{eg propovednika ruske carske armije,sve{tenika katihete Mihaila Spiridonovi}a Peleha, nastawenog u Prokupqu.On je u tri broja ÑPregledaî 1923. godine objavio rad pod nazivom ÑGolgotaRusijeî. Tekst je govorio o stawu u Rusiji pod vla{}u komunista, progonimapravoslavnih hri{}ana, ru{ewu crkava. Kao glavni krivci za takvo stawe op-tu`ivani su Jevreji, ~ije sinagoge navodno niko nije dirao. Isticana je i Ñ~i-wenicaî da su vo|e boq{evika gotovo u potpunosti Jevreji koji imaju Ñplanî zauni{tewe hri{}anstva. Parola proistekla iz Francuske revolucije Ñsloboda,bratstvo, jednakostî, ocewena je kao potpuna la`, neizvodqiva u praksi, a Je-vreji su optu`ivani kao inspiratori i vo|e masona, liberala i boq{evika.

99ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

8 Kriti~ari antisemitskih sta-vova vladike Nikolaja Velimi-rovi}a navode jo{ nekolikosli~nih istupa: ÑSli~ne, madauglavnom mawe grube, optu`bena ra~un Jevreja kao Hristoubi-ca i neprijateqa hri{}anstva,pojavquju se i u drugim wegovimdelima, kao {to su íNove besedepod goromí, íOhridski prologí,íIndijska pismaí, i alegori~napropoved íPri~a o vuku i jagwe-tuí, koja je 1928. godine, kada jeprvi put objavqena, izazvalao{tru reakciju beogradskog ra-bina, doktora Isaka Alkalaja(ÑVremeî, 15. januar, 1928, str.3). Antijevrejske pogrde su, u Ve-limirovi}evim delima, ugra|e-ne u wegov {iri antizapadwa~-ki i antimodernisti~ki po-gled. Velimirovi} smatra daiza modernizma i sekularnihevropskih vrednosti tog vreme-na, koje on anatemi{e, stoji sa-tanska zavera Jevreja ~iji je ciqda ína presto Hristov stave svogjevrejskog mesijuí [Ö] Delo íIn-dijska pismaí, za koje se tvrdi daga je Nikolaj napisao za vremeboravka u Qubostiwi izme|u ju-la 1941. i decembra 1942. godi-ne, sadr`i i alegori~nu pri~u ukojoj je Satana predstavqen uliku zle Jevrejke íRebeke Nataní,zavodnice i predvodnika komu-nisti~kog ustanka. Lik Jevrejkesimbolizuje ono {to Velimiro-vi} sagledava kao destruktivnu,nemoralnu, antireligijsku i re-volucionarnu stranu zapadnekulture i civilizacijeî (JovanByford, Potiskivawe i porica-

we antisemitizma: se}awe na

vladiku Nikolaja Velimirovi}a

u savremenoj srpskoj pravoslavnoj

kulturi, str. 30ñ31).

9 Milan Koqanin, ÑAntisemit-ski stereotipi i propaganda uSrbiji 1941ñ1942î, Istorija 20.

veka, 1/2003, Beograd, 2003, str.83ñ85.

10 Aleksandar Sol`ewicin, Dva

veka zajedno (1795ñ1995), IñII,Beograd, 2003, str. II/17ñ49,60ñ63.

11 Detaqnije o ovom problemu po-gledati u: Oleg Rudoqfovi~ Ajra-petov, Generali, liberali i predu-

zetnici: rad za front i za revo-

luciju (1907ñ1917), Beograd 2005.

100 Milo{ Timotijevi}

Revolucija u Rusiji nije obja{wavana socijalnim i politi~kim razlozima, ve}mistikom: ÑRevolucija u Rusiji jeste borba dveju kultura, dva sveta ñ Zapada iIstoka, ñ dva na~ela, dobra i zla, borba beloga Hrista sa crnim antihristom,duha sa materijomî. Peleh je iznosio stav da je uni{tewe Rusije do{lo sa Zapa-da, koga kontroli{u Jevreji: ÑU ovo doba qubavi i sveop{teg pra{tawa iz uveknama neprijateqski raspolo`enog Zapada, ñ Zapada lukavnog i trulog, Zapada,bez ~asti i savesti, bezbri`nog i divqeg, bez najmawe trunke dobra u du{i, do-{li su u Rusiju qudi, koji nikada nisu voleli Rusiju kao za{titnicu sloven-skih te`wi i ideala, i otpo~eli su svoj |avolski, pakleni rad na {tetu sloven-stva i wegove kulture, a na preveliku radost i ushi}ewe jevrejskog internaci-onalizma. To su Lewin, Trocki-Bron{tajn i ostali slu`iteqi zapadnog jevrej-skog kapitala, koji, u svojoj mr`wi prema svemu na ~emu le`i znak ve~nosti inematerijalnosti, poveli su ne`nog belog okriqenog uzvi{enom ma{tom ru-skog genija na Golgotu, obe}avaju}i svakom raspiwatequ raj na zemqi potpunozadovoqstvo i sre}u u zemaqskom `ivotuî. Izno{eni su veoma detaqni opisiuni{tewa crkvi, ismejavawa svetiwa, bacawe ikona i op{teg pada morala kodnaroda. Jevreji su u ovom tekstu optu`eni kao glavni inspiratori i organiza-tori uni{tavawa Rusije: ÑU isto vreme kada se hri{}anski hramovi oskrna-vquju u sovjetskoj Rusiji nije dirnuta nijedna jevrejska sinagoga, kada pravo-slavno sve{tenstvo gine mnogobrojno i svakodnevno (do sada je ubijeno vi{eod pet hiqada sve{tenika, 38 episkopa a sveti patrijarh sedi u tamnici ve} dvegodine), ne samo da nije ubijen, nego ~ak nije uhap{en ni jedan jedini jevrejskirabin. Za{to, zbog ~ega je ova stra{na boq{evi~ka tiranija samo prema na{ojpravoslavnoj crkvi i samo prema na{im svetiwama? Zato {to je pravoslavnacrkva nacionalna, i {to je najglavniji faktor koji je stvorio i odr`avao ve-liku Rusiju; zato {to je boq{evi~ka vlada potpuno jevrejska vlada, jer od tri-deset i nekoliko ,narodnih komesaraí, samo je jedan Rus, dva su Latina, jedan Ma-xar, ~etiri Nemca, a sve ostalo su Jevreji; zato {to su tvorci socijalizma(Karlo Marks, Babel, Engels, Libineht, Anzel ñi.t.d.) svi Jevreji, i jo{ 1897.godine u Ganu postavili su sebi za ciq uni{tewe Hri{}anstva u celome svetu,uni{tewe na{eg svetog krsta, koga oni nameravaju da zamene jevrejskom zvezdomípentagramomí.î Krajwi ciq ovakvih nastojawa, po tvr|ewu autora teksta, bilaje te`wa za uni{tewem nacionalnih dr`ava, vere u Boga i stvarawe Ñinterna-cionalnog paklaî, Ñcarstva nasiqaî, Ñcarstva Sataninogî. Za krvavu boq{e-vi~ku revoluciju, gra|anski rat, teror komunista, glad i bedu naroda, najvi{eje optu`ivan Zapad, a kao proro~ke citirane su re~i Dostojevskog: ÑZaboravqe-ne su bile re~i Dostojevskog: ,mi nemamo prijateqa, samo neprijateqe ima Ru-sijaí. Ovo se odnosilo na Zapad, staru smrdqivu jamu koja je opasno zarazila ceosvet svojom divqom, materijalnom kulturom i progresomî. U tekstu su odba~e-ni svi na~ini da se Rusija izbavi od komunista, osim snage Bo`je voqe i pra-voslavne vere prostih seqaka ñ mu`ika.12

Stavovi ruskih monarhista, najbrojnije politi~ke grupe u izbegli~kim ko-lonijama na Balkanu, svodili su se na ograni~eni krug ideja. Osnovna parola bi-la je: ÑZa Veru, Cara i Otaxbinuî, potekla jo{ iz vremena Carstva, iza koje su seokupqali kako vojnici, tako i civili monarhisti~kih uverewa. Antisemitizamje me|u desni~arima, kao i antimasonstvo, svoje utemeqewe nalazio u revoluci-onarnim prevratima 1917. godine. I dok su za Februarsku revoluciju optu`iva-ni masoni, oktobarski dr`avni udar je u potpunosti pripisivan Ñjevrejskojzaveriî. Antimasonske stavove iskazivao je i vrh Ruske pravoslavne zagrani~necrkve, u poznatoj poslanici mitropolita Antonija iz 1932. godine, izdatoj u

12 Mihail Spiridonovi} Peleh,ÑGolgota Rusijeî, Pregled crkve

eparhije @i~ke (u daqem tekstusamo PCE@), br. 5ñ6, ^a~ak,majñjun 1923, str. 71ñ73; br. 7ñ8,^a~ak, jul-avgust 1923, str.103ñ107; br. 9ñ10, ^a~ak, sep-tembarñoktobar 1923, str.122ñ127.

Sremskim Karlovcima. Kada su po~ele da sti`u prve vesti o progonima Jevreja uNema~koj, i desni~ari u ruskoj emigraciji zauzeli su oprezniji stav. Na tu poja-vu reagovao je i ÑBeli kongresî 1938. godine. Wihova rezolucija ÑO jevrejskom pi-tawuî pokazuje dve stvari. Iako nisu u potpunosti odustajali od optu`ivawa Je-vreja za boq{evi~ki udar, ipak su se zalagali za uravnote`eniji pristup tom pi-tawu: ÑStrasno u~e{}e Jevreja u ruskoj revoluciji ne podle`e sumwi i niko ga neosporava [Ö] Ipak, neopravedno bi bilo pripisivati ruskim Jevrejima takavodnos prema boq{evizmu. Mno{tvo Jevreja je izgubilo u revoluciji svoju imo-vinu. ^itav niz Jevreja i polu Jevreja se borio protiv komunisti~ke revolucijei herojski je i{ao u smrt. Jevreji u Rusiji dele se na partijske kadrove, ugwetava-~e i na podjarmqeni proletarijat. Sinagoge se zatvaraju, rabini se {aqu u pro-gonstvo [Ö] Zbog toga moramo priznati da se antisemiti ne brinu o istini, ve}vode demago{ku agitaciju [Ö] Antisemiti ne te`e osloba|awu ruskog naroda odjevrejstva, ve} pokoravawu masa koje veruju u wihovu propagandu. Zbog toga anti-semitizam donosi, ne slobodu, ve} novo ropstvo. Borba sa revolucionarnim je-vrejstvom je neophodna, wegovo ugwetavawe Rusije je pogubno i neizdr`ivo. No tougwetavawe koje su organizovali komunisti svih nacija i rasa, ne daje nam ni naj-maweg osnova da po`elimo da ga zamenimo novim ugwetavawem ñ ugwetavawemruskih avanturista ñ antisemita, koji `ele da zamene komuniste na vlasti, iugwetavawem okupacionih sila, koje `ele da ruski izmu~eni narod uvuku, kao uKini, u beskona~ni gra|anski rat finansiran iz inostranstva.î13

Antisemitski tekstovi bili retki u crkvenoj {tampi @i~ke eparhijedvadesetih godina. Glavna tema bio je komunizam i stradawe pravoslavnog na-roda u Rusiji. Retki su brojevi ÑPregledaî, kasnije ÑBlagovesnikaî, koji nemajuosvrt na teror boq{evika, ali bez {irewa ideje o Jevrejima kao glavnimÑkrivcimaî za takvo stawe. Posle ~lanka ÑGolgota Rusijeî iz 1923, novi antise-mitski tekst objavqen je 1926. godine. Preneti su stavovi ameri~kog industri-jalca i antisemite Henrija Forda, kao i izvodi iz ~uvenog pamfletaÑProtokoli sionskih mudracaî. Glavne poluge Ñsvetske mo}iî Jevreja, po mi-{qewu Forda, bili su finansijski kapital, berze, {tampa, engleska flota,slobodna trgovina. Kao primer takvog uticaja navo|ena je ku}a ÑRot{ildî iweno berzansko Ñme{etaraweî jo{ od vremena Napoleona. Op{irno su citira-ni stavovi iz ÑProtokolaî u kojima je celokupan uspon liberalizma ozna~enkao deo svetske zavere Jevreja za potpunom vla{}u nad ~ove~anstvom. Kao sa-stavni deo zavere Jevreja ozna~eni su demokratija, politi~ke partije, moda, te-lesna u`ivawa, ru{ewe autoriteta porodice i crkve, filozofija Darvina,Ni~ea, Marksa, Ñlo{aî literatura, sloboda {tampe, razvoj prirodnih naukakoje na matemati~kim principima obja{wavaju materijalni svet. RaseqenostJevreja po svetu ozna~avana je kao wihova velika prednost, jer su unutar svoje za-jednice bili jedinstveni i povezani. Isticani su primeri izop{tavawa iz je-vrejske zajednice onih koji bi pre{li u hri{}anstvo, sa detaqnim opisimamra~nih obreda, i napomiwawem da druge narode Jevreji nazivaju pogrdnim na-zivima: ÑJevreja sad ima oko 14.000.000, na celoj kugli zemaqskoj. Oni su veli-ki ve{taci u tajnim znaciia. Boq{evi~ki znak jeste petokraka zvezda svakikrak ima svoj ciq: berzu, {tampu, parlamenat, proletarijat, PalestinuÖî.14

Natpisi o ÑProtokolimaî pojavili su se 1926. godine i u {tampi Bogomo-qa~kog pokreta koji su vodili Dionisije Milivojevi} i Nikolaj Velimiro-vi}. Po~etkom 1926. godine preno{eni su stavovi o jevrejskoj Ñzaveriî i mogu-}em dolasku antihrista. Kritikovani su socijalizam i liberalizam kao deoplana za uni{tewe hri{}anstva, a sve pod rukovodstvom Jevreja. Jeromonah Di-

101ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

13 Miroslav Jovanovi}, Ruska

emigracija na Balkanu 1920ñ1940,

Beograd, 2006, str. 64, 68-70.

14 Anonim, ÑJevrejstvoî, PCE@,br. 5, ̂ a~ak, maj 1926, str. 114ñ121.

102 Milo{ Timotijevi}

onisije je u jesen 1926. godine zavapio: ÑAli, avaj, vreme jasno govori da je svetzavoleo antihrista (satanu) vi{e nego Hrista. A kraj plana jevrejskih proto-kola jeste ~ovek-protivnik Hristu (bezakonik) koji }e izi}i iz jevrejskog na-roda kao gospodar celoga ~ove~anstva, sa jednom jedinom `eqom smrt Hri-{}anstvu. To je antihrist o kome govore svi svetiteqi Hri{}anski, a u pr-vom redu sam Gospod i apostoli Wegovi. Jedno novo i skoro osnovano dru-{tvo svetsko, koje je u svoje ruke uzelo da re{ava krupna pitawa jeste budu}inosilac budu}eg antihrista.î Kao navodi Dragan Suboti}, ove rasprave ima-le su velikog odjeka u narodu.15

Teorija zavere u kojoj su Jevreji oli~ewe Ñsvetskog zlaî temeqila se na fal-sifikatu, prera|enom delu Morsa @ilija, ÑDijalog Makijavelija i Monteskjeau pakluî, prezentovanom kroz publikaciju ÑProtokoli sionskih mudracaî, {toje dvadesetih godina imalo {iroku publiku u celom svetu, ukqu~uju}i i zna~aj-ne dr`avnike kakav je bio Vinston ^er~il.16

ANTISEMITIZAM I ANTIKOMUNIZAM

Tekstovi sa antisemitskom porukom episkopa Nikolaja objavqivani u cr-kvenoj {tampi @i~ke eparhije nisu brojni, ali ipak postoje. Gotovo po pravi-lu ti ~lanci su istovremno okrenuti i protiv komunizma, ponekad i protivliberalizma. Prvi tekst vladike Nikolaja koji je od dela javnosti shva}en kaoantisemitska poruka {tampan je 1928. godine. U pitawu je bila alegorijskapri~a o vuku i jagwetu, objavqena u beogradskom ÑVremenuî (br. 2173, 7ñ9. janu-ar 1928), a preneta u `i~kom ÑPregleduî iste godine. Episkop Nikolaj vodio jepolemiku sa Vrhovnim rabinom u Jugoslaviji, Isakom Alkalajem, pri ~emu jegovorio o Isusu Hristosu kao jagwetu bo`jem, koga su gonili i ubili qudi vu-kovi: Pilat, Irod, Kajafa i jevrejski sve{tenici (ÑVukovi su bili i glavariJevrejski u Jerusalimu, svetovni i duhovni, i kao takvi tra`ili su po{to potosmrt Jaweta Bo`jeg. No oni su bili vukovi ne samo zbog svoje li~ne razvra}e-nosti nego i zbog svog uskog i bogobornog nacionalizmaî), sa osvrtom na savre-meno doba kome preti ratna katastrofa od qudi sli~nog psiholo{kog profi-la.17 Objavqivawe ovog govora podstaklo je Vrhovnog rabina u Kraqevini SHSIsaka Alkalaja da se suprotstavi episkopu Nikolaju (rabinov odgovor {tam-pan je u ÑVremenuî od 15. januara 1928. godine), smatraju}i da je vladika sve Je-vreje izjedna~io sa Kajafom. Nikolaj je to odlu~no odbacivao, izjavquju}i danikada nije poistovetio sve Jevreje sa ubicama Hristovim.18

Vladika Nikolaj Velimirovi} je 1934. godine ponovo do{ao na mesto epi-skopa `i~kog. Wegov prvi istup protiv politi~kog i verskog delovawa Jevre-ja zabele`en je na Skup{tini sve{tenstva eparhije @i~ke 16. jula 1936. godineu manastiru @i~i, kada je predlo`io osnivawe Ñevan|elske akcijeî u svojojeparhiji uperene pre svega protiv {irewa klerikalizma rimokatoli~ke crkveu Kraqevini Jugoslaviji: Ñ[Ö] W. Preosve{tenstvo g. Episkop ustaje i ka`e:íDo{ao sam za episkopa slavne eparhije `i~ke ne toliko po svojoj voqi nego povoqi i potrebi sv. crkveí. Zatim govori o velikoj opasnosti po na{ spoqni iunutra{wi `ivot. Prvo zlo je klerikalizam koji je najve}e zlo ne samo na{egnego i celog evropskog naroda. Drugo zlo jeste prokleti jevrejski judaizam, jerJevreji lukavo i mudro kao zmija rade na uni{tewu vere ñ vere u pravoga Boga.Tre}e zlo je poganstvo, koje je vekovima radilo na uni{tewu sv. crkve i navodikao primer Boq{evi~ku Rusijuî. Na ovu skup{tinu do{li su predsednik Vla-

15 Dragan Suboti}, Episkop Ni-

kolaj i pravoslavni bogomoqa~ki

pokret: Pravoslavna narodna

hri{}anska zajednica u Kraqe-

vini Jugoslaviji 1920ñ1941, Beo-grad, 1996, str. 62ñ65.

16 Pregled istorijata teorije za-vere i objavqivawa ÑProto-kolaî, kao i uticaja zavereni~-kog na~ina razmi{qawa u sa-vremenoj Srbiji pogledati u pu-blikacijama: Moris @oli, Di-

jalog u paklu izme|u Makijaveli-

ja i Monteskjea, ^a~ak, 1997;Norman Kon, Poziv na genocid:

mit o svetskoj zaveri Jevreja i

Protokoli sionskih mudraca,Novi Sad, 1996; Jovan Byford,Teorija zavere: Srbija protiv

Ñnovog svetskog poretkaî, Beo-grad, 2006.

17 ÑU to vreme kad je Jagwe Bo`jehodilo po zemqi simbol rimskecarevine bio je vuk. Vu~ica jezadojila osniva~e Rima, Romulai Rema: zadojila ih ne samo svo-jim mlekom nego i vu~jom }udi.Vu~je }udi, istina, bio je carIrod, koji je poklao decu vitle-jemsku, kao vuk jagawce, da bi ta-ko zaklao i Jagwe Bo`je. NoIrod je bio vuk po li~noj raz-vra}enosti i krvo`ednostisvojoj. Uzgred re~eno: Irod jebio hamit po rasi (idumejac).Vukovi su bili i glavari Jevrej-ski u Jerusalimu, svetovni i du-hovni, i kao takvi tra`ili supo{to poto smrt Jaweta Bo`jeg.No oni su bili vukovi ne samozbog svoje li~ne razvra}enostinego i zbog svog uskog i bogo-bornog nacionalizma. U gowe-wu Hrista jevrejski glavaripredstavqali su semitsku rasu.Pilat je pak bio vuk po tradi-ciji carstva rimskog, po siste-mu i vaspitawu; po du`nosti ta-ko re}i. Pilat je pripadao belojili jefetitskoj rasi. I tako,kad se Jagwe Bo`je pojavilo usvetu, da spase svet, predstavni-ci tri glavne rase qudske usta-li su na W kao vuci na jagwe. Ito: Irod u ime svojih li~nih se-bi~nih ra~una, Jevreji u ime ra-~una svoje nacije, a Pilat u imera~una svoje dr`ave. Egoizam,{ovinizam, imperalizam, re}i}ete. Mo`e se i tako re}i, kadase sve to troje u ovom slu~ajuuzme u najgorem i najnesvesnijem

de Kraqevine Jugoslavije Milan Stojadinovi} i ministar vojske i mornariceMari}, a episkop Nikolaj ih je sve~ano do~ekao.19 Samo nekoliko meseci ka-snije episkop i predsednik Vlade postali su quti protivnici spore}i seoko konkordata.20

Ovakav episkopov stav prema Jevrejima pojedini sve{tenici su shvatilikao otvoreni poziv za {irewe antisemitizma u svojim sredinama, pa i onimagde nikada nije bilo Jevreja, kao {to je Ma~kat. Jedino Ñzloî koje su videli bi-lo je jevrejstvo, kao rodona~elnik op{teg Ñzlaî. Klerikalizam katolika i paga-nizam komunista nisu pomiwali, iako je to bio sastavni deo poruke vladikeNikolaja: ÑRe~i Preosve}enog Episkopa @i~kog g. dr. Nikolaja, izgovorene naskup{tini sve{tenstva eparhije `i~ke, zaista su signal velikog krmano{a,koji poznaje put broda svoga, zna za skrivene podvodne stene i sprudove, za opa-sne uske kanale, kojima se bez opasnosti ne mo`e pro}i. Poznaje posadu na bro-du svome i wihovo oru`je i strahuje da brod ne potone. Tri stra{ne aveti, kaou apokalipsi, tri zveri satanski raspolo`ene, tri ~udovi{ta, digla su glaveotvorila ~equsti da progutaju ne samo brod Crkve Hristove, nego da na trpezizemqe Bo`je objave pir antihrista, ñ vladavinu narodnih muka i {krguta zuba[Ö] Sva tri ova svetska zla predstavqaju jedinstvo u za~etku, ali se prostiru utri, pri povr{nom gledawu, suprotna pravca. U tome i le`i obmana sveta. Na-protiv, su{tina je wihova, troglava hidra, koja u razli~itim vidovima sejeisti otrov. Prvo i osnovno zlo, koje ku`i svet, ili prva glava hidre jeste: Ma-sonerija. Predstavnci masonerije u svetu ñ weni ideolozi ñ jesu Jevreji. Rastu-reni po svetu proklestvom Bo`ijim ñ proka`eni srebroqupci ñ sluge satani-ne, izmislili su zamku i obukli je u najlep{e ruho forme, da bi s tim lepimruhom, kao na lepak muvu, uhvatili ostali svet, koji mrze paklenom mr`wom ipreziru kao skota. A krajwi i jedini ciq ovoga dru{tva je: sru{iti Hri{}an-stvo i wegovu kulturu. Wihovi hramovi ñ lo`e ñ nisu ni{ta drugo nego jevrej-ske crkve. Glavno i jedino sredstvo, kojim vlada ovo dru{tvo u svetu jeste no-vac. I blagodare}i wemu, masoni u svetu dr`e u svojim rukama svetsku {tampu,koja im slu`i za postignu}e svojih paklenih ciqevaî. Kao primer borbe pro-tiv ovog Ñzlaî, navodi se tada{wa Nema~ka pod vla{}u Hitlera, gde su sve ma-sonske lo`e zatvorene, slu`e}i za podsmeh dece koja ih obilaze svakog mesecaÑradi zabaveî, sa konstatacijom ÑNemci su ovu glavu hidre odrubiliî: ÑDrugotako isto veliko zlo u svetu predstavqa kapitalizam. Oci materijalizma opetsu Jevreji ñ Po najnovijoj statistici dve tre}ine svetskog kapitala dr`e Jevre-ji. Kapitalizam, u obliku u kakvom se danas javqa, ni{ta mawe nije opasan posvet od masonerije. Na jednoj strani neznatna mawina qudi, blagodare}i siste-mu vladavine u svetu, koji im ide na ruku, prigrabila je ogromna bogatstva, dokna drugoj strani ogromna ve}ina sveta nema osnovne potrebe za li~nu egzisten-ciju. Mesto, da kapitalizam slu`i ~oveku, ~ovek je postao sluga kapitalizma. Ipolo`aji i zvawa i karijere, ne sti~u se radom ñ po`rtvovanim radom ñ negopomo}u novca. Qudi su, usled pohlepnosti za bogatstvom postali gori od `i-votiwe. Na sve strane, svet je zahvatila zlatna groznica, koja mu je potpuno po-mra~ila vidik. Trijumf zlo~ina. Usled sve ve}eg gomilawa kapitala na jednojstrani, i boga}ewa pojedinaca, na drugoj strani, kod radni~kog sveta, usled ne-ma{tine stvorila se mr`wa prema kapitalistima, koja je uzela razmere pravograta. Suprotnosti su tolike, da me|u wima nema mira niti se mo`e zakqu~itida }e ga biti, dok ovakvi odnosi vladaju. Ta borba izme|u radnika i kapitali-sta, stvorila je sistem, poznat pod imenom: komunizma. Ovo je tre}a glava hi-dre. Ideologiju komunizma stvorio je Karlo Marks, za ~udo opet Jevrejin. O to-

103ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

obliku. U smrti Hristovj Irodje gledao svoje dobro: jevrejskestare{ine dobro svoje nacije, aPilat dobro rimske dr`ave.[ta se dogodilo sa ovim vuko-vima, a {ta sa jagwetom izohridske pri~e. Vukovi su, naime jedan po jedan propadali uprovalu, najpre Irod, po tom Je-vreji, najzad rimsko carstvo. Ajagwe Bo`je je pobedilo, pro-{lo kroz smrt, i ostalo `ivodo dana{weg dana, slavno i po-bedonosno u oba carstva, na ze-mqi i na nebu, kao {to Ga je vi-doviti apostol i jevan|elistvideo [Ö] Sada kada se tolikogovori o miru i dobroj voqime|u qudima, mi ne mo`emo a dane pogledamo na glavni ~in dra-me qudske, koji se odigrao u Pa-lestini pre 19 stole}a, ~in kojije ostao tipi~an za sva vremenabudu}a. ^ove~anstvo ima da iza-bere ili duh vukova, koji su go-nili jagwe Bo`je, ili duh togasa moga Jagweta. Izabere li ~o-ve~anstvo vu~ji duh Iroda, Kaja-fe i Pilata izabralo je ve~itirat; izabere li pak duh jagwetaBo`ijeg, izabralo je ve~itimir. Pred nama su dva simbola,koja su re~itija od svake re~i:rimski simbol vuka i hri{}an-ski simbol jagweta. Jedno ilidrugoî (Episkop Nikolaj, ÑPri-~a o vuku i jagwetu (odlomak izjednog predavawa Episkopa Ni-kolaja u Americi ove jeseni)î,PCE@, br. 1, ^a~ak, januar 1928,str. 6ñ9).

18 Jovan Byford, Potiskivawe i

poricawe antisemitizma: se}a-

we na vladiku Nikolaja Velimi-

rovi}a u savremenoj srpskoj pra-

voslavnoj kulturi, str. 31; Epi-skop Nikolaj, ÑOdgovor Vrhov-nom Rabinuî, Dveri srpske, god.VIII, br. 32, 4/2006, Beograd,2006, str. 21ñ23.

19 ÑPoziva svo sve{tenstvo daudru`eno i sa puno qubavi i ve-re ustanu protiv ovih zlih ne-prijateqa sv. crkve, koji se smi-{qeno trude da crkvu uni{te idu{i ~ovekovoj na{kode. Navo-di da je najte`e biti episkop isve{tenik u Srbiji. Predla`eda se energi~no i sistematskimora raditi na duhovnom i mo-ralnom usavr{avawu naroda`i~ke eparhije, a da bi se u tome

104 Milo{ Timotijevi}

me, kako Jevreji gledaju na socijalizam i komunizam, da navedem re~i ruskogspisateqa F. M. Dostojevskog, íJevrejin i banka vladaju sada svima i sva~im:Evropom, prosvetom, celom civilizacijom i socijalizmom. Naro~ito socija-lizmom, jer }e wime i{~upati iz korena Hri{}anstvo i razoriti Hri{}anskukulturuí. I kad ni{ta vi{e ne ostane do anarhija, tada }e na vrhuncu jo{ stoja-ti Jevrejin ñ jer dok on propoveda socijalizam, on kao Jevrejin, sa svojim saple-menicima, ostaje ipak izvan wega. Kao {to vidimo: Jevreji predstavnici maso-nerije, Jevreji predstavnici kapitalizma i Jevreji predstavnici proleterskerevolucije. A ovo su, ne radi sebe, nego radi ostalog sveta, koji treba ve~ito da`ivi u samoubila~koj borbi. Moramo da znamo, da su samo Jevreji do ovih danapotpuno sa~uvali ~istotu vere svojih otaca i da svoju veru i obrede ispuwavajudoslovno. Kako radi Jevrejin mason, tako Jevrejin kapitalista i Jevrejin boq-{evik. Me|u wima nema razlike u gledawu na svet, oni su samo Jevreji u su{ti-ni i ni{ta vi{e. Jevreji su predstavnici bezbo{tva ñ za ostali svet ñ dok susami duboko pobo`ni. Jevreji su predstavnici i propovednici protiv privat-ne svojine, za ostali svet ñ dok svoje kase i kufere nabijaju novcem. Oni su zaostali svet internacionaliste, a svoje saplemenike jedino poma`u. Tako se i je-dino razumeju wihovi paradoksi. Dakle neprijateq je lukav kao zmija i javqa seu nekoliko oblika. Zato je i opasan. I zato je bojazan potpuno opravdana. Sig-nal za spasavawe broda Crkve Hristove morao je do}i. Ali jo{ ne{to. Ukolikoje neprijateq opasniji utoliko mora da je odbrana efikasnija. Da li }e svi, ko-jima je upu}en ~uti signal, koji upu}uje krmano{ sa broda Crkve Hristove? I dali }e na vreme sti}i? Od toga }e zavisiti pobeda ili propast.î21

Lokalna crkvena {tampa objavqivala je i druga~ija vi|ewa ovog problema.Liberalnija struja me|u sve{tenicima suprotstavila se komunizmu i fa{izmu,podr`avala demokratiju, i imala rezervisan stav prema Ñsvetskoj zaveriî Jevreja:ÑDve krajnosti. Jedna na levo druga na desno. Ludost od nacionalizma i internaci-onalizma. Filozofija Ni~eova i Marksova. Nad~ovek i pod~ovek. Svet, dana{we~ove~anstvo, stoji razapeto izme|u ove dve krajnosti. Zava|eno u porodici, dru-{tvu, dr`avi i svetu. Ideolo{ki zaslepqeno, misle}i da je nepogre{ivo u svomepokretu, ~ove~anstvo, na jednoj i na drugoj strani spremno je sve da `rtvuje, pa i`ivote [Ö] Hri{}anstvo stoji izme|u ova dva tabora kao tiho uto~i{te nezasle-pqenih i nezaludelih. Stoji kao oprobana la|a koja je izdr`ala u`asne bure pa iovu u kojoj se nalazi i koja joj predstoji.î Odbrana hri{}anskih na~ela nije zna~i-la osudu Jevreja, priznavawe postojawa wihove Ñsvetske zavereî i odgovornosti zapojavu komunizma: ÑJedni ka`u da je komunizam u stvari imperijalisti~ki pokretjevrejski ~iji je izvor u talmudu i rabinskim spisima. Istina je da su mrzeli ru-ski carizam, a i najlak{e se prilago|avaju novim stvarima pa je, sigurno, iz togapoteklo ovo uverewe i ube|ewe. Fa{izam, ka`u, da poti~e, iz imperijalisti~kihprohteva fanatizovanog nacionalizma, koji vodi svetskoj klanici. Ima istine.Nemogu}e je u jednom ~lanku izlo`iti zamr{ene politi~ke sisteme kao {to su ovadva. Potrebno je naglasiti da su i komunizam i fa{izam diktatura samo na raznena~ine stvorene. Jedna je do{la i ide odozdo druga odozgo. Dva na~ina, dva puta, ko-ja vode u sli~ne }orsokake. Ne postoji sloboda misli, rada i upravqawa ni kod jed-nih ni kod drugih. Oba pokreta mehaniziraju qude stvaraju}i ih slepim robovima.Dolaze na vlast ne~uvenim demagogijama. Svojim dobro pla}enim i dobro naoru`a-nim xelatima dr`e prevareno robqe u stra{nom stawu [Ö] Za{to su do{la ova dvapokreta? Za{to su qudi isterali Hrista i Wegovu spasonosnu nauku iz sebe, poro-dice i dru{tva. Kriza hri{}anstva dovela je ove nakaradne sisteme. Opala vera,naru`eni moral, i nehri{}ansko gledawe na `ivot i svet stvorilo ih je.î22

uspelo onako kako du{e na{e`ele moramo u `i~koj eparhijiosnovati evan|elsku akciju.Moramo prihvatiti i bogomoq-stvo i sokolstao, jer su bogo-moqstvo i sokolstvo dr`avo-tvorni. @i~ka evan|elska ak-cija mora mi{qu, slovom i de-lom sva dru{tva, koja postojestaviti pod svoj uticaj. Sve-{tenstvo odu{evqeno pozdra-vqa svog Episkopa i radosnoprima predlog ñ Wegov ñ osni-vawe @i~ke jevan|elske akcijei obe}ava da }e sve svoje mo}iprilo`iti ovom svetom poslu ideluî (Anonim, ÑZapisnik XVIIredovne skup{tine sve{tenstvaeparhije `i~ke odr`ane na dan16/3 jula u manastiru @i~iî,PCE@, br. 11, Kraqevo, novem-bar 1936, str. 23).

20 Najve}i broj aktivnosti epi-skopa Nikolaja bio je usmerenprotiv klerikalizma rimoka-tolika. Nadbiskup Stepinac1936. godine u Kraqevini Jugo-slaviji osnovao je Katoli~kuakciju, klerikalnu organizaci-ju profa{isti~kog karaktera,koja se ubrzo vezala za usta{kipokret, sa ciqem da potpunokontroli{e sve hrvatske naci-onalne organizacije (MiloradEkme~i}, Dijalog pro{losti i

sada{wosti: zbornik radova, Be-ograd, 2002, str. 392ñ394).

21 Mil. K. Pa{i}, ÑS. O. S.î,

PCE@, br. 11, ^a~ak, novembar1936, str. 3ñ6.

22 Anonim, ÑHri{}anstvo izme-|u komunizma i fa{izmaî,PCE@, br. 1, ^a~ak, januar 1937,str. 13ñ17.

Objavqivawe ovog teksta nije zna~ilo da su antisemitski raspolo`enikrugovi u @i~koj eparhiji prestali sa svojom delatno{}u. U prole}e 1938. go-dine objavqena je vest o {tampawu ÑProtiv-jevrejskog bukvaraî u Nema~koj, uizdawu Hitlerovog propagandiste Juliusa [trajhera. Bez kriti~kog osvrtapreneti su nacisti~ki stavovi kako su svi Jevreji r|avi qudi po svom poreklu;Jevreji su upore|ivani sa otrovnom pe~urkom koja mo`e uni{titi celu poro-dicu; napomiwano je da se u mislima o Jevrejima uvek mora podsetiti na stra-dawe Hristosa na Golgoti: ÑNe zaboravi da su Jevreji deca satane i ubice ~ove-~anstva. Ko god je ubica on zaslu`uje da bude ubijen.î Tekst je prenet bez komen-tara, ali je namera prire|iva~a bila o~ita.23

Stav vladike Nikolaja prema Ñtri internacionaleî: Katoli~koj crkvi, ka-pitalizmu i komunizmu, nije se promenio ni 1938. godine: ÑCrkva na{a je odu-vek `elela mir i molila Boga za mir. Bojala se je svega onoga {to nosi nemir iru{i mir. Internacionale su ru{ioci doma}eg mira i zato se je Crkva bori-la i bori protivu wih. Izjedna~iti sve nije pravedno. Nije pravo da bude jed-nako zlo i dobro, jednak sposoban i nesposoban, po{ten i nepo{ten [Ö] Na{acrkva je u posledwe vreme videla i vidi tri internacionale tri bolesti, trirane na telu na{eg naroda. Udari{e ove tri zaraze na na{ narod, ho}e da mu te-lo razore i umrtve. Mnogi, koji su pozvani da motre na telo na{eg naroda, vi-de samo jednu ranu. Vide samo jednu internacionalu, koja preti na{oj Crkvi ina{oj Dr`avi. No Crkva vidi tri internacionale: crvenu, `utu i crnu inter-nacionalu. Oni misle da je samo crvena internacionala opasna, a ove druge iline vide il, ne znadu, pa i ne misle o wima. Istina: crvena ho}e zlo. Ona je glu-pa: ho}e da nas u~ini jednolikim, da nas u~ini lutkama. Crkva vidi jo{ i cr-nu internacionalu, koja ho}e da sve Crkve nacionalne uni{ti i da u~ini in-ternacionalnu Crkvu. Ima jo{ jedna internacionala, `uta, a da nije we ne bibilo ni crvene. @uta iternacionala jeste internacionalni kapital, karteli-kapitalizam. Kapitalizam je zlo, koje goji crvenu internacionalu [Ö] Morami ho}u da ka`em: onima koji su pozvani da motre na organizam naroda na{eg: oslepci, o bednici, zar ne vidite tri rane tri bolesti ve} ste sve snage srediliu borbi protiv crvene, a ove dve: `utu i crnu podr`avate, a one nas ho}e da uni-{te. Mi koji imamo qubavi prema na{em narodu, mi strahujemo od sve tri in-ternacionale i od crvene, i od `ute i od crne. Opasan je crveni vetar, no opa-san je i crni pri{t, no opasna je i `uta groznica. Od `ute groznice boluju uAfrici i umiru ~itavi predeli. Mnogi ne razumeju na{ stav, zato {to oni nevide ove dve internacionale, koje nam prete. ^ude se i gweve na na{u @i~kueparhiju i na mene `i~kog Episkopa, a mi, bra}o moja, vidimo tako jasno ono{to govorimo i {to tvrdimo.î24

Politi~ki stavovi vladike Nikolaja proisticali su iz teolo{kih nor-mi. Episkop je napomiwao da hri{}anstvo bez svojih dogmi nema mogu}nostiza postojawe, podse}aju}i na ~iwenicu da hri{}ani na umu uvek imaju misao daje s wima Bog, {to je uslov sre}e svakog pojedinca, ali i poruka neznabo{cima:ÑS nama je Bog, razumite neznabo{ci i pokorite se, jer je s nama Bogî. U javnimnastupima pred Drugi svetski rat vladika Nikolaj je redovno isticao ogromneizdatke za ratnu tehniku, suprotnosti velikih sila i mogu}nost sveop{teg kr-vavog sukoba qudi. Kao suprotnost takvom stawu episkop je podse}ao vernikena Bo`ju qubav, qudsku nadu i veru u dobro i pravednost. Nova godina, koja jepo~iwala na praznik obrezawa Isusa Hrista, simbolom duhovnog o~i{}ewa~oveka, trebalo je da preobrazi qude od zabluda iz proteklih leta: ÑSami znate{ta nas je bolo u 1938. godini; sami znate {ta bi trebalo obrezati ili odse}i

105ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

23 Anonim, ÑNema~ki protiv-je-vrejski buvarî, PCE@, br. 5, ^a-~ak, maj 1938, str. 25ñ26.

24 Anonim, ÑOsve}ewe doma za iz-nemogle starce i starice i de~jeghranili{ta u Kraqevuî, PCE@,br. 11ñ12, Kraqevo, novem-barñdecembar 1938, str. 34ñ35.

106 Milo{ Timotijevi}

sa qudi, da bi im 1939. godina bila sre}na. Obo`avawe sebe, li~na sujeta, la-komstvo, sebi~nost, bolesni nacionalizam ({ovinizam), bolesni kosmopoli-tizam (internacionalizam), jurwava za brzim uspehom, {to se na kraju pokazu-je kao poraz, hvatawe lake dobiti {to se na kraju javqa kao {teta, la` i zlo~inkao politi~ko i li~no sredstvo ñ korov, korov, korov; trwe, trwe, trwe.î Spa-sewe od qudske ludosti i stvarawe li~ne sre}e mogu}i su samo kroz Bo`ju mi-lost, koja je neizmerna i svemogu}a: ÑNeka nas ne upla{e brda od ~elika, nioblaci od dima, niti basnoslovni ratni buxeti. Savladateq smrti mo`e jed-nim potezom sve to savladati i na dobro okrenuti.î25

Antisemitski stavovi aktuelizirani su u {tampi @i~ke eparhije 1939.godine zbog mogu}nosti da Kraqevina Jugoslavija prizna SSSR i uspostavidiplomatske odnose. Isticano je da Rusija nije isto {to i Sovjetski Savez podvla{}u komunista, odnosno Jevreja: ÑJer, ma kako tragi~no bilo priznawe, mo-ramo jednom biti na~isto da nema Rusije. Istina, postoji ruski narod, posto-ji i teritorija na kojoj on `ivi, ali tu teritoriju dr`i danas jedna vlast ko-ja sa Rusijom, ruskim narodom, wegovim duhom, wegovim ciqevima nema sigur-no nikakve veze. Naprotiv, postoji vlast, koja je do{la zato da uni{ti ruskiduh, da narodu ruskom nametne duh jevrejski, duh tu|inski, da sru{i vekovnete`we i ciqeve ruskog naroda i da na mesto wih istakne misao i ciqeve jednezavere ~iji je krajwi ciq ñ jevrejsko gospodarstvo nad svetom [..] mi smo tvr-dili i utvrdili da je u borbi sa velikim ruskim, slovenskim duhom, mali sit-ni jevrejski duh morao pretrpeti poraz. Stotine primera, hiqade dokaza dava-li smo o toj sjajnoj pobedi, u onoj ogromnoj borbi {to traje ve} dvadeset godi-na. Tvrdili smo da dan kada }e Rusija ponovo zasjati svojim sjajem nije daleko.Da je taj dan sve bli`i, u to nas uveravaju sve surovije mere {to ih boq{evi~-ki re`im mora da preduzima da bi zaustavio pobedosnosni hod velike ruske islovenske revolucije. Pa ipak, i pored toga {to [je] narod i dan dawi ostao ve-ran svom ruskom i slovenskom poreklu, svom ruskom i slovenskom duhu, svojimnarodnim predawima i tradiciji, svojoj pravoslavnoj veri, svom hri{}an-skom moralu ñ ipak nema Rusije, nema na{e slovenske Rusije [Ö] Nema Rusije.I ba{ zato {to we nema, zato je i nebo Evrope, i na{e nebo tako zamra~enotu~nim i tmastim oblacima.î26

Ube|ewe da je obnova nacionalne Rusije mogu}a, kao i zbacivawe vlastiboq{evika, odnosno. Jevreja, nije napu{tala qude iz Srpske pravoslavne cr-kve, o~igledno pod uticajem ruske emigracije. U osnovi je bilo isticawe Ñor-ganskogî jedinstva naroda, nasuprot Ñindividualizmuî i Ñinternacionaliz-muî, kao glavnoj odrednici Ñme|unarodnog jevrejstvaî i su{toj suprotnostiÑnacionalnoj idejiî. Takvi stavovi imali su i podsticaj od pripadnika JNPÑZborî (Ñqoti}evacaî), sa kojima je vladika Nikolaj imao bliske odnose.27 Ru-sija je u crkvenoj {tampi @i~ke eparhije opisivana kao misti~na zemqa, kojase dvadeset godina mu~i pod tu|inskom vla{}u: ÑJer Gospod milostivi izabraoje ba{ pravoslavnu Rusiju za najve}i sociolo{ki eksperiment od kad svet po-stoji, da je kroz mnoge patwe o~isti, prekali, o~eli~i i spremi za veliko deloprepora|awa i ujediwewa ~ove~anstva. Mnogi su ve} posumwali u weno vaskr-snu}e i weno o`ivqavawe iz jevrejsko-satanskog umrtvqewa. O malodu{nicineka se nespoti~e vera va{a o mu~enicu Rusiju [Ö] Nad wom je zavitlan ma~ An-tihrista. Tama tu|insko-jevrejske satrapije jo{ gu{i juna~ke sinove mu~eni~-ke Rusije. I Crna, zloslutna, sudbinska no} prostrla se po {irokim, melanho-li~nim, beskrajnim, tajanstvenim ruskim stepama. Kroz tu mra~nu i krvavuno}, koja olovno pritiska, ve} vi{e od dvadeset godina, pravoslavnu Rusiju, od-

25 Episkop Nikolaj, ÑU senci od~elika i dima: beseda na Novugodinuî, @B, br. 1, Kraqevo, ja-nuar 1939, str. 4ñ8.

26 Anonim, ÑPriznawe Sovjet-skog savezaî, @B, br. 4, Kraqevo,april 1939, str. 105-110; GoranDavidovi}, Milo{ Timotije-vi}, Osvetqavawe istine: doku-

menta za politi~ku i vojnu

istoriju ^a~ka 1938ñ1941, I, ^a-~akñKraqevo, 2006, str. 528ñ531.

27 Mladen Stefanovi}, Zbor Di-

mitrija Qoti}a 1934ñ1945,

Beograd, 1984, str. 30ñ32.

jekuju kre{tavi zvuci ~ivutsko-socijalisti~ke íinternacionaleí, koju pevajuapostoli svetskog ujediwewa u znaku krvi, ru{ewa i izan|ale nauke @idovamardohaja ñ Marksa [Ö] Razvili se mutni, otrovni, razaraju}i vali marksizma-boq{evizma, nedono{~eta evropsko-jevrejskog, po prostranom, nepreglednomruskom moru, po kome te~e i pu{i se krv, krv velikog, pitomog, {irokogrudog,slovenskog, hri{}anskog ruskog naroda. Ceo svet ravnodu{no gleda ali ne}e dajoj olak{a muke. Oko wenog dvadesetogodi{weg raspe}a piruju razbludan pirmoderni Neroni i Irodi, eksponenti prosve}ene, napredne, humane, demokrat-ske, kulturne i hri{}anske Evrope i me|unarodne ~ivutarije i masonerije [Ö]Iz haosa, iz krvi, iz muka i patwi, iz velikog i krvavog }utawa, iz svoje veli-ke haoti~ne du{e ra|a se Slovensko Carstvo da duhovno ujedini ibolovano ~o-ve~anstvo. Nek ~uju nevernici: Do}i }e, do}i }e Slovensko Carstvo!î28

Vera u obnovu nacionalne Rusije dolazila je iz krugova ruske emigracije uKraqevini Jugoslaviji. Me|utim, u tim stavovima Ñopasnoî su sugerisani sta-vovi o skorom Ñpreobra`ajuî Rusije iz komunizma u nacionalizam, {to je u jav-nosti stvaralo konfuziju. Protiv ovakvih mi{qewa ustali su u jesen 1940. go-dine zbora{i (qoti}evci). Po mi{qewu Dimitrija Najdanovi}a, stavovi onadvladavawu Ñjudeoboq{evizmaî u Rusiji snagom Ñnacionalno-slovenske ide-jeî predstavqaju mit, obmanu, deo lukave propagande komunista. Najdanovi} je idaqe otvoreno optu`ivao Jevreje da su inspiratori i sastavni deo boq{evi~-ke revolucije i vlasti u SSSR-u.29

Stav Vladike Nikolaja prema Jevrejima, komunizmu i liberalizmu pred po-~etak Drugog svetskog rata najboqe oslikava poslanica evropskoj hri{}anskojomladini, napisana avgusta 1939, a objavqena u Ñ@i~kom blagovesnikuî januara1940. godine pod nazivom ÑTri aveti evropske civilizacijeî. Nikolaj Velimi-rovi} optu`uje Darvina, Ni~ea i Marksa kao glavne krivce za odstupawe od hri-{}anskih normi u savremenom svetu: ÑDarvin je nosilac fatalne nau~ne teori-

je. Ni~e je nosilac fatalne eti~ke teorije. Marks je nosilac fatalne socijalne

teorije [Ö] Prihvativ{i darvinisti~ko shvatawe sveta kao haosa nad kojim ne

lebdi Duh Bo`ji, Ni~e se odjednom obreo ís onu stranu dobra i zlaí, t.j. s one stra-

ne skrupula, savesti i svakog morala. Prazninu koja je jezivo zjapila pred wim u od-

sustvu negiranog Bo`anstva, Ni~e je poku{ao da ispuni izma{tanim bi}em nad-

~oveka [Ö] Marks je druga~ije primio borbu sa univerzalnim haosom bez Boga. Ni~e,

kao Arijevac, kome je li~na sloboda bila dr`a od svega, stupio je u neravan duel sa

celim postoje}im svetom. Ne tako, Marks, prakti~an semit, nosilac ogor~ewa

svoga naroda protiv celog sveta, naro~ito hri{}anskog. On je osmislio jednu or-

ganizovanu vojsku, koja bi imala da vodi borbu protiv drugih organizovanih dru-

{tvenih sila. Dakle, ne pojedinac protiv sviju, nego vojska protiv vojske, stale`

protiv stale`a, organizacija protiv organizacije; u ovom slu~aju vojska gladni-

jih protiv sitijih, organizacija mnogih slabih protiv wihovih malobrojnih ga-

zda i gospodara, no ne radi slobode nego radi hleba i ñ mo}i. Ni{ta Ni~eu nije mo-

glo biti odvratnije od komunizma Jevrejina Marksa, niti je Marksu i{ta moglo

izgledati lu|e i sme{nije od osamqenog nad~oveka Ni~eovog. Ali ma koliko da su

antipodi jedan drugom, oni su u stvari blizanci od istog roditeqa, Darvina, od-

nosno darvinizma. Kad su se ra|ali, jedan se rodio kao íri|a zverí, a drugi kao ícrve-

na zverí. Obe zveri u trku ustremqene da progutaju Jagwe Bo`je!î30

Sli~ne stavove vladika Nikolaj izneo je i u poruci omladini @i~ke epar-hije janura 1940. godine: ÑDa se ne koleba srca va{e od vetrova zlovoqne stara~-ke mudrosti pojedinih staraca, ~ije materijalisti~ke i davno pre`ivqene te-orije le`e u osnovi svih savremenih, nemilih i krvavih sudara me|u narodima.

107ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

28 Mitrofan Mati}, ÑNad }uta-wem Rusijeî, @B, br. 4, Kraqevo,april 1939, str. 11ñ114; GoranDavidovi}, Milo{ Timotije-vi}, n. d., str. 531ñ533.

29 Dimitrije Najdanovi}, ÑMito slovenskoj i nacionalnojRusijiî, @B, br. 10, Kraqevo,oktobar 1940, str. 14.

30 Episkop Nikolaj, ÑTri avetievropske civlizacijeî, @B, br. 1,Kraqevo, januar 1940, str. 19ñ25.

108 Milo{ Timotijevi}

Nego da se ukorenite i utvrdite u idealizmu ve~no mladog Hrista, ~iji ideali-zam nije sawarija nego ve~na i ~udesna stvarnost i jedini nepogre{ni put kali~noj sre}i, ka miru i dobroj voqi me|u narodima ovog Bo`jeg sveta. U Jevan-|equ koje nisu pisali Sloveni nego Jevreji, stoji posvedo~eno, da su jevrejskistarci osudili mladoga Hrista na smrt. Kome }ete vi okrenuti svoje srce: da likrvavim starcima ili nevinom i mladom Hristu?î31

Najo{triji napad vladike Nikolaja na komunizam, kao jevrejski Ñizumî,objavqen je u Ñ@i~kom blagovesnikuî marta 1940. godine. Tekst pod naslovomÑProtiv bezbo`nog komunizmaî nije potpisan. Me|utim, u ~lanku DimitrijaNajdanovi}a ÑMit o slovenskoj i nacionalnoj Rusijiî, (Ñ@i~ki Blagovesnikîoktobar 1940, str. 14), tekst ÑProtiv bezbo`nog komunizmaî nedvosmisleno sepripisuje vladiki Nikolaju Velimirovi}u.

^lanak po~iwe optu`bom protiv Marksa, kao Jevrejina, jer je smislio pa-rolu o veri kao Ñopijumu za narodî. Daqe se govori kako su komunisti Ñgubaî na-roda, jer su odstupili od vere i Boga, a kao dokaz za takve tvrdwe navo|ene su re-~i starozavetnih proroka: ÑI to ne ka`emo mi iz svoje glave, nego to ka`e Sve-to Pismo, koje je re~ Bo`ja kroz jevrejske prorokeî. Protivqewe Bogu i odri-cawe Boga u Starom zavetu smatrano je za gubu, koja se tako i fizi~ki javqala,pa je po analogiji to pripisano i komunistima: ÑDakle i bezbo`nici komuni-sti jesu gubavi, i za sve ostale qude i narode predstavqaju gubu. Dokle se god neo~iste. Kako da se o~iste od gube bezbo{tva? Neka se odvedu sve{teniku, re~eBog (III Mojs. 24, 2). A to zna~i: neka se povrate od bezumqa svoga; neka se poka-ju od bezbo{tva svoga, pa neka se povrate crkvi Bo`joj, i sluge Bo`je kaza}e im{ta treba daqe da ~ine, da bi se potpuno o~istili od gube na du{i svojoj, i po-vratili u narod Bo`ji.î Po tvr|ewu vladike Nikolaja pojava Karla Marksapredskazana je u Jevan|equ: ÑOvako je govorio Gospod Hristos upornim Jevreji-ma. Ja do|oh u ime Oca svojega i ne primate me; ako drugi do|e u ime svoje, wega}ete primiti (Jov. 5, 43). Marks je do{ao ne u ime Oca nebesnog, nego u svojeime. On se odrekao Boga i narugao se veri svih hri{}ana u Oca nebesnog. I we-ga su Jevreji primili. Wega su podr`ali. Wega su preko svoje {tampe razglasi-li po celom svetu. Wemu su sledovali kao nikad nikome od Mojseja do danas.Pomo}u Marksa uneli su zabunu i rastrojstvo u sav hri{}anski svet. Pomo}uwega razru{ili su glavnu tvr|avu Hristovu na zemqi ñ svetu Rusiju.î Pre poja-ve Marksa Jevreji, navodno, nisu bili pristalice socijalisti~kih ideja, jer suih ba{tinili hri{}anski mislioci, a neki od wih su bili i veoma religio-zni qudi: ÑZbog toga Jevreji nisu hteli uz wih. Kad se Marks javio, prvo kao Je-vrejin, a drugo kao bezbo`nik, onda su Jevreji celog sveta prihvatli wega kaosvoga mesiju koji }e dovesti wih do vlasti nad svetom. Ali su se grdno prevari-li. Prevario se i satana kad je poku{ao la`ima da uni{ti Adama i Evu. Takose i Marks prevario, kad se digao protiv Hrista i wegove crkve. Ni{ta Marksnije mogao predvideti ni prore}i o budu}nosti, jer je bio slep duhom zato {toje bio bez Boga. A Hristos je predvideo Marksa. Za kim dakle da po|emo: za onimkoji vidi ili za onim koji ne vidi? Za vidovitim ili za slepim?î32

Vladika Nikolaj je zagovarao protivqewe materijalisti~kim vrednostimaliberalnog dru{tva i osudu modernizacije u svakodnevnom `ivotu, kao jedinomputu za Ñpokajaweî i Ñspaseweî tada{we Evrope. Takvi stavovi su simboli~noprezentovani primerom prelaska u hri{}anstvo Jevrejina Filipa Leona, pro-fesora klasi~nih jezika na engleskom univerzitetu u Lesestru. Jevrejin intelek-tualac, liberalnih na~ela u svom duhovnom i svakodnevnom `ivotu, li{en sva-ke religioznosti, pre{ao je u hri{}anstvo i zadobio puno}u svog duhovnog `i-

31 Episkop Nikolaj, ÑPoslanicaomladini Eparhije `i~keî, @B,br. 1, Kraqevo, januar 1940, str.2ñ7.

32 Anonim [Episkop Nikolaj],ÑProtiv bezbo`nog komuniz-maî, @B, br. 3, Kraqevo, mart1940, str. 5ñ6.

vota u 45. godini starosti. Doga|aj se zbio u Velikoj Britaniji u prole}e 1940. go-dine, u jeku rata sa nacistima, koji je obja{wavan odstupawem od hri{}anskihna~ela u javnom i privatnom `ivotu. Pokr{tavawe Jevreja, kao nosilaca libera-lizma i simbola ~itave generacije evropskih intelektualaca okrenutih protihreligije, sugerisano je kao re{ewe za mnoge napetosti u svetu.33

Antisemitski stavovi episkopa Nikolaja nisu bili potpuni, kona~ni ibez javnih preispitivawa napada na Jevreje kao krivce za Ñuni{teweî ~ove~an-stva. U tekstu ÑOpozicija Boguî, objavqenom juna 1940. godine, vladika Nikolajse osvr}e na Ñpropast Zapadaî uslovqenu odstupawem od hri{}anskih normi idogmi, {to je bila polazna osnova za sve ideologije protiv kojih se episkop bo-rio u javnim nastupima: ÑOpozicija Bogu na Zapadu nije ponikla u prostom na-rodu nego me|u qudima dobro pismenim i u~enim, dakle me|u kwi`evnicima nfarisejima, kao i u vremena drevna. Najpre se udarilo po hri{}anskoj etici paonda i po dogmatici. Najpre su lakomisleni kwigopisci pisali lakomislenekwige, a lakomisleni slikari slikali sabla`wive slike, od kojih su, neke sa-~uvane do na{ih dana i u papskim dvorovima u Rimu. Tako je ru{ewem etikepripreman teren za ru{ewe dogmatike. Potom je nastalo ru{ewe Bogom otkri-venih dogmi. I ovo ru{ewe trajalo je posledwa dva stole}a. Najpre francuskienciklopedisti i engleski utilitaristi, pa sociolozi i zakonopisci, pa ne-ma~ki metafizi~ari, pa darvinisti~ki prirodwaci, pa razorni romansijerii takozvani írealisti~kií umetnici, pa nau~nici sa svojim upornim i fanta-sti~nim teorijama i najzad zloupotrebiteqi svih nau~nih pronalazaka u se-bi~ne svrhe, a na razorewe vere i morala kod omladine evropske. Tako je opozi-cija Bogu rasla, temperatura se povi{avala, zapaqewe se {irilo [Ö] Tu opozi-ciju pomagala je, naravno, jedna stara i iskusna nacija, svojom propagandom an-tihri{}anskom. Zaista, ne mo`e se re}i da su Jevreji u toj propagandi zapadnogneopaganizma `alili pare i mastilo, niti ostavili ma koji podesan pronala-zak nauke i ve{tine qudske neiskori{}en u tu svrhu. No bilo bi sme{no op-tu`ivati Jevreje kao glavne krivce i prouzrokova~e modernog otpada od Boga izapadnog neopaganizma. Zar oni, koji nisu bili u stawu da zbune i pobede 12 ri-bara galilejskih, da budu u stawu zbuniti i pobediti zapadno ~ove~anstvo odnekoliko stotina miliona kr{tenih du{a? I zar nisu [traus, Renan, Ni~e,Darvin i drugi sli~ni opozicionari Hristu skovali ono ubojno oru`je pro-tiv Boga i Spasa na{ega, koje su jevrejski propagatori samo iskori{}avali,umno`avali i {irom sveta rasprostirali?î34 Iako vladika Nikolaj ni u ovojizjavi nije potpuno Ñoslobodioî Jevreje od Ñkriviceî za {irewe liberalizma,ipak se mora naglasiti da je episkop zapravo stao u odbranu Jevreja u vreme ka-da se pod uticajem nacista, i wihovih obave{tajaca pre svega u redovima Qo-ti}evog ÑZboraî, antijevrejska propaganda u Kraqevini Jugoslaviji poja~ava.Qoti}evci su {irili i la`nu vest da su za ubistvo kraqa Aleksandra Kara|or-|evi}a krivi Jevreji. Optu`bu je {irio Stanislav Krakov po instrukciji na-cista, koji su zapravo stajali iza ubistva jugoslovenskog kraqa. Antisemitskupropagandu pod uticajem nacista naro~ito je {irio dnevni list ÑVremeî. To-kom 1940. godine pokrenuli su kampawu protiv svega {to je imalo jevrejskiatribut. Krupnim naslovima sa antisemitskom porukom uticali su na javnostkako bi pokazali da Jugoslaviji preti najve}a opasnost od Jevreja.35

Vladika Nikolaj u svojim javnim nastupima ipak nije izostavqao glavnuÑkrivicuî Jevreja, uni{tewe carske Rusije. Tu ocenu ponovio je i avgusta 1940.godine u manastiru @i~i, govore}i o smrti patrijarha Varnave i ruskog caraNikolaja Drugog, kojima je dr`ao i parastos: ÑToga plemenitoga Ruskoga Cara,

109ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

33 N[ikolaj], ÑJevrejin filosofñ kr{tenî (prevedeno iz engle-skog ~asopisa: îChurch of En-gland Newspaperî, od aprila1940. godine)î, @B, br. 5, Kra-qevo, maj 1940, str. 17ñ19.

34 Episkop Nikolaj, ÑOpozicijaBoguî, @B, br. 6, Kraqevo, jun1940, str. 1ñ6.

35 Nata{a \uka, ÑAntisemitizami kritika antisemitizma u beo-gradskim bro{urama 1933ñ1945î,

Godi{wak za dru{tvenu isto-

riju, Iñ3/1994, Beograd, 1994, str.283ñ291; Neboj{a Popovi}, Je-

vreji u Srbiji 1918ñ1941, Beo-grad, 1997, str. 160ñ169.

110 Milo{ Timotijevi}

velikog prijateqa Srpskog naroda, ubili su na najgrozniji na~in kr{teni hri-{}ani nagovoreni od Jevreja i masona. Ono {to Turci nisu uradili pri sme-wivawu sultana, uradio je Ruski narod.î36

Za razliku od episkopa Nikolaja pojedini sve{tenici wegove eparhije ob-javqivali su krajem 1940. godine potpuno otvorene napade na Jevreje kao narod,optu`en ne samo za ubistvo Isusa Hristosa, cara Nikolaja Drugog, ve} i kraqaAleksandra Kara|or|evi}a: ÑZa{to Kain bje{e lutalica? Zato {to bje{e ubi-ca brata svojega. Krv bratova i savjest ropstvena progonili su ga. Za{to su Je-vreji lutalice? Zato {to su oni ubice! Da, ubice svetih i ~estitih, ubice nebe-skih mironosaca i svjetlonosaca, sve po~ev od wihovih ro|enih starozavjetnihproroka pa do mu~enika cara Nikole II, a mo`da i mu~enika Aleksandra I! [i-roko je grobqe wihovih `rtava. Krv wihova i prokletstvo sopstveno progoneih. Osu|uju}i i raspiwu}i Gospoda Isusa judejski narod iz glasa vika{e: íKrvwegova na nas i na decu na{uí (Mat. 26, 25). Te{ko breme ína dom ponije{eí. Te-{ko nasle|e djeci ostavi{e. Mesto materijalnih mjenica, koje ~esto mi ígojiíostavqamo u nasle|e djeci svojoj, oni ostavqaju wima duhovni dug, duhovne mje-nice, sa kojih se vje~no pu{i neosu{iva krv pravednika i prokletstvo slije-pih otaca [Ö] Sa demonskom mr`wom oni su prodefilovali ispod krsta svo-ga Spasiteqa. Oni pak Jevreji koji Ga priznado{e postado{e wegovi apostolii prvi hri{}anski svetiteqi, a oni koji ga se odreko{e postado{e i ostado-{e do danas Jude i bogoborci. Makar koliko se starali Jevreji da raznim sekta-{tvom, te komunisti~kim teorijama i framasonstvom razuvere ~ovje~anstvo uHristovo bo`anstvo, dolazak i rad Hristov u~inio je sudbonosan i katastro-falan preokret u daqem toku istorije ove ~udne nacije.î Selektivnim citati-ma iz Svetog pisma podsticana je mr`wa prema savremenim Jevrejima. Poseb-no je pogubna bila konstatacija da je za sve nesre}e i pogrome Jevreja krivac sa-ma wihova nacija, zbog greha Ñotacaî wihovih. Jevrejski narod je upore|ivan sakukavicom, koja nema svoga doma, pa nosi jaja u tu|em gnezdu. Kritikovano jeu~e{}e Jevreja u politi~kim i socijalnim pitawima svih dr`ava, podse}anona wihovo Ñbogatstvoî ste~eno Ñiskori{}avawem sirotiweî u celom svetu:ÑNemilosrdni gospodar i iskori{}ava~ sirotiwe obi~no je sam rob krvavognovca. Materijalizam i kukavi{tvo jevrejskog roda poznati su {irom svijeta.îDa bi zadr`ali Ñsvetskuî vlast, Jevreji su izmislili socijalizam: Ñ[ta je `i-dov Marks i wegov íKapitalí? Marks je jevrejski Mojsije Novoga Zavjeta, aíKapitalí je jevrejsko jevan|eqe Novoga Zavjeta. Mojsije je vodio Izraiqa kroztvrdo stjewe arabijskih pustiwa zemqi obe}anoj, a Marks vodi Izraiqa krozokamewene milione hri{}anskih srca i judaizirane milione hri{}anskihdu{a vrhuncu cjelokupne zemaqske vlastiÖ Za Mojsija je obe}ana zemqa Hanan,a za novozavjetne Jevreje sve gdje je dobro. Po u~ewu Talmuda Jevreji su jediniizabrani i Bogu mili narod, a svi ostali su, prezrivo nazvani íGojií. Po u~ewujevan|eqa svi su qudi bra}a. Jevan|elska sveop{ta qubav truje se i sistematskiubija talmudskom sebi~no{}u i osvetoqubqem.î Nacisti~ki progoni Jevrejapre 1941. godine bili su uvod u holokaust ñ potpuno fizi~ko uni{tewe Jevre-ja, a kasnije i po~etak ostvarewa plana pot~iwavawa, progawawa i delimi~noguni{tewa svih drugih Ñni`ih rasaî, pre svih Slovena. ^lanak ÑBiblijsko pro-kletstvo Jevrejaî opravdavao je nacisti~ke progone, kao deo Ñprokletstvaî Je-vreja, odnosno Ñjedan od predznaka kraja, koji je blizuî. Jevreji su pozvani da sepokaju, i pri|u svojoj kr{tenoj bra}i.37

Vladika Nikolaj Velimirovi} je u jesen 1940. godine u svom javnom poli-ti~kom delovawu demonstrirao druga~iji stav. On je zajedno sa patrijarhom Ga-

36 Gvozden Adamovi}, ÑPokloni~kadeputacija Srpkiwa iz GorwegMilanovca Svetoj @i~iî, @B, br.8, Kraqevo, avgust 1940, str. 23.

37 Vaso [. Vujovi}, ÑBiblijskoProkletstvo jevrejskog narodaî,@B, br. 12, Kraqevo, decembar1940, str. 24ñ27.

vrilom Do`i}em oktobra 1940. godine posetio Bosnu, a u Sarajevu su na osve}e-wu pravoslavne crkve prisustvovali i predstavnici jevrejske sefardske ia{kena{ke op{tine. Patrijarh je to pozdravio, isti~u}i u svom govor da pra-voslavna crkva smatra da nema razlike me|u qudima, i da su svi qudi pred Bo-gom jednaki.38 Ovaj javni istup crkvenih velikodostojnika, u vrema kada je podpritiskom nacista u Kraqevini Jugoslaviji donet prvi antisemitski zakon (5.oktobra 1940. godine),39 kojim se ograni~avao upis dece Jevreja u sredwe {kolei na univerzitete, imao je jasnu politi~ku poruku kako prema Vladi, tako iprema qoti}evcima koji su poku{avali da instrumentalizuju srpsku crkvu.

ANTINACIZAM, ANTILIBERALIZAM I ÑSREDWI PUTî

Stavovi episkopa Nikolaja prema nacizmu obi~no se vezuju za wegov govorÑNacionalizam Svetog Saveî odr`an 1935. godine na Kolar~evom narodnom uni-verzitetu u Beogradu. Vladika je pohvalno govorio o Adolfu Hitleru, kao ~ovekukoji nastoji da stvori nacionalnu dr`avu i nacionalnu crkvu, {to je kod srp-skog naroda u sredwem veku uradio jo{ sv. Sava. ÑIpak se mora odati po{tovawesada{wem nema~kom Vo|i, koji je kao prost zanatlija i ~ovek iz naroda uvideoda je nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam.I evo u XX veku on je do{ao na ideju Svetoga Save, i kao laik poduzeo je u svom na-rodu onaj najva`niji posao, koji prili~i jedino svetitequ, geniju i heroju.î40

Ovako blagonaklon stav prema Hitleru vladika je promenio pred po~etak rata.Episkop Nikolaj je prilikom posete ^a~ku 17. aprila 1938. godine odr`ao

u Sokolskom domu predavawe i o{tro napao Nema~ku i Italiju zbog naoru`a-vawa i namere da poubijaju milione nevinih qudi.41 Lokalna policija u svomizve{taju nije pomenula ovu ~iwenicu, ve} samo izjave protiv naoru`avawa usvetu i osudu re`ima u Moskvi, koji je uni{tio religiju, pogubio carsku poro-dicu, a onda krenuo na unutra{we obra~une me|u komunistima.42

Ñ@i~ki blagovesnikî je februara 1939. godine protestovao zbog hap{ewa iodvo|ewa u logor pastora luteranske crkve Nimelara, koga je vladika Nikolaj izatekao u logoru Dahau u jesen 1944. godine. Pastor Nimeler je bio vojnik u Pr-vom svetskom ratu, i po pisawu ÑBlagovesnikaî ~ak se zalagao za naciste do 1933.godine. Zbog hri{}anskih ube|ewa vlast ga je zatvorila, a on je iz logora poru~i-vao da je put hri{}anstva ispravan, i kao dokaz isticao svoja stradawa. Poredosude nacisti~kog re`ima zbog ovog postupka, u istom tekstu se ipak jo{ uvek iz-ra`ava `aqewe zbog propu{tene prilike da se i u Nema~koj stvori jedinstvenahri{}anska nacionalna crkva, verovatno po uzoru na anglikansku ili pravo-slavne crkve: ÑPa i ako ovaj primer hrabrosti i po`rtvovawa g. Nimelera iza-ziva divqewe, mi `alimo {to vo| nema~kog naroda nije uspeo u svom poku{ajuod 1933. godine da ujedini nema~ke crkvene grupe u jednu nacionalnu crkvu.î43

Stav vladike Nikolaja prema nacistima zao{trio se ve} u aprilu 1939.godine, kada je na spoqnoj strani zadwih korica Ñ@i~kog blagovesnikaî {tam-pan tekst protiv nema~kog imperijalizma. Ukazivalo se na sudbinu prethodnadva evropska rajha (Napoleonovog i pruskog), koji su izazivali ratove i propa-li zbog svojih imperijalisti~kih i nemoralnih nastojawa. Ista sudbina pred-vi|ana je nacisti~kom Tre}em rajhu, kao i wegovim saveznicima, Italiji i Ja-panu: ÑKakva }e sudba biti ovoga Tre}eg Rajha, pokazuje sudba prva dva. íUm zamorem ñ smrt za vratomí.î44 Otpo~iwawem Drugog svetskog rata ÑBlagovesnikîje svojim pisawem stao uz zapadne saveznike. Preno{ene su vesti iz Velike

111ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

38 Radmila Radi}, n. d., str. 210.

39 Neboj{a Popovi}, n. d., str.142.

40 Jovan Byford, Potiskivawe i

poricawe antisemitizma: se}a-

we na vladiku Nikolaja Velimi-

rovi}a u savremenoj srpskoj pra-

voslavnoj kulturi, str. 32.

41 Radmila Radi}, n. d., str. 195.

42 Goran Davidovi}, Milo{ Ti-motijevi}, n. d., str. 21.

43 Anonim, ÑHrabri pastorî,@B, br. 2, Kraqevo, februar1939, str. 58.

44 Spoqa{wa strana zadwih ko-rica Ñ@i~kog blagovesnikaî,@B, br. 4, april 1940; JovanByford, n. d. str. 34.

112 Milo{ Timotijevi}

Britanije, pa i ocena nacisti~kog re`ima i Hitlera kao Ñsatanskog zlaî, uzpodse}awe da se treba boriti protiv takvog politi~kog pokreta i idejnog si-stema unutar svakog dru{tva, ali i unutar duha svakog pojedinca.45

Upore|ivawe Hitlera sa satanom, antihristom i apokalipsom najvi{e jedo{lo do izra`aja septembra 1940. godine. ÑBlagovesnikî je doneo tekst o nume-rolo{koj vrednosti imena Hitler, Lewin i natpisa na papskoj mitri. Svinatpisi su navodno imali brojnu vrednost 666, broj zveri iz apokalipse, ~imesu se tuma~ile i ratne strahote u koje je zapala Evropa. ^itaocima je poru~enoda je vreme vlasti antihrista prolazno, da on dolazi posle Ñzveriî iz apoka-lipse, i da veruju}i hri{}ani nikako ne treba da gube nadu.46 Politi~ki stavvladike Nikolaja prema nacistima bio je nedvosmisleno negativan, kako je to6. oktobra 1940. godine zabele{io tada{wi ministar Mihailo Konstantino-vi} prilikom posete manastiru @i~i: ÑU konaku u Kraqevu mi je govorioo{tro protiv Hitlera íbe~kog moleraí i vlade sile koju on sprovodi. Odlu~noje protiv íimperatoraí Hitlera. Protiv materijalne kulture bez duhovne [Ö]protiv hitlerizma je odlu~no istupio.î47 Na antinacisti~ki stav izgleda da jedosta uticala i anglikanska crkva, ~iji su predstavnici u vi{e navrata pose-tili vladiku Nikolaja tokom 1940. godine.48

S druge strane, episkop Nikolaj Velimirovi} zalagao se kod civilnihvlasti za pripadnike JNP ÑZborî i Dimitrija Qoti}a, koji su u jesen 1940. go-dine zabraweni i progoweni. Tako je 23. decembra 1940. godine intervenisao dase iz zatvora pusti Dimitrije Najdanovi}, kao iskren i dobar pravoslavnihri{}anin. Predsednik Vlade Dragi{a Cvetkovi} mu je odgovorio da Najdano-vi} nije uhap{en jer je verovao u Hrista, ve} {to se udru`io sa qudima koji suBoga zamenili satanom. Negativan vrednosni stav episkopa Nikolaja prema na-cizmu video se i kroz doga|aje oko pu~a 27. marta 1941. godine. Vladika Niko-laj je bio predvodnik borbe protiv potpisivawa sporazuma sa Nema~kom, od-bio je predloge Dimitrija Qoti}a da podr`i taj savez, napisao govor patrijar-hu Gavrilu Do`i}u koji je pro~itan 27. marta 1941. godine.49 Vladika Nikolaj jeve} 25. marta 1941. godine u Kraqevu pozdravio demonstrante protiv pakta saNema~kom.50 Ve} u prvim mesecima okupacije Nemci su Nikolaja ozna~ili kaoprobritanskog ~oveka, koji je za doga|aje od 27. marta 1941. godine dobio ~e-stitke od predsednika Ruzvelta i engleskog kraqa. Smatrali su ga protivnikomNema~ke, jer je imao niz antinacisti~kih nastupa pred po~etak rata, kada jeHitlera nazivao Ñbiblijskim antihristomî.51

Bitna komponenta propagande nema~kog okupacionog aparata u Srbiji te-meqila se na kritici pu~a 27. marta 1941. godine, kao judeo-masonske zavereuperene protiv interesa srpskog naroda.52 Politi~ke stavove i delovawe vla-dike Nikolaja Velimirovi}a Nemci su ozna~ili kao neprijateqske, prozapad-ne, a to je u nacisti~koj propagandi zna~ilo da se prikqu~io Ñjudeo-masonskojplutokratijiî Zapadne Evrope. Me|utim, stavovi episkopa Nikolaja o ZapadnojEvropi nikada nisu bili pohvalni, i polazili su od kritike materijalisti~-ke kulture `ivqewa. ÑBlagovesnikî je donosio vesti o zatvarawu ÑRotariî klu-bova u fa{isti~kim zemqama, kao {to je bila Italija: ÑTo re{ewe doneo jeglavni odbor fa{isti~ke stranke. Obave{teni krugovi vele da je to u~iwenozbog toga {to se smatra da rotarijanska internacionala podle`e masonskomuticaju i da je usled toga, antifa{isti~ka. Mnogi novinski napadi protiv de-mokratija u posledwe vreme bili su upu}eni protiv ímasonskog i semitskogíuticaja u demokratijama. Premijer Musolini je zabranio masonstvo u Italijiu po~etku svoga re`ima.î53

45 Anonim, ÑSatansko zloî, @B,

br. 1, Kraqevo, januar 1940, str. 28.

46 Branko J. Kr~um, Ñ666 ñ brojzveri iz otkrovewaî, @B, br. 9,Kraqevo, septembar 1940, str14ñ17.

47 Mihailo Konstantinovi},Politika sporazuma: dnevni~ke

bele{ke 1939ñ1941: Londonske be-

le{ke 1944ñ1945, priredio Ra-domir Konstantinovi}, NoviSad, 1998, str. 198, 200.

48 Radmila Radi}, n. d., str.206ñ206, 208.

49 Mihailo Konstantinovi}, n.d., str. 623ñ626; Radmila Radi},n. d., str. 213, 215ñ218.

50 Nikola @uti}, Ñ27. mart 1941.i ideologijeî, Istorija 20. veka,1/2003, Beograd, 2003, str. 53.

51 Radmila Radi}, n. d., str. 232.

52 Milan Koqanin, n. d., str.103ñ104.

53 Anonim, ÑRotari klubovi usvetuî, @B, br. 2, Kraqevo, fe-bruar, 1939, str. 60.

ÑBlagovesnikî je po~etkom 1939. godine hvalio predsednika SAD-a Ruzvel-ta, jer se zalagao za mir i razoru`awe u svetu na hri{}anskim osnovama. Pre-no{eni su i tekstovi iz ameri~ke hri{}anske {tampe, koja se protivila pot-punim napadima na fa{isti~ke zemqe u novinskim ~lancima, nagla{avaju}ida se kod svoje ku}e treba boriti protiv komunizma i fa{izma: ÑUnutra{wisu neprijateqi uvek opasniji od spoqa{wih.î54

Sekularizacija dru{tva u Zapadnoj Evropi i materijalisti~ka kultura bi-li su glavni predmet kritike vladike Nikolaja Velimirovi}a. Episkop je usvojim propovedima isticao da treba primiti tehni~ke novine sa Zapada, aline i modernizaciju koja uni{tava Ñstaru veru i pobo`nostî.55

Kritika Zapadne Evrope temeqila se na stavovima Dostojevskog i [pen-glera i wihovom Ñproro~anstvuî o propasti Evrope, ali i uzdizawu Slovenakao nove civilizacije u budu}nosti. Zapadna Evropa je kritikovana jer je u cen-tar svih svojih interesovawa i kulture stavili ~oveka, a ne Boga, ~emu je najvi-{e doprinela Katoli~ka crkva: ÑTreba re}i da ~ovekobo{ka kultura nije samo-nikla pojava u duhu Evropskog ~oveka. Ta je kultura iznikla iz kulture koja jojje prethodila, a ta kultura jeste rimski katolicizam. Prema tome, generis ~o-vekobo{koj kulturi Zapada bio bi ovaj: pater ñ katolicizam, sin ñ protestan-tizam, unuk katolicizmu ñ ateizam, a sinovi ateizma su bezbo`ni socijalizami ~ovekobo{ka kultura. Cela ova familija nosi |avolovo znamewe na sebi ibogoborstvo u sebi.î56

Vladika Nikolaj Velimirovi} zagovarao je stvarawe ÑSredweg sistemaî, naprincipima monarhizma, pravoslavqa, sveslovenstva, otpora komunizmu, naci-zmu i liberalizmu. Episkop je o tom problemu javno govorio na duhovnom kon-certu u Kraqevu po~etkom 1939. godine, povodom pitawa kojoj Ñosoviniî }e seprivoleti Jugoslavija i Srbi, fa{izmu ili demokratiji: ÑNa{a osovina je od Je-gejskog mora do Tihog Okeana, ili od Soluna do Vladivostoka. To je pojas pravo-slavnih naroda, kojim je podeqena zemqa na dve hemisfere, na isto~nu i zapadnu.Posmatrajte ovu osovinu u svetlosti geografije, i u svetlosti istorije, i u sve-tlosti idealizma, pa }ete sami uvideti, da tajna Bo`jeg rukovodstva svetom po-~iva na ovoj osovini. To je duhovno moralna osovina potrebna celom svetu.î OvaÑosovinaî nije bila {ovinizam ni Ñbledi internacionalizamî. Vlast boq{evi-ka u Rusiji posmatrana je kao prolazna Ñrana na teluî. Pravoslavna Ñosovinaîprogla{avana je za Ñba{ ono {to svima qudima i narodima trebaî.57

Prolaznost boq{evi~kog re`ima u Moskvi i Ñve~nostî pravoslavne Rusi-je ogledali su se i u izjavama samog vladike Nikolaja Velimirovi}a. On je uprole}e 1940. godine smatrao da se i sam Staqin mo`e pretvoriti uÑhri{}anskogî vladara. Diktator iz Moskve je pozivan da postane moderni Sa-vle, da se preobrazi, prestane da goni hri{}ane, ~ime }e i komunisti dobitipo{tovawe: ÑTada }e oni biti uistini veliki jer }e doneti mir svetu.î58

Sli~nu izjavu episkop Nikolaj dao je i septembra 1940. godine, osvr}u}ise na tada aktuleno politi~ko i diplomatsko pribli`avawe Kraqevine Jugo-slavije i SSSR-a, posebno sa osvrtom na propagandu da }e Rusija pod vla{}ukomunista u slu~aju rata prite}i u pomo}: ÑDanas mnogi govore kako treba bi-ti sa Rusijom. Mi to i ho}emo. Samo mi ne mo`emo biti sa onim bezbo`ni-cima koji upravqaju dana{wom Rusijom i ugwetavaju ruski narod. Mnogi go-vore Rusija je jaka, ne bojte se [Ö] Treba ruski narod osloboditi okova pa onmo`e biti pomo} i za{tita. Treba ruski narod osloboditi okova bezbo{tva,pa on mo`e biti za{tita na{a. Nas se ne ti~e kakav }e ekonomski poredak bi-ti u Rusiji, mi samo `elimo da ruski vlastodr{ci priznaju Boga za Boga i ~o-

113ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

54 Anonim, ÑSigurno oru`jeî, @B,

br. 2, Kraqevo, februar, 1939, str.62; Anonim, ÑPogledajmo sebeî,@B, br. 2, Kraqevo, februar,1939, str. 63.

55 Anonim, ÑEpiskop Nikolaj uVrwcimaî, @B, br. 8, Kraqevo,avgust 1940, str. 24.

56 Qubomir Ivan~evi}, ÑDr. Ju-stin Popovi} o Dostojevskomî,@B, br. 11, Kraqevo, novembar1940, str. 19.

57 Anonim, ÑNa{a osovinaî, @B,

br. 2, Kraqevo, februar 1939,str. 33.

58 Anonim, ÑNedeqa pravosla-vqaî, @B, br. 3, Kraqevo, mart1940, str. 22ñ23.

114 Milo{ Timotijevi}

veka za ~oveka. Ako ruski narod ho}e da mu doktori prava i filozofije bududr`avni {egrti, neka mu buduî. Ipak, komunizam nije preporu~ivao kao si-stem koji treba uvoditi u Jugoslaviji.59

Vladika Nikolaj Velimirovi} je u Slovenima video novu snagu za duhovnuobnovu Evrope. Otpo~iwawem Drugog svetskog rata ovakvi stavovi su se samopoja~ali u javnim istupawima. Episkop Nikolaj je 1940. godine u ime naroda za-hvaqivao Bogu {to je Kraqevina Jugoslavija li{ena razarawa dok je rat besneou Evropi.60 Sli~an stav imao je prema svim slovenskim narodima: ÑAko Slove-ni danas mnogim susedima wihovim izgledaju ludi i slabi, to je ba{ znak, daStvoriteq qudi sprema ne{to spasonosno kroz Slovene za sav svet, pa i za onekoji ih preziru.î61 Kao poseban Ñznakî, vladika je isticao ~iwenicu da sloven-ski pravoslavni narodi nisu zahva}eni ratom: ÑJa ne znam planove Bo`je, alidr`im da Bo`ja Promisao ho}e preko pravoslavnih Slovena da ka`e svetu spa-sonosnu re~, da donese spasonosnu utehu i spasonosni lek: zato ih dr`i po stra-ni od rata. Ta spasonosna re~ mo`e biti samo ona koja se ovaplotila u SinuBo`jem i koja je zapisana u Jevan|equ.î62

Obja{wewe Ñsredweg putaî u politi~kom pogledu nije jasno precizira-no. Pojedini saradnici Ñ@i~kog blagovesnikaî u Ñsredwem putuî videli suzapadnoevropsku demokratiju. ^itaoci su podse}ani da je otpo~ela velikaborba komunizma i fa{izma, i da wihove suprotnosti iskqu~uju jedna dru-gu. Ukazivano je na ateizam obe struje, odnosno religijske aspiracije fa{i-zma, koji uzdi`e dr`avu kao apsolut i eti~ku vrednost, a poni`ava pojedin-ca. Tako|e se nagla{avalo da je fa{izam plod germansko-romanske rase, ko-munizam semitske, a demokratija, kao sredwi put, anglosaksonsko-slovenskerase. Uspiwawe fa{izma i komunizma u ovim tekstovima ozna~avano je kaovra}awe paganstvu.63

Desni politi~ki mislioci i politi~ari videli su u stavovima vladikeNikolaja idejnu osnovu za korporativni ili stale{ki sistem. To se posebnoodnosi na Dimitrija Qoti}a, koji je tokom nema~ke okupacije Srbije u praksipoku{ao da ostvari ideje organskog jedinstva nacije, veli~awa srpskog sela nakritici urbanosti kao evropskog uticaja materijalisti~kog dru{tva.64 Poku-{aji da se Dimitrije Qoti} nametne kao jedini nosilac ideja svetosavqa u po-litici, odbijeni su od Justina Popovi}a, jednog od najbli`ih saradnika vla-dike Nikolaja: napomiwawem da je crkva nacionalna institucija, i da je ba-vqewe politikom sve{tenih lica izdaja principa svetosavqa.65

Politi~ki stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a bili su na linijisvetosavskog nacionalizma i narodne dr`ave. Savremenici vladike Nikolajaisticali nacionalizam kao glavnu osobinu wegove li~nosti: ÑTa osobina, me-|utim, ne samo da nije slabija od ostalih wegovih osobina nego je, po mom naj-dubqem uverewu ~ak i iznad wih. Upravo, ona je sinteza svih vladi~inih vrli-na i vrednosti, jer predstavqa glavni izvor wegove neuporedive energije istvarala~ke aktivnosti. Bez te osobine Vladika, i pored svih drugih visokihsvojstava, svakako ne bi uspeo da zauzme najtoplije mesto u narodnoj du{i i dapostane idol na{ih ~estitih i rodoqubivih seqaka. Tu osobinu nad osobina-ma darovovao je Velikome Nikolaju bla`eni duh genijalnog tvorca na{e crkvei dr`ave ñ Svetoga Save, i ona se zove nacionalizam [Ö] Nikolaj je, izme|uostalog, rekao i ovo: Ovaj Savin nacionalizam obuhvata narodnu crkvu, narod-nu dinastiju, narodnu dr`avu, narodnu prosvetu, narodnu kulturu, i narodnuodbranu. Osnovu i centar svega Svetosavskog nacionalizma ~ini narodna cr-kva. Ona je kao duh koji o`ivqava ceo narodni organizam, osvetqavaju}i, zagre-

59 Anonim, ÑSve{tenonarodnisabor u svetoj @i~iî, @B, br. 9,Kraqevo, septembar 1940, str.22-23.

60 Episkop Nikolaj, ÑBo`i}nipozdrav Episkopa @i~kog Ni-kolaja Pravoslavnim bratstvi-maî, @B, br. 12, Kraqevo, decem-bar 1940, str. 1ñ7.

61 Episkop Nikolaj, ÑVaskrse-weî, @B, br. 4, Kraqevo, april1940, str. 6.

63 Qubomir Ivan~evi}, ÑCezarili Hristos?î, @B, br. 3, Kra-qevo, mart 1939, str. 71ñ77.

64 Nenad Petrovi}, ÑGradñEvro-pañdemokratija: tri jaha~aapokalipseî, Nova srpska poli-

ti~ka misao, XI/1ñ4, Beograd,2006, str. 45ñ66; Milan Risto-vi}, ÑIzopa~eni grad u ideolo-giji srpskih kolaboracionista(1941ñ1945)î, Nova srpska poli-

ti~ka misao, XI/1ñ4, Beograd,2006, str. 67ñ80.

65 Dr Justin Popovi}, ÑSveto-savsko sve{tenstvo i politi~kepartijeî, @B, br. 12, Kraqevo,decembar 1940, str. 20ñ23; Q[o-ti} Dimitrije], ÑSvetosavskosve{tenstvo i politi~ke parti-jeî, @B, br. 2, Kraqevo, februar1941, str. 16ñ21.

vaju}i i sjediwuju}i jednom verom, jednom nadom i jednom qubavqu [Ö] Svestanvi{e nego iko drugi u na{em narodu, da tajna uspeha Svetog Save le`i u wego-vom dubokom nacionalizmu Preosve}eni Dr. Nikolaj je, kao {to se vidi, svojeogromno delo zasnovao na tom temequ. Zato }e to delo, nasuprot satanskim bu-rama i vetrovima, ne samo nad`iveti svog znamenitog tvorca nego }e kroz ve-kove ostati ~vrsto i stameno, jer nema te sile koja bi bila u stawu da bo`anskusvetlost pretvori u mrak i da narodnu zahvalnost preobrazi u nezahvalnost[Ö] Pa i u najnovijem vremenu mi, evo vidimo, Velikoga Vladiku na branikuSvetosavqa. Okru`en narodom i naoru`an milo{}u Bo`jom, hladan i neustra-{iv, on uspe{no odbija satanu od osve{tanih zidina Sedmovrate @i~e, ,na{estare pri~eí.î66

Vladika Nikolaj bio je najuticajniji predstavnik srpske crkve u {irewusvetosavske ideje, nacionalnog izraza pravoslavqa kod Srba. Vode}i srpski te-olozi nastojali su da revitalizuju nasle|e sv. Save, nagla{avaju}i wegovu ulo-gu kao sveca, ali i predstavqaju}i ga kao neospornog vo|u srpskog naroda. Pro-ces revitalizacije od 20-ih godina XX veka patio je od nedostatka istorijskekritike. Polemi~ki stavovi prema islamu, katolocizmu i zapadnoj kulturi ge-neralno, koji su datirali iz razli~itih, i kasnijih vremenskih razdobqa nego{to je delovawe sv. Save, integrisani su u teolo{ki koncept svetosavqa. Ovateologija nacije, kako ka`e Radmila Radi}, bila je iskori{}ena, pre svega, daomogu}i ideolo{ko mesto susreta svim Srbima rasutim po raznim delovimazemqe. Osim toga, svetosavqe je trebalo da poslu`i i prevazila`ewu jaza kojije rastao izme|u crkve i srpske inteligencije, otu|ene pod uticajem zapadnihfilozofskih i politi~kih modela razmi{qawa. Kult sv. Save je oja~ao u {ko-lama i javnom `ivotu, potom i slava stare nemawi}ke dinastije, sa podse}awemna mnoge crkvene i nacionalne praznike, kao {to su osnivawe Crkve 1219. go-dine, doba cara Du{ana, ropstvo pod Turcima, Kosovo, seoba u Ugarsku.67 Poredcrkvenih krugova istu matricu razmi{qawa i javnog delovawa imala je iÑNarodna odbranaî, ~ija se ideologija temeqila na ideji ÑsvetosavskogBogo~ovekaî, isticawu sopstvenog razvojenog puta i borbe protiv Ñ{imiî iÑ~arlstonî generacije, odnosno modernizacije na unutra{wem planu.68

Episkop Nikolaj je u crkvenoj {tampi @i~ke eparhije opisivan kao re-ligiozni tradicionalist, po prirodi narodwak, odu{evqen svojom crkvom inacijom, ali i kao ~ovek koji jasno ose}a stvarnost: ÑOn je ta~no osetio na{ukulturnu osobenost, koja se geografski izra`ava kao me|uprostor Istoka i Za-pada, kao Balkan; rasno Slovenstvo; etni~ki, kao Srpstvo; religiozno, kaoPravoslavqeî. Nagla{avano je da to nije uskogrudost, jer je Nikolaj univerza-lan po svom duhu: ÑI ba{ iz te wegove sveobuhvatnosti, {irine srca i uma, ipotekla je koncepcija o nu`nosti sinteze Istoka i Zapada, etike i tehnike,mistike i racionalnosti, koju mogu jedino Sloveni dati svetu kao svoj posled-wi, najlep{i i najve}i dar. Ta je sinteza preko potrebna, ako svet `eli da iz-begne puteve, koji ga, u suprotnom slu~aju, neminovno vode katastrofiî. Isti-cala se snaga vladike Nikolaja u organizovawu crkve, besedni{tvu, ali i ja-sno}a u odgovoru na savremene probleme.69

Koren ovakvih stavova vladike Nikolaja mo`e se na}i u pokretu evroa-zijstva, osnovanog me|u izbeglim Rusima na Balkanu 1921. godine. Me|usobniuticaji jo{ uvek nisu istoriografski ispitani, ali analogije postoje. Nosi-oci evroazijske ideje su posle 1921. godine oti{li u Zapadnu Evropu, tako daBalkan nije bio wihovo sredi{te. Ideolo{ke postavke Evroazijaca odbaci-vale su evropocentrizam kao kulturni imperijalizam; oni su uzdizali izva-

115ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

66 Ilija @. Trifunovi}, Naci-onalizam Episkopa Nikolajaî,PCE@, br. 9, ^a~ak, septembar1938, str. 13ñ17.

67 Radmila Radi}, n. d., str. 122ñ123.

68 Qubodrag Dimi}, Kulturna

politika Kraqevine Jugoslavije,

IñIII, Beograd, 1996ñ1997, str.I/480ñ488.

69 Anonim, ÑVladika Nikolaj u]uprijiî, @B, br. 6, Kraqevo,jun 1939, str. 165ñ166.

116 Milo{ Timotijevi}

nevropske nacionalne kulture, okretali se slovenskoj, ali i mongolskoj tra-diciji Rusije kao evroazijske zemqe. Ruska revolucija je posmatrana, s jednestrane, kao katastrofalni zavr{etak pogibeqnog procesa evropeizacije, a sdruge strane, kao po~etak wenog blagotvornog Ñzaokreta ka Istokuî. Kritiko-vana je liberalna demokratija i uzdizano novo dr`avno ure|ewa koje }e je za-meniti ñ ideokratije.70

Na stavove episkopa Nikolaja uticaj je mogla imati i organizacijaÑMlada Rusijaî, pokrenuta od druge generacija Rusa izbeglica na Balkanu. Onisu ba{tinili prera|ene monarhisti~ke ideje, poku{avaju}i da ostvare svoje-vrsnu Ñdesno-levuî sintezu, sjediwuju}i monarhisti~ke tradicije sa socija-listi~kim i nacionalisti~kim idejama. Odbacili su ideju o ru{ewu sovjet-skog sistema kroz obnavqawe antiboq{evi~ke borbe iz izbegli{tva, smatra-ju}i da }e tako uni{titi Rusiju. Smatrali su da u samoj Rusiji treba da do|edo nacionalisti~ke revolucije, iz redova prili~no imaginarnih naciona-lista u vojsci. Pokret je kao doktrinu isticao neki svoj zbrkani Ñsredwiputî. Sli~ne stavove imao je i ÑNacionalni savez mladog pokoqewaî sa cen-trom u Beogradu. Oni su zagovarali hri{}ansko-socijalno u~ewe, pod paro-lom ÑDomovina ñ pravoslavqe ñ narodî, a osnova je i daqe bio monarhizam.Zalagali su se za ÑSverusku nacionalnu revolucijuî.71

Otpor Evropi, tra`ewe svog puta, vera u misiju Slovena, obele`ili su irasprave o kulturnom identitetu i putevima wegovog daqeg izgra|ivawa me|usrpskim intelektualcima posle stvarawa Jugoslavije 1918. godine. Otpor huma-nizmu, racionalizmu i demokratiji Zapadne Evrope dolazio je i od modernistai tradicionalista. Na sve je uticalo tragi~no iskustvo Prvog svetskog rata,kao i ba{tiwewe slavjanofilskih ideja bliskih seoskoj pravoslavnoj kulturi,ali i prirodni otpor malih i perifernih kultura prema ve}im kulturnimcentrima, koji se do`ivqavaju kao imperijalisti~ki i porobqiva~ki. SudarZapada i Istoka je posmatran kao ve~na i nepomirqiva borba.72

ÑU SENCI ^ELIKA I DIMAî

Stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a prema Jevrejima, nacistima,komunizmu i liberalizmu u godinama pred po~etak Drugog svetskog rata umno-gome su bili uslovqeni politi~kom situacijom u Evropi. Me|unarodni polo-`aj Kraqevine Jugoslavije veoma je ote`an posle prisajediwewa Austrije naci-sti~koj Nema~koj 1938, i italijanske okupacije Albanije 1939. godine. Nade ma-lih dr`ava da }e ih za{tititi Dru{tvo naroda, kako bi sa~uvale nezavisnost,naro~ito je potkopalo razbijawe ^ehoslova~ke 1938. godine, posle svih ustupa-ka na koje je pristala. Primicawe ratnih strahota Kraqevina Jugoslavija je ~e-kala pocepana i posva|ana, ne uspev{i da zapo~etom reorganizacijom iz 1939.godine u~vrsti dr`avne temeqe i spremi se za odbranu. Dramati~ni doga|ajipo~etkom Drugog svetskog rata u Evropi i svetu, zastra{uju}e razmere qudskihpatwi i materijalnih razarawa, uticali su na mnoge qude tada{weg vremena dasteknu uverewe kako vi{e ni{ta ne mo`e da bude kao pre, i da jedno doba nepo-vratno nestaje. Jedan savremenik je o Evropi u Drugom svetskom ratu pisao kaoo Ñnovom nepoznatom kontinentuî. Od po~etka septembra 1939. godine sileOsovine su okupirale i delile teritorije kao ratni plen proklamuju}i stupa-we na istorijsku scenu jednog Ñnovog dobaî i uspostavqawe Ñnovog evropskogporetkaî na rasnim na~elima.73

70 Miroslav Jovanovi}, n. d., str.70ñ73.

71 Isto, str. 76ñ77, 82ñ83.

72 Branka Prpa-Jovanovi}, ÑIz-me|u Istoka i Zapada: kulturniidentitet i kulturno-civili-zacijska upori{taî, Tokovi

istorije, 3ñ4/1997, Beograd,1997, str. 19ñ20.

73 Milan Ristovi}, Nema~ki

ÑNovi poredakî i jugoisto~na

Evropa 1940/41ñ1944/45: planovi

o budu}nosti i praksa, Beograd,1991, str. 5; Branko Petranovi},Srbija u Drugom Svetskom ratu

1939ñ1945, Beograd, 1992, str. 38;Mira Radojevi}, Udru`ena opo-

zicija 1935ñ1939, Beograd, 1994,str. 7.

Nesumwivo da su svi ovi doga|aji uticali i na vladiku Nikolaja Velimi-rovi}a. To se mo`da najboqe mo`e videti u stavovima prema Jevrejima. Korenwegovih javno iznetih antisemitskih stavova je svakako religijske prirode, imo`e se nazvati antijudaizam. Drugi sloj antisemitizma vodi poreklo iz vero-vawa u propagandu ruskih izbeglica monarhisti~kih opredeqewa, koji su zaFebruarsku revoluciju 1917. godine, kao i boq{evi~ki prevrat oktobra istegodine, optu`ivali masone, liberale i komuniste pod kontrolom Jevreja. Takose antisemitizam (antijudaizam) vladike Nikolaja stopio sa antiliberali-zmom i antikomunizmom. Borba protiv Ñtri internacionaleî: rimokatolo~-kog klerikalizma, komunizma i kapitalizma, figurila je kao zna~ajan ~inilacza{tite nacionalne dr`ave i crkve. Sudbina carske Rusije je redovno istica-na kao primer uni{tewa hri{}anske dr`ave, za koje su okrivqivani liberalii komunisti pod vo|stvom Jevreja.

Uspon nacizma, progoni Jevreja, otpo~iwawe Drugog svetskog rata, prome-na stava prema antisemitizmu najve}eg i najuticajnijeg dela ruske emigracije,uticali su i na vladiku Nikolaja. On je juna 1940. godine izneo znatno uravno-te`eniji stav prema Jevrejima, koje je zapravo branio od napada da su glavniÑkrivciî za uspon liberalizma u Evropi, tj. udaqavawe od Boga i hri{}anskihnormi `ivota, {to je rezultiralo velikim moralnim padom i ratnim strada-wima. Jevreji se ozna~avaju samo kao prenosioci i propagatori takvih ideja,koje su uobli~ili mislioci iz hri{}anskih sredina. Optu`ba da su Jevrejiglavni nosioci komunizma, krivci za boq{evi~ku revoluciju i stradawe pra-voslavne Rusije, nije promewena.

Odnos vladike Nikolaja prema nacizmu imao je sli~nu evoluciju. Retkiistupi koji su se mogli okarakterisati i kao izvesno razumevawe za Ñnacional-nuî politiku Hitlera, sa pribli`avawem Drugog svetkog rata potpuno nestaju.Wih zamewuje optu`ba da su nacisti najava dolaska antihrista, Ñsatansko zloî,Ñapokalipti~ka zverî. Politi~ki pogledi episkopa Nikolaja o tom pitawunajboqe se mogu videti u vezi sa wegovog anga`ovawa povodom doga|aja oko 27.marta 1941. godine, kao nesumwivo antinacisti~kog doga|aja prvog reda.

Stav prema liberalizmu u svetlu pisawa crkvene {tampe @i~ke eparhijenajmawe je mogu}e uo~iti i analizirati. Otpor modernizaciji koja podriva hri-{}anstvo je op{te mesto svih istupa, ali u prakti~nom politi~kom delovawuvladika Nikolaj se svrstao upravo uz liberalne struje srpskog gra|anstva predDrugi svetski rat, iako je zagovarao stvarawe prili~no nejasnog Ñsredweg putaî.

Zapravo, u dramati~nim godinama pred Drugi svetski rat vladika Nikolajje bio na poziciji odbrane nacionalnih interesa srpskog naroda u KraqeviniJugoslaviji, ali u okviru pravoslavqa. Episkop je napomiwao da hri{}anstvobez svojih dogmi nema mogu}nosti za postojawe.74

Strah i nesigurnost zbog rata u Evropi bili su prilika da se naglase pra-voslavna na~ela `ivqewa. Vladika je napomiwao da su usled rata i pusto{ewasvi socijalni slojevi duhovni spas potra`ili u Crkvi i veri u Boga. EpiskopNikolaj je besedio da je potrebno porodi~no jedinstvo Srba kod kojih te~e istakrv i `ivi isti duh. Protivio se partijnosti i Ñpartizanstvuî isti~u}i po-trebu nacionalnog jedinstva u stra{nom vremenu koje dolazi.75 U politi~kompogledu pored jasno izra`enog antikomunisti~kog, vladika je imao i antina-cisti~ki stav, a odnos prema liberalizmu nije jasno uobli~en.

Pitawe nacionalne crkve i nacionalne dr`ave predstavqa glavni tokmisli vladike Nikolaja Velimirovi}a. Antisemitski istupi su postojali, ni-su bili brojni, imali su svoju evoluciju i na kraju su ostali vezani za antiko-

117ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...

74 Episkop Nikolaj, ÑU senci od~elika i dima: beseda na Novugodinuî, str. 4ñ5.

75 Episkop Nikolaj, ÑDunuli suvihorni vetroviî, @B, br. 11,Kraqevo, novembar 1940, str.1ñ4.

118 Milo{ Timotijevi}

munizam. Vladika je tokom ustanka 1941. godine, u vreme otpo~iwawa revoluci-je pod vo|stvom komunista i gra|anskog rata sa ~etnicima generala Mihailo-vi}a, napisao svoje delo ÑIndijska pismaî, u kojem se mogu na}i i antisemitskistavovi u alegorijskoj pri~i o Rebeki Natan, koja {iri ideje liberalizma,anarhizma i otpadni{tva od Boga u savremenom svetu.76 S druge strane, vladikaNikolaj je spasavao pojedine Jevreje ispred nacisti~kih progona.77

Tokom nema~ke okupacije Srbije antisemitski stavovi postali su deo zva-ni~ne nacisti~ke propagande, koja je kroz teoriju o svetskoj zaveri Jevreja ob-ja{wavala i veliko stradawe Srba, za koje su zapravo nacisti bili glavnikrivci. Jevreji su u nema~koj propagandi bili glavni krivac za 27. mart, otpo-~iwawe ustanka, revoluciju i gra|anski rat. Jevreji iz Moskve i Londona upra-vqali su partizanskim i ~etni~kim pokretom generala Mihailovi}a, hu{kaliSrbe na Nemce, izazivaju}i tako nepotrebno stradawe srpskog naroda. Cen-tralni doga|aj bio je ~uveno otvarawe ÑAntimasonske izlo`beî u Beogradu u je-sen 1941. godine. Svim propagandnim sredstvima na izlo`bi, i van we, sugeri-sano je da i tako veliko Ñzloî kao {to je jevrejsko, uz pomo} Nemaca mo`e bitipobe|eno. Dok je trajala izlo`ba, u Srbiji su nema~ke jedinice vodile borbeprotiv partizanskog i ~etni~kog pokreta, ostavqaju}i iza sebe hiqade mrtvihSrba. Nemci su mu{ki deo jevrejske populacije ubili do novembra 1941. godine,a antisemitska propaganda poslu`ila je i za progon i odvo|ewe u logor srpskeliberalne inteligencije u Beogradu, optu`ene da je deo masonske, odnosno jevrej-ske zavere, koja preti da dovede do uni{tewa celog srpskog naroda.78

Deo sve{tenika iz @i~ke eparhije koji je i pre rata bio antisemitski na-strojen, i veoma blizak vladici Nikolaju Velimirovi}u, kao {to su Dimitri-je Najdanovi} ili Aleksa Todovi} (jedan od urednika Ñ@i~kog blagovesnikaî),pri{ao je kvislin{kom aparatu, i to su po pravilu bili pripadnici Qoti}e-vog pokreta. Najve}i deo sve{tenika podr`avao je pokret generala Mihailovi-}a, a bilo je dosta slu~ajeva aktivnog suprotstavqawa qoti}evcima.79 Nemci suepiskopa Nikolaja Velimirovi}a dr`ali u internaciji tokom celog rata,ozna~avaju}i ga kao Ñlukavog i brutalnog Balkancaî, protivnika Nema~ke i na-cizma, prevejanog crkvenog politi~ara sa velikim uticajem u narodu i me|usve{tenicima. Nadawa qoti}evaca da }e vladiku Nikolaja zbog wegovih anti-komunisti~kih i antiliberalnih stavova, pa i antisemitskih izjava, kao i na-cionalizma na principima svetosavqa, iskoristiti za svoje ciqeve tokomokupacije, nisu urodila plodom. Episkop Nikolaj Velimirovi} je, kao i celaSPC, ostao naklowen protivnicima nacista.80

76 Jovan Byford, n.d., str. 31, 140.

77 Vladimir Dimitrijevi}, ÑKakoje Sveti Nikolaj spasavao Jevrejeî,

Dveri srpske, god. VIII, br. 32,4/2006, Beograd, 2006, str. 50ñ64.

78 Milan Koqanin, n. d., str.92ñ108.

79 Goran Davidovi}, Milo{ Ti-motijevi}, n. d., str. 212ñ213,220ñ221, 229.

80 Radmila Radi}, n. d, str.232ñ233, 276.

Milo{ Timotijevi}

"WHIRLWINDS HAVE BLOWN" Bishop Nikolaj Velimirovi}'s attitudes toward Jews,

liberalism, communism and Nazism in the publications of the @i~a eparchybefore the Second World War

Summary

“Whirlwinds have blown”: Bishop Nikolaj Velimirovi}’s attitudes toward Jews, liberalism, communismand Nazism in the publications of the @i~a eparchy before the Second World War.

Bishop Nikolaj Velimirovi} belongs to the most significant representatives of the Serbian OrthodoxChurch in the XX century. He was Bishop of @i~a twice, first time 1919-1920, and then 1934-1941. His publicappearances were always connected with current political events and big ideological confrontations and alreadythen inspired different reactions. More than seven decades later, there are still polemics in the public aboutBishop Nikolaj’s statements referring to his attitude toward Jews, liberalism, communism and Nazism.

Bishop Nikolaj’s anti-Semitic statements are not numerous, but they still exist. They had their evolution,and their root is in anti-Judaism and resistance to modernization. These statements of Bishop Nikolaj were to agreat extent conditioned by the influence of the Russian emigration in Yugoslavia, which spread propaganda thatthe Jewish community was guilty for the February Revolution in 1917 under the leadership of liberals and the forthe Bolshevik coup d’état in the same year. The destruction of the imperial Russia was seen as apocalyptic, andthe spreading anticommunism was from time to time equalized with anti-Semitism, although that ideologicaltrend within the Serbian Orthodox Church was never dominant, remaining connected with the priests involvedin the profascist movement of Dimitrije Ljoti}. In 1940, at the time of intensified pressure on Jews in Yugoslavia,Bishop Nikolaj in his public appearances supported the defence of Jews from racist attacks and accusations of the“worldwide plot”, although he kept on believing that they had been behind spreading of communism.

His attitude toward Nazism before the Second World War was extremely negative, so he marked Hitleras the “Biblical Antichrist” and that is why Germans interned him after the occupation as a pro-British manwith a big influence among people.

In the political sense, Bishop supported the “third road” of Slav Orthodox nations. However, except for theslogans about the need for establishing a national state, army and education and emphasizing Nationalism ofSaint Sava, the other ideological principles were not stressed and explained. Bishop thought that the church as themoral strength should stand above politics. His attitude toward liberalism has remained unclear. Although Bishopcriticized Europe and its modernization, in 1941 he politically stood by liberal civil forces in the Serbian societysupporting the coup d’état of 27 March 1941, and later the guerrilla movement of General Mihailovi}.

119ÑDunuli su vihorni vetroviî: stavovi episkopa Nikolaja Velimirovi}a...