ww

w.g

eoin

form

atie

nede

rland

.nl

• Va

kbla

d va

n G

eo-In

form

atie

Ned

erla

nd

2018

• j

aarg

ang

15 •

Num

mer

2

Mini-symposium‘Nederland 200 jaar op peil’

Landelijk 3D-model voor geluidsstudies

Duurzaam ontwerpen met Minecraft

Meervoudig onderhandse aanbesteding

DONDERDAG7 JUNI 2018MAARSSEN

2018

GEOMETIUS.NL/TGD18

INMETEN & UITZETTEN

FOTOGRAMMETRIE

3D-SCANNING

HYDROGRAFIE

METEN IN DE KAART

MONITORING

UITNODIGING

Ontmoet vakgenoten en kom alles te weten

over de laatste ontwikkelingen. De ervaringen

van professionals uit het vak staan centraal tijdens

de 15de editie van de Trimble Gebruikersdag.

Naast informatieve presentaties zijn er speciale

software sessies en productdemonstraties op

het land en water. U bent er toch ook bij?

| 12018-2 | Geo-Info

Ferjan Ormeling

DONDERDAG7 JUNI 2018MAARSSEN

2018

GEOMETIUS.NL/TGD18

INMETEN & UITZETTEN

FOTOGRAMMETRIE

3D-SCANNING

HYDROGRAFIE

METEN IN DE KAART

MONITORING

UITNODIGING

Ontmoet vakgenoten en kom alles te weten

over de laatste ontwikkelingen. De ervaringen

van professionals uit het vak staan centraal tijdens

de 15de editie van de Trimble Gebruikersdag.

Naast informatieve presentaties zijn er speciale

software sessies en productdemonstraties op

het land en water. U bent er toch ook bij?

Namen op de kaart

Dat een kaart zonder geografische namen of toponiemen de oriëntatie bemoeilijkt, zo niet onmogelijk maakt, is genoegzaam bekend. Om te voorkomen dat kartografen zich het hoofd moeten breken over de spelling, is het van belang dat die namen qua spelling gestandaardiseerd zijn. Om dat laatste te bevorderen, organiseert de VN overal ter wereld cursussen (deze column is geschreven in Manila, tijdens zo’n cursus waar kartografen uit een zestal landen in Zuidoost-Azië zich bekwaamden in de procedures die moeten leiden tot standaardisatie van de spelling van toponiemen).

Het geven van namen aan mariene objecten heeft op het ogenblik prioriteit in deze regio, met het oog op de expansieve Chinese benadering van dit zeegebied. Het aan de cursus verbonden veldwerk werd dan ook deels op zee gehouden, waar vissers en andere vertegenwoordigers van de kustbevolking werden geïnterviewd over de geografische namen die ze gebruikten. De Filippijnen missen, net als Nederland, nog een ‘national names bureau’ dat in dubieuze gevallen uitspraken kan doen. Zo’n cursus helpt om de expertise voor zo’n nationaal bureau voor geografische namen op te bouwen. Op de Filippijnen is het gevaar dat men door commerciële belangen de voorkeur geeft aan Engelse namen (die nog niet leven bij de plaatselijke bevolking) in plaats van aan plaatselijke namen levensgroot, en dat laatste zou weer ten koste gaan van een effectieve reactie op rampen zoals tsunami’s, taifoons, vulkaanuitbarstingen en modderstromen.

Afgezien van deze ‘capacity building’ is zo’n cursus ook uitermate geschikt om kartografen uit verschillende landen in contact te brengen met elkaar: het was opvallend hoe weinig bijvoorbeeld de Indonesische en Filippijnse cursusdeelnemers van elkaar en elkaars landen wisten.

Ook in Nederland doen we weer pogingen om een nationaal bureau voor geografische namen op te zetten, dat kan adviseren of zelfs beslissingen nemen aangaande de geschiktheid of bruikbaarheid van nieuwe geografische namen (zoals bij het ontstaan bij nieuwe kunstwerken of bij gemeentefusies). En dat een partij is in de bespreking van veranderingen in de spellingvoorschriften voor het Nederlands (alleen al het invoeren in 2002 van een verbindingsstreepje, zoals tussen Zuid- en Chinese bij de Zuid-Chinese Zee leidde tot meer dan 500 veranderingen in de Nederlandse geografische namen inclusief de Nederlandse exoniemen). Het zou zich tevens hard maken om de spelling van de Nederlandse geografische namen meer conform de spellingvoorschriften voor het Nederlands te laten verlopen, zoals dat in Vlaanderen al jaar en dag het geval is. In de toekomst zullen dan mogelijk archaïsch geschreven geografische namen zoals Texel, Arcen en Acquoy weer geschreven worden op een manier waarop iedereen ze correct uitspreekt.

Tot slot nog iets heel anders: om het contact tussen het GIN-bestuur en de leden te versterken, beginnen we in dit Geo-Info-nummer met een nieuwe rubriek: ‘Van de bestuurstafel’. Door een e-mailadres aan die rubriek toe te voegen, hoopt het bestuur ook dat leden direct willen reageren op de te melden voorgenomen bestuursbesluiten en daar niet mee wachten tot de ledenvergaderingen.

2 | Geo-Info | 2018-2

Agenda GIN Colofon

Partners Geo-Informatie Nederland

UitgeverGeo-Informatie Nederland www.geoinformatienederland.nl

RedactieadresRedactie Geo-InfoPostbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) 247 3415Fax: (033) 246 0470E-mail: gi@geo-info.nl

HoofdredacteurRoelof Keppel

RedacteurenAdri den Boer, Eric Hagemans, Ferjan Ormeling, Sytske Postma, Frans Rip

BladmanagementMOS bv, NijkerkDeirdre Bernard, José Broekhuizen

Inzenden kopijIndienen en publiceren van artikelen en berichten in overleg met de redactie.Zie ook www.geoinformatienederland.nl onder ‘Geo-Info’.

Advertentie-exploitatieMOS bvJan van de VisTelefoon: (033) 247 3400E-mail: acquisitie@mos-net.nl of gi@geo-info.nlAdvertentietarieven op aanvraag

Vormgeving en drukVdR druk & print, Nijkerk www.vdr.nl

Abonnementen/inlichtingenPostbus 1058, 3860 BB Nijkerk Telefoon: (033) 247 3415E-mail: info@geo-info.nl Het doorgeven van adreswijzigingen uitsluitend schriftelijk of via e-mail.Een abonnement of lidmaatschap kan op elk gewenst moment ingaan en wordt voor een jaar aangegaan. Een abonnement of lidmaatschap wordt automatisch verlengd, tenzij dit minimaal twee maanden voor de verlengingsdatum schriftelijk of per e-mail wordt opgezegd.

Abonnementsprijzen per jaar voor 2018Persoonlijk lidmaatschap: € 77,50.(Bedrijfs-)abonnement op Geo-Info: € 160,00, incl. 6% BTW.Bedrijfslidmaatschap: € 350,00.Leden in het buitenland betalen extra kosten voor het toezenden van Geo-Info: binnen Europa € 30,- (excl. 21% btw) en buiten Europa € 55,- (excl. 21% btw). Kijk voor meer informatie op de website www.geoinformatienederland.nl.Bij automatische incasso krijgt u een korting van € 2,- per jaar.© 2018. Het overnemen evenals het vermenigvuldigen uit dit tijdschrift is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van redactie en auteur.ISSN 1572-5464 (print), ISSN 2211-0739 (online)IBAN: NL55RABO0395278430

Esri GIS Tech 2018Datum: 10 aprilLocatie: Beurs-WTC, RotterdamMeer info: bit.ly/2Gwh4bG

FIG CongresDatum: 6-11 meiLocatie: Istanboel, TurkijeMeer info: bit.ly/2EoCXYc

GeoWeek 2018Datum: 28 mei-1 juniMeer info: bit.ly/2phV8ZT

UNIGIS Connect eventDatum: 15 juniLocatie: Vrije Universiteit AmsterdamMeer info: volgt Symposium GeoTrendsDatum: 19 juniLocatie: Aeres, AlmereMeer info: volgt

Baltic Geodetic Congress (BGC Geomatics) 2018Datum: 21-23 juniLocatie: University of Warmia and Mazury in Olsztyn, PolenMeer info: bit.ly/2Gvzj0V

FOSS4GNL 2018Datum: 11 juliLocatie: Aeres Hogeschool, AlmereMeer info: foss4g.nl/2018/

INSPIRE Conference 2018Datum: 18-21 septemberLocatie: Flanders Meeting & Convention Center, AntwerpenMeer info: volgt

Geo Delft Conference 2018Datum: 1-5 oktoberLocatie: TU DelftMeer info: bit.ly/2pgQewO

ww

w.g

eoin

form

atie

nede

rland

.nl

• Va

kbla

d va

n G

eo-In

form

atie

Ned

erla

nd

2018

• j

aarg

ang

15 •

Num

mer

2

Mini-symposium

‘Nederland 200 jaar op peil’

Landelijk 3D-model voor geluidsstudiesDuurzaam ontwerpen met MinecraftMeervoudig onderhandse aanbesteding

Foto cover: Marker Wadden fase 2 in Minecraft

| 32018-2 | Geo-Info

...en verder

7 Van de bestuurstafel11 Gezocht: enthousiaste redactieleden16 GIN 15 jaar: een felicitatie waard (1)21 Column - Camille van der Harten

22 Verslag - Bijeenkomst GIN Noord25 Column - Nikkie den Dekker

29 Open Kaart - Esri Storymap van 11 vestingsteden

30 Verslag - Alumnibijeenkomst 'Vroeger en nu in de GIS/Cartografie'

32 Verslag - GIN Oost Nieuwjaarsborrel33 Column - Marjan Bevelander

34 Verslag - Lancering Alcarta Schoolatlas van ThiemeMeulenhoff

36 Verslag - Workshop GNSS Interferentie en Authenticatie

38 Weet u al wat u gaat doen tussen 10 en 5 mei, over 2 jaar?

40 Verslag - Mini-symposium 'Nederland 200 jaar op peil'

43 Boek - Van Amsterdams Peil naar Europees referentievlak

44 Nederlandse geo-gereedheid daalt46 De Snelwegkaart48 Autokeuze verraadt politieke voorkeur

in VS

In dit nummer ...

8Duurzaam ontwerpen

met Minecraft

26GIN-website uitgebreid met

digitaal tijdschriftenarchief

18Visualisatie van data

belangrijk voor begrip

12Landelijk 3D-model voor geluidsstudies

4Meervoudig onderhandse

aanbesteding

4 | Geo-Info | 2018-2

Natuurlijk bent u het fenomeen wel eens tegengekomen als aanbestedende dienst of als ondernemer: de ‘meervoudig onderhandse aanbesteding’. Maar wat mag er nu wel of niet in een dergelijke aanbesteding? Is het ‘Vrijheid blijheid’ of zijn de regels strikter dan u dacht? Onderstaand artikel geeft u een inkijkje en tien aandachtspunten voor aanbestedende diensten en ondernemers aan de hand van ervaringen uit de wereld van geo-informatie en Geo-ICT.

Door Jos Anneveld en Ronald Vroom

Wanneer meervoudig onderhands?Een meervoudig onderhandse aanbesteding (verder ook ‘mvo’) vindt in het algemeen plaats als de waarde van de opdracht (excl. BTW) die wordt aanbesteed beneden de zogenaamde EU-drempelwaarden blijft. Die drempelwaarde is voor leveringen en diensten voor de meeste aanbestedende diensten €221.000, maar voor de Rijksoverheid € 144.000. Voor werken is de EU-drempel-waarde voor alle aanbestedende diensten € 5.548.000. In de praktijk worden er voor werken echter lagere drempels voor mvo gehanteerd, en wordt meervoudig onder-hands aanbesteden voor opdrachten met een waarde boven de € 1.500.000 niet proportio-neel geacht (Gids Proportionaliteit par. 3.4.2). Tussen de € 1.500.00 en de EU-drempelwaarde is de Nationale[1] openbare of niet-openbare procedure aangewezen. Daarnaast zijn voor speciale sector bedrijven de drempelwaar-den € 418.000 (leveringen en diensten) en € 5.548.000 (werken) als het een opdracht is die te maken heeft met hun kernactiviteit (bijvoorbeeld vervoer, transport van energie).Daarnaast vinden mvo’s plaats als binnen een raamovereenkomst of een erkenningsregeling nadere opdrachten worden uitgezet bij twee of meer ondernemers.

Tip 1Aanbestedende dienst: zorg er voor dat, als er in het inkoopbeleid is aangegeven wanneer er meervoudig onderhands aanbesteed moet worden, dat ook gebeurt. Anders handelen kan, maar dan moet er wel een afwijkingsbe-sluit van de directie zijn. Is dat er niet dan kan de inkoop door de controlerend accountant als onrechtmatig worden aangemerkt.Ondernemer: als er een vermoeden bestaat dat er eigenlijk had moeten worden aanbe-steed, vraag dan de aanbestedende dienst waarom dat niet gebeurt. Vaak heeft de aanbestedende dienst een goede reden die u dan maar moet respecteren, maar niet altijd! Is het antwoord onbevredigend, vraag dan door en overweeg of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbestedingsexperts[2] of een kort geding te starten.

Hoeveel ondernemers uitnodigen?In de Gids Proportionaliteit[3] wordt voorge-schreven dat er minimaal drie en ten hoogste vijf ondernemers worden uitgenodigd. Afwijkingen hiervan moeten worden gemo-tiveerd als een ondernemer daarom vraagt. Drie wordt meestal voorgeschreven in het inkoopbeleid, maar meer dan drie kan handig zijn bij opdrachten waar veel aanbieders met verschillende kwaliteiten bestaan.

Tip 2Aanbestedende dienst: weeg het aantal ondernemers dat wordt uitgenodigd zorgvul-dig af tegen de inspanning en de kosten van het schrijven van een offerte door onderne-mers. Betrek ook het karakter van de opdracht in verhouding tot de markt in deze keuze.Ondernemers: in het grootste deel van alle aanbestedingen worden drie ondernemers uitgenodigd, maar even navragen hoeveel ondernemers er zijn uitgenodigd mag altijd!

Welke ondernemers uitnodigen?Natuurlijk willen de aanbestedende diensten zelf bepalen wie ze uitnodigen om een offerte uit te brengen. Toch is de vrijheid hier niet zo groot als deze lijkt, omdat de aanbestedende

Meervoudig onderhandse aanbesteding: ‘vrijheid blijheid’ of niet?

| 52018-2 | Geo-Info

dienst op basis van artikel 1.4 lid 1 sub b Aanbestedingswet 2012 objectieve criteria moet vaststellen welke ondernemer(s) worden uitgenodigd. Het vinden van dergelijke criteria kan lastig zijn, maar denk aan bijvoorbeeld de omvang van de onderneming, voor de opdracht relevante diploma’s, certificering etc. Een mooi voorbeeld in dit verband is de aanbesteding voor een systeem van kabel- en leiding data waar ondernemingen werden uitgenodigd die op een congres hun interesse hierin hadden kenbaar gemaakt. Tot slot kunnen ook de prestaties uit het verleden (bijvoorbeeld toerekenbare tekortkoming) worden gehanteerd als criterium, maar dat moet dan wel goed worden onderbouwd.

Tip 3Aanbestedende dienst: zorg dat u altijd kunt motiveren hoe u de ondernemers die u heeft uitgenodigd op basis van objectieve criteria heeft geselecteerd. Het helpt als u de criteria al bij de voorbereiding van de aanbesteding vaststelt.Ondernemer: als u niet bent uitgenodigd, vraag dan op basis van welke objectieve criteria de uitgenodigde ondernemers zijn geselecteerd. Is het antwoord onbevredigend,

vraag dan door en overweeg of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbestedings-experts of een kort geding te starten.

Uitsluitingsgronden Aanbestedende diensten zijn bij mvo’s in feite vrij in de keuze van uitsluitingsgronden zolang deze maar relevant zijn voor de opdracht. Toch zien we in de praktijk zelden uitsluitings-gronden bij mvo’s. Dat is niet zo gek, want bij mvo’s is het uitgangspunt dat de aanbeste-dende dienst de uit te nodigen ondernemers kent. Als de mvo wordt uitgevoerd binnen een erkenningsregeling of raamovereenkomst, zijn de uitsluitingsgronden als het goed is al getoetst bij de aanbesteding van die erken-ningsregeling of raamovereenkomst.

Tip 4Aanbestedende Diensten: hanteer alleen uitsluitingsgronden als dat relevant is voor de opdracht en zorg er voor dat de motivering daarvan klaar ligt! Ondernemers: als er uitsluitingsgronden worden gehanteerd bij een mvo en ze lijken niet relevant voor de opdracht of de aanbe-stedende dienst kent u al, vraag dit dan na bij de aanbestedende dienst! Is het antwoord onbevredigend, vraag dan door en overweeg of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbestedingsexperts.

GeschiktheidseisenBij mvo’s is het uitgangspunt dat de aan-bestedende dienst de ondernemers die zij uitnodigt kent en geschikt acht. Het hanteren van geschiktheidseisen is volgens de Gids Proportionaliteit dan ook iets waar zeer terughoudend mee moet worden omgegaan, met name om de administratieve lasten te beperken. Indien de aanbestedende dienst de uitgenodigde ondernemer(s) niet kent, kan de aanbestedende dienst aan alle uit te nodigen ondernemers (proportionele) geschiktheidsei-sen stellen. Als de mvo wordt uitgevoerd binnen een erkenningsregeling of raamover-eenkomst, zijn de uit te nodigen ondernemers als het goed is al getoetst op de geschiktheid

bij de aanbesteding van die erkenningsrege-ling of raamovereenkomst.

Tip 5Aanbestedende Diensten: stel alleen geschikt-heidseisen als één of meer ondernemers niet bekend zijn en zorg er voor dat die eisen proportioneel zijn.Ondernemers: als er geschiktheidseisen worden gesteld en de aanbestedende dienst u al kent, stel dan de vraag waarom er nu toch geschiktheidseisen worden gesteld. Is het antwoord onbevredigend, vraag dan door en overweeg of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbestedingsexperts.

Nota’s van InlichtingenBij mvo’s kent de aanbestedende dienst de ondernemers in verreweg de meeste gevallen. Maar kennen de uitgenodigde ondernemers de aanbestedende dienst en de opdracht goed genoeg? Zorg er dan ook voor dat er vragen kun-nen worden gesteld en dat die (vanzelfsprekend) met alle uitgenodigde ondernemers worden gedeeld in één of meer Nota’s van Inlichtingen. Let er daarbij wel op dat ondernemers voldoende tijd hebben om de vragen te formuleren en de antwoorden in hun inschrijvingen te verwerken.

Tip 6Aanbestedende Dienst: geef gelegenheid tot het stellen van vragen, ook al denkt u dat de ondernemers u en uw opdracht kennen. Het kost tijd aan de voorkant, maar leidt in de regel tot veel betere inschrijvingen!Ondernemer: maak gebruik van de mogelijk-heid tot vragen stellen! Is die mogelijkheid er niet, vraag dan waarom niet. Volhardt de aanbestedende dienst dan kunt u maar beter niet inschrijven…

Transparantie in de offerteaanvraagNet als bij Europese aanbestedingen moet de aanbestedende dienst de offerteaanvraag en bijlagen zo opstellen dat iedere geïnteres-seerde ondernemer in staat is vast te stellen of hij kans op de opdracht maakt. Daarnaast moet de aanbestedende dienst volgens de grondbeginselen van het aanbestedingsrecht

Meervoudig onderhandse aanbesteding: ‘vrijheid blijheid’ of niet?

6 | Geo-Info | 2018-2

transparant handelen: ze moet doen wat ze in de aanbestedingsstukken opschrijft.

Tip 7Aanbestedende Dienst: zorg er, ook als alle inschrijvers bekend zijn, voor dat het duidelijk is wat er van inschrijvers wordt verwacht. Geef bijvoorbeeld bij eisen en/of bepalingen waar een sanctie op staat helder aan wan-neer de sanctie wordt opgelegd en wat deze precies inhoudt. Nog belangrijker is het dat bij de beoordeling wordt aangegeven wat er beoordeeld wordt, hoe er beoordeeld wordt en welke scores er kunnen worden behaald. Omdat een zekere mate van subjectiviteit niet te vermijden is, heeft de aanbestedende dienst altijd een zekere ruimte voor eigen oordeel om zo het verschil tussen inschrijvers te kunnen maken.Ondernemers: lees de aanbestedingsstukken heel zorgvuldig door en stel vragen zodra iets niet duidelijk is. Misschien overbodig, maar lees de bepalingen over het stellen van vragen goed door en stel vragen! Is het antwoord onbevre-digend, vraag dan door en overweeg of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbestedings-experts of een kort geding te starten.

Gelijke behandeling van inschrijversBij mvo’s moet de Aanbestedende dienst inschrijvers op gelijke wijze behandelen, dat schrijft artikel 1.15 van de Aanbestedingswet

2012 voor. Geeft een aanbestedende dienst één partij extra tijd om de inschrijving in te dienen, dan moeten de anderen die ook krijgen!

Tip 8Aanbestedende dienst: behandel inschrijvers gewoon gelijk, dat scheelt een hoop ellende. En bij twijfel: liever gelijk dan achteraf gez….Ondernemers: als u er op een of andere wijze lucht van krijgt dat u niet gelijk bent behandeld, maak dat dan zo snel mogelijk kenbaar bij de aanbestedende dienst! Is het antwoord onbe-vredigend, vraag dan door en overweeg of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbestedings-experts of een kort geding te starten.

GunningsbeslissingOok bij mvo’s moet de aanbestedende dienst een gunningsbeslissing sturen naar alle inschrijvers. In die gunningsbeslissing moeten alle relevante redenen voor de gunningsbe-slissing staan, want na het verzenden van de gunningsbeslissing mogen er geen nieuwe redenen voor afwijzing worden aangedragen. De reden hiervoor is dat een afgewezen inschrijver op basis van de genoemde redenen moet kunnen bepalen of het zinvol is bezwaar te maken.

Tip 9Aanbestedende dienst: zorg ervoor dat alle rele-vante redenen in de gunningsbeslissing staan.

Ondernemer: als de gunningsbeslissing niet duidelijk is, stel dan direct een vraag! Is het antwoord niet bevredigend, bedenk dan of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbeste-dingsexperts of een kort geding te starten.

Opschortende termijnIn de Aanbestedingswet 2012 is niets opgeno-men over een opschortende termijn bij een mvo. Toch is er voor aanbestedende diensten op grond van vaste jurisprudentie de ver-plichting om bij een mvo een opschortende termijn in acht te nemen. Gebeurt dat niet, dan is de kans groot dat afgewezen inschrij-vers niets meer tegen de gunning kunnen doen, wat volgens de rechter in strijd is met de algemene beginselen van behoorlijk bestuur.

Tip 10Aanbestedende dienst: neem een opschor-tende termijn van tenminste 5 werkdagen maar liever 7 kalenderdagen in acht. Ondernemers: bent u van mening dat u onterecht bent afgewezen en wordt er in de gunningsbeslissing geen opschortende ter-mijn genoemd? Reageer dan direct met een bezwaar en verzoek om een opschortende termijn! Is het antwoord niet bevredigend, bedenk dan of de opdracht belangrijk genoeg is om een klacht in te dienen bij de Commissie van Aanbestedingsexperts of een kort geding te starten.

Referenties[1] Bij de Nationale procedure wordt de opdracht alleen in

Nederland gepubliceerd.

[2] Zie www.commissievanaanbestedingsexperts.nl

[3] De Gids Proportionaliteit geeft op basis van ‘Comply or

explain’ een nadere uitwerking van het begrip ‘Proportiona-

liteit’ uit de Aanbestedingswet. De voorschriften in de Gids

Proportionaliteit moeten worden nageleefd, maar indien

deugdelijk gemotiveerd kan er worden afgeweken.

mr. ir. Jos C. Anneveld is DGA van Cernan BV en als onaf-hankelijk adviseur verbonden aan AeroVision BV. De heer Anneveld is te bereiken via jos.anneveld@aerovision.nl.

Ronald Vroom is als senior pro-curement specialist verbonden aan Procure-IT, onderdeel van Emeritor. Hij is gespecialiseerd in IT-sourcing en aanbeste-dingsrecht. Hij is te bereiken via r.vroom@procure-it.com.

| 72018-2 | Geo-Info

De hoofdredacteur van Geo-info vroeg vorige maand na de bestuursvergadering of één van de bestuursleden een stukje wilde schrijven. Ik moest even nadenken en gaf toen aan dat ik dat wel wilde doen.

Sinds 2015 ben ik penningmeester van onze vereniging en draag deze een warm hart toe. De ontwikkelingen in ons vak gaan de laatste tijd zo snel, dat het belangrijk is om elkaar te kennen en kennis en ervaringen uit te wisselen. Als voorbeeld kan ik de bijeenkomsten noemen in onze regio’s, waar we elkaar kunnen en móeten opzoeken. De vorige bijeenkomst van GIN-Oost was bij de Grolsch brouwerij in Enschede met twee indruk makende sprekers. Leo Essink, eigenaar en oprichter van Topicus, vertelde hoe snel software zich ontwikkelt en wordt afgeschreven. Hij stelde dat de innovaties op ICT-gebied komen uit de defensiemarkt en het sociale netwerk (wereldwijd), daarna geïmplemen-teerd worden in de auto-industrie, vervol-gens op de retail- en financiële markten via het onderwijs en de zorg, en tenslotte binnen de overheid. Hij gaf aan dat de tijd tussen het bereiken van de verschil-lende markten drie jaar bedraagt en dat dit precies de afschrijvingsperiode is van software. Tevens gaf Leo aan dat ICT-bedrij-ven nieuwe auto’s ontwikkelen met de vereiste sensoren en software. De tweede spreker was Wessel Verheij, student HAN en werkzaam als stagiair bij Nieuwland Geo uit Wageningen. Wessel maakte de brug naar geo door enkele vraagstukken uit de zorg op kaart te zetten.

De rondleiding in de brouwerij van Grolsch was speciaal voor ons toegespitst op het logistieke verhaal: hoe komen al die biertjes op tijd in de winkel en het café? Daar was nog geen handige GIS toepassing voor bedacht volgens de begeleider van Grolsch. Dus werk aan de winkel. Tijdens het proeven van een aantal opvallende biertjes werd de nodige kennis en kunde uitge-wisseld om uiteindelijk met een voldaan gevoel huiswaarts te keren.

Het hebben van de juiste informatie op het juiste moment is een uitdaging in ons vak. Wij hebben mensen, systemen en data nodig om dat te bewerkstelligen. Het is daarom belangrijk om mensen en vak-disciplines met elkaar te verbinden. Als je alleen al kijkt naar de Omgevingswet die eraan komt, waarbij wij allerlei data moeten koppelen en ontsluiten … een uitdaging! De Topografie (BGT) moet op orde, de Kadastrale Kaart moet bij zijn, naast de Adressen en Gebouwen, het beheer van de openbare ruimte, et cetera. Hoe gaan we dat doen? Want de vergrijzing slaat toe en de instroom blijft achter.

Ik wil me de komende periode actief inzetten voor de vereniging, naast mijn werk. Op 1 januari 2018 ben ik gestart met Bee4GIS en werk daarin samen met een GIS-data-productiebedrijf. Wij helpen klanten bij het beheren en onderhouden van hun GIS-data. Via het relatie-netwerk binnen GIN ga ik ervan uit dat ik hiermee de kost kan verdienen en een bijdrage kan leveren op het op orde brengen van onze

informatievoorzieningen en daar heb ik jullie bij nodig. En ja, geo-informatie is het middel om processen te verbeteren en te optimaliseren, want een kaart zegt meer dan 1.000 woorden!

Henk Ensink

penningmeester GIN

h.ensink@geo-info.nl

bestuur@geo-info.nl

Henk Ensink

Wordt geo-informatie nu echt het centrale middel om processen te optimaliseren?

VerslagVan de bestuurstafel

8 | Geo-Info | 2018-2

In het kader van GeoCraft2017 heeft het SPINlab (Spatial Information Labratory), in nauwe samenwerking met Rijkswaterstaat, ruim honderd leerlingen in Lelystad en Apeldoorn intensief betrokken bij de belangrijke thema’s ‘Building with Nature’ en de ‘Klimaatbestendige Stad’. Met behulp van computer game ‘Minecraft’ werkten de leerlingen tussen september en december 2017 zes uur per week aan slimme oplossingen voor het verbeteren van de veiligheid en de biodiversiteit van het Markermeer en het voorbereiden van de stad Apeldoorn op het veranderende klimaat in de 21ste eeuw.

Door Mark Opmeer en Anne Faber

Digitale revolutie in het aardrijkskunde-onderwijs

Waarom jongeren betrekken bij duurzame ruimtelijke planvorming? En waarom daarbij de computer game Minecraft gebruiken? Sinds 2015 doet het SPINlab in het kader van de raamwerkovereenkomst met Rijks-waterstaat onderzoek naar methoden en technieken die aardrijkskunde-onderwijs op een betekenisvolle wijze verrijken. Als gevolg van de digitale revolutie is het onderwijs in hoge mate aan verandering onderhevig. Smartboards, iPads en WIFI zijn tegenwoordig niet meer weg te denken uit het klaslokaal. Docenten proberen hun leerlingen blijvend te inspireren en te enthousiasmeren voor hun lessen door deze technieken op een didac-tisch verantwoorde manier te integreren in hun lespraktijk.

EduGIS SPINlab, Geodan B.V., het Kadaster en onderwijscentrum VU zagen in 2003 reeds

een grote behoefte bij aardrijkskundedo-centen om hoogwaardig kaartmateriaal op een digitale manier aan te bieden. In reactie hierop werd in 2004 het gratis platform EduGIS gelanceerd. Tot op de dag van vandaag biedt EduGIS leraren in het middelbaar onderwijs

de mogelijkheid om een grote hoeveelheid GIS-data van het Kadaster, het CBS en andere dataproviders te benutten in hun klaslokaal. Ook biedt EduGIS verschillende kant-en-klare

Duurzaam ontwerpen met Minecraft Minecraft als middel om jongeren te betrekken bij incident- en crisismanagement, en het klimaatbestendig maken van de Nederlandse weg- en waterinfrastructuur

Figuur 1 - Voorbeeld 1 leerlingenontwerp Marker Wadden fase 2 in Minecraft.

Als gevolg van de digitale

revolutie is het onderwijs

in hoge mate aan veran-

dering onderhevig

| 92018-2 | Geo-Info

lesmodules, waarmee docenten direct aan de slag kunnen. Vanwege de betrouwbaarheid van het EduGIS-platform hebben de educa-tieve uitgeverijen Malmberg en Noordhoff

sinds lange tijd EduGIS een prominente plek gegeven in hun aardrijkskundemethoden. Vanwege de sterk verankerde positie die EduGIS heeft verworven in de educatieve geo-

community, richtten SPINlab, Geodan, Geo Informatie Nederland (GIN) en Het Geofort in november 2017 de Stichting EduGIS op, om de dienstverlening van EduGIS ook in de toekomst te kunnen waarborgen.

Minecraft Het gebruik van de computer game Minecraft voor onderwijskundige doeleinden behoort tot één van de laatste innovaties van EduGIS. In 2015 stelden SPINlab, Geodan en Het Geo-fort onder de noemer van GeoCraft (www.geocraft.nl) de contouren (level of detail 2) van heel Nederland beschikbaar in dit computerspel. Duizenden jongeren in de leeftijd van acht tot vijftien jaar brengen dagelijks grote hoeveelheden details aan, waardoor gebouwen, wegen, kanalen en andere landschapselementen gemakkelijk te herkennen zijn.

Succes op middelbare scholen Vanwege dit grote succes heeft het SPINlab, samen met Rijkswaterstaat, in 2015 en 2017 geprobeerd om Minecraft een belangrijk onderdeel te maken van het formele Aardrijks-

kundeonderwijs in Nederland. In samenwer-king met de Technasia Lelystad en Dronten, en het Gymnasium in Apeldoorn, zijn middelbare scholieren uitgedaagd om creatieve oplossin-gen te bedenken voor belangrijke uitdagingen van de 21e eeuw. In de Flevopolder gingen de jongeren ruim drie maanden aan de slag met

Duurzaam ontwerpen met Minecraft Minecraft als middel om jongeren te betrekken bij incident- en crisismanagement, en het klimaatbestendig maken van de Nederlandse weg- en waterinfrastructuur

Figuur 1 - Voorbeeld 1 leerlingenontwerp Marker Wadden fase 2 in Minecraft.

Figuur 2 - Voorbeeld 2 leerlingenontwerp Marker Wadden fase 2 in Minecraft.

Duizenden jongeren

in de leeftijd van acht

tot vijftien jaar brengen

dagelijks grote hoeveel-

heden details aan in de

GeoCraft-Server

De hoogwaardige, gere-

aliseerde ontwerpen

geven aan hoe betrok-

ken de leerlingen bij de

opdrachten waren

10 | Geo-Info | 2018-2

een casus over de Marker Wadden. In Apel-doorn boog men zich over het vraagstuk van de klimaatbestendige stad. Beide projecten waren een groot succes. Docenten gaven aan enthousiast te zijn over de mogelijkheden van Minecraft om kinderen enthousiast te maken voor abstracte, ruimtelijke vraagstukken en

over de werkzaamheden van Rijkswaterstaat. De hoogwaardige, gerealiseerde ontwerpen geven daarnaast aan hoe betrokken de leerlingen bij de opdrachten waren. SPINlab heeft het de meerwaarde van Minecraft voor het doceren van duurzaam ruimtelijk ontwerp in het middelbaar aardrijskunde-onderwijs nauwkeurig omschreven in twee studies[1].

Toekomst In 2018 is SPINlab wederom van plan om met Rijkswaterstaat enerzijds en de scholen anderzijds een project te beginnen, waarin leerlingen met behulp van Minecraft moeten nadenken over oplossingen voor complexe, Rijkswaterstaat-gerelateerde vraagstukken.

Twee thema’s zijn hierbij gedefinieerd:

1. Klimaatbestendigheid en de Nederlandse weg- en waterinfrastructuur;

2. Crisismanagement en calamiteitenbestrij-ding na een (natuur)ramp.

In de driehoek SPINlab – Rijkswaterstaat – Scholen pogen we dit jaar een betekenisvol project over crisismanagement en klimaatver-andering voor het Aardrijkskundeonderwijs te realiseren. De opdrachtgever (Rijkswaterstaat) daagt jongeren uit om kritisch na te denken over methoden, technieken en ruimtelijke interventies, die Rijkswaterstaat helpen met het klimaatbestendig maken van de Neder-landse infrastructuur. Met name de stijgende waterspiegel in de zeeën en rivieren, en de dalende bodem in de veengebieden, maakt ons land kwetsbaar voor overstromingen en verzakkingen. Daarnaast wordt een educatief project geïnitieerd over calamiteitenbestrij-ding en crisismanagement als gevolg van een (natuur-)ramp. Minecraft biedt voor het aardrijkskundeonderwijs unieke mogelijkhe-den om een grootschalig incident met groot gevaar voor de waterkwaliteit na te bootsen, om zodoende de leerlingen kritisch te laten nadenken over de crisisbestrijding met verschillende hulpdiensten.

Door jongeren door middel van Minecraft te betrekken bij bovenstaande 21ste eeuwste uitdagingen, krijgen zij een beter en genuanceerder beeld van de activiteiten van Rijkswaterstaat. Bovendien bieden de aan-geleverde leerling-ontwerpen interessante input voor professionals die zich dagelijks hard maken voor het klimaatbestendig maken van de Nederlandse infrastructuur. Kortom, dit project biedt een unieke kans om de kloof tussen experts en de jonge generatie op een bijzondere en innovatieve manier te dichten.

De besproken projecten laten zien welke mogelijkheden reeds bestaan met behulp van onder andere Minecraft. Heeft u ook interessante ideeën voor nieuwe projecten of modules? We komen graag met u in contact.

Referenties[1] Opmeer, M., E. Dias, L. Tangerman, H. Scholten, Minecraft

in Support of Teaching Sustainable Spatial Planning in

Secondary Education. Lessons Learned from the Marker

Wadden-project; Opmeer, M., E. Dias. H. Scholten, Investi-

gating the Affordances of Commercial off-the-shelf games

in mitigating the development of disaffected emotions in

secondary geography education. Lessons learned from

small-scale research on teaching sustainable spatial plan-

ning with Minecraft.

Mark Opmeer, MPhil, is Promoven-dus aan de Vrije Universiteit. Hij is bereikbaar via info@edugis.nl.

Anne Faber, is BSc. Student-Assistent EduGIS aan de Vrije Universiteit. Zij is bereikbaar via info@edugis.nl.

Figuur 3 - Voorbeeld 3 leerlingenontwerp Marker Wadden fase 2 in Minecraft.

Minecraft biedt unieke

mogelijkheden voor het

aardrijkskundeonderwijs

om leerlingen kritisch te

laten nadenken over onder

andere crisisbestrijding

Nederland nu 34 ha groter

In Geo-Info nummer 2, 2016 stond een arti-kel van Adri den Boer: ‘Grondruil met België’. Per 1 januari 2018 is de grens rechtgetrokken en zijn stukjes land uitgewisseld.

In het relatiemagazine Terzake, nummer 2018-1, van het Kadaster eindigde het artikel ‘Grens aange-past om orde beter te handhaven’ als volgt:‘De afspraken met onze Belgische collega’s werden vastgelegd in een Memorandum van Overeenstemming en een Tractaat. Dit werd op 28 november 2016 officieel ondertekend door de beide koningen. Beide parlementen gingen daarna akkoord met de grondruil. Kadasterbe-stuurder Frank Tierolff: “Wij hebben binnen de kaders van de verdragen die daarvoor gelden binnen beide landen, in een constructieve en zorgvuldige samenwerking een voorstel gemaakt voor een grensaanpassing. En ik denk dat die manier van samenwerken vrij uniek is in deze tijd.” En zo is ons land op 1 januari 2018 ook ruim 34 ha groter geworden. Zonder wapengekletter.’

Redactie Geo-Info

| 112018-2 | Geo-Info

Gezocht: enthousiaste redactieleden!

Ter versterking van ons redactieteam zijn wij op zoek naar enthousiaste mensen met ervaring of affiniteit met geo-

informatie, die hun kennis en ervaring op professionele wijze willen delen, goed kunnen schrijven, communicatief vaardig

zijn én een breed netwerk hebben.

WerkzaamhedenGeo-Informatie Nederland verspreidt 6 keer per jaar het vakblad Geo-Info. Van de redactieleden verwachten wij dat ze:

• Actief bijdragen leveren voor het blad. Dit kunnen zelf geschreven artikelen zijn of inbreng vanuit hun netwerk;

• Anderen enthousiasmeren om bijdragen te leveren;

• Ideeën aandragen voor bladthema’s en artikelen;

• 6 keer per jaar redactievergaderingen bijwonen (locatie: Nijkerk).

Wat bieden wij?Een enthousiaste club mensen met een passie voor geo-informatie in de breedste zin van het woord.

De redactiewerkzaamheden vergroten je netwerk door je contacten met actieve leden, andere vakdeskundigen en

contacten buiten GIN.

Wat zoeken wij?• Enthousiasme

• Inzet

• Bereidheid om een actieve rol te vervullen binnen de redactie

Overige informatie• Aan de functie van redactielid is geen vergoeding verbonden.

• Wij zoeken iemand die zich tenminste 2 tot 4 uur per maand vrij kan én wil maken voor de werkzaamheden van

redactielid.

• Je bent lid van Geo-Informatie Nederland of wilt dat binnenkort worden.

ProcedureBen je geïnteresseerd? Dan kan je dat per e-mail kenbaar maken: gi@geo-info.nl. Kandidaten worden uitgenodigd voor

een kennismakingsgesprek.

Wil je meer informatie over de functie van redactielid? Neem dan contact op met Roelof Keppel, bestuurslid van Geo-

Informatie Nederland en hoofdredacteur van het vakblad Geo-Info via r.keppel@geo-info.nl.

12 | Geo-Info | 2018-2

Bij de aanleg van een nieuwe weg of spoorlijn is het wettelijk verplicht om geluidsonderzoek te doen. Bij overschrijding van de normen moet de overheid geluidsmaatregelen treffen, zoals het plaatsen van geluidsschermen of de geluidsisolatie van woningen. Hetzelfde geldt bij wijziging van de infrastructuur en de toename van verkeer. Ook voor het verbeteren van de leefbaarheid in Nederland worden - in het kader van de zogenoemde geluidssanering - geluidsmaatregelen toegepast. Geluidsadviseurs berekenen de geluidsbelastingen met 3D-computermodellen. Maar het maken van deze modellen is tijdrovend. Kan dit werk niet geautomatiseerd worden met big-data en computerkracht?

Door Henk de Kluijver en Tom van Tilburg

Om deze noot te kraken zijn wij, Henk de Kluijver (geluidsspecialist) en Tom van Tilburg (Geo-ict’er), bij Geodan aan de slag gegaan. En er zijn behoorlijke stappen gezet. Een eer-ste resultaat was een 3D-model voor een geluidsstudie ten behoeve van de geluids-sanering in de Bollenstreek, in opdracht van de Omgevingsdienst West-Holland. Na deze succesvolle praktijktest gaan de servers van Geodan in 2018 aan de slag met de opbouw van een landelijk 3D-model. Met een landelijk 3D-model kan geluidsonderzoek efficiënter, dat wil zeggen: sneller en met minder tijdro-vend handwerk worden uitgevoerd. Dat wil niet zeggen dat het werk van de akoestische experts in Nederland nu volledig weg wordt geautomatiseerd. Het belangrijkste werk blijft uiteraard voor de geluidsdeskundige, namelijk het op een innovatieve manier zoeken naar goede maatregelen om het bestaande geluidsprobleem in Nederland optimaal aan te pakken en het voorkomen van nieuwe geluidsproblemen bij nieuwe ruimtelijke ont-wikkelingen. Voor dit werk, waarvoor juist de akoestische expertise van de specialist nodig is, is nu, dankzij verdergaande automatisering, meer ruimte.

Geluidmodellering met AHN als basisMet behulp van laseraltimetrie vanuit vlieg-tuigen (LIDAR) wordt al jaren de hoogte van Nederland ingescand. Het primaire doel voor de inwinning van dit Actuele Hoogtebestand Nederland (AHN) is de strijd tegen het water.

Maar ook in de strijd tegen decibellen blijkt het AHN goud waard te zijn. In Amsterdam staan de Geodan-servers te stampen om de terabytes aan data te verwerken. Aan de ene kant gaan er grote datasets, zoals het AHN, in. Aan de andere kant komen er kant-en-klare 3D-modellen uit. De conversie-software is ontwikkeld door een combinatie van geo-ict expertise en geluidspecialisme.Voorheen was het nodig om in het veld de hoogtes van gebouwen en het maaiveld-verloop op het oog in te schatten. Het model werd met de hand ingeklikt (in 2D) op de digitaliseertafel en daarna werden de hoog-ten ingetypt. In de loop der tijd heb ik (Henk) zelf jaren met de hand digitale 3D-modellen ingeklikt. Maar de tijd van geluidsspecialisten kan beter worden besteed aan het werkelijke probleem, namelijk het bedenken van goede oplossingen voor geluidsknelpunten.De komst van digitaal kaartmateriaal (na 2000) was al een verademing voor de geluidsspecialisten. De winst hiervan zat in 2D maar nog niet in 3D. Vanaf het moment dat het AHN vrij beschikbaar kwam, werd het ook al snel ingezet voor geluidsmo-dellering. De meerwaarde bleef in eerste instantie beperkt. Vooral het goed model-leren van gebouwen kon nog niet worden geautomatiseerd en handwerk bleef nodig. In de loop der jaren nam de resolutie toe in het AHN2 en het AHN3. Zou de automati-sche generatie van 3D-geluidsmodellen nu dan mogelijk zijn?

Landelijk 3D-model voor geluidsstudies

Figuur 1 – Landelijk 3D-model voor Geluidsstudies.

| 132018-2 | Geo-Info

Opbouw van geluidsmodellenIn Nederland bestaan twee softwarepakketten die veel gebruikt worden voor geluidsbere-keningen, namelijk GeoMilieu en WinHavik. Voor een berekening moet de situatie worden ingevoerd. De basis is een 3D-model van de omgeving. Hieraan worden geluidsbronnen, bijbehorende geluidsschermen en rekenpun-ten toegevoegd. Het basis 3D-omgevingsmo-del bestaat uit 2,5D gebouwen, 3D hoogtelij-nen en 2D-geluidsabsorberende/reflecterende bodemvlakken. We kijken nog even iets specifieker naar deze drie modelonderdelen.

Gebouwen in een geluidsmodelIn een geluidsmodel wordt een pand in 2D plus hoogte (2,5D) gemodelleerd. Panden, ook met een schuine kap, worden als rechte blokken gemodelleerd. In het reken- en meetvoorschrift geluid is voorgeschreven dat hierbij de nok-hoogte bepalend is. Een relevant lager deel van het pand, bijvoorbeeld de aanbouw van een woning, moet de geluidsexpert wel als afzonder-lijk blok invoeren. Er zijn al enkele jaren 2,5D-bestanden van gebou-wen beschikbaar, maar daarin heeft een gebouw één enkele hoogte, bijvoorbeeld een gemid-delde hoogte op basis van het AHN. Eén hoogte per blok dus, wat betekent dat een geluids-specialist nog een nabewerking moest doen. Onder andere om de lagere aanbouw handmatig los te knippen (splitsen) en te verlagen. Waar dit splitsen dus nog vaak veld- en handwerk was, is het Geodan gelukt om een gebouw goed te modelleren voor geluid. De ontwikkelde com-puterscripts ‘herkennen’ de verschillende dakvlak-ken in de AHN-punten, splitsen de panden en maken afzonderlijke 2,5D-bouwblokken. Zowel AHN-data als BAG (Basisregistraties Adressen en Gebouwen) worden hier als input gebruikt.

Landelijk 3D-model voor geluidsstudies

Figuur 2 - Schematische weergave geluidsmodel.

Afbeelding 1 - Modellering van een woning met aanbouw voor een geluidsberekening.

Figuur 3-1, 3-2 en 3-3 – Automatische generatie 2,5D gebouwen uit AHN.

14 | Geo-Info | 2018-2

Hoogte van de bodem in een geluidsmodel

Vanzelfsprekend heeft een geluidswal maar ook een dijk of een heuvel, een belangrijke invloed op de geluidsoverdracht. Het hoogte-verloop wordt gemodelleerd met zogenoemde hoogtelijnen. Dit zijn ‘breaklines’. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de boven- en onderrand van een dijk. Met breaklines, in tegenstelling tot isolijnen, wordt het 3D-bodemverloop met een minimaal aantal lijnen gemodelleerd. Dit is rele-vant voor de beperking van de data-omvang in de geluidsmodellen en het verkorten van de rekentijden. Het blijkt goed mogelijk om de breaklines automatisch te genereren uit het AHN en de Basisregistratie Grootschalige Topografie (BGT). De conversie-software van Geodan is zo ont-worpen, dat het aansluit bij het voor geluids-studies benodigde nauwkeurigheidsniveau en optimalisatie van rekentijden. Het BGT wordt versoberd, op hoogte gebracht en aangevuld met relevante breaklines op basis van het AHN.

Akoestisch absorberende en reflecterende bodemvlakken

Geluid draagt verder over water dan over grasland. De geluidsreflectie en -absorptie van de bodem speelt hierbij een rol. Dit wordt gemodel-leerd met bodemvlakken met een geluidsab-sorptiefactor. Water en verharde oppervlakken worden ingevoerd als akoestisch reflecterend (B-factor = 0) en onverharde oppervlakken als absorberend (B-factor = 1). Dankzij de BGT is het mogelijk om een groot deel van deze vlakken automatisch te genereren, zodat de geluids-expert ze direct in het model kan invoeren. Ter beperking van de data-omvang, zonder ver-lies aan akoestische relevantie, worden de harde BGT-vlakken samengevoegd en vereenvoudigd.

Praktijktoepassing: 3D-geluidsmodel van gemeente Lisse

Wij zijn nu enkele maanden bezig met nieuwe computerscripts om een digitale

3D-maquette van Nederland te maken. Op een gegeven moment zochten we een pilotproject om ons werk te toetsen in de praktijk. Een gesprek met Guido Distelbrink, senior geluidsadviseur bij de Omge-vingsdienst West-Holland, leidde tot een eerste opdracht. Leuk, maar wel spannend. Nu moesten we het waarmaken. Guido Distelbrink: “Onze omgevingsdienst doet voor twaalf gemeenten rond Leiden en de provincie Zuid-Holland onderzoek naar geluidseffecten. De sanering van geluids-knelpunten is daarbij een belangrijk aspect. Onze geluidsmodellen worden gedeeltelijk al automatisch gebouwd. Maar vooral het detailniveau van 3D-gebouwen kon nog niet worden geautomatiseerd volgens de wet-telijke modelleringsregels voor geluid.”

Sneller en kostenefficiënterGeodan heeft aan de Omgevingsdienst West-Holland een 3D-model geleverd van de gemeente Lisse. Guido Distelbrink: “De bud-getruimte voor geluidsonderzoek is vaak beperkt. Het Geodan 3D-model maakt ons werk een stuk kostenefficiënter (minder dan 2 eurocent per gebouw) en de doorlooptijd veel korter. Het alternatief zou handwerk betekenen: GoogleStreetView bekijken, gebouwhoogten schatten, BAG-pandvlakken met de muis opknippen en hoogten intypen. Monnikenwerk dus.”

Nauwelijks correcties nodigDe computer kan veel, maar een visuele check door de geluidsexpert blijft belangrijk. Het AHN is immers een momentopname, maar de wereld verandert. Er worden continu panden bijgebouwd, verbouwd en afgebro-ken. Guido Distelbrink: “In het 3D-model dat wij hebben ontvangen, waren nagenoeg

Figuur 4 – Hoogtelijnen (breaklines) van het terrein rond de Burcht in Leiden (3D-beeld GeoMilieu).

Figuur 5 - Bodemvlakken voor een geluidsmodel op basis van het BGT.

Figuur 6 - Een automatische gegenereerd 3D-geluidsmodel (3D-beeld in GeoMilieu).

| 152018-2 | Geo-Info

geen correcties nodig. Alleen nog her en der een puntje op de –i-. Het was vrijwel direct inzetbaar in ons onderzoek. Dit heeft Geodan mooi voor elkaar. We waren blij verrast met de kwaliteit van het product.”

Digitaal Stelsel Omgevingswet met landelijk 3D-geluidsmodel binnen handbereik

In de toekomst zullen we ten aanzien van de automatisering van geluidsstudies nog verdere ontwikkelingen gaan zien. Een com-binatie van het 3D-model met de gegevens van geluidsbronnen ligt voor de hand. Het is voor Rijkswaterstaat en ProRail momenteel al

wettelijk verplicht om deze gegevens vast te leggen in zogenoemde geluidregisters en te publiceren. Met de Omgevingswet zal de registratie en publicatie van de geluidgegevens worden verbreed naar provinciale wegen, gemeen-telijke wegen en industrie. Logischerwijs wordt een 3D-model van Nederland en alle registraties van geluidsgegevens onderdeel van het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO). Door de beschikbare basisgegevens - waarbij het AHN essentieel is - en de snelle technische ontwikkelingen van de laatste jaren is een landelijk 3D-model nu binnen handbereik.

Geluid en geluidsberekeningen Geluidsonderzoeken zijn grotendeels gebaseerd op berekeningen. Wordt er dan niet gemeten? Voor de bepaling van de rekenregels is uitgebreid gemeten aan geluidsoverdracht en de geluidsemissie van de bronnen. Dit is verwerkt in de rekenvoor-schriften. Rekenen heeft het voordeel dat toekomstige situaties, zoals een bouwplan, met een computersimulatie in beeld gebracht kunnen worden.

Ontstaan en overdracht van geluidVoor onderzoek naar geluidsbelastingen is in de eerste plaats het geluidsvermogen bij de bron van belang. Bij verkeer bijvoorbeeld is dat gerelateerd aan het type voertuig (vracht-wagen of personenauto), de verkeersintensi-teit, de snelheid en het soort wegdek (denk aan straatklinkers versus stille asfaltsoorten). Bij de geluidsbron brengen trillingen de lucht in beweging en het geluid plant zich in de lucht voort als drukgolven. Aangekomen bij het oor worden deze geluidsgolven via de gehoorgang, het trommelvlies en de gehoorbeentjes, naar het slakkenhuis geleid. Daarin komt het basilair membraam in trilling en neuronen op dit membraam worden geac-tiveerd en vuren elektrische pulsen richting de hersenen. We nemen geluid waar. Ons gehoor is een prachtig systeem. Dat is een ander interessant onderwerp. In dit artikel bespreken we echter vooral het pad tussen de geluidsbron en het oor.Van de geluidsbron naar de ontvanger (rekenpunt) neemt het geluidsniveau af. Duidelijk zal zijn dat dit door de afstand komt. Ook kunnen er geluidsschermen/-wallen en/of gebouwen zijn die de ontvanger afscher-men voor het geluid. De geluidsoverdracht over harde bodemoppervlakken (bijvoor-beeld water) is sterker dan over grasland. Hierbij is ook de gemiddelde bodemhoogte

van invloed. Daarnaast zijn de windrichting, windgradiënt en temperatuurgradiënt in de lucht en de energieoverdracht aan de lucht zelf relevant voor de geluidsoverdracht. Een ander belangrijk aspect hangt samen met het golfkarakter van geluid. Omdat geluid een golf is, buigt het ook wat om objecten heen. Ook door de wind- en temperatuureffecten kan geluid, onder de juiste meteorologi-sche omstandigheden, achter een gebouw of geluidsscherm komen. Bij geluid zijn

daardoor geen haarscherpe schaduwen, zoals bij licht.

Een manier om geluid door te rekenen, aansluitend bij het fysische karakter van geluid, is met een eindig elementenmodel van de golfvoortplanting. Maar voor de berekening van omgevingsgeluid is dat praktisch geen mogelijkheid. Het model en de rekentijden zouden volledig uit de hand lopen. Daarom wordt in veel geluidsbere-keningssoftware, gekozen voor een andere insteek, waarbij geluid benaderd wordt als ‘stralen’ (stel je lichtstralen voor) met correcties voor bovengenoemde ‘buigings-effecten’. Ook wordt gerekend met reflectie van geluid tegen bijvoorbeeld de gevel van een gebouw. Deze ‘stralenbenadering’ is ook de insteek die gebruikt wordt in de in Nederland veel gebruikte Standaard Reken-methode 2-software. De rekenformules en modelleringsmethoden die we daarvoor gebruiken, zijn voor een belangrijk deel gebaseerd op uitgebreide onderzoeken in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw en vastgelegd in de al genoemde Reken- en meetvoorschriften.

Figuur 8 - Geluidssimulatie met een stralenmodel in 3D (Unity).

Figuur 7 - Geluidssimulatie met een golfmodel met diffractie van geluid bij/over schermtop (geen scherpe schaduw).

Henk de Kluijver is zelfstandig geluidsconsultant en expert op het gebied van verkeerslawaai. Henk is bereikbaar via Henk.de.kluijver@geodan.nl.

Tom van Tilburg is geo-ICT specialist en developer bij Geodan Research. Hij is te bereiken via Tom.van.Tilburg@geodan.nl.

16 | Geo-Info | 2018-2

Op Valentijnsdag, 14 februari, schrijf ik dit stukje: ik hou van GIN. Het is vandaag ook precies 15 jaar geleden dat Leen Murre, Menno-Jan Kraak en Henk Ottens de oprichtingsakte van GIN ondertekenden. Zij vormden het voorlopige dagelijks bestuur. Er was al jaren aan het fusieproces gewerkt. Hadden Geodesia en het Kartografisch Tijdschrift al niet in 1995 samen één tijdschriftnummer? (Zelfs ik mocht erin schrijven en wel over het luxeprobleem van wegennetten bij Defensie én bij V&W. Naast meervoudig meten was ook dubbel digitaliseren praktijk geworden….).

Door Adri den Boer

In Geodesia 2003-2 stond een stukje ‘Vereniging GIN definitief opgericht’ met daarin, en zonder uitleg, het anno 2018 nog steeds benutte rood-wit-blauwe GIN-vignet. Is trouwens dat derde woord ‘Nederland’ in de naam, gezien de Vlaamse vakgenoten, niet wat nationalis-tischer dan nodig was? Op Geodesia 2003-3 (van de 11) stond het nieuwe vignet al voorop.

Op Kartografisch Tijdschrift 2003-3 (van de 4) ook. Letterlijk tussen haakjes zou later eens in het blad komen te staan dat de Flevolandse polderkartograaf Jan Schilder ‘de ontwerper van het omslag van dit tijdschrift was’.

Het Geodesia-najaarscongres 2003 was vijftien jaar geleden in het voorjaar al aangekondigd. De duidelijke titel was…’Voorbij Geodesia’.

In april 2003 verscheen het derde nummer van de analoge nieuwsbrief GINformatief. Met voorop een foto, maar met ook een bericht over de start van de werkgroep PR & Communicatie. Vermeld werd dat ik daarin actief was vanuit de vereniging Geo-V&W, een van de négen fusiepartners. Dat was waar ook, die club heette niet meer VMDR (Vereniging Meetkundige Dienst Rijkswaterstaat). Het hernoemen ging door: ook het departement van V&W veranderde intussen al tweemaal van naam. En GIN nog niet éénmaal!

Eerst kwam er echter een heus nummer 2003-0 van Geo-Info uit, met een éénmalige redactie, inclusief ook mezelf: het was leuk, maar wennen. (Het moest zich onderscheiden van VI Matrix,

GIN 15 jaar: een felicitatie waard (1)

GINformatief nummer 3 en Geo-Info nummer 0.

Het blad Geo-Info

werd in steeds sterkere

mate hét GIN-product

| 172018-2 | Geo-Info

dat in 2010 GeoInside ging heten en in 2013 verdween!). Het ongedateerde nulnummer verscheen, gezien de inhoud, ná 23 oktober 2003, de tweede dag van het congres, de dag waarop de fusie-akte werd getekend. Eind 2005 mocht ik (1948) bij V&W met pensioen. Dat maakte het GIN-redactiewerk, met (na CirCum uit Deurne) als ‘ontzorger’ MOS uit Nijkerk, alleen maar leuker.

Het blad Geo-Info (nu 100% digitaal doorzoek-baar) werd in steeds sterkere mate hét GIN-

product. Meer dan verwacht zelfs. Niet uniek voor déze vakorganisatie was dat papier niet of langzamer verdween dan gedacht! Dat werd in de opeenvolgende GINstands op GeoBuzz ook geïllustreerd door de exclusieve aandacht voor het blad: covers aan de wand en een tijdschrif-tenstapel op de balie. In 2017 was er zelfs niks geen digigeluidje of beeldschermpje meer. Fun-damenteler is de vraag of het vakgebied geo-info achteraf bezien een hype was. Volgens Van Dale ‘iets nieuws dat tijdelijk sterk de aandacht trekt,

maar weinig voorstelt’. Nee, en daarom feliciteer ik de GIN-leden graag met dit derde lustrum. Op naar het vierde! Stond in 2013 al niet voorop het tijdschrift ’10 voor GIN! Op naar de 20!’?

Adri den Boer, redacteur Geo-desia (1983-2003) en Geo-Info (vanaf 2004). Adri is bereikbaar via amdboer@xs4all.nl.

GIN-stand op GeoBuzz 2016.

18 | Geo-Info | 2018-2

Ook de overheid vergaart en gebruikt data om beleid op af te stemmen, calamiteiten voor te zijn, of om beslissingen op te baseren. De gemeentes Nijmegen en Almere en Hoogheemraadschap van Delfland vertellen hierover meer.

Door Niels van de Graaf

Data inzichtelijker makenPaul Geurts is Informatie Architect bij de gemeente Nijmegen. “We zijn twee jaar geleden gestart met het opzetten van een goed programma om data-gestuurd te gaan werken. Dat kan nu, omdat we de afgelopen jaren veel data goed hebben opgebouwd. Nu we met de eerste concrete projecten bezig zijn, richten we ons ook op de privacyvraag-stukken.” In Nijmegen worden data (nog) niet gebruikt als middel om beslissingen te nemen. “We maken wel analyses en proberen die infor-matie te benutten in het beleid. Bijvoorbeeld een voorspellende analyse over bijstandsfraude. Zo weten we beter wat we nú moeten doen om erger te voorkomen. Beslissingen nemen we op basis van intuïtie, data en professionaliteit.”Geurts stelt dat visualisatie van data vaak bijzonder prettig en vooral werkbaarder is. “Neem als voorbeeld de openbare ruimte; data over klachten én de planning van benodigd onderhoud tonen we op een kaart, waardoor we onze onderhoudsplanning flexibeler kunnen inrichten. Grafieken en kaarten helpen om grote hoeveelheden data inzichtelijker te maken.” Geurts raadt andere gemeentes aan ook meer data-gestuurd te gaan werken. “Data betekent informatie en daarmee kan het beleid beter afgestemd worden op de werkelijkheid. In de ideale situatie vormt het beleid zich dan naar de dagelijkse praktijk.”

Raad informerenGerhard Dekker, manager onderzoek & statis-tiek in Almere, vertelt dat de gemeenteraad besloten heeft om meer informatie-gestuurde besluiten te nemen. “Daarbij is het belang-rijk dat de raad ook goed geïnformeerd is. Wordt er bijvoorbeeld in een raadsvergadering

gesproken over zzp’ers in Almere, dan zorgen de data ervoor dat zij van tevoren weten hoeveel zzp’ers de stad heeft, wat zij doen en waar zij zich bevinden. Dat zorgt direct voor een duidelijk beeld en is tijdbesparend, omdat alle raadsleden over deze informatie beschikken vóór de vergadering.” Dekker stelt dat de aanpak van Almere om de raad vooraf zo breed mogelijk te informeren, innovatief is. “We werken natuurlijk ook met diep techni-sche berekeningen om, bijvoorbeeld, een

Visualisatie van data bela ngrijk voor begrip

‘Data betekent informatie en daarmee kan het beleid

beter afgestemd worden op de werkelijkheid. In de

ideale situatie vormt het beleid zich dan naar de

dagelijkse praktijk’ Paul Geurts, Informatie Architect, Gemeente Nijmegen

| 192018-2 | Geo-Info

prognose te geven over het aantal uitkerings-gerechtigden in Almere over vijf jaar, om een betere begroting te kunnen maken.” Dekker zegt over visualisatie van data: “We kie-zen voor de meest aansprekende vorm. Soms

een PowerPoint presentatie en soms een interactief systeem met ‘live’ gegevens. Bij een buurtgesprek is het handig om met virtual reality brillen door de wijk te lopen, maar zo futuristisch hoeft het niet altijd te zijn. Soms is een spontaan gesprek voor de supermarkt beter dan tweehonderd pagina’s statistieken.”

Slimme inzet systemenAlous Spaanderman is gegevenscoördinator bij het Hoogheemraadschap van Delfland. Zij vertelt; “We verzamelen data door het inmeten op de grond, vliegen/scannen, luchtfoto’s, bouwtekeningen, projectplannen en vergunningen, en gebruiken deze voor watersysteemanalyses.Daarnaast is het ook belangrijk om beslis-singen te nemen zoals peilbesluiten, vergun-ningen, handhaving of maatregelen nemen bij een calamiteit, of om het beleid op te baseren.” Bij een calamiteit, zoals waterover-last, maakte Delfland een begin met het nemen van beslissingen op basis van alle beschikbare data. “We ondersteunen dat door slimme inzet van systemen (LCMS en 3Di) en net-centrisch werken. 3Di is speciaal ontwikkeld voor beslissingsondersteuning in het waterbeheer betreffende waterveiligheid

(overstroming), wateroverlast, calamiteitenbe-heer en ruimtelijke planvorming.”Spaanderman stelt dat datavisualisatie helpt om de informatie te begrijpen en patronen en verbanden te zien die ertoe doen. “Met de inzet van GIS wordt al veel gevisualiseerd en worden ook data-analyses in beeld gebracht. Ook in het hierboven genoemde 3Di worden prachtige en realistische 3D-stereo visualisaties getoond. In de televisieserie ‘Als de dijken breken’ is dit met 3Di zeer realistisch in beeld gebracht. Daarnaast wordt ook gewerkt aan real-time visualisatie in slimme dashboards.”

Niels van de Graaf is Market-manager Overheid bij IMAGEM. Niels is bereikbaar via niels.vandegraaf@imagem.nl.

Visualisatie van data bela ngrijk voor begrip‘IMAGEM helpt ons met datavisualisatie oplossingen

om de informatie te begrijpen en vervolgens de

patronen en verbanden te zien die ertoe doen’

Alous Spaanderman, Gegevenscoördinator bij Het Hoogheemraadschap Delfland

‘We kiezen voor de

meeste aansprekende

vorm van visualisering’

Gerhard Dekker, Manager Onderzoek & Statistiek, Gemeente Almere

20 | Geo-Info | 2018-2

Na 35 jaar…

Bij het symposium Rise of a Campus, georga-niseerd door de Afdeling Architectuur (Bouw-kunde) en het Team Academisch Erfgoed van de TU Delft, is er een mini-tentoonstelling opgesteld. Daar komen ook de vroegere geo-desiegebouwen Kanaalweg 4 en Thijsseweg 11 in voor.

Er is een paneel met een foto met Jan Ebbinge

voor Thijsseweg 11, 35 jaar geleden gemaakt door Axel Smits. Jan staat achter een automatisch waterpasinstrument van Wild en had niet meer het jasje van 35 jaar geleden. De tentoonstelling is te zien op de derde verdieping van de Aula, Mekelweg 5 te Delft en is tot eind augustus voor iedereen toegankelijk. De aanleiding voor de ten-toonstelling is het verschijnen van het tijdschrift OverHolland 18/19, waarin een vergelijking wordt gemaakt tussen de campussen van Delft en Eind-hoven.

Joop Gravesteijn

Richer-objecten in bestuurskamer TU Delft

Onderstaande tekst - richting en afstand in kort bestek - maakte ir. Sylvia Nijhuis, Cura-tor Academic Heritage, voor in de vitrine met twee Richer-objecten in, sinds kort, de kamer van het College van Bestuur van de TU Delft.

Het is deze tachymeter van rond 1865 die in het Historisch Nieuwsblad van November 2017 werd afgebeeld als de theodoliet waar Darwin tegen 1835 moeite mee had!

Joop Gravesteijn

Tachymeter and Slide Rule.Design: I. Moinot. Produced by: Richer (Paris) around 1865The Special Collections department of the TU Delft Library houses a large collection of objects related to the university’s history. A unique group within this collection are the land surveying instruments. These historic objects played an important part in mapping the Netherlands, from the 18th up to the 20th century. One of the highlights of this sub collection is the tachy-meter, made by Richer. It is an early example of a ‘Total Station’, including not only a theodolite (for measuring angles in horizontal and vertical planes) but an optical

rangefinder as well. To determine the horizontal distance, additional calculations are necessary. Specifically for this purpose Richer produced the ‘tachymetrical slide rule’. During the second half of the 19th century the Richer tachymeter and slide rule were used in the Dutch railway construction for land surveying. Until then horizontal distances were still measured using a chain or tape and a separate levelling instrument. With the arrival of the tachymeter, the chain could be eliminated, improving speed and accuracy of the measurements.

Dorine Burmanje ‘Geospatial Ambassador of the Year’!

Tijdens het Geospatial World Forum in India heeft Dorine Burmanje de Award ontvan-gen voor ‘Geospatial Ambassador of the Year 2018’.

Dorine Burmanje, bestuursvoorzitter Kadas-ter, is door de jury geprezen om haar leiderschap, waarmee ze op inspirerende en betrokken wijze de waarde en verbindingskracht van geo-infor-

matie uitdraagt. Dat doet ze onder meer door overheid en bedrijfsleven bij elkaar te brengen, waarbij de kracht van ‘locatie’ centraal staat. Daarnaast profileert zij het Kadaster als kennis-partner voor binnen- en buitenlandse vraagstuk-ken, waarbij nauw samengewerkt wordt aan een goede geo-informatievoorziening.

Bron: www.kadaster.nl, 18 januari 2018

| 212018-2 | Geo-Info

Het gaat goed met Nederland. Het consumenten-vertrouwen is hoog en de bedrijven staan er goed voor. Volgens De Nederlandsche Bank is de economische groei in 2017 uitgekomen op 3,3 procent, het hoogste niveau in de laatste 10 jaar. Ook dit jaar en in 2019 valt een groei te verwach-ten van respectievelijk 3,1 en 2,2 procent.

Deze groei is vooral te danken aan de aantrekkende wereldhandel, gevolgd door een stijgende binnenlandse consumptie. Nederlanders hebben meer te besteden door-dat er meer banen zijn, de brutolonen stijgen en doordat het kabinet de consumptie aanjaagt via belastingmaatregelen.

Het regeerakkoord van het kabinet Rutte III zorgt daarnaast de komende jaren voor een extra steun in de rug door hogere overheidsbestedingen. Deze plannen komen bovenop de door de vorige regering geplande overheidsuit-gaven, waardoor de overheidsbestedingen de komende jaren zeer sterk bijdragen aan de economische groei.

Goed nieuws ook voor het Nederlandse geo-bedrijfsle-ven. Nog altijd wordt een groot deel van de omzet gehaald uit opdrachten vanuit de overheid. Belangrijk zijn opdrachten met betrekking tot de basisregistraties, infrastructuur en geo-ICT dienstverlening. Ook de Omgevingswet speelt nu al een belangrijke rol. In combinatie met de harmonisatie van de basisregistraties zal dit zorgen voor een volle orderportefeuille voor het bedrijfsleven in de komende jaren.

Het gaat dus goed, maar er zijn ook zorgen. Belangrijk is het tekort aan personeel. Niet alleen onze sector heeft hiermee te maken, dit is een breed gevoeld probleem. Hier is al veel over gezegd en geschreven. Het gaat met name om een tekort aan personeel met geodetische vakkennis en ICT-vaardigheden.

Een ander probleem is de besluitvaardigheid bij de politiek en de overheid. Die leidt tot uitstel dat schadelijk is voor het bedrijfsleven en de economische groei onnodig kan vertragen. Ik noem een paar voorbeelden.

Bedrijven zijn op dit moment hard bezig om per 25 mei 2018 te voldoen aan de AVG (Algemene Verordening Gege-vensbescherming). Ook het kabinet is aan zet. De Europese regels moeten namelijk nog vastgelegd worden in Neder-landse wetgeving. Onlangs bleek echter dat minister Dekker in tijdnood komt en voorstelt een aantal vernieuwingen uit te stellen. Dat betekent dat bedrijven mogelijk ook na 25 mei nog te maken kunnen krijgen met aanpassingen in de wetgeving. Dit is niet wenselijk, want bedrijven worden hier geraakt in hun bedrijfsvoering, dienstverlening en productie. Het is dus voor zowel het bedrijfsleven als de overheid zelf belangrijk dat de Nederlandse wetgeving zo snel mogelijk up-to-date is. Toch ging het voorstel voor de uitvoeringswet pas in december 2017 naar de Tweede Kamer. Nu moet alles op

alles worden gezet om de wet vóór 25 mei door beide Kamers te loodsen en te publiceren in de Staatscourant.

Ook de uitbreiding van Lelystad Airport heeft te maken met uitstel. Het vernieuwde vliegveld zal pas op zijn vroegst in 2020 open gaan. Volgens minister van Nieuwenhuizen is het niet verantwoord om onder maximale druk de luchthaven in 2019 te openen voor vakantievluchten. In de Tweede Kamer wordt verheugd gereageerd op het uitstel, maar de betrokken bedrijven, met de KLM voorop, zijn teleurgesteld. Zij hebben al geïnvesteerd in nieuwe diensten, gebouwen en andere services, waardoor de rekening van dit besluit terecht komt bij deze bedrijven.

Iets dichter bij huis zijn de ontwikkelingen met betrekking tot de Omgevingswet.

In oktober 2017 heeft toenmalig minister Schultz van Haegen de planning van de Omgevingswet herzien en de datum van inwerkingtreding uitgesteld naar 1 januari 2021. De einddatum van de transitie blijft 2029. De reden voor de nieuwe planning is dat meer tijd nodig is om de wetgeving zorgvuldig te kunnen afronden. Begrijpelijk, want het gaat om een grote wetgevingsoperatie met verschillende onder-delen die gelijktijdig worden ontworpen, zoals de ministeriële regeling, invoeringsregelgeving en de vier aanvullingswetten. Het resultaat is straks een inzichtelijk stelsel bestaande uit één wet, vier AMvB’s en één ministeriele regeling.

In de verklaring van de minister wordt gesteld dat de nieuwe datum in goed overleg met de provincies, gemeentes en waterschappen is vastgesteld. Ook begrijpelijk, maar is er ook gekeken naar de gevolgen voor het bedrijfsleven?

Hierbij gaat het om het bedrijfsleven dat betrokken is bij de ontwikkeling van onderdelen van het Digitaal Stelsel Omgevingswet (DSO) en de daarop gebaseerde applica-ties. Maar ook het bedrijfsleven dat afhankelijk is van deze wetgeving heeft er last van. Het gaat hierbij ondermeer om activiteiten waarop milieu, bouw en infrastructurele regels van toepassing zijn. Het is daarom vreemd dat het bedrijfsleven juist bij deze besluitvorming niet is gehoord.

Het uitstellen van belangrijke ontwikkelingen die de groei van de economie kunnen beïnvloeden, is niet wenselijk. Toch is het soms nodig een planning te herzien, maar zorg er dan voor dat ook het bedrijfsleven tijdig wordt betrok-ken bij de besluitvorming. Dat geeft niet alleen vertrouwen, maar voorkomt ook dat investeringen door het bedrijfsleven onnodig moeten worden teruggedraaid of afgeschreven.

Camille van der Harten

Directeur GeoBusiness Nederland

c.vanderharten@geobusiness.nl

Column

Cam

ille

van

der H

arte

n

Uitstel

22 | Geo-Info | 2018-2

In het verleden gebruikte de gemeente een tool om de kwaliteit van administratieve informatie, die eensluidend moet zijn, te toetsen en de fouten eruit te halen. Witteveen gaf een aantal voorbeelden van personen die in de diverse gegevensbronnen voorkomen met bijvoor-beeld verschillende woonplaatsen, terwijl deze identiek moeten zijn. De tool was echter een traag systeem en leverde eigenlijk niet datgene wat de gemeente graag wilde. Hierop schreef de gemeente SWF een eigen tool, de ‘Gegevens Vergelijker’ genaamd, waarmee een betere con-trole uitgevoerd kan worden. Per maand wordt een controle uitgevoerd en geven rapportages een beeld van de kwaliteit. De tool werkte zo goed dat er een proef met 17 gemeenten en KING (VNG Realisatie) is opgezet.De proef was een dusdanig succes dat de tool inmiddels open source geworden is en een nieuwe naam, de ‘I-Spiegel’, heeft gekregen. De I-Spiegel [1] is dus een systeem waarmee je op eenvoudige wijze persoonsgegevens, adresge-gevens of organisatiegegevens met elkaar kunt vergelijken. Door gegevens met elkaar te spiege-

len, kan je tekortkomingen in de gegevenshuis-houding aan het licht brengen. Deze vormen input voor verbeteracties, die op het terrein van organisatie, proces en techniek kunnen liggen.

In de toekomst wil men ook koppelingen maken naar Geo-Informatie zoals BRK, BGT, et cetera. Als de BGT en de BOR gekoppeld zijn, dan zijn er mogelijkheden om deze koppelingen naar Geo te maken. Punt van aandacht in de I-Spiegel is de privacy. Met name aan de organisatiezijde worden persoonsgegevens gebruikt en hier zitten met de komst van de algemene verordening gegevens-bescherming (AVG) mogelijk spanningen.

Na de presentatie van Witteveen kwamen Edwin Rittersma en Peter Groen aan het woord over de Waterketenkaart. Binnen het gebied van het Samenwerkingsverband Waterketen Groningen – Noord-Drenthe zijn per gemeente zogenoemde waterkaarten gemaakt. Daarin is de werking van het (afval-)watersysteem, in onderlinge samen-hang, te zien. Op de kaarten zijn onder andere de duikers, gemalen, overstorten en stroomrichting van het water te zien. Met de kaart probeert men de beheersinformatie in de hoofden van medewerkers die bekend zijn in een plaatselijk gebied integraal beschikbaar te maken. Voor de waterkaart gebruikt men Arc reader van ESRI.

Bijeenkomst GIN Noord

Eduard Witteveen (gemeente SWF).

Aanwezigen raadszaal.

Nadat Albert Hensema van GIN Noord de ruim 50 aanwezigen welkom had geheten, en de gemeente Súdwest Fryslân al bij voorbaat bedankte voor het beschikbaar stellen van de locatie en de catering van de bijeenkomst, kreeg Sjoerd Joustra, plaatsvervangend gemeentesecretaris van de gemeente Súdwest Fryslan (SWF), het woord. Joustra heette de aanwezigen welkom in de gemeente SWF en memoreerde dat wij de eerste gebruikers waren van de nieuwe raadszaal die de week daarop officieel geopend werd. Na deze inleiding gaf Eduard Witteveen, procesbegeleider Innovatie bij de gemeente SWF, een presentatie over de kwaliteitsverbetering van administratieve databases zoals GBA, BAG, WOZ, et cetera.

Verslag

| 232018-2 | Geo-Info

De aanleiding/behoefte om te komen tot een waterkaart ontstond als eerste bij de gemeente Groningen. Er was geen integraal inzicht in de werking van water en riolering, de verantwoor-delijkheden en rollen daarvan waren niet altijd duidelijk. Verder vertrokken medewerkers met veel kennis en daarnaast was er onvoldoende kennisuitwisseling tussen de gemeente en waterschappen.Naar aanleiding hiervan is het bronhouderschap scherp neergezet, zijn bijeenkomsten met de waterexperts gehouden, zijn datasets aangepast en is de digitale waterkaart vervaardigd. Vanuit de waterketen worden de aldus vervaar-digde waterketenkaarten regionaal en online ontsloten via het dataportal ‘Gegevensknooppunt Groningen’[2]. Doel: overheden, bedrijven en bur-gers informatie verstrekken over water en riolering. De waterketenkaart is nu nog een samenwer-king tussen gemeente en waterschappen.

Als de waterleidingbedrijven er ook nog bij komen, is de gehele waterketen vertegen-woordigd.Een aantal toepassingen van de waterketen-kaart zijn; bruikbaar bij calamiteiten, klachten en meldingen, peilbesluiten, het is een goed communicatiemiddel, bruikbaar voor uitvoe-ringsprojecten, herstructureringsplannen, bestemmingsplannen, aanpak grondwater-problemen, regenwaterstructuur plannen en bruikbaar bij bepaling van bodemdaling op de

ondergrondse infrastructuur. Voordeel is dat iedereen met deze kaart dezelfde taal spreekt, en de aanwezigheid ervan stimuleert verdere samenwerking. De waterketenkaart is gestart in het Noorden van Nederland en de verwachting is dat dit ook in andere delen van Nederland opgepakt gaat worden.

Na de presentatie van de waterketen kaart kregen de deelnemers een welvoorziene lunch aangeboden door de gemeente Súdwest Frys-lân. Tijdens de lunch werd intensief genetwerkt tussen de aanwezigen. Naast de kennisuitwis-seling via presentaties is dat een belangrijk onderdeel van de bijeenkomst.

De derde presentatie werd gegeven door Ronald Mulder van het expertisebureau voor Geo-Informatiemanagement (GEON) en Stijn Greeve van Loket 31 BV over Way2GO.

De WOZ-waarde is de basis voor een aantal belastingaanslagen. De WOZ-waarde wordt in veel gemeenten gebaseerd op basis van de bruto inhoud, maar moet, wegens veranderende regelgeving, straks op basis van gebruiksoppervlakte plaatsvinden. De opgave voor veel gemeenten wordt de komende

Peter Groen (waterregisseur waterketen Gronin-gen Noord Drenthe).

Edwin Rittersma (waterschap Noorderzijlvest).

Stijn Greeve (Loket 31 BV).

Ronald Mulder (GEON).

24 | Geo-Info | 2018-2

periode om de omslag van inhoud naar oppervlakte te maken.In dat kader moeten landelijk zo’n 7,7 miljoen woningen gecontroleerd worden en dat moet voor 2021 gereed zijn. Er moet getoetst worden aan de hand van bouwtekeningen en het resultaat mag niet meer dan 3 procent afwijken van de realiteit. Handmatig de omslag maken, neemt enorm veel tijd in beslag. De vraag komt dan ook op in hoeverre dit proces via geauto-matiseerde weg uitgevoerd kan worden.Way2GO is een tool om dit voor elkaar te krijgen. Hierbij wordt onder andere gebruik-gemaakt van de WOZ-bestanden, de digitale Kadastrale kaart, luchtfoto’s, de BAG en het 3D-model van AHN/Lidar.Mulder en Greeve leidden ons door het proces om te komen tot een betere gebruiksop-pervlakte. Het begint met de vraag of aan de buitenzijde van een pand afgeleid kan worden hoeveel gebruiksoppervlakte erin zit. Als dat mogelijk is, hoeft er geen terreinbezoek plaats te vinden. Het bovenaanzicht van het pand zit in de BAG, de hoogte kan uit AHN/Lidar gehaald worden en de verdiepingshoogte geeft het aantal etages, de dikte van de buitenmuur is nodig en onder het dak de schuine delen die niet tot de gebruiksoppervlakte gerekend mogen worden. Met deze informatie kan een 3D-model van het pand gemaakt worden. Hierbij is het van belang dat het rekenproces om tot dat model te komen efficiënt ingericht wordt, zodat het eindresultaat snel beschikbaar is.

De presentatie werd afgesloten met een demo van Way2GO waarmee aangetoond werd dat de werkwijze voldoet aan de gestelde eisen en een bruikbare tool kan zijn voor gemeenten.

Na afloop van de presentaties haalde Hensema de sprekers nog even naar voren en bedankte hen voor hun presentatie met een cadeaubon. Hensema bedankte de gemeente

Súdwest Fryslân nogmaals voor het beschik-baar stellen van de locatie en de zeer goed verzorgde lunch.

Referenties[1] www.i-spiegel.nl[2] www.gegevensknooppuntgroningen.nl

Sieb Dijkstra

Figuur ! - Wat komt er allemaal bij kijken - backend.

Albert Hensema bedankt de sprekers.

| 252018-2 | Geo-Info

Nog maar 26 jaar oud, toch voelt het alsof ik er al een heel carrièrepad op heb zitten. Het begon allemaal zoals het hoort . Na mijn geo-bachelor volgde ik een geo-master en ging ik werken bij een geo-bedrijf. Voordat ik het door had, zat ik gevangen in mijn geo-comfort zone in het, toch kleine, GIS wereldje. Overal kwam ik steeds dezelfde mensen tegen en hoorde ik vergelijkbare verhalen. De woorden geo en GIS vlogen me om de oren. Totdat dit me begon te irriteren.

Al snel merkte ik dat ik mijn geo-kennis op een andere manier wilde inzetten. Ik wilde op zoek naar uitdagingen buiten mijn kleine wereldje. Ik wilde met mijn kennis werk-processen verbeteren. Ik wilde niet meer praten in onze eigen geo-taal en uitleggen wat GIS is, ik wilde de taal van de klant leren. En dankzij Geodan kreeg ik die kans!

Een jaar had ik de eer om met mijn ruimtelijke bril mee te helpen bij het optimaliseren van de ritten van het PostNL Autobedrijf. Dat was best even slikken in het begin. Al snel bleek dat de logistiek ook een heel eigen woordenboek heeft, waar ik nog maar weinig woorden uit kende. De software waarmee ik moest gaan werken, oogde ontzettend complex en de kaarten waarvan de software gebruik maakte, deden mijn cartografisch hart een beetje bloeden. Ik kreeg meteen déja vu’s naar de lessen cartografie van hoe het niét moet. Maar beetje bij beetje werd ik enthousiaster over de logistieke planningspuzzels die ik mocht oplossen. Met elke nieuwe uitdaging groeide de drive om routes nóg efficiënter te maken. Mijn ruimtelijke bril bleek een gouden combi met de logistieke kennis van mijn PostNL collega’s: we vulden elkaar aan en leerden van elkaar. Ik heb de kennis van het ‘wat’ en het ‘waar’, zij de kennis van het ‘hoe’ en ‘waarom’.

Maar hoe pas je die ruimtelijke kennis dan toe in de logis-tiek? Hierbij refereer ik graag naar een mooi voorbeeld van hoe anderen dit doen. Picnic is in mijn ogen een ‘one to watch’ in de categorie geo & logistiek. Deze online supermarkt zet op disruptieve wijze de traditionele supermarktketen op zijn kop. Eén van Picnic’s grootste successen is het 20-minuten tijdven-ster. Hoe krijgen ze dat voor elkaar? Juist, met behulp van heel veel geo-informatie. Ook al zullen ze dat zelf misschien niet op die manier herkennen. Picnic verbeterde voor haar eigen processen de wellicht bekende traditionele TSP (Traveling Salesman Problem) analyses. Picnic rijdt immers alleen in de stad en met die kennis konden algoritmes worden geopti-maliseerd voor stedelijke uitdagingen. En geloof maar dat je nauwkeuriger je aankomsttijden kunt voorspellen als jij weet op welke verdieping jouw klant woont, waar de stoplichten en files staan en waar je wel en niet kunt rijden. Het kaartje dat ze beschikbaar stellen aan klanten waarmee je uiteindelijk

real-time kunt zien waar jouw chauffeur zich bevindt, maakt het helemaal af.

Ook Picnic heeft nog genoeg logistieke uitdagingen. En dat is wat mijn werk zo leuk maakt. Het boek routeoptima-lisatie kent geen einde. Met nieuwe ontwikkelingen in onder andere de e-commerce worden logistieke uitdagingen steeds groter en complexer. Er zijn altijd weer nieuwe manieren te vinden waarmee netwerken kunnen worden gecombineerd en routes nóg efficiënter en makkelijker kunnen worden gepland. Dat kunnen wij, als geo-vakgenoten, ook niet alleen. En ik vind het ontzettend leuk om hier samen met klanten over na te denken. Zonder de input en samenwerking van klanten zal onze meerwaarde minimaal zijn. En dat geldt zeker niet alleen voor logistiek. Daarom denk ik dat onze comfort-zone misschien wel één van onze grootste valkuilen is.

Ik zou iedereen willen uitdagen: probeer het eens. Denk na waar jouw kennis nog meer van waarde is. Ga eens naar een ander soort evenement en verban de woorden GIS en geo uit je woordenboek. Je zult merken dat je dan pas echt leert luisteren naar de klant, en dat je op deze manier de mooie kanten van ons vak optimaal kunt benutten. Step out of your geo-comfortzone!

Nikkie den Dekker

Business consultant

Nikkie.den.dekker@geodan.nl

Column

Nik

kie

den

Dek

ker

Out of my geo-comfortzone: routeoptimalisatie in de logistiek

26 | Geo-Info | 2018-2

VoorgeschiedenisVoor het historisch onderzoek is het belangrijk dat er vanaf tweede helft 19e eeuw beroepsverenigin-gen opkwamen, zoals het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (KNAG, 1877) en de Vereniging voor Kadaster en landmeetkunde (1885), met tijdschriften waarin niet alleen onderzoek naar zaken uit het verleden werden gepubliceerd, maar ook de toenmalige beroepspraktijk aan de orde kwamen. De tijdschriften van beide verenigingen kenden historisch-kartografische bijdragen, het Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap (TAG) bevatte daarnaast kritische besprekingen van de kartografische producten van de topografische diensten in Nederland en in Nederlands-Indië. In beide tijdschriften kwam de kartografische beroeps-praktijk echter niet of nauwelijks aan de orde.Dat veranderde met de oprichting van een kartografische sectie van het KNAG in 1958, toen er een apart kartografisch katern in het TAG werd opgenomen dat vier maal per jaar uitkwam, met de veel te lange titel ‘Kartografie, Mededelingen van de Kartografische sectie van het KNAG’. Omdat de toon te wetenschappelijk was, richtten de kartografisch tekenaars binnen de Kartografische Sectie drie jaar later een eigen, onregelmatig verschijnende periodiek op; het ‘Kaartbulletin’. Omdat er in het ledenbestand van het KNAG toch veel weerstand was tegen technische kartografische artikelen in hun tijdschrift, dreven de twee groeperingen (geografen en kartografen) toch uit elkaar. In 1975 verzelfstandigden de kartografen zich tot ‘Neder-landse Vereniging voor Kartografie’, waarbij de twee redacties en de twee bestaande tijdschriften wer-den gecombineerd tot het ‘Kartografisch Tijdschrift’ (KT). De historisch kartografen vonden een paar jaar later dat ze te weinig aan bod kwamen in het KT en zij richtten in 1982 een eigen periodiek op; ‘Caert Thresoor’. Ik heb daar indertijd ontzettend tegen geijverd, omdat ik het een versnippering vond, maar inmiddels ben ik wat ouder en milder en zit zelfs de redactie van Caert Thresoor voor.Resumerend: er bestond dus een katern ‘Karto-grafie’ in het Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap, dat vooral belangrijk was, omdat het de lezers informeerde over de door de overheid vervaardigde kaartproducten, het begin van de

automatisering beschreef, maar ook originele bijdragen had over de generalisatie en atlaskarto-grafie. Daarnaast bracht het ‘Kaartbulletin’ vooral technische bijdragen – bijvoorbeeld over plastic tekeningdragers, beschrifting, het legde veel technieken uit in de rubriek ‘Voor de jongeren’, en het gaf een overzicht van de Nederlandse karto-grafie sedert 1800. In 1975 kwam het ‘Kartografisch Tijdschrift’, dat beide voorgangers combineerde, en niet alleen de Nederlandse kartografische scene beschreef, maar ook aangaf wat er in het buitenland gebeurde. Er stonden veel bijdragen in over de beroepspraktijk, zoals over kleurgebruik, beschrifting, generalisatie en reproductie, en het zijn vooral die laatste aspecten die ook voor de huidige beroepspraktijk vaak nog zeer relevant zijn. De rubriek ‘Voor de jongeren’ uit het oude Kaartbulletin werd voortgezet in een serie zeer lezenswaardige ‘kernkaternen’, die men kon combi-neren tot een kartografisch leerboek.Met de opkomst van GIS en het ontstaan van speciale tijdschriften voor die nieuwe beroepsgroep van GIS-technici heb ik veel discussies met betrok-

ken redacteuren, zoals van het International Journal for GIS. Over hun streven allemaal problemen aan te snijden die we in de kartografie eigenlijk al op een bevredigende manier hadden opgelost, of waar we best practices voor hadden ontwikkeld: moest men die nu opnieuw voor GIS-technici beschrijven of kon men volstaan met naar de kartografische literatuur te verwijzen. Ik geef de voorkeur aan dat laatste.Maar dan moet men die kartografische literatuur wel makkelijk kunnen vinden, en daarvoor komen we dus nu uit bij de huidige GIN-website.De geodetische vakliteratuur is al langer digitaal ontsloten. Het is een vakgebied waar grote instanties, zoals de gemeente Amsterdam, op opereren, en die hebben een jaar of vijf geleden het digitaliseren van de tijdschriften als ‘Geodesia’ en ‘Tijdschrift voor Kadaster en Landmeetkunde’ gefinancierd. Die bestanden zijn via de website van De Hollandse Cirkel, de vereniging voor de geschie-denis van de geodesie, toegankelijk. Voor de kartografie bestond zo’n mecenas niet, en het digi-taliseren van de kartografische tijdschriften dat nu gerealiseerd is, is door de leden van de voormalige

GIN-website uitgebreid met dig itaal tijdschriftenarchiefEr zijn twee redenen om oude literatuur terug te willen vinden; voor historisch onderzoek, of omdat datgene wat men wil vinden nog steeds relevant is voor de huidige beroepspraktijk. Voor beide geldt dat die oude literatuur dan toegankelijk moet worden gemaakt door het te digitaliseren, zodat het met multifunctionele zoeksystemen opengelegd kan worden. Dat is nu mede mogelijk gemaakt voor kartografische tijdschriften.

Nieuwe Ontwikkelingen

Figuur 1 - GIN-website met verwijzing naar de kartografische tijdschriften.

| 272018-2 | Geo-Info

NVK zelf betaald. In die zin dat ze er een fonds van de Nederlandse Vereniging voor Kartografie (NVK), het Ormeling fonds, voor hebben gebruikt. Dat fonds was oorspronkelijk opgezet om het jonge kartografen mogelijk te maken aan buitenlandse kartografische conferenties deel te nemen, maar in de nieuwe GIN-ambiance werd daar eigenlijk geen gebruik meer van gemaakt. Reden waarom we een deel ervan gebruikt hebben om er de kartografische tijdschriften mee te laten scannen, zo’n € 6.000 als ik het wel heb.Het GIN-bestuur heeft daarvoor het scanbedrijf Picturae in de arm genomen, en is tegelijkertijd een samenwerking met De Hollandse cirkel aange-gaan, om te proberen de kartografische en geode-tische tijdschriftenbestanden te combineren, en zo een veel groter bestand te genereren waarin men kan zoeken. Tegelijk met het digitaliseren van de

kartografische tijdschriften is ook de functionaliteit verbeterd, waardoor veel uitgebreidere zoekmoge-lijkheden gerealiseerd zijn. Er is dus een samen-werkingsverband, waarin GIN zijn kartografische tijdschriften en de Geo-Info inbrengt, en waarin De Hollandse cirkel zijn geodetische tijdschriften inbrengt. Beide partijen houden in principe het eigendom van hun eigen bestanden.

Het hedenOp dit moment komt men nog via de GIN-web-site en de link https://www.geoinformatieneder-land.nl/kennisbank/kartografisch-tijdschrift-digi-taal op de site van De Hollandse cirkel terecht om de tijdschriften te raadplegen, maar het is de bedoeling dat men in de toekomst direct vanuit de sites van beide verenigingen toegang heeft tot het gecombineerde tijdschriftenbestand.

Nu staat er nog een verwijzing op de GIN-site, onder het onderdeel Kennisbank (figuur 1). Als de bezoeker daaronder het kartografisch tijdschrift aanklikt, komt men op het punt terecht dat naar het tijdschriftendeel van de website van De Hollandse cirkel leidt (figuur 2), met de 29 jaargangen van het Kartografisch Tijdschrift. Klikt men op één van de één hele jaargang vertegenwoordigende iconen, dan kan men vervolgens kiezen uit alle tijdschrif-ten van die jaargang. Na die keuze komen alle pagina’s en bijlagen van dat nummer in beeld. Dat geldt niet alleen voor alle 29 jaargangen van het Kartografisch Tijdschrift, maar ook voor zijn voorgangers, en wel voor de 61 afle-veringen van Kartografie, mededelingen van de Kartografische sectie van het KNAG en voor de 35 afleveringen van het Kaartbulletin.

GIN-website uitgebreid met dig itaal tijdschriftenarchief

Figuur 2 – De gedigitaliseerde jaargangen van het Kartografisch Tijdschrift die nu zijn opengelegd door het GIN.

28 | Geo-Info | 2018-2

Bij dit doorbladeren van de tijdschriftnummers ziet men dus onderlangs alle pagina’s en bijlagen voorbijkomen. Daarop klikkend kan men erop inzoomen, de bladzijden printen of naar iemand anders sturen. Alle advertenties en bijlagen zijn mee-gedigitaliseerd en de daarin voorkomende tekst is ook opzoekbaar. De bijlagen bij het KT waren vroeger de trots van de redactie, en die bijlagen zijn uitstekend gescand, waardoor je sterk kunt inzoomen. De functionaliteit bestaat verder uit het kunnen verschuiven van het beeld, croppen, draaien, uitvergroten, kleur bijstellen en in- en uitzoomen.Dat bladeren door de tijdschriften is natuurlijk leuk, maar het gaat in de eerste plaats om het gericht kunnen zoeken naar informatie. Welnu, men kan zoeken kan op naam, plaats, gebeurtenis, tref-woord en combinaties daarvan, waarbij bepaalde combinaties ook kunnen worden uitgesloten. Men kan zoeken met wildcards, men kan fuzzy zoeken, met woordgroepen, men kan zoeken in bepaalde periodes of in bepaalde tijdschriften.De uitkomsten kunnen op volgorde van relevantie worden geplaatst, op basis van de datum of het tijdschriftnummer. Dat kan relevant zijn bij het zoeken op tijd. Wanneer men bijvoorbeeld wil weten wanneer er voor het eerst melding wordt gemaakt in de geodetische of kartografische media van de ICA, kan men instellen op de te bestrijken tijdschriften en periodes. (figuur 3) Bij het zoeken wordt bij elke hit meteen een afbeelding van de betreffende pagina of bijlage getoond, waarop men kan klikken om die leesbaar in beeld te krijgen. Voor mij was het een openbaring om te zien wat er allemaal mogelijk is.

ToepassingenDe nieuwe uitbreiding van de GIN-website met dit tijdschriftenarchief werd gelanceerd

op de Cartodag van 14 maart jongstleden, dat gehouden werd bij de voormalige Defensie-leergangen, nu het Civil Centre of Excellence (CCOE). Het CCOE leidt de strijdkrachten op voor het bevorderen van de interactie tussen de maatschappij en het leger. Het thema van de Cartodag, Crisis mapping, was daar een uitstekend voorbeeld van. In de eerste plaats werd de uitbreiding van de website gebruikt om relevante literatuur op te zoeken, en op basis van trefwoorden als ramp (23x), disaster (9x), danger, gevaar, risk (15x), risico (88x), alarm, overlast, bestrijding, vulnerability (3x), crisis (23x), warning (3x), rescue (3x) en hazard (9x) kwamen 12 relevante artikelen uit het KT naar boven. De ingetypte trefwoorden waren ook zichtbaar in de bijlagen, zelfs in de adverten-ties, er werden tientallen literatuurverwijzingen gevonden, en er was zelfs een relevante hit bij de rubriek ‘Zo kan het, maar … zo kan het ook!’ (figuur 4), waarbij bestaande infographics over de watersnoodramp werden verbeterd.

Maar de meest zinnige vondst in het tijdschrif-tenbestand was ongetwijfeld het feit dat er in 1994 ook al een keer een studiedag over ram-penkartografie was geweest, met vergelijkbare presentaties, en dat daar een speciaal nummer van de ‘Publikatiereeks van de NVK’ van was uitgebracht. Een aansporing wellicht voor de organisatie van de Cartodag om de voordrach-ten ook te publiceren. En tevens iets voor het GIN-verlanglijstje van ook te digitaliseren publi-caties van de NVK; de 31 nummers van de NVK publicatiereeks en de drie tot nu toe verschenen nummers van de GIN publicatiereeks.

Door Ferjan Ormeling

Figuur 3 - Voorbeeld van een zoekactie.

Figuur 4 - Illustratie uit het KT die, omdat in de kaartjes de term ‘ramp’ stond, een hit was bij het zoeken. Uit de rubriek Zo kan het, maar… zo kan het ook! van het KT; de verbeterde versie rechts is van kartograaf Gerrit van Omme.

De auteur bedankt Roelof Keppel, die het GIN-bestuur hiertoe jarenlang heeft aangezet, voor zijn bemoeienissen om het scannen van de kartografische tijdschriften te bevorderen.

Nieuwe Ontwikkelingen

| 292018-2 | Geo-Info

OPEN k aar t

Marijn Bosma(BosmaGrafiek.nl, info@bosmagrafiek.nl)

We krijgen tegenwoordig zo veel opper-vlakkige indrukken, dat het al snel leidt tot ‘information overload’. Zo kregen we van de CEO van Esri een e-mail waarin hij verwijst naar zijn geinige video ‘Nieuwjaarswens 2018 Esri Nederland’[1]. Daarin spreekt hij ons vanaf vele telescreens toe als een goedmoedige Big Brother, en ver-wijst naar ‘Elfstedentocht: 11 vestingsteden’ [2]. In die Storymap zien we plattegronden van elf willekeurig gekozen steden. Bij elke vesting is de bebouwing binnen de linie afgebeeld als blokjes (2,5 D) in verschillende tinten. Met het ArcGIS gereedschap kan je eromheen vliegen. Is dit meer dan ‘Eye candy’? Wat is de ‘Story’ hier? De steden zijn niet onderling te vergelijken. Pas na drie keer doorklikken zie je een legenda die de tintverschillen verklaart. De eerste klik start het programma Webscene. Klik in de hoek rechtsboven op ‘Explore in Scene Viewer’. Klik vervolgens op ‘Legend’. Nu zien we dat de tinten de bouwjaren weergeven; met wonderlijk gekozen begin- en eindjaren en daartussen een glijdende schaalindeling. Al met al krachtig gereedschap maar rommelig toegepast. Ter vergelijking: Bert Spaan publiceerde (met TileMill) een fraaie ‘glas-in-lood’ kaart [3], waarop hij alle gebouwen van Nederland inkleurde volgens hun BAG bouwjaar, homogeen en controleer-baar.

Winifred Broeder (Landkaartje.nl,winifredbroeder@gmail.com)

Ik zal er niet omheen draaien, ik vind het woord ‘StoryMap’ geweldig klinken. Ook het concept, het hele idee, spreekt me enorm aan. Een kaart met een verhaal, of een verhaal met kaarten, waar je na het lezen om moet glimlachen of iets van hebt geleerd. Op de Esri StoryMap site vind je met regelmaat pareltjes, zoals deze bijvoorbeeld: ‘Misconceptions’ [4], waar de maker het verhaal visualiseert van een onderzoekspaper waar zijn vader 26 jaar eerder aan meeschreef. Of deze: ‘The Hispanic Population of NYC’[5] van dezelfde maker, waarbij hij uitlegt hoe je goeie dot-density kaarten kunt maken. De nieuwjaarswens van

Ersi Nederland is wat dat betreft een stuk minder gemakkelijk te omschrijven. Een Elfste-denroute langs 11 van de meer dan 100 Neder-landse vestingsteden als alternatief voor het geval de Elfstedentocht niet door gaat. Door de 3D-bebouwing springt de stervorm er extra goed uit en voor wie de basiskaart in een andere stijl wil opmaken, is er aan het einde een link naar uitleg daarover. Ik leg nog wat alternatieve basiskaarten onder de groene 3D-bebouwing van Brielle, die plotseling opgaat in het groen van OSM. Inderdaad, door de zwarte achtergrond springt de 3D-bebou-wing er extra goed uit!

Jan-Willem van Aalst (Imergis.nl en Opentopo.nl, info@imergis.nl)

In januari presenteerde Esri als nieuwjaars-groet een 3D-tour langs elf vestingsteden. Het 3D-beeld toont – in nachttinten – de contouren van de vesting (uit Esri’s eigen topografische basiskaart), met daarbinnen de panden (uit de BAG) die omhoog zijn getrokken tot een bepaalde hoogte. En daar

zit ‘m nu juist het euvel in deze tour: elk pand heeft blijkbaar één hoogtewaarde toegekend gekregen, en juist bij die mooie oude kerken gaat dat hopeloos fout. Tien jaar geleden zou dit zondermeer indrukwekkend zijn geweest, maar inmiddels hebben we een open data hoogtebestand met veel meetpunten per gebouw, (AHN2/3), waarmee niet alleen de gebouwen veel natuurgetrouwer omhoogge-trokken kunnen worden, maar ook nog eens omgevingskenmerken zoals de vestingwallen. Tja, en dat de nieuwste gebouwen dan plat blijven, omdat ze ná de vlucht van het AHN vliegtuig zijn gebouwd, is dan een kleinigheid vergeleken met de enorme winst die met AHN behaald wordt ten opzichte van dit tamelijk ouderwetse, LEGO-achtige beeld. Kom op Esri, anno 2018 kan dat veel beter.

Referenties[1] Nieuwjaarswens 2018 Esri Nederland: bit.ly/2Fbbvid

[2] Elfstedentocht: 11 vestingsteden: bit.ly/2Cwd6MC

[3] glas-in-lood kaart: bit.ly/2oa7tzh

[4] Misconceptions: bit.ly/2CqzGeb

[5] The Hispanic Population of NYC: bit.ly/2ounEIe

Esri Storymap van 11 vestingsteden

30 | Geo-Info | 2018-2

Na het welkom door departementsvoorzitter prof.dr. Pieter Hooimeijer was het woord aan drs. Barend Köbben, senior docent-onderzoe-ker Geoinformatie Universiteit Twente-ICT, voor de plenaire lezing ‘Van Cartografie naar WebViz’. Aan de hand van audiovisuele fragmenten liet hij zien dat gadgets die kortgeleden nog als futurisch bestempeld

werden, inmiddels gewoon onderdeel zijn van dagelijks gebruikte technologie, zoals Big Data, Visual Analytics, Ubiquitous Location Tracking, Cloud Computing, et cetera. Barend nam ons mee in de technologische ontwik-kelingen die GIS en Cartografie razendsnel hebben veranderd in de afgelopen decennia, en liet ook zien dat het in de basis nog steeds

om hetzelfde gaat: de beschikbare gereed-schappen zo efficiënt mogelijk gebruiken om de boodschap over te brengen.

Aansluitend waren er parallelsessies met een meer interactief karakter. Egbert van der Zee, MSc, docent-onderzoeker Sociale Geografie en Planologie Universiteit Utrecht, en Jasmijn Kok, student master GIMA Universiteit Utrecht, zoomden in op de Nieuwe Hollandse Waterlinie, die genomineerd is om UNESCO werelderfgoed te worden. Zo’n werelderfgoedstatus zorgt als het goed is voor beter behoud en ontwikkeling, maar het is de vraag of deze nominatie op tijd is gekomen. De waterlinie staat al jaren onder stevige stedelijke

Alumnibijeenkomst ‘Vroeger en nu in de GIS/Cartografie’

Presentatie ArcGIS online.

In de Universiteitsbibliotheek Utrecht (UBU) waren op 14 maart ruim 75 alumni geowetenschappers bijeen voor een geslaagde en sfeervolle bijeenkomst, georganiseerd door het departement Sociale Geografie & Planologie en de studievereniging V.U.G.S, in samenwerking met de Bijzondere Collecties van de UBU.

Verslag

Workshop Nieuwe Hollandse Waterlinie.

Deelnemers aan de slag met ArcGIS Online.

| 312018-2 | Geo-Info

druk (bijvoorbeeld door de uitbreiding van Utrecht), raakt verdeeld door grote infrastruc-tuurprojecten die het landschap doorsnijden en heeft te maken met versnippering door privatisering van land en bebouwing. In deze workshop konden de deelnemers zelf aan de slag om oude kaarten met moderne GIS-applicaties te combineren om te onder-zoeken of en hoe dit landschap te redden is. Met behulp van tablets werd in groepjes gewerkt om aan te geven waar men potentiële bedreigingen (voor-)ziet en hoe het landschap beschermd zou kunnen worden tegen haar eigen ondergang.

Sanne Douma, MSc, GEO-informatiespecialist HAS Koning DHV en alumna GIMA UU, liet in

haar presentatie zien dat er door overheden veel informatie wordt bijgehouden en dat deze ook meer en meer openbaar beschikbaar wordt gesteld. Waar dit eerder voornamelijk op papier was, is deze informatie nu steeds meer digitaal beschikbaar. Het voordeel van online GIS data is, dat deze informatie gebruikt kan worden voor eigen analyses en dat databestanden aan elkaar gekoppeld kunnen worden (Linked Open Data), waardoor de hoe-veelheid nuttige informatie wordt vergroot. Vervolgens konden de deelnemers zelf aan de slag met het programma ArcGIS Online, waar iedereen zijn/haar eigen favoriete route door Utrecht kon samenstellen op basis van openbaar beschikbare data.

In de kaartenzaal op de 6e etage waren speciaal voor deze gelegenheid een twintigtal absolute topstukken uit de UBU collectie tentoongesteld. Dr. Marco van Egmond, con-servator kaarten, atlassen en gedrukte werken, vertelde over de opbouw en ontwikkeling van deze collectie, die al vele eeuwen ten dienste staat van onderwijs en onderzoek. Marco liet ook zien hoe de universitaire gemeenschap tegenwoordig cartografisch bediend wordt en vertelde over de recente UBU activiteiten rondom Georefereren.

Tijdens de diverse pauzes was er ruim gele-genheid om te netwerken, (oude) contacten aan te halen en herinneringen te delen.

Maaike Wijnen

Alumnibijeenkomst ‘Vroeger en nu in de GIS/Cartografie’

Presentatie ArcGIS online.

Deel van de tentoonstelling 20 topstukken UBU collectie.

Deelnemers aan de slag met ArcGIS Online.

Deel van de tentoonstelling 20 topstukken UBU collectie.

32 | Geo-Info | 2018-2

De borrel werd afgetrapt met een wervelende presentatie van de heer Leo Essink van het IT bedrijf Topicus uit Deventer. Topicus is een jong en sterk groeiend bedrijf dat IT oplossingen bedenkt voor de financiële sector, de zorgsector en een groot deel van onderwijzend Nederland. Essink’s betoog ging over de enorme efficiën-tieslag die gemaakt kan worden door het slim

inzetten van software. Als de kaders en vraag-stellingen helder zijn, hoeft een groot deel van de besluitvorming niet meer door één persoon gedaan te worden, maar kan de software dat beslissen. Daardoor kan een hypotheekadvies met offerte tegenwoordig in een kwartiertje worden gegeven en wordt een huisarts ondersteund in het stellen van een diagnose bij een patiënt met klach-ten. Twee voorbeelden waarbij de software van Topicus wordt ingezet, die het grote succes van het bedrijf verklaren. De visionair Essink voorspelde dat de komende jaren veel gaat veranderen in de wijze van dienstverlening, zorg en onderwijs. We zijn gewaarschuwd.

De tweede spreker was Wessel Verheij, student HAN en werkzaam als stagiair bij Nieuwland Geo uit Wageningen. Wessel maakte de brug naar Geo door enkele vraagstukken uit de zorg op kaart te zetten. Daar werd de kaarten-engine WebGisPu-blisher knap voor ingezet. Op basis van (fictieve) patiëntgegevens wist Wessel diverse interactieve

kaarten te produceren die inzicht gaven in waar de patiënten zich bevinden. Interessant werd het als de doktersposten in beeld werden gebracht. De analyse werd compleet toen gekeken werd naar chronische aandoeningen in relatie tot werk en inkomen. Natuurlijk waren de data fictief, maar duidelijk was dat de mogelijkheden van deze techniek zeer interessant kunnen zijn voor zorgverleners en verzekeraars. Een interessante eindconclusie was, dat we in de nabije toekomst een verschuiving zullen zien van het beter maken van zieke mensen (zoals nu gebeurt) naar het

gezond houden van gezonde mensen. De tech-niek gaat ons daar bij helpen, zo werd voorspeld.

Na deze twee zeer interessante presentaties was het tijd voor ontspanning met een brouwerij-bezoek. Er zijn veel grote getallen en hectoliters langsgekomen en de brouwerij met haar omvang is werkelijk indrukwekkend om te aanschouwen. Er valt dan ook veel over te vertellen en twee onderwerpen wil ik hier graag bespreken. Ten eer-ste de duurzaamheid; Grolsch is hard op weg om nog maar 3 liter water nodig te hebben voor 1 liter bier (in het gehele proces, dus inclusief het spoelen van al die flesjes). Ten tweede;, binnen de brouwerij bevindt zich nog een kleine brouwerij, waar de brouwerijmeesters naar hartenlust speciale biertjes brouwen. Deze kunnen, indien ze geproefd en goed bevonden zijn door een groot (!) aantal proevers en bezoekers, uiteindelijk op de markt komen. Leuk om te zien dat de bezoekers van de brouwerij invloed hebben op het verschijnen van nieuwe speciaalbiertjes.

De excursie eindigde waar deze begonnen was, in het proeflokaal. Daar werd goed voor de inwendige mens gezorgd en kon nog even pret-tig nageborreld worden. GIN Oost kan terugkijken op een geslaagde Nieuwjaarsborrel 2018!

Yves Martens

GIN Oost Nieuwjaarsborrel

Leo Essink van IT bedrijf Topicus uit Deventer.

Wessel Verheij, student HAN en stagiair bij Nieuw-land Geo in Wageningen.

Naborrelen in het Grolsch proeflokaal.

Op donderdag 8 februari 2018 werd de Nieuwjaarsborrel van GIN-Oost gehouden. Plaats van handelen was het knusse proeflokaal van de indrukwekkend grote Grolsch bierbrouwerij in Enschede.

VerslagVerslag

| 332018-2 | Geo-Info

“Het is een reis in de ondergrond” zei mijn collega vandaag. En dat is precies het gevoel dat ik heb, sinds ik op 1 januari begon aan mijn nieuwe klus bij het Programma-bureau Basisregistratie Ondergrond (BRO). Met behulp van storymaps wordt de ondergrond van Nederland beeldend weergegeven. De combinatie van kaarten, filmpjes, uitleg en verhalen geeft een prachtig inzicht in de bodem. Het is als een reis langs met klei opgevulde spleten uit de ijstijd en zandafzettingen uit de tijd dat de Noordzee er nog niet was, maar ook langs grondwaterreserves en aardwarmtesystemen in de diepe ondergrond (tot 8.000 m). Een fascinerende reis, waardoor er een wereld opengaat. Opeens is het belang van voldoende inzicht in de structuur van de ondergrond zon-neklaar. Maar het is ook in één keer duidelijk waarom het zo nu en dan mis gaat met de aanleg van infrastructuur.

Ter illustratie: een paar maanden geleden stond de heraanleg van het spoor Zwolle-Kampen volop in het nieuws. NRC december 2017: ‘Vorige week ontdekte spoorbeheerder ProRail dat het niet veilig is om de trein op het vernieuwde spoor de gewenste snelheid van 140 kilometer per uur te laten rijden. De veenbodem is te instabiel, te zacht. De treinen mogen niet harder dan 100 kilometer per uur, net als de oude diesels.’ ”De ondergrond is vooraf niet goed genoeg in beeld gebracht”, geeft ProRail op de eigen website toe: ”(..) Met de verhoging van de snelheid van 100 naar 140 kilometer per uur neemt ook de ‘impact’ op de bodem toe.” Verderop in het artikel wordt gesteld, dat je geen spoorlijn kunt aanleg-gen of verbeteren zonder een goede inschatting te maken van de geologische structuur van de bodem. De aanleg van spoorbanen in de beruchte, slappe Nederlandse grond vereist specialistische kennis.

En dat gaat natuurlijk niet alleen op voor de aanleg van spoorbanen. Nederland staat de komende jaren voor een aantal grote opgaven waar de ondergrond een grote rol in speelt. Allereerst is dat de energietransitie. Om in 2050 van het aardgas af te zijn, zullen nieuwe energiebronnen massaal worden ingezet. Aardwarmte en warmte-koude opslag gaan daar een grote rol bij spelen. We gaan op zoek naar bestaande boorputten die hergebruikt kunnen worden voor de aanleg van geothermische systemen in de diepe ondergrond. Waar nieuwe boringen uitgevoerd moeten worden, willen we natuurlijk niet dat die dwars door grondwaterreserves heen lopen. Lekkage zou kunnen leiden tot ernstige vervuiling van het grondwater. Hier kan visualisatie van de ondergrond een grote rol spelen bij het adviseren van management en bestuurders.

Een andere grote opgave is de bouw van één miljoen nieuwe huizen in bestaand stedelijk gebied. In de hele bouw-keten zijn geotechnische gegevens van groot belang: vanaf de planvorming tot en met de oplevering. Het terugdringen

van faalkosten en minder vertraging door procedures draagt bij aan besparingen, productie en samenwerkingskansen.

Goed, het belang van inzicht in de complexe ondergrond lijkt duidelijk. Dat inzicht begint bij de beschikbaarheid van de juiste gegevens en eindigt bij de juiste interpretatie en inzet ervan. Op dit moment zijn er al veel gegevens over de ondiepe en diepe ondergrond beschikbaar. De gegevens zijn echter nog versnipperd en van wisselende kwaliteit. De Basis-registratie Ondergrond gaat daar het verschil in maken. Via de BRO zijn veel gegevens straks in dezelfde mate gedigitaliseerd, gestandaardiseerd en geharmoniseerd en voor iedereen vrij beschikbaar.

De BRO is de laatste toevoeging aan het stelsel van basisregistraties en voegt daar gegevens over de ondergrond (bodem, geologie, grondwater, mijnbouw) aan toe. Het invoe-ren van de BRO is een grote klus. Daarom gebeurt het in vier verschillende stappen (tranches). Op 1 januari 2018 is de wet in werking getreden voor een beperkt aantal registratieobjecten, waaronder de mijnbouwwetvergunning en het geotechnisch sondeeronderzoek. In de komende vier jaar wordt de BRO gestaag uitgebreid en voltooid. De Geologische Dienst bij TNO speelt daar een centrale rol in.

Met de BRO zal de reis door de ondergrond veel beter mogelijk worden. Vanzelfsprekend is de beschikbaarstel-ling van gegevens de eerste stap naar een verantwoorde ruimtelijke ordening van de ondergrond. Er zal ook geïnves-teerd moeten worden in het breder ontwikkelen van kennis bij de overheid om de gegevens juist te kunnen gebruiken en interpreteren. Marktpartijen kunnen daarbij helpen door storymaps te ontwikkelen op basis van de BRO-gegevens. Die storymaps visualiseren de enorme diversiteit en complexe opbouw van de ondergrond en tonen, bijvoorbeeld, hoe voorkomen kan worden dat thermische systemen dwars door grondwaterreserves heen lopen.

Kortom, de reis door de ondergrond kan gaan beginnen en projectmanagers, beleidsmakers en bestuurders helpen om verantwoorde besluiten te nemen over de ordening van de ondergrond.

Marjan Bevelander

Plv. Programmanager Basisregistratie Ondergrond Ministerie van Binnenlandse Zaken

en Koninkrijksrelaties.

Marjan.Bevelander@minienm.nl

Column

Mar

jan

Beve

land

er

Op reis in de ondergrond

34 | Geo-Info | 2018-2

In een welkomstwoord gaf de hoofddirecteur van ThiemeMeulenhoff, Eric Razenberg, aan dat ThiemeMeulenhoff geen traditionele edu-catieve uitgeverij meer is, maar een Learning design company die content, leerontwerp en technologie samenbrengt. Hij presenteerde de nieuwe atlas als een alternatief voor de Bosatlas, waardoor er weer iets te kiezen valt in Nederland: een beter alternatief met hoogwaardige kwaliteit voor een betere prijs. Vervolgens gaf de initiatiefnemer van de nieuwe atlas, kartograaf Maarten Boddaert, de beweegredenen aan om tot de nieuwe atlas te komen; hij had altijd al een atlas willen maken, waarin je beter kunt navigeren en een goede verbinding hebt met Google en Street-view. Hij ontwikkelde deze atlas samen met de

Duitse schoolboekenuitgeverij Westermann in Braunschweig. Ze kwamen vervolgens bij ThiemeMeulenhoff terecht voor de ontwikke-ling van het online gedeelte van de atlas en de distributie ervan in Nederland.

Omdat sterspreker astronaut André Kuipers er niet tijdig kon zijn, werd vervolgens een quiz ingelast (daarbij bleek dat het satellietbeeld dat de omslag van de atlas siert van Silicon Val-ley is). Daarna gaf Pieter Fock, de voor de atlas verantwoordelijke uitgever bij ThiemeMeulen-hoff, aan dat de atlas vooral vervaardigd was, omdat men bij Meulenhoff de samenwerking met de leraren zo ontzettend belangrijk vindt, en om het aardrijkskunde-onderwijs te ondersteunen. De scholieren van nu moeten

voorbereid worden op een wereld waarin de rijkdom beter verdeeld moet worden, en waarin we samen moeten zorgen voor een beter milieu. Een schoolatlas speelt daarbij zo’n belangrijke rol, omdat deze de eerste bron is die scholieren inzicht geeft in wereld-wijde vraagstukken. Maar zo’n atlas moet wel betaalbaar zijn (de nieuwe atlas is vooreerst lager geprijsd dan de Bosatlas, red. Geo-Info)

Tenslotte overhandigde Razenberg aan de inmiddels gearriveerde André Kuipers het eer-ste exemplaar van de atlas, van een opdracht voorzien door Maarten Boddaert. In een uitgebreide presentatie, die het op zichzelf al de moeite waard maakte om naar Baarn te komen, gaf Kuipers aan wat hij allemaal uit

Lancering Alcarta schoolatlas van ThiemeMeulenhoffOp 8 maart 2018 had in Baarn een gebeurtenis plaats die we al lange tijd niet meer gezien hebben in Nederland: de presentatie van een nieuwe schoolatlas. Dat gebeurde in het Groene paviljoen van het Bomencentrum in Baarn, voor een gehoor van circa 100 aardrijkskundeleraren, journalisten en medewerkers van ThiemeMeulenhoff en de uitgeverij Westermann.

Verslag

Drs Maarten Boddaert presenteert zijn schoolatlas. (Foto: Maarten Mooijman)

| 352018-2 | Geo-Info

de ruimte heeft kunnen zien van de aarde, en hij verbond dat heel knap aan de problemen zoals desertificatie, overbevolking, de beperkte

hoeveelheid landbouwgrond en de ontbos-sing van het regenwoud, geïllustreerd met onder andere tijdseries van satellietbeelden,

waarop je als het ware Borneo ‘life’ ontbost zag worden. We weten nu dat België er uit de ruimte oranje uitziet en niet Nederland (van-wege de speciale snelwegverlichting die men er heeft), en dat de helderste punten - als men ‘s nachts in een satelliet over Europa heen suist - de kassen in het Westland zijn. We zagen Straat Malakka dichttrekken door de rook van de afgebrande ladangs op Sumatra, en Straat Hormuz door de mist. Kuipers toonde hoe de puntirrigatie in Saoedi-Arabië (er is nog voor 10 jaar water) er vanuit de ruimte uitzag, evenals de door irrigatie zichtbare landsgrens tussen Israel en Egypte. Het werd met vaart voortreffelijk door Kuipers gebracht, en hij eindigde keurig door te stellen dat een atlas helpt bij het onderkennen en oplossen van de door hem getoonde problemen.

Er was geen gelegenheid voor het stellen van vragen over de atlas, maar na afloop was het plezierig borrelen, en aan de hand van de uitgedeelde exemplaren van de nieuwe atlas kon men zich overtuigen van de kwaliteiten ervan. In het komende nummer van Geo-Info volgt een bespreking van de atlas.

Ferjan Ormeling

Lancering Alcarta schoolatlas van ThiemeMeulenhoff

Promotie Nicolàs de Hilster

Op woensdag 9 mei 2018 om 13.45 uur sluit Nicolàs de Hilster zeventien jaar onder-zoek naar nautische instrumenten voor de plaatsbepaling op zee af met een promotie in de aula van de VU in Amsterdam.

De titel van zijn dissertatie luidt: ‘Navigation on Wood. Wooden Navigational Instruments 1590-1731. An analysis of early modern western instruments for celestial navigation, their ori-gins, mathematical concepts and accuracies’

Nicolàs de Hilster heeft in zijn woonplaats Castricum het bedrijf Starmountain Survey & Consul-tancy BV en is sinds enkele jaren redacteur van het tijd-schrift De Hollandse Cirkel.

Adri den Boer

Overhandiging van het eerste exemplaar van de Alcarta schoolatlas aan astronaut André Kuipers, door initiatiefnemer Maarten Boddaert (links) en uitgever Eric Razenberg (midden). (Foto: Maarten Mooijman)

In 2014 deed een ploeg met replica’s aan boord van Zr-Ms Snellius proeven voor de studie van De Hilster (Omslagfoto De Hollandse Cirkel, december 2015).

36 | Geo-Info | 2018-2

Introductie Radio InterferentieJaco Verpoorte van het NLR gaf als eerste spre-ker een inkijkje in de algemene oorzaken van radio-interferentie en wat je er aan kunt doen. Het radiofrequentiespectrum in Nederland en de wereld is overvol. Er hoeft maar weinig te gebeuren of je zit in iemand anders zijn frequentieruimte. Regulering en controle zijn dus belangrijk. Niet alleen voor navigatie en plaatsbepaling zijn we afhankelijk van GNSS. Ook banken en telecombedrijven gebruiken GNSS, bijvoorbeeld als nauwkeurige klok voor het synchroniseren van hun processen. GNSS signalen zijn zeer zwak door het beperkte zendvermogen van de satellieten plus de enorme afstand van ruim 20.000 km tot de aarde. Niet alle verstoringen zijn afkomstig van de mens. Ook zonneactiviteit kan GNSS ontvangst belemmeren. En niet alle door de mens veroorzaakte interferentie is moedwillig. Slechte schakelingen of povere afschermingen kunnen onbedoeld tot signalen in de GNSS frequentiebanden leiden. Verstoringen die expres worden veroorzaakt zijn in twee typen te onderscheiden: jamming en spoofing. Bij jamming wordt er een sterker signaal op of in de buurt van een GNSS frequentie uitgezon-den waardoor de GNSS ontvanger het GNSS signaal niet meer kan vinden. Hierbij ontzegt men, net als bij een DDoS aanval, iemand het gebruik van GNSS. Geavanceerder wordt het bij spoofing. Hierbij zendt men signalen uit die afkomstig lijken te zijn van GNSS satellieten en die de GNSS ontvanger ergens anders uit laten komen, dan waar deze werkelijk is. Dit lijkt meer op hacken / overnemen van de plaatsbepaling. Jammers zijn op internet zeer goedkoop te ver-krijgen en worden vaak eufemistisch ‘Personal Privacy Devices’ genoemd. Mensen die niet gevolgd willen worden door hun werkgever of door de politie, maken hier gebruik van.

Men kan moedwillige verstoringen tegengaan door onder andere het gebruik van multi-con-stellatie / multi-frequentie GNSS, het afscher-men van antennes, gebruik te maken van additionele sensoren, zoals traagheidsnavigatie en wielsensoren, slimme filters in te bouwen in ontvangers of zelfs compleet andere systemen dan GNSS als back up te gebruiken.

Novatel OEM7 Interferentie ToolkitRichard Gutteling van GNSS ontvanger fabrikant Novatel (onderdeel van Hexagon) gaf de aanwe-zigen vervolgens een inkijkje in de standaard mogelijkheden van een Novatel OEM7 GNSS board. De Interferentie Toolkit (ITK) beschikt over een spectrum analyzer, zodat grafisch te zien is waar de interferentie zich bevindt in de band. Bij het gebruik van meerdere ontvangers is het zelfs mogelijk de bron van de verstoring uit te peilen en dus te lokaliseren. Ook heeft

het board de optie High Dynamic Range Mode (HDR). Door het echte signaal te versterken in de nabijheid van een sterk interferentiesignaal kan men toch doorwerken. Alleen interferenties die pal op de centrale GNSS frequentie zitten, zijn niet weg te halen. Bij filteren haal je dan namelijk het echte signaal ook weg. De werking van de ITK werd vervolgens op video gede-monstreerd door een VHF radio (die met zijn tiende harmonische frequentie als stoorbron op de L1 frequentie fungeert) dichtbij een Novatel ontvanger te houden. Veel toepassingen, waaronder RTK, werkten na ingrijpen van IKT gewoon door met nauwelijks kwaliteitsverlies.

Interferentie en spoofing tegenmaat-regelen in Septentrio ontvangers

Tom Willems van GNSS leverancier Septentrio uit Leuven was de derde spreker. Septentrio is onder andere partner van ESA en gespecia-

Workshop GNSS Interferentie en Authenticatie

Richard Gutteling Novatel spreekt de zaal toe.

Op woensdag 31 januari 2018 vond een workshop plaats over de actuele problematiek rond interferentie en authenticatie van GNSS (Global Navigation Satellite Systems). Ruim 100 mensen bezochten de workshop in het historische Teylersmuseum in Haarlem. De organisatie was een samenwerking tussen de Hydrographic Society Benelux (HSB), het Nederlands Instituut voor Navigatie (NIN) en Geo-Informatie Nederland (GIN). Veel leden van deze verenigingen hebben als hydrograaf, navigator te land, ter zee of in de lucht of als landmeter steeds vaker te maken met verstoringen die het gebruik van GNSS voor hun beroep bemoeilijken. Dagvoorzitter was John Loog van de Hydrografische Dienst van de Marine. Maar liefst vijf sprekers kwamen aan het woord om hun expertise te delen met de aanwezigen.

Verslag

| 372018-2 | Geo-Info

liseerd in ‘Precieze Positie en Tijd’. Septentrio ontvangers beschikken over geavanceerde fil-ters om verschillende soorten jamming tegen te gaan, zowel smalbandige als breedbandige interferentie. De filters detecteren zelfs het variabele gedrag van jammers, waardoor deze in de praktijk minder problemen geven.

Ook voor spoofing bestaan tegenmaatre-gelen. Spoofing is in korte tijd heel populair geworden door het spelletje Pokémon Go. Door de GPS van je eigen telefoon te spoofen kan het spel denken dat je op plaatsen bent waar je anders nooit zou komen en kun je in korte tijd veel punten met het spel verzame-len. De mensen van Septentrio lieten zien dat, met wat gratis software plus wat simpele hardware, het voor een paar honderd euro mogelijk is een iPhone 6 op de Mount Everest neer te zetten. Spoofing kan echter ook door criminelen of door kwaadaardige regimes worden ingezet. Septentrio heeft onder andere spectrum en signaal-ruis monitoring voor het detecteren van spoofing. Ook is er Receiver Autonome Integriteit Monitoring (RAIM) en Multi band Redundantie. Spoofing vindt vaak alleen plaats op de L1 frequentie van GPS en de Septentrio ontvangers kunnen dan met alleen L2 en L5 signalen alsnog hun positie bepalen.

Galileo Open Service Navigation Message

Stefano Binda van de ESA startte zijn presentatie met een kort overzicht van de huidige status van Galileo. Op dit moment zijn er al 22 satel-lieten in de ruimte, waarvan 14 operationeel. Vier recent gelanceerde satellieten zullen binnenkort ook officieel bruikbaar zijn. Met enig

trots liet hij zien dat de kwaliteit van de Galileo satellieten op dit moment die van GPS overstijgt door betere klokken en betere satellietbanen. Daarnaast wordt een grote rol voorzien voor Galileo bij autonoom rijden, vooral in combina-tie met GPS en GLONASS. Galileo wil zich graag onderscheiden door robuuste en betrouwbare plaatsbepaling en timing. Hiervoor zijn verschillende authenticatie maatregelen in ontwikkeling om de eindgebrui-ker te beschermen tegen bedrog en namaak. Eén daarvan is NMA: Navigation Message Authentication. NMA is een open source techniek die werkt met cryptosleutels en in elke ontvanger geïmplementeerd kan worden. Verwacht wordt dat NMA vanaf 2019 kan worden ingezet. Nog in ontwikkeling is een tweede techniek genaamd Code geBaseerde Authenticatie (CBA). Deze techniek wordt mogelijk in de tweede generatie Galileo satellieten ingebouwd.

Authenticatie oplossingenAls laatste spreker van de middag kwam Daan Scheer van Fugro aan het woord. Fugro is zich, als wereldwijde aanbieder van correctiedien-sten voor nauwkeurige plaatsbepaling, heel bewust van de toenemende dreiging van hacking en spoofing. Fugro vindt dat Positie-bepaling integer moet zijn en werkt daarom ook aan bijvoorbeeld Navigation Message Authenticatie. Daan Scheer haalde als voor-beeld taxichauffeurs aan van Uber, die hun GPS positie spoofen op het lokale vliegveld, zodat ze eerder een passagier toegewezen krijgen, zonder daar eerst te moeten wachten. Ben je echter als professionele gebruiker in de buurt van zo’n taxi, dan zal je eigen GNSS positie ook niet juist zijn. Fugro beveelt vooral een fusie aan tussen verschillende systemen voor “maximale robuustheid”: Navigation Message Authen-ticatie, externe sensoren zoals IMU, radar en Lidar, andere signalen (WIFI, Bluetooth), Map Matching en natuurlijk GNSS augmentatie.

Met dank aan John Loog (Ministerie Van Defensie) en Hans Visser (Fugro), als organisato-ren, en Jaco Verpoorte (NLR), Richard Gutteling (Novatel), Tom Willems (Septentrio), Stefano Binda (ESA) en Daan Scheer (Fugro) als sprekers.

Jean-Paul Henryinfo@06-gps.nl

Workshop GNSS Interferentie en Authenticatie

Dagvoorzitter John Loog.

Alle 5 sprekers bedankt.

38 | Geo-Info | 2018-2

Het lijkt nog ver weg, maar toch werkt een groep geo-collega’s al aan de voorbereidingen van een belangrijk congres tijdens deze dagen in 2020. We willen een mooi event neerzetten, waar geo-professionals uit binnen- en buitenland bijgepraat worden over de nieuwste ontwikkelingen, inzicht krijgen hoe andere landen met ruimtelijke uitdagingen omgaan, geïnspireerd raken door demonstraties en in contact komen met collega’s uit de hele wereld. We nodigen u van harte uit voor de ‘FIG Working Week’ in de RAI in Amsterdam.

Door Paula Dijkstra

Voorstel 2015 voor aankondiging FIG2020.

Weet u al wat ú gaat doen tu ssen 10 en 15 mei, over 2 jaar?

2015: team GIN, Kadaster, ITC-Universiteit Twente en GIM International.

| 392018-2 | Geo-Info

Van Christchurch naar AmsterdamHet begon in 2015. GIN, het Kadaster, ITC-Universiteit Twente en GIM International sloegen de handen ineen om één van de grootste evenementen uit onze sector naar Nederland te halen; de FIG Working Week in 2020. Met een team werd een voorstel voorbereid. Het werd een mooi boekwerk waarin we Nederland en onze geo-sector promootten en we onze aanpak voor het evenement beschreven. Tijdens de FIG Working Week in Christchurch, Nieuw-Zeeland, presenteerden vertegenwoordigers van de vier organisaties het voorstel. Na een week volop lobbyen en promoten kreeg ons voorstel de meeste stemmen. Een resultaat om trots op te zijn!

Op weg naar 2020De voorbereidingen voor de FIG Working Week zijn in gang gezet. GIN richtte een stichting op, gesteund door het Kadaster en ITC. Onderdeel van deze stichting is de Local Organising Committee (LOC), die verantwoordelijk is voor de voorberei-ding en uitvoering van de FIG Working Week.

We houden ons bezig met het invullen van het thema en het programma, het selecte-ren van interessante key note sprekers, het inrichten van een aantrekkelijke en interactieve tentoonstellingsruimte, locaties voor excursies, et cetera. Ook besteden we veel aandacht aan het sociale programma, het partnerpro-gramma, de welkom-receptie, en andere activiteiten. Uiteraard ontkomen we niet aan praktische zaken als het maken van een activiteitenplanning, een communicatieplan en een begroting. Er is altijd ruimte voor jouw ideeën en assistentie. Heb je leuke ideeën of wil je met ons aan de slag, neem dan contact op met de LOC!

Smart Surveyors for Land & Water Management

We willen onze buitenlandse bezoekers graag laten zien waar we staan in Nederland, welke innovaties zijn ontwikkeld en hoe we onze ruim-telijke vraagstukken aanpakken. We laten ook zien hoe platformen, zoals PDOK, bijdragen aan een transparante en betrouwbare overheid, die zijn gegevens beschikbaar stelt aan het bedrijfs-leven en burgers. Uit eigen ervaring weet ik dat vele internationale collega’s onder de indruk zijn van wat we bereikt hebben en dat ze dat graag een keer met eigen ogen aan schouwen. We verwachten meer dan 1.500 deelnemers uit binnen- en buitenland. Gezamenlijk kun-nen we invulling geven aan het thema en nadenken over wat nodig is voor de toekomst. Het thema is ‘Smart Surveyors for Land & Water Management’. Kernvraag is hoe je de maatschappelijke vraagstukken en de snelle technische ontwikkelingen bij elkaar brengt en welke vaardigheden daarbij nodig zijn.

Over FIGDe ‘International Federation of Surveyors’ (FIG) brengt landmeters, geodeten, geo-informatici, landinrichters en andere professionals bij elkaar. Jaarlijks is er een Working Week en eens in de vier jaar een congres. Het congres vindt dit jaar plaats in Istanbul, Turkije. In de komende nummers van Geo-Info hou-den we jullie op de hoogte van de voorberei-dingen. In het volgende nummer vertellen we over het FIG congres in Istanbul.

Paula Dijkstra is Congres Directeur van de FIG Working Week 2020. Paula is bereikbaar via paula.dijkstra@kadaster.nl.

Weet u al wat ú gaat doen tu ssen 10 en 15 mei, over 2 jaar?

2015: team GIN, Kadaster, ITC-Universiteit Twente en GIM International.

Logo FIG Working Week 2020.

Op één na diepste plek…

‘Zondag 18 februari wordt in Vinkeveen, in een van diepste polders van Nederland, dus ver onder NAP, stilgestaan bij het belang hiervan van Normaal Amsterdams Peil voor droge voeten in Nederland vroeger, nu en straks.

Dat gebeurt met een talkshow in Het Spoor-huis en de onthulling van een nieuwe NAP-peilschaal in een van de diepste polders, de op een na diepste plek van Nederland langs het Bellopad.’

www.groenehartmedia.info

40 | Geo-Info | 2018-2

De aanleiding voor het feest was het Konink-lijk Besluit van Willem I van 18 februari 1818. Het Amsterdams Peil (AP) werd daarmee het referentiepeil voor de grote rivieren. Aandacht was er volgens de uitnodiging ook al voor de periode voor 1818 toen “wetenschappers en landmeters” reeds aan de AP-verspreiding werkten.

NAP tot in journaal toeDijkgraaf Gerhard van den Top, van AGV, memoreerde trots de kranten van de dagen ervóór én het NOS-journaal van 18 febru-ari. Het NAP was weer ‘in’, zelfs inclusief de aandacht voor de peilschaalmarkering diezelfde dag van het ‘op één na laagste punt van Nederland’ in Vinkeveen (-6,70 NAP). Een speciaal welkom was er voor Joke Meerman, de weduwe van Louis van Gasteren,

de geestelijke vader van het NAP-monument in de Amsterdamse Stopera. De dijkgraaf roemde met name het educatiecentrum ervan en vroeg daar in het NAP-jaar extra aandacht voor. Ook híj zag de standaardfunctie van het NAP als vergelijkbaar met die van de meridi-aan van Greenwich!

Hoogleraar waterstaatsgeschiedenisProf.dr. Petra van Dam, hoogleraar water-staatsgeschiedenis aan de VU, behandelde (uiteraard!) de geschiedenis van het NAP. Om te beginnen overhandigde zij een ronde NAP-bout aan de dijkgraaf met de vraag om hem door te geven, en zo kreeg eenieder dit nog onbenutte exemplaar even in handen.

Zij startte haar verhaal in de Middeleeuwen, met op een baak slechts één verschuifbaar merkteken; de ‘snuytdoeck oft cousebant’. De meetbases waren eerst lokale sloten, later gevolgd door abstracte regionale referen-tievlakken, zoals het AP. Niet alleen de acht Hudde-peilstenen daarvan uit 1684 kwamen aan de orde, maar ook de aanvulling van 1812 met vier Krayenhoffstenen. (“Krayenhoff was in dienst van de Bataafsche Republiek, dus had veel geld.”). Professioneel relativeerde ze zelfs het verjaardagsfeest een beetje op basis van 1818: heel Nederland werd pas gedekt door

een aanvullend ministerieel besluit van 1829 voor álle rijkspeilschalen. (In de pauze werd al besproken om dié 200 jaar ook te gaan vieren!) De globale uitleg van de vijf nauwkeurigheids-waterpassingen en de naamswijziging van 1891 in NAP waren ook voor vaklui feilloos. Van Dam vatte de huidige situatie goed samen met “alles digitaal” en “NAP op reis”. De histo-

Mini-symposium ‘Nederland 200 jaar op peil’Maandag 19 februari organiseerde de stichting NAP het mini-symposium ‘Nederland 200 jaar op peil’, bij het waterschap Amstel, Gooi en Vecht (AGV) te Amsterdam. NAP-voorzitter Leen Murre opende daar aan de oever van de Amstel het gebeuren voor ruim 160 mensen (deels een reünie). In het programma werd het boek van prof.dr. Petra van Dam gepresenteerd: ‘Van Amsterdams Peil tot Europees referentiepeil. De geschiedenis van het NAP tot 2018’.

Verslag

Koninklijk Besluit van 18 februari 1818 No 60Art. 1 Er zullen langs de Hoofdrivieren des Rijks, ter plaatse alwaar gewoonlijk waar-nemingen der waterhoogten geschieden, worden geëtablisseerd peilschalen, waar-van het nulpunt, of het begin der telling, hetzij op- of nederwaards, overeenkomt met het Amsterdamsche peil.[…]Art. 3 De oude thans aanwezige peil-schalen zullen nogtans blijven bestaan, ten einde elk, die zulks zoude moge verkiezen, zich daarvan voor deszelfs particulier gebruik kan blijven bedienen.

Figuur 1 - Tweetalige KB van 18 februari 1818 met links de Franse en rechts de Nederlandse kolom: AP referentiepeil voor de grote rivieren.

Hoogleraar waterstaatsgeschiedenis prof.dr. Petra van Dam: haar armbeweging is synchroon met de geprojecteerde van wijlen Louis van Gasteren om in de Stopera het NAP te voelen!

NAP vergelijkbaar met

meridiaan Greenwich?

| 412018-2 | Geo-Info

rica had de laatste twee jaren het denken van landmeters gevolgd en “…begreep ook dat het heel goed was dat ik nooit geodesie ben gaan studeren”. Op een publieksvraag over de foute term ‘Nieuw Amsterdams Peil’ wist ze dat die blunder alleen van de Amsterdamse Waterdienst was en ook slechts “… tot er daar een ingenieur uit Delft kwam”.

‘Hoe maak ik een NAP?’Geodeet Bas Alberts, van Rijkswaterstaat CIV/DHC, sprak over ‘De realisatie van het NAP, van meting tot referentievlak’ en vertaalde dat zelf met:

“Hoe maak ik een NAP?” Hij startte met fouten-bronnen en de instrumentele ontwikkelingslijn van waterpasinstrumenten. Na die instrumenten met ‘alles vast’ volgden nog instrumenten met een reversieniveau voor ze automatisch werden. Aan het slot was het instrument van na 2000 een Trimble DiNi met een Invar Barcodebaak. Hij ging technisch dieper in op de nauwkeurigheidswa-terpassingen. Ook de herziening van 2005 werd gememoreerd, met zelfs een nieuwe hoogte voor het basispunt. Waterpasinstrumenten werden aangevuld met GNSS (Global Navigation Satellite System), waarbij hulp van een geoïde en zwaar-tekrachtsmetingen noodzakelijk zijn. Het laatste geoïdemodel is NLGEO2017 (van het TU Delft-project Nevref) en dat haalde dit tijdschrift nog niet. Ook het Europese hoogtesysteem met de centrale NAP-rol kwam aan de orde.

Meetstrategie‘De meetstrategie van het NAP, nu en in de toekomst’ was de titel van de bijdrage van geodeet Anneleen Oyen, ook van Rijkswaterstaat

CIV, over planperiodes en meetcampagnes. In de eerste plaats constateerde ze een diversiteit in de precisie van NAP-peilmerken, omdat Neder-land in beweging is. Om eventueel een zesde nauwkeurigheidswaterpassing te overwegen, telt van alles mee. Alleen de aangenomen stabiliteit van de ondergrondse merken vraagt er al om. Bij het secundaire net is de hermetingsfrequentie van tien jaar onvoldoende voor de betrouwbaar-heid van de stabiliteit. Vereffeningen leiden per definitie tot onnauwkeurigheden en de meet-campagnes zijn volgens Oyen tijdrovend, duur en onveilig. (Dat laatste vond de zaal meevallen!) De ambitie werd informatiegericht plannen van

hermeten: sterk deformerende gebieden vaker dan de rest. Datacombinatie van GNSS, InSAR en NAP-historie is ook verrijkend. InSAR kan met stapeling van satellietbeelden een hoogtever-anderingskaart geven in millimeter per jaar en dat is anders dan eenmaal per tien jaar waterpas-sen. Thans is er sprake van een overgang naar

Mini-symposium ‘Nederland 200 jaar op peil’

NAP-verjaardagstaartjes.

Anneleen Oyen van Rijkswaterstaat (CIV).

Bas Alberts van Rijkswaterstaat (CIV).

Zeiss Ni 2 en hydrostatische waterpassing?

42 | Geo-Info | 2018-2

grootschalig operationeel gebruik van dit soort data (meer aanvullend dan vervangend). Op de zaalvraag: “Komt er nu een zesde nauwkeurig-heidswaterpassing?” zei Oyen toch: “Ik kan er nog geen antwoord op geven! Analyse zal het leren.”

Boekpresentatie De presentatie van het interdisciplinaire boek startte met een dankwoord van de auteur aan sponsors en leveranciers van kennis, tekst en afbeeldingen. Er was een Rijkswaterstaats-film met een centrale rol voor een speciale geëmailleerde Rijkswaterstaatspeilschaal 1818-2018 (die fysiek ook nog aanwezig was naast het podium). Alleen dijkgraaf Van den Top kreeg het eerste exemplaar van het boek aangeboden “…omdat de waterwethouder van Amsterdam er niet was.“Haroen Lemmers, van AGV, gaf tot slot nog een lezing over het gebruik van drones bij zijn waterschap, dat daar een koploper in is. Het gaat niet alleen om promotie, maar ook om 3D-mapping, visuele inspecties van

gemalen tot zonnepanelen en herkenning van illegale lozingen. Met infraroodcamera’s en water-monsterbuisjes zijn zelfs hertentellingen en muskusratdetectie mogelijk….

Leen Murre deelde verder mee dat de stichting de (té?) landmeetkundige NAP-educatie de komende maanden gaat plaatsen in de bredere velden van klimaatverandering en watermanagement. In het najaar volgt

daarom, en mede dankzij Rijkswaterstaatsfi-nanciering, nog een NAP-symposium!

SlotIn de ontvangstruimte (negen hoog boven het water!) prijkten dankzij wéér Delftenaar Joop Gravesteijn waterpasinstrumenten van ooit het Laboratorium voor Geodesie (Leica en Zeiss Ni2) op driepoten van het Haagse Mondriaancollege. Stands waren er van de stichting NAP, Rijkswaterstaat en de stichting De Hollandse Cirkel. Wie beneden haar of zijn badge netjes inleverde, kreeg op kosten van Rijkswaterstaat gratis het nieuwe boekje mee: die dienst kocht vast 200 exemplaren bij uitgever Verloren.

Adri den Boer

Referenties• www.waterstaatsgeschiedenis.nl/

• www.normaalamsterdamspeil.nl/

• www.verloren.nl/

Overhandiging van het boek aan dijkgraaf Gerhard van den Top.

Verslag

Tijdschriftstand van de stichting De Hollandse Cirkel.

Verjaardag 18 februari

tot in journaal toe!

| 432018-2 | Geo-Info

Petra J.E.M. van Dam, Van Amster-dams Peil naar Europees referentie-vlak. De geschiedenis van het NAP tot 2018, 96 pagina’s (20x17 cm), uitgave Verloren Hilversum 2018, prijs €10, ISBN 978-90-8704-697-2

Omdat het op 18 februari 2018 200 jaar geleden was dat de ‘kanalenkoning’ Willem I het Amsterdams Peil (AP) voor de grote riviéren aanwees, verscheen dit voor een breed publiek bedoelde boekje. Het verjaar-dagsfeit wordt daarin onder- noch overschat: het is één van de vele mijlpalen, genoemd in de NAP-tijdslijn achterin. De titel van dit blijvende werkje is al heel correct. De voor-kant bevat trouwens, naast de bekende burgemeester Hudde en de onbekende rijkspeilschaal bij Schoterzijl, een waterpas-instrument Zeiss NI-2 met planplaat uit de jaren 60, gefotografeerd door de stichting De Hollandse Cirkel. Deze stichting komt ook aan de orde bij een (mijn!) foto van het hoofdmerk en het latere ANWB-bord op Oude Delft 95 in Delft.

Lezers van dit vaktijdschrift zullen veel reeds weten, maar vást weer genieten van deze zin uit de inleiding: ‘Het NAP is heel belang-rijk voor de landmeetkunde (geodesie).’ Dit boekje legt de relatie breder. Na ‘van lokaal naar regionaal’ komen ‘van regionaal naar nationaal’ en ‘verwetenschappelijking en globalisering’ aan de orde. Gezien het huidige mega-aanbod van digitale kranten heeft de auteur zich met knipsels meer moeten beperken dan haar voorgangers. Ze maakte een prachtkeus, waarin De Tijd-De Maasbode zichzelf in 1962 corrigeerde voor het gebruik van de foute naam ‘Nieuw Amsterdams Peil’.

En hoeveel landmeters weten (nog) af van het ooit door Van der Weele beschreven conflict van rond 1550 tussen het Amster-damse stadsbestuur en de bewoners van het havengebied Lastage? Het werd opgelost met een peilmerk in een poort, bestaande

uit een bout met de drie Amsterdamse kruis-jes in de kop! Als geodeten al foto’s van de Hudde-peilstenen kennen, weten ze dan ook van die van de Krayenhoffstenen (met niet alleen een streep, maar ook nog een rondje daarover)? En wie van de gebruikers van bakens met barcodes kan de ‘Huygeniaanse waterpas’ uit het hoofd tekenen?

Slechts bij één detail dacht ik aan een geschiedschrijving van overwinnaar Amster-dam. Er is historisch correct sprake van Delf-landse en Schielandse peilen, maar zonder de namen daarvan te noemen. Zeker het Rottepeil van Schieland leek zo een verliezer: men benutte het toch ook nog tot ver in de twintigste eeuw…. Waar sommige afgeleide fenomenen, zoals hoogste en laagste punten en de strijd daarom, ontbreken, kreeg het NAP-monument in Amsterdam het hele laat-ste hoofdstuk. (Als Zuidplasser heb ik toch niets te klagen: mijn foto uit 1987 van een door Schieland vernielde hardstenen rijks-peilschaal van de Snellesluis uit 1829 kwam zelfs in een kadertekst terecht.) Vol vertrou-wen in heropening blijft de vermelding van de huidige Amsterdamse sluiting vanwege de verbouwing van de Stoperapassage ach-terwege. Dit zijn de laatste zinnen van dat hoofdstuk en van de romptekst van het hele boekje: ‘Ook bevat het bezoekerscentrum

een educatieve ruimte en biedt het diverse programma’s aan voor scholen. De tentoon-stelling werd geopend op 12 oktober 2010 door Z.K.H. prins Willem-Alexander. Natuur-lijk moest hij een ceremoniële waterpassing uitvoeren.’ Mooi slot!

De uitgave is mede tot stand gekomen dankzij financiële bijdragen van wat tegen-woordig heet ‘de dienst Rijkswaterstaat’, de hoogheemraadschappen Rijnland en Delf-land, het waterschap Amstel, Gooi en Vecht (in natura), het professor Van Winterfonds, de stichting NAP én GIN.Mijn complimenten aan de historica Petra van Dam en aan alle overige betrokkenen, van harte aanbevolen, deze publieksuitgave!

Adri den Boer

Boek

Van Amsterdams Peil naar Europees referentievlak

Met korting te bestellen bij Geo-Informatie Nederland Het boekje ‘Van Amsterdams peil naar Europees referentievlak’ van Petra van Dam is nu met korting te bestellen bij Geo-Informatie Nederland.

Geïnteresseerd? Stuur een e-mail naar info@geo-info.nl. Na betaling van uw bestelling (€10,00 inclusief porto), ontvangt u het boekje per post.We bieden het boekje ook aan bij onze themabijeenkomsten (voor € 6,00). Wees er snel bij; er zijn slechts 50 exem-plaren beschikbaar!

44 | Geo-Info | 2018-2

In 2017 stond Nederland nog derde op de wereldranglijst van geo-gereedheid. In de editie 2018 van de ‘Geospatial Industry Outlook & Readiness Index’ zijn we ingehaald door Duitsland (stond vijfde) en Singapore (stond elfde!). Dit jaar neemt Nederland de vijfde plaats in. Wat is er veranderd?

Door Frans Rip

Het recente rapport ‘Geospatial Industry Outlook & Readiness Index’ (figuur 1) vergelijkt 50 landen op hun gereedheid om te voor-zien in behoeften van industrie, overheid, onderwijs, de ontwikkelingssector en andere belanghebbenden overal ter wereld. De 50 gekozen landen vertegenwoordigen zo’n 90 procent van de wereldbevolking (2017: 75 pro-cent) en 89 procent (2017: ook 89 procent) van het bruto nationaal product van deze wereld.

Aan de top staan ook dit jaar de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk (figuur 2).Zakkers: Nederland was 3, nu 5; Canada was 4, nu 7; Rusland was 6, nu 17; Frankrijk was 9, nu 10.Stijgers: Duitsland was 5, nu 3; Singapore was 11, nu 4; China was 10, nu 6; Denemarken was 16, nu 8; Zwitserland was 12, nu 9.

Basis van de scoreOm de geo-gereedheid van die landen te vergelijken, keken de auteurs naar vijf aspecten

van de situatie in een land op het gebied van omgang met geo:• Infrastructuur • Beleid (in 2017 nog samen met Infrastructuur)• Onderwijs en opleiding• Adoptieniveau• Industriecapaciteit

Infrastructuur Dit aspect gaat over het gemak waarmee geodata toegankelijk is en mag worden gedeeld en toege-past. Criteria zijn de mate waarin er infrastructuren zijn voor data en voor locatie, er platforms en porta-len bestaan en of er standaarden worden gebruikt. Op wereldniveau scoort de groep van Europese beoordeelde landen voor wat betreft dit onderdeel het hoogst, onder meer dankzij INSPIRE. In de lijst van 50 landen staat Nederland wat Infrastructuur betreft in 2018 op de zesde plaats, met name vanwege de dataportalen voor topografische en satellietdata. Gecombineerd met het aspect Beleid was de score in 2017: tweede plaats.

Beleid Wat is er aan geo-beleid in een land? Is er kaderstellend geo-beleid, open data beleid en beleid rond aardobservatie en plaatsbe-paling? En is er ondersteunend beleid rond innovatie en IT? Ook op dit vlak scoort de Europese regio het hoogst. Van de 50 landen staat Nederland in 2018 op de twaalfde plaats. Gecombineerd met het aspect Infrastructuur namen we in 2017 een tweede plek in.

Onderwijs en opleidingHier gaat het om academisch en beroepson-derwijs; ontwikkeling van kennis en vaardighe-den op het vlak van de omgang met geodata en geosoftware. Dat gebeurt bij de onderwijs-instellingen en trainingsinstituten.Nederland staat hier op de zevende plaats, net als in 2017. Op wereldniveau wordt geen volgorde aangegeven, maar wel de verhou-ding tussen de onderzoekscapaciteit en de opleidingscapaciteit. Daaruit blijkt dat Europa het grootste aandeel onderzoekscapaciteit (PhD, Master) heeft: 66 procent.

Adoptieniveau Dit is de mate waarin gebruikers ‘geo’ gebruiken bij hun werk- en productieproces. Voor de index is gekeken naar vijf kenmerken van adoptie: het gebruik van digitale kaartjes en mapping services, beheer van eigendommen, de rol van locatie bij zakelijke analyses, systeemintegratie

Nederlandse geo-gereed heid daalt

Figuur 2 - GeoBUIZ Top 10, 2018.

| 452018-2 | Geo-Info

voor specifieke oplossingen en tenslotte de mate waarin bij organisaties ‘geo’ een rol speelt bij alle processen en belanghebbenden. Hier staat Nederland in de ranglijst van 50 op de vierde plaats (2017: derde). Bij de vergelijking op wereld-niveau komt Europa er opnieuw als beste uit.

IndustriecapaciteitHierbij wordt gekeken naar de door bedrijven vervaardigde geo-producten (hardware, software, data), aangeboden dienstverlening en ‘oplossingen’. Voor wat betreft dit aspect staat Nederland op de tiende plaats (was vijf) in de ranglijst. De Europese regio staat op de tweede plaats in de wereld, na de Verenigde Staten.

Oorzaken van terugval Duitsland en Singapore hebben Nederland dit jaar dus teruggedrongen naar de vijfde plaats. Kijkend naar de aspectscores valt op dat Infrastructuur en

Beleid van de tweede plaats (combinatie) naar de zesde en twaalfde plaats zijn gezakt. De beoorde-ling van het Nederlandse geo-onderwijs is gelijk gebleven met een zevende plek. Ons geo-adoptie niveau wordt iets lager gewaardeerd, terwijl de capaciteit van de geobedrijven van een tweede naar een tiende plaats zakt. In de ogen van de beoordelaars is Nederland dus het meest voorbijgestreefd qua Beleid en qua Industriecapaciteit. Zou Nederland het op die pun-ten zoveel slechter zijn gaan doen in de afgelopen 12 maanden? Dat lijkt me niet erg waarschijnlijk. Ik denk dat het meer ligt aan veranderingen in de andere landen en dat die die door de beoordelaars net wat hoger worden gewaardeerd. Wat te doen?Het zou nuttig zijn als duidelijk werd waarom de Nederlandse geo-infrastructuur en het geo-beleid dit jaar zoveel lager scoren. Moge-

lijk kan Geonovum, die overigens genoemd wordt als partner van de auteur van het rapport, daarover meer helderheid verschaf-fen. En wellicht heeft GeoBusiness Nederland (niet als partner in het rapport genoemd) een mening over de lagere score van de Neder-landse geo-industriële capaciteit.

Bronnen• Geospatial Media and Communications, 2017. Global Geos-

patial Industry Outlook.

• Geospatial media and Communications, 2018. Geospa-

tial Industry Outlook & Readiness Index, 2018 Edition.

www.geobuiz.com/geobuiz-2018-report.html.

Frans Rip is redacteur van Geo-Info. Hij is bereikbaar via frans.rip@wur.nl.

Nederlandse geo-gereed heid daalt

Digitaal tijdschriftenarchief verrijkt!In 2008 startte de stichting De Hollandse Cirkel met een digitaal tijdschriftenarchief bij Picturae in Heiloo. Aanvankelijk bevatte dit alleen (vrijwel) alle nummers van het ‘Tijdschrift voor Kadaster en Landmeetkunde’, maar dankzij sponsoring werd het al snel uitgebreid met het ‘Nederlands Geodetisch Tijdschrift’, ‘Geodesia’ en ons eigen stichtings-blad. Een aantal jaren geleden volgde ook een aantal nummers van ‘Geo-Info’. De software waarop het geheel draaide, is inmiddels zeker tien jaar oud en Picturae dwong De Hollandse Cirkel over te gaan op een nieuwe database en nieuwe raadpleegsoftware. Dit kon worden gerealiseerd dankzij een extra sponsorbijdrage uit het ‘Ormelingfonds’ van Geo-Informatie Nederland. Sinds begin december 2017 is het geheel operationeel. Dit zal de vaste gebrui-kers van het archief inmiddels zijn opgevallen.Dankzij het ‘Ormelingfonds’ zijn ook alle nummers van het ‘Kartografisch Tijdschrift’ gescand en aan de collectie toegevoegd. Hiermee bevat het archief vrijwel alle periodieken van de rechtsvoor-gangers van Geo-Informatie Nederland.Nieuwe (nummers van) tijdschriften kunnen nu door onszelf worden toegevoegd wat de actualiteit van de inhoud verhoogt, en dat tegen lagere kosten. Zo zijn ook nog enkele

ontbrekende onderdelen, zoals de eerste jaar-gang van K&L en het bijblad voor Fotogramme-trie bij K&L, in eigen beheer gescand en in de database geladen. Met Geo-Info is afgesproken dat hier alle nummers direct na het verschijnen digitaal raadpleegbaar worden.Het zoeken op trefwoorden, namen of specifieke nummers van één van de bladen gaat met de nieuwe software veel eenvoudiger dan in het ver-leden. Bij alle knoppen op de schermen verschijnt

een toelichting in een pop-up. Verdere uitleg op deze plek is dan ook overbodig. Na wat ‘spelen’ (u kunt niets fout doen) vindt u uw weg vanzelf.De collectie is te raadplegen via de DHC-webstek of rechtstreeks via dehollandsecirkel.courant.nu/Mocht u hierover nog vragen hebben, aarzel dan niet contact op te nemen met de auteur van dit stuk.

Chris Nelis, nelisc@zonnet.nl

46 | Geo-Info | 2018-2

Waar het idee vandaan kwam, vind ik moeilijk om aan te wijzen. Misschien was het de invloed van Cameron Booth en zijn Highways Project. Hierin maakte hij metroplattegronden van de Amerikaanse highways. Het kan ook een combinatie van invloeden zijn, zoals de Mijksenaar verjaardagskalender die in mijn toilet hangt, de beroemde kaart van de London Underground en mijn eigen kaarten-maak-hobby. Hoe dan ook, op een gegeven moment rees bij mij de vraag: “Kan ik alle Nederlandse snelwegen mét afritten en verzorgingsplaatsen op één kaart kwijt?” Dat wilde ik uitvinden.

Door Sebas van den Brink

Het oudste bestand in de Snelwegkaartmap is van november 2015, toen maakte ik de eerste versie. Die kaart zit vol fouten en vreemde beslissingen, maar daarbij zijn ook besluiten die tot op de dag van vandaag behouden zijn, bijvoorbeeld de lange afritstroken. Toen ik in november 2017 lukraak tweette over de kaart - met daarbij een afbeelding van een wat nieuwere versie - had ik niet verwacht dat die tweet viral zou gaan. In elk geval binnen Nederland. Na een maand zwoegen om de kaart écht goed te krijgen, begon ik in januari 2018 met de verkoop van de Snelwegkaart. Inmiddels is de grootste hausse voorbij en is het tijd om te inventariseren. Er zijn dik 300 stuks van

verkocht, en zelfs de 100+ misdrukken zijn bijna uitverkocht ten tijde van schrijven. De plattegrond kent een uitgebreide index op de achterzijde, wat voorbeelden van afritten en er zijn een handjevol speciale versies in de wereld bij bedrijven die een leuk idee hadden.Zo wilde Traffic Supply uit Hattem een PDF hebben om de plattegrond op een (groot) verkeersbord te drukken. En Royal Haskoning wilde een versie op A1-formaat. Maar het leukst zijn de reacties via Twitter, als mensen hun ingelijste Snelwegkaarten laten zien op foto’s.Als kind wilde ik al ontwerper worden en dat uitte zich vooral in het ontwerpen van mijn eigen wereld. Een hobby genaamd geofictie. Ik tekende

De SnelwegkaartDe Nederlandse snelwegen als metrolijnen

| 472018-2 | Geo-Info

enorme plattegronden, stadsplattegronden meestal, gebaseerd op de Falk-plattegronden die ik ook nog steeds verzamel. In groepen 7 en 8 van de basisschool schreef ik zelfs een drieluik aan werkstukken over mijn fantasieland, inclusief grafieken, uitgeknipte ‘foto’s’ en plattegronden natuurlijk. Ik ben dan ook trots op deze plattegrond. Als ik meer kaarten kan maken en er mijn brood mee kan verdienen, wie weet wat voor moois ik nog meer kan maken?De huidige plattegrond, echter, kent een aantal verbeterpunten die ik voor de volgende versie wil aanpakken. Er zijn een aantal ontwerpbesluiten gemaakt die de leesbaarheid en bruikbaarheid blijkbaar ondermijnen. Nadat ik de kaart ging uitge-ven (ik moest in korte tijd ook leren een webshop op te zetten), ben ik me eens gaan verdiepen in het maken van betere plattegronden. Het boek ‘Paris: Underground’, door Mark Ovenden, bevat een handige lijst van do’s en don’ts voor goed vervoerskaart-ontwerp. Eén belangrijke noot is de richting van de tekst. Op de Snelwegkaart staat deze horizontaal of onder een hoek van 45° of -45°. Aangeraden wordt om één graad te kiezen en daarbij te blijven. Het iefst natuurlijk horizontaal. Ook zijn er routes die onder een knooppunt een bocht maken; dit maakt het voor de kijker moeilijker om de lijn te volgen. Daarnaast staan alle verzorgingsplaatsen er met naam in; informatie die eigenlijk achterwege

kan blijven. Dat maakt de kaart een stuk cleaner.Meer informatie op een plattegrond maakt niet altijd een betere plattegrond. Zo is de alom bekende plattegrond van de Londense Under-ground tegenwoordig een rommelige kaart die veel vragen oproept. Zelfs zoiets als de benaming van de nieuwe Elizabeth Line zaait enige verwar-ring. Het is immers een treindienst met afwijkende regels van de reguliere metro. En toch lijkt het met die naam eenzelfde dienst Maar goed, ik dwaal af.Het grootste verschil tussen een metroplattegrond en een snelwegplattegrond is de informatie die erop moet. Een metroplattegrond heeft geen ‘last’ van afritnummers, maar uitzonderingen (openingstijden bij de metro of afritconfiguraties bij snelwegen) zijn er bij beiden. De huidige kaart voorziet enigszins in deze informatie met teksten op de achterzijde, die je moet vinden door de afrit te zoeken in de index en het bijbehorende num-mertje op te sporen. Een beetje omslachtig.Experimenten met speciale symbolen voor halve Haarlemmermeerafritten of splitsingen voegen te veel complexiteit toe aan de kaart. Rijrichting speelt ook nog mee én afrit nummer plus -naam voegen al veel toe aan het beeld.Taak is om de juiste balans te slaan tussen infor-matie die er wel en niet op moet. Alleen afritnum-mers ontnemen de lezer de mogelijkheid zich te oriënteren. Alleen afritnamen kunnen verwarring zaaien, omdat niet alle afritten een ‘logische’

naam hebben. Zo werd mij gevraagd waarom afrit ‘Utrecht-Noord’ ontbrak, terwijl die afrit 31 ‘Maarssen’ betreft, die wel degelijk op de kaart staat. En álle bestemmingen per afrit opnemen op de Snelwegkaart zou weer te veel informatie zijn.Een goede plattegrond ontwikkelen blijft een kunst. Dit heb ik ook gemerkt bij het ontwikkelen van een andere kaart: een plattegrond voor een gebouw van de Hanzehogeschool Groningen. Deze was nodig, omdat de discussie over beweg-wijzering te lang duurde. Inmiddels is Mijksenaar hier ingestapt en zal dit ongetwijfeld goedkomen.Momenteel is Snelwegkaart versie 1.2 te koop en werk ik - wanneer ik niet aan uitleganimaties sleutel - aan andere plattegronden. Waaronder een unieke, donkere kaart van Nederland, eigenwijze stadsplat-tegronden en –natuurlijk- Snelwegkaart versie 2. Maar die laat nog zeker een jaartje op zich wachten.

Referenties• De Snelwegkaart is te koop op studiolegenda.nl, het portfolio van

Sebas van den Brink is te vinden op www.sebasvandenbrink.nl

• Cameron Booth: www.cambooth.net/

Sebas van den Brink is uitleg-specialist. Sebas is bereikbaar via info@sebasvandenbrink, Twitter: @sebvandenbrink

Expositie Fries Land

Het Fries Museum staat midden in Friesland, maar wat voor land is dit eigenlijk? Ontdek het aan de hand van een unieke animatiefilm in de ten-toonstelling ‘Fries Land’. Geografische en histori-sche kaarten reikend van 10.000 jaar voor Christus tot vandaag de dag nemen je mee op reis door de tijd. De veranderingen in het Friese landschap worden zichtbaar. De film is een introductie op de tentoonstellingen ‘De Elf Steden, Ferhaal fan Frys-lân, De Terp, De Dijk en Hindeloopen’.Wat maakt Friesland? Het met grenzen geka-derde land? De taal? Of de geologische ontwik-keling van het huidige stukje land? Een anima-tiefilm toont hoe het landschap in de loop der eeuwen geologisch en geografisch veranderde. De veranderende grenzen tussen het water en het land worden zichtbaar gemaakt door de eeu-wen heen. Daarnaast worden ook landkaarten gepresenteerd die minder feitelijk van aard zijn. Deze kaarten tonen eigentijdse interpretaties van het Friese land aan de hand van de taal of van de Friezen die er wonen. En zo kan Friesland ineens van Zeeland tot aan Denemarken reiken.

www.friesmuseum.nl, sinds 26-1-2018 ‘Pauwenkaart’, uitgegeven door Abraham Ortelius in 1579.

48 | Geo-Info | 2018-2

Het doel van het onderzoek was om te zien of er makkelijkere manieren te bedenken zijn om aan demografische gegevens te komen. Nu gaan voor dat doel mensen langs in buurten met het verzoek aan bewoners om lange vragenlijsten in te vullen.

Dergelijke enquêtes kosten de Amerikaanse gemeenschap jaarlijks 250 miljoen dollar. Boven-dien kunnen door de hoge kosten niet alle gebieden in kaart worden gebracht. Gemeen-schappen met minder dan 65.000 mensen worden heel vaak niet in het onderzoek meegenomen.De onderzoekers van Stanford University gebruikten voor hun experiment beelden van Google Street View en analyseerden die. Daarbij werden onder meer automerken en -types gedetecteerd. In totaal werden 22 miljoen auto’s (8 procent van het totaal aantal auto’s in de Verenigde Staten) gekoppeld aan 3.000 postcodes en 39.000 kiesdistricten. Die gegevens werden gekruist met informatie uit andere bronnen, zoals het bevolkingsregis-ter en de uitslag van de presidentsverkiezingen.Uiteindelijk bleek dat de onderzoekers nauwkeurige voorspellingen konden doen over het inkomen in de buurt, over nationaliteit, opleidingsniveau en stemvoorkeuren. Zo blijkt dat, wanneer het aantal sedans in een stad

groter is dan het aantal pick-up trucks, de kans 88 procent is dat de stad bij de volgende verkie-zing aan de Democraten toevalt. Wanneer de verhouding andersom ligt, is de kans 82 procent dat de stad stemt voor de Republikeinen.

Enorme tijdswinstVoor de training van het algoritme hebben eerst enkele honderden mensen auto’s in plaatjes geïdentificeerd. De software was vervolgens in staat 50 miljoen plaatjes in twee weken te analyseren. Volgens de New York Times had dat mensen minimaal 15 jaar gekost.De onderzoekers hebben hun resultaten gepubliceerd in het vooraanstaande tijdschrift ‘Proceedings of the National Academy of Scien-ces’. Zij verwachten dat de gebruikte technieken de komende jaren nog verder kunnen worden verfijnd. Het zou dan zelfs mogelijk zijn de statis-tieken real time aan te passen. De onderzoekers waarschuwen de beleidsmakers overigens wel om de nodige voorzichtigheid in acht te nemen. De data mogen alleen op het niveau van gemeenschappen worden verzameld om er voor te zorgen dat de privacy van individuen wordt gegarandeerd.

Geen beeldherkenning voor CBSHet Nederlandse CBS ziet weinig in de voorgestelde methode: “Het is geen CBS-taak te voorspellen waar op welke politieke partij zal worden gestemd in Nederland. Dat is overi-gens veel moeilijker dan in de VS, waar maar twee belangrijke partijen zijn en sprake is van een districtenstelsel”, antwoordt Ferry Lapré, woordvoerder van het CBS. “Dergelijke politieke voorspellingen (met vaak grote marges) laat het CBS over aan onderzoeksbureaus, zoals dat van Maurice de Hond. De kwaliteit van politieke voorspellingen op basis van een combinatie van gegevens van Street View met demografische gegevens op buurtniveau lijkt me twijfelachtig. Goede voorspellingen uit het verleden zullen hier geen garanties voor de toekomst kunnen bieden!”Het CBS heeft wel kiezersonderzoeken, maar dat betreft altijd wat gedetailleerdere studies achteraf. “We doen als CBS in de praktijk van het maken van de officiële statistiek niet aan beeldherkenning.”

Uit gegevens van Street View is met grote nauwkeurigheid het stemgedrag, inkomen en opleidingsniveau in een buurtgemeenschap te bepalen.

Bron Automatiseringsgids, 3 januari 2018

Met de inzet van beeldherkenning op basis van kunstmatige intelligentie analyseerden Amerikaanse wetenschappers 50 miljoen Street View-beelden en trekken verrassende conclusies.

Bron: Google Street View car

© CC By 2.0 - Flickr, César

Autokeuze verraadt politieke voorkeur in VS

Google Street View car.

Een gedegen basis in GIS nodig?Deze in 2017 volledig herziene opleiding biedt brede GIS-kennis voor professionals die werken of willen gaan werken met GIS.IIn twintig vrijdagen komen alle ins en outs van GIS en geo-informatie aan bod. Volgen van alleen de eerste helft mogelijk.

VAKOPLEIDING GIS

MEER INFORMATIE EN AANMELDENVIA WWW.GEOACADEMIE.NL

Introductie GeoServer

Workshop Symbolen op de kaart

Workshop Webcartografie

Workshop Neogeografie

Productief met QGIS

Start Vakopleiding GIS

25 januari

9 februari

23 februari

16 maart

28-29 maart

6 april

Nieuw op de markt met jaren-lange ervaring.Met onze ruime kennis en jarenlange ervaring leveren wij betrouwbare diensten en producten op het terrein van Geo-informatie. We staan voor kwaliteit, betrouwbaarheid, levergaranties,deskundigheid en korte lijnen.

GEOINFORMATIESYSTEMEN

Denk bijvoorbeeld aan mutatie- signaleringen en karteringen voor BGT-BOR en BAG-WOZ-zaken. De afstemming tussen de BGT en BOR-gegevens. De inventarisaties uit beelden zoals asbestdaken, zon-

nepanelen, verkeersborden, licht-masten en belijningen. Produceren van 3D-BIM-modellen vanuit gescan-de data of bouwtekeningen. Maar bijvoorbeeld ook het intekenen en bij houden van kabels en leidingen

(WION). Door onze ruime ervaring met grootschalige data-producties en kennis van de inhoudelijke materie kunt u kostenbesparende oplossin-gen verwachten voor de verwerking van GIS-data.

Wat zijn onze diensten en producten?

www.Bee4GIS.nl - 0850 640066 - Bee4GIS, Bentheimerstraat 63, 7573 CX OLDENZAAL