Émile Hay Là V Giáo DcBÙI VN NAM SN
Vic hc tp ích thc ca chúng ta là hc tp v thân phn con ngi”...[1]
J.J. Rousseau (Émile hay là v giáo dc)
Trit gia Immanual Kant (l724-l804) tác gi ca câu tr li ni ting v
“Khai minh là gì” [2]
có k lut sinh hot ht sc nghiêm ngt: úng bn gi chiu mi ngày, ông ra khi nhà, i do, luôn luôn mt mình, trên cùng mt con ng. Giai thoi thng k: dân Kònigberg ch ông ra khi nhà lên dây cót hoc chnh ng h! Và tng truyn ch có hai ran Kant tr “thi khóa biu trong sut my mi nm: Nhn c tác phm Émile hay là v giáo dc ca J. J. Rousseau và nghe tin i Cách mng Pháp bùng n. Hai s kin cách nhau ngót 30 nm (l762/1789) nhng vi Kant, có l quyn sách này cng quan trng không kém cuc cách mng kia, nu không mun nói, cái sau chính là kt qu ca cái trc. Ta nh n li ca tng ca mt trong các lãnh t khét ting ca Cách mng Pháp, Robespierre: “Trong s nhng nhà t tng thì ch có Rousseau mi tht xng áng vi danh hiu là ngi Thy ca nhân loi” (din vn ngày 7.5.1794) Kant, sut i sng c thân (tc không có nhu cu giáo dc con cái!), cng ã tr thành mt nhà i giáo dc tiêu biu cho thi cn i là nh chu nh hng sâu m ca J. J. Rousseau khi Kant nói: “Con ngi là to vt duy nht cn phi c giáo
dc” [3]
hay “Con ngi ch có th tr thành ngi là nh giáo dc. Con
ngi là nhng gì c giáo dc to nên” [4]
. Vn ch còn là: Nn giáo dc y phi nh th nào?
i vi nc ta, J. J. Rousseau cng không phi là mt tên tui xa l. Trong mt v ca ôi câu lin trên bia m ca c Phan Châu Trinh do nhân dân Sài Gòn phng lp nm 1926 ta ã c thy tám ch. “Trung hc Mnh Kha, Tây hc L Thoa”... ng ý ca ngi C thâu gm tinh hoa ca c hai nn vn hóa ông Tây: Mnh Kha là tên tht ca Mnh T, còn L Thoa chính là J. J. Rousseau theo cách phiên âm quen thuc vào nhng thp niên âu th k XX Phn “tinh hoa” y ch yu là tinh thn “dân vi quý” ni Mnh T và ch trng “dân ch”, “bình ng” trong tác phm Kh c xã hi (Du contratsocial, 1762) ca J. J. Rousseau. Là ngi tip thu sm nht các t tng y, c Phan xng áng c tôn vinh là nhà cách mng dân ch tiên
phong u tiên (“dân ch tiên thanh”) ca nc ta. Phn tinh túy khác ca Rousseau còn ít c gii thiu, ó là hc thuyt và trit lý ca ông v giáo dc c trình bày trong Émile hay là v giáo dc, công b cùng nm vi quyn Kh c xã hi (l762), nhng li c ông xem là “quyn hay nht và
quan trng nht trong mi trc tác ca tôi” [5]
. Quyn sách “hay nht” là iu d nhn thy khi ta sp c thng thc vn tài kit xut, ni ting là cun cun nh nc chy mây trôi ca Rousseau qua bn dch công phu và tài hoa, tht xng áng vi nguyên tác ca hai dch gi Lê Hng Sâm và Trn Quc Dng mà hôm nay tôi vinh hnh c vit ôi li gii thiu. Nó cng là “quan trng nht” vì ây là mt công trình trit lun s v bn tính ca con ngi: Ông t nhiu câu hi trit hc và chính tr v mi quan h gia cá nhân và xã hi, nht là câu hi: Làm sao cá nhân có th bo tn cái “thin chân” (theo quan nim ca Rousseau v “tính bn thin t nhiên” ca con ngi) khi dn mình vào cuc sng xô b và “i bi” không tránh khi ca xã hi. Trong Émile hay là v giáo dc, thông qua câu chuyn gi tng v cu bé Émile c ngi thy giáo dc t lúc mi chào i cho n khi lp gia ình và tr thành “ngi công dân lý tng” thông qua nm giai on ào to, Rouseau phác ha mt trit lý và phng pháp giáo dc giúp cho “con ngi t nhiên” (c ông phác ha trong Kh c xã hi có sc khe th cht và ngh lc tinh thn ng u vi nhng th thách trong cuc i. Sau Cng hòa, quyn VIII ca Platon, ây là công trình hoàn chnh u tiên v trit lý giáo dc phng Tây, ng thi cng là loi hình Bildunysroman (tiu thuyt giáo dc) u tiên, sm hn quyn Wilhelm Meister ni ting ca J. W. Goethe hn ba mi nm. Khó có th nói ht v tm nh hng rng rãi và sâu m ca Rousseau i vi hu th. Trong khi hc thuyt chính tr ca ông, c bit khái nim “ý chí ph bin” (volonté générale) gây nhiu nghi ngi v xu hng “toàn tri” và chuyên ch (phi chng ó cng là n ý trong li ca tng ca Robespierre), thì các b phn khác vn còn ây sc hp dn. Nu cách tip cn mang tính ch th-cm xúc (trong tiu thuyt La Nouvelle Héloise và trong Confessions) ca ông ã không ch nh hng n trào lu vn hóa lãng mn Pháp mà c n các vn hào c nh J. G. Von Herder, J. W. Goethe, F. Von Schiller; vic nhn mnh n t do ca ý chí và bác b quan nim c hu phng Tây v “ti t tông” ã nh hng mnh m n phân tâm hc và trit hc hin sinh th k XX thì hc thuyt ca Rousseau v giáo dc còn có sc tác ng mnh m hn na. Nó ã góp phn hình thành các phng pháp s phm khoan dung, xem trng tâm lý la tui ca nn giáo dc hin i (“thuyt phát trin”, “thuyt tin hóa t nhiên”...) vi tên tui ca nhiu nhà ci cách giáo dc lng danh nh Friedrich Frôbel, J. Heinrich Pestalozzi, John Dewey, Mang Montessori v..v... n vi Rousseau là n vi trung tâm ca
bc ngot thi i gia “trt t c và “trt t mi”. Do ó, ông không ch là nhà lý lun xã hi mà còn là nhà lý lun giáo dc; và vic ông là c hai, ng thi có nh hng sâu m ngang nhau trên hai lnh vc cho thy mi liên kt ni ti cht ch gia nhng bin chuyn xã hi th k XVIII Châu Âu và vic ra i nn tân-giáo dc.
Bc ngot trong t duy giáo dc c th hin dày c trong tng trang sách khin ngi c dng nh luôn cm thy mun dng li, dùng bút gch di hay tô m hàng lot nhng câu c sc. Vt qua khong cách 250 nm, tng nh Rousseau là ngi sng cùng thi vi chúng ta, ang chia s nhng ni lo âu và bt bình ca nhng ngi va là th phm va là nn nhân ca mt nn giáo dc ang phm nhiu sai lm t c s trit lý, cách thit k cho n phng pháp s phm vi mt hu qu áng s cho ph huynh ln con cái. Ta hãy th nghe ông nói: “Chúng ta xót thng cho s phn ca tui th, th mà chính s phn chúng ta mi cn xót thng. Nhng ni au ln nht ca chúng ta do chúng ta mà ra”. Vì âu nên ni? Vì “ngi ta không h hiu bit tui th: da trên nhng ý tng sai lm ca ta v tui th thì càng i càng lc li (...) H luôn tìm kim ngi ln trong a tr mà không ngh v hin trng ca a tr trc khi nó là ngi ln”. Nói cách khác, ó là nn giáo dc không h “nhìn rõ ch th mà trên ó ta cn thao tác. Vy xin các v hãy bt u bng vic nghiên cu k hn các hc trò ca mình”. Và cng vì không hiu rõ “ch th” ca giáo dc là ngi hc nên ngi ln tha h s dng phng pháp áp t: “thay vì giúp ta tìm ra các chng minh, ngi ta c cho ta vit các chng minh y; thay vì dy ta lp lun, ông thy lp lun h ta và ch rèn luyn trí nh ca ta thôi”. Trong khi ó, úng ra “vn không phi là dy các môn khoa hc, mà là em li cho ngi hc hng thú yêu khoa hc và em li phng pháp hc nhng môn ó, khi hng thú này phát trin hn lên. Chc chn ó là mt nguyên lý c bn ca bt k nn giáo dc tt nào.
Thiu các nguyên lý giáo dc úng n dn o, ta ch to ra nhng con ngi “c gia công.”, va c nuông chiu quá áng trong vòng tay cha m, va b kim ta kiu di mái nhà trng: “Nhng ý tng u tiên ca tr là nhng ý tng v quyn lc và khut phc. Nó h lnh trc khi bit nói, nó vâng theo trc khi có th hành ng, và ôi khi ngi ta trng pht nó trc khi nó có th bit li, hoc nói úng hn là có th phm li. Nh vy là ngi ta sm rót vào trái tim non nt ca nó nhng am mê mà sau ó ngi ta quy ti cho t nhiên, và sau khi ã nhc công làm nó thành tai ác, ngi ta li phàn nàn vì thy nó tai ác!”. Sn phm tt yu ca mt nn giáo dc áp t nh th tht áng s:...” va là nô l va là bo chúa, y kin thc và thiu lng tri, yu ui bc nhc v th cht cng nh
tâm hn, và b qung vào xã hi Vi Émile hay là v giáo dc, Rousseau mun th phác ha mt quan nim khác v giáo dc. Quan nim y va mi m, tin b, va có không ít nhng mâu thun, nghch lý nh bn thân cuc i và toàn b hc thuyt ca ông. Nó “khiêu khích” và buc ta phi suy ngh hn là quá “trn tru” ta d dàng nhm mt nghe theo!
1. Rousseau, nhà khai minh v khai minh
Rousseau sinh nm 1712 Genève, có mt tui th u bun và vt v. M ông mt khi va sinh ra ông. Cha n 10 tui, cha ông-mt th làm ng h tính tình thô bo-phi trn khi Genève sau mt v xô xát, b ông li cho ngi chú nuôi. Ông phi sm vt v kim sng bng th ngh tay chân. Vi tui 16, ông mt mình lang thang n Turin, bt u mt cuc i y sóng gió cho n khi nhm mt: Làm thuê, hát do, làm ngi tình bt c d ca mt mnh ph ln tui, làm gia s... Ông phát minh mt ký âm pháp mi m cho âm nhc, làm th ký cho phái viên Pháp Venise, c gii thng danh giá ca Vin Hàm Lâm tên tui Dijon, c Diderot mi vit mc âm nhc cho B Bách khoa t in ni ting, nhng sut i sng bng ngh chép nhc. Ông lng danh khp Âu châu ng thi luôn b truy nã v chính tr. Ông có nm con, nhng li gi ht vào tri m côi! Ông sng cuc i lu vong lang bt Ý, Thy S, Pháp và Anh. Ông mt cô n nm 1778 trong trng tri ca mt Mnh Thng quân ngi Pháp. Di hài ca ông cng không yên: Nm 1794 cao im ca Cách mng Pháp, c a vào in Panthéon y vinh quang, ri 20 nm sau, 1814 li b trc xut và tiêu hy (cùng vi di hài ca Voltaire) sau khi triu ình Bourbons c khôi phc!
Có th nói hc thuyt ca Rousseau bt ngun t nhng tri nghim y cay ng và dn vt ca bn thân ông trong bi cnh xã hi ng thi. Bng vài nét phác ho, ta th dõi theo cuc hành trình t tng ca Rousseau dn n tác phm Émile hay là v giáo dc:
Bài Lun vn th nht (1750)
Các “philosophes” ca th k ánh sáng hoan nghênh s tin b ca k thut và s bành trng ca thng mãi và công nghip khp Âu châu. H nhn mnh rng con ngi cn s dng lý tính va hiu bit th gii, va hin i hóa chính quyn và lut pháp. H chng li mt hình thc áp bc và kim duyt, tin tng vào s t do ca t tng và công lun. Phn ln nhng t tng mi ca các “philosophes” u bt ngun t các nhà t tng tiên phong ca nc Anh nh Francis Bacon (l561-l626) và John
Locke (l632-l704). Nhng các “philosophes” Pháp dng cm và quyt lit hn các ng nghip ngi Anh. Giáo hi Pháp cng hùng mnh hn, còn nhà nc bo hoàng thì chuyên ch hn, vì th, s phê phán i vi hai nh ch y òi h phi tr giá t. Rt cuc, Diderot, th lnh ca phong trào khai minh Pháp b tng giam vào ngc ti. Rousseau thng i b t Paris n Vincennes thm Diderot, qua ó có dp làm quen vi các trí thc khác nh Friedrich Grimon và Baron di Holbach. T nm 1746, Rousseau ã tr thành mt khuôn mt quan trng trong i sng trí thc Paris. Trong mt chuyn thm Diderot trong ngc tht, Rousseau ã t nhiên có mt s “thc nhn” mi m, bin chàng nhc s trung niên lang thang thành mt trit gia ni ting th gii. ó là vào nm 1749 trên ng n Vincennes, Rousseau c báo thy tin Vin Hàn lâm Dijon treo gii cho cuc thi vit v tài: “Phi chng s tin b ca các ngành khoa hc và ngh thut ã góp phn lành mnh hóa phong tc?”. Ông k li: “úng giây phút tôi c tin y, tôi ã thy mt th gii khác và tôi ã tr thành mt con ngi khác. t nhiên lòng tôi ánh lên hàng nghìn tia chp... Tôi xúc ng quá n ni phi ngi ngh di gc cây sut na ting ng h, và khi ng lên, c vt áo tôi ã t m nc mt!”. Diderot, vn thích tranh bin, gp Rousseau trong tình trng b kích ng cao nh th, ã khuyên Rousseau nên tham gia cuc thi. Và, nh ã bit, bài Lun vn v khoa hc và ngh thut ca ông ã gây chn ng d lun vì ông ã tr li “không” cho câu hi y!
Câu tr li ã i vào lch s ca mt trong nhng nhà khai minh hàng u ca th k khin mi ngi sng st. Ông ã hoài nghi trit nim tin c bn ca phong trào khai minh rng lý tính là ngun gc không ch ca cái Chân mà c ca cái Thin. Tuy nhiên, Rousseau ã làm nh th bng chính phng tin và công c ca s khai minh, ngha là, iu ông làm chính là s khai minh v khai minh, tc, mt s khai minh có s phn t t-phê phán. Lun im trung tâm: Rousseau phê phán mnh m các hình thc xã hi nhân to và gi to do lý tính con ngi lp ra vì chính chúng ã làm tha hóa bn tính sâu xa nht ca con ngi.
-Tt nhiên, s phê phán-xã hi ca ông trc ht nhm n xã hi ng thi ca nn chuyên ch quý tc vi cuc sng và l thói “cung ình”: “L thói cung ình buc ngi ta phi tuân theo quy c ch không theo bn tính ca chính mình. Ngi ta không còn dám t th hin là chính mình, và, di s cng ch thng xuyên, con ngi ca “xã hi” này là mt by àn làm
ging ht nhau trong nhng hoàn cnh ging ht nhau”. [6]
-Th hai, Rousseau nhn mnh rng vic n thun s dng lý tính không
m bo mt cuc sng c hnh, tng ng vi bn tính con ngi, vì bn tính con ngi tuy c quy nh bi lý tính nhng cng còn bi bn tính t nhiên (nature) na. Ông chng li xã hi ng thi, vì nó da vào lý tính è nén bn tính t nhiên ca con ngi. Nhng, ông chng li cng bng cách da vào lý tính gii phóng bn tính con ngi ra khi nhng xing xích y.
Bài Lun vn th hai (1754)
Nm 1754, vin Hàn lâm Dijon li thông báo mt cuc thi vit khác, vi tài: âu là ngun gc ca s bt bình ng gia con ngi và phi chng nó c bin minh bng pháp quyn t nhiên? Ng ý ca tài: Nhng s bt bình ng xã hi (tng lp, giai cp...) không gì khác hn là S th hin ra bên ngoài ca nhng s bt bình ng t nhiên (nh chiu cao và sc mnh). ó là mt n ý khin Rousseau phn n. Ông thut li: “Sut ngày tôi lang thang trong rng, hét to cho mình nghe: “Hi bn ngi iên khùng không ngng trách móc t nhiên, hãy bit rng mi ti li ca các ngi u do chính bn thân các ngi gây ra!”
Bài Lun vn th hai cho thy Rousseau là mt trit gia ích thc ch không ch là mt “thí sinh vit lun vn”. Bài vit phc tp, khó c vì cp nhiu n các trit gia chính tr khác nh Grotius, Locke và Hobbes chung quanh vn “bn tính con ngi”. Ta bit rng mt gi thuyt v “bn tính con ngi” thng là mt b phn không th thiu ca bt k hc thuyt chính tr nào. Xã hi gm nhng con ngi, vì th tht d hiu khi ngi ta bt u vi vic tìm hiu cái “vt liu to nên xã hi. Nhng, ngay các trit gia Hy Lp c i nh Protagoras (490-420 trc CN) ã sm nhn ra rng các xã hi loài ngi quá phc tp và d bit, nên dng nh không có mt “bn tính ngi” bn vng hay c nh. Aristoteles thì cho rng con ngi “v bn cht” là sinh vt xã hi, vì th ch hoàn ho và hnh phúc khi tr thành nhng ngi công dân tt. Các “trit gia hin i” nh Machiavelh (l469- l527) và Hobbes (l588-l679) không ng ý. Machiavelli: Con ngi là ích k và luôn hành x xu xa tr khi b Pháp lut và các nh ch chính tr hùng mnh cng ch. Hobbes: Con ngi s d chu phc tùng quyn uy tuyt i ca chính quyn ch là vì cn s bo v trc s uy hip thng trc gia nhng con ngi vi nhau. Rousseau có cái nhìn khác so vi các hc thuyt “duy bn cht” y. Vi ông, “bn tính t nhiên” ca con ngi quá c áo, n nht nên không th nói v “bn tính ngi” nói chung. Con ngi có mt lch s. H ã bin i t mt trng thái này (nh là nhng ng vt linh trng cô c, n gin và “hn nhiên vô ti”) n mt trng thái khác (nhng con ngi-xã hi phc tp, c vn minh hóa nh chúng
ta ngày nay). Các xã hi ã to ra con ngi không khác gì chính con ngi ã to ra các xã hi khác nhau. Vy, con ngi ln xã hi u luôn tin hóa thành cái gì khác vi trc, và nhng bin i xã hi nào n mun hn, thì càng có nh hng mnh hn. Nói cách khác, con ngi, theo Rousseau, là ht sc “mm do”, u b “un nn”, nên ch có th có “nhng bn tính con ngi khác nhau mà thôi (quan nim v tính mm do ca bn tính con ngi và v mi quan h ca nó vi th gii xã hi và vn hóa ca Rousseau ã có nh hng ln n Hegel và Marx). ây, ta nên dành mt trang im li ngn gn mt s lun im ch yu ca ông:
-Trng thái t nhiên: Nu mi xã hi u khác nhau, thì có ngha rng chúng u gi to và không có gì là “t nhiên” c. Cng có ngha rng con ngi “t nhiên” hay tin-xã hi ã tng tn ti trong mt “trng thái t nhiên” rt xa xa trc khi xã hi và chính tr c thành lp. Ý tng v mt “trng thái t nhiên” thng c các trit gia chính tr dùng mô t th gii tin- xã hi. Vi Hobbes, “trng thái t nhiên” luôn là mt trng thái chin tranh vi s hm da thng trc. Locke thì lc quan hn: Trng thái t nhiên bao gm nhng con ngi có t hu ch có iu nhng quyn t hu hay nhng ngha v dân s cha c xác nh rõ ràng. “Trng thái t nhiên” ca Rousseau thì phc tp hn, mang nng màu sc nhân loi hc và ch có ý ngha lý thuyt và gi tng.
-Pháp quyn t nhiên: tài ca Vin Hàn lâm nhc n “pháp quyn t nhiên”. Vy, nó là gì Grotius và Pufendorf cho rng có nhng “quy lut hay pháp quyn t nhiên” ph bin luôn luôn úng và có hiu lc c lp vi nhng quy iu pháp lut ca xã hi. Chúng c rút ra t bn tính t nhiên ca con ngi. Rousseau khéo léo tránh nói v “pháp quyn t nhiên” vì ông không tin vào mt “bn tính t nhiên” bt bin, c nh ca con ngi. Trc ht, th nào là “bn tính t nhiên”? Vi Aristoteles, ó là cái gì thuc bn cht ca s vt ch không phi gi to hay tùy thuc (chng hn, ni con ngi, th, i... là “t nhiên”, khác vi vic có chic mi tht p hay ôi chân tht dài). Rousseau hiu khác: “t nhiên” là không b ô nhim bi xã hi gi to!
-Con ngi t nhiên: Theo Rousseau, bn tính t nhiên nguyên thy ca con ngi là “tt”, nhng b xã hi gi to làm cho i bi i. Có ngha: Bên trong mi con ngi hin i u lu li du vt ca mt bn ngã thin ho hn ca thi xa xa. Nhng, ta li không th nào mô t chính xác “con ngi t nhiên” nguyên thy y, vì, ging nh bc tng c vt lên t áy bin, b xói mòn và bám y rong rêu, ta không th thy rõ c “bn lai din mc” ca “con ngi t nhiên” hiu nh s tht lch s mà ch nh là gi
thuyt cho vic nghiên cu trit hc: “không th bit rõ v mt trng thái không còn tn ti hay có th ã và s không bao gi tn ti” mà ch có th phng oán da vào mt s du vt hin nhiên, chng hn ni các b lc nguyên thy còn sót li hay ni cách hành x ca các loài linh trng cp cao. Trái vi cái nhìn bi quan ca Hobbes, h có th ã là nhng con ngi sng cô c và gin d, yêu hòa bình, không gia ình hay ca ci, và nht là không có ý nim gì v tài sn, s công bng, s chm ch hay chin tranh. Nói cách khác, h là nhng con ngi tin-luân lý, và hnh phúc hn chúng ta ngày nay. Cng trái vi quan nim lc quan ca Grotius rng h vn có óc hp qun và hp lý, Rousseau cho rng h không có ngôn ng và ch có nhng ý tng n gin da trên nhng cm giác trc tip. H là “tt” và “hn nhiên” theo ngha th ng là không làm iu gì nguy hi. H cha có cách hành x vn minh vi t duy logic hay s hp tác. Do ó, không th rút ra nhng “pháp quyn t nhiên” t “bn tính t nhiên” ca h c.
-Con ngi hin i và xã ht hin i: Khí hu thay i, dân s gia tng ã tp hp h li thành nhng b lc, dn nh c, bt u lu ý n nhau và s so sánh ã dn n lòng ghen t, s bt bình ng, s kiêu ngo hay quy ly. Vy nh ch tài sn hay s bt bình ng xã hi không phi là nhng gì “t nhiên”, “không th tránh c” mà bt ngun t nhng s la chn trong quá kh c hp thc hóa bng nhng “kh c” xã hi và chính tr. Khác vi Locke, “con ngi t nhiên” ca Rousseau thot u không bit gì v tài sn hay “lut pháp”. Chính mt thiu s khôn ngoan, ranh mãnh ã d d s ông tham gia vào mt “Kh c xã hi” bo m s an ninh và s thng tr ca pháp lut. Nh ó, ngi giàu chim hu và làm cho mi ngi khác nghèo i. Quan h xã hi tr thành quan h ch nô.
-Chn con ng khác: Rousseau ng ý vi vic dùng “kh c xã hi” lý gii ngun gc ca xã hi và chính quyn, nhng ông cho rng “kh c” nh th luôn sai lm và nay không còn hiu lc ràng buc na. Khác vi con vt con ngi có nng lc t giác và vì th, là t do, nên nu ã có th bin “trng thái t nhiên” thành “trng thái i bi” thì t nay cng có th thay i vn mnh ca chính mình. Mi vic phi và có th c thay i!
Ln này, Rousseau không ch không c nhn gii mà còn chuc ly s gin d và thù ch ca hu ht các “philosophes “ vn tng sát cánh bên nhau. Voltaire vit cho Rousseau: “Tha ông, tôi ã nhn c quyn sách mi ca ông chng li loài ngi và xin “méc xì” ông... Cha bao gi nhiu s thông minh n nh th ã c dùng làm cho con ngi tr nên ngu xun. Khi c nó, ngi ta ch còn mun bò bng bn chân mà thôi!”. Tình bn ã b v, nhng tng ài sng sng ca mt cách suy ngh “khác”
ã ra i: Rousseau lánh xa Paris, rút vào an c và tip tc vit...
Nm 1762, Rousseau công b tác phm chính tr quan trng nht ca mình: V kh c xã hi (Du contratsocial). Câu u tiên: “Con ngi sinh ra t do, và âu âu cng b trong xing xích”.
Nhng, nu ã th, nu s mt t do không phi do t nhiên (hay Thng ) to ra thì nó là sn phm ca chính con ngi do ã xa ri và t tha hóa khi trng thái nguyên thy. Và vy thì, cng chính con ngi (ch không phi ch n kip sau) phi t gii phóng chính mình (ch không th ngi ch Thng gii thoát cho)! Không sc mnh nào khác hn sc mnh ca chính lý tính có th hàn gn li nhng gì ã v. Th nhng, làm iu ó, lý tính cn có mt thc o, mt chun mc mà nó luôn có th quy chiu ch không th tùy tin t ra: “ bn tính t nhiên” ca con ngi. Vi Rousseau, ó là s t do nguyên thy, không phi t c bng lý tính tính toán mà bng s thoát ly khi s ô nhim ca xã hi; và ó là s t do ca CON NGI, tc ca bt k mt con ngi nào ch không ch ca nhng thành viên nht nh ca mt tng lp nht nh c u ãi vì ngun gc xut thân.
2. Bn tính t nhiên và giáo dc
Tác phm Émile hay là v giáo dc (công b cùng nm vi quyn Kh c xã hi, l762) ban u nh mt lun vn v giáo dc, nhng các v d minh ha u tp trung vào cu bé Émile khin nó tr thành mt tiu thuyt-s phm. Ngay câu u tiên ã nói lên lp trng tiêu biu ca Rousseau: mi th t bàn tay to hóa mà ra u tt; mi th u suy i bin cht trong bàn tay con ngi”. Ông vit tip: “Con ngi bt ép mt cht t phi nuôi các sn phm ca cht t khác, mt cái cây phi mang qu ca cây khác; con ngi hòa trn và ln ln các khí hu, các yu t, các mùa; con ngi ct xo các b phn trong thân th con chó ca mình, con nga ca mình, nô l ca mình; h o ln mà th, h làm bin i xu xí mà th, h a s di dng, các quái vt; h không mun cái gì y nguyên nh t nhiên ã to ra, ngay c con ngi cng th, h phi rèn tp con ngi cho h, nh mt con nga kéo c máy; h phi un vn con ngi theo kiu cách ca h, nh mt cái cây trong vn nhà h”.
Nh th, con ngi không ch là t do, mà còn tt ngay t khi sinh ra i. Cái xu, cái ác là không phi bám sinh mà do nh hng ca xã hi và ca nn giáo dc tng ng vi xã hi y. (Khng nh này-nht là ch trng “tôn giáo t nhiên” cui sách, ch không phi các ý tng mi m v nn
giáo dc ly ngi hc làm trung tâm-là mt s khiêu khích chng li quan nim thng tr ng thi, ây là quan nim v “ti t tông”, khin cun sách b Tng giám mc Paris lên án, ra lnh tch thu và thiêu hy công khai. Tác gi ca nó phi sng lu vong sut i!)
Do ó, nu bn thân con ngi ch có th t gii phóng khi nhng gì do chính mình gây ra, thì cng ch bn thân con ngi mi có th bo tn c cái “thin chân” ca mình. Chính ây, Rousseau ng chm n vn ht sc c bn: S mng hay cng lnh giáo dc. Trái vi quan nim thông thng t xa n nay xem s mng ca giáo dc i vi xã hi quyt nh s mng ca giáo dc i vi ngi hc, có ngha là giáo dc phi chun b cho ngi hc gia nhp vào mt xã hi nht nh nào ó phc v, duy trì và phát trin xã hi y, Rousseau ch trng s mng ca giáo dc không phi là ào to con ngi cho xã hi, mà là làm cho cái “thin chân” trong con ngi có th c phát huy ti a.
Rousseau không ch chng li mt nn giáo dc phc v cho xã hi hin có mà còn chng li bt k nn giáo dc nào tuân phc xã hi và ào to con ngi theo nhng li ích ca mt xã hi nht nh. Vì l bao lâu ngi thanh thiu niên ch quan tâm n nhng gì xã hi hay ngi khác ch i ni chính mình ly ó làm inh hng thì bt u có s xuyên tc và trá ngy. Thay vì tìm cách thích ng vi xã hi, h cn có iu kin tr nên trung thc vi chính mình, ngha là, sng theo bn tính t nhiên và tin trình phát trin ni ti ca nó. Theo cách nói ngày nay, ch có nh th h mi trng thành và tr thành nhng nhân cách mnh m v sau có th t khng nh mình trc nhng thách thc và òi hi ca xã hi cng nh hành x vi xã hi da theo s xác tín ca mt lý tính ã c phát trin. Quan nim trit này v s mng giáo dc s dn n phng pháp và mc tiêu mi v cht ca giáo dc: ào to CON NGI vi t cách là tác nhân ci to xã hi ch không ch là nhân t tái to xã hi, nh ta s gp li mc 4.
Mt nn giáo dc nh hng theo bn tính t nhiên ca con ngi nh th tuyt nhiên không c hiu nh là mt tin trình t nhiên n thun, nh th ch cn phó mc thanh thiu niên cho tin trình trng thành t nhiên ca h. Làm cho con ngi có th t phát trin phù hp vi bn tính t nhiên là mt trách v cc k quan trng và khó khn, òi hi mt s hiu bit rt chính xác v bn tính t nhiên ca con ngi t phía nhà giáo dc. Vy, giáo dc c quan nim nh là yu t th ba gia t nhiên và xã hi; mt ming t trung gian c cách ly vi nhng nh hng ca xã hi nhm phát trin bn tính t nhiên. Và bn tính t nhiên này, n lt nó, cng ch có th t
phát trin khi c tách khi tin trình t nhiên n thun.
Theo Rousseau, tin trình phát trin y òi hi ta phi lu ý n nguyên lý nn tng sau ây: ó là s tng ng gia mt bên là các nhu cu vi bên kia là các sc mnh và nng lc ca bn thân a tr s tng ng này không hình thành mt cách t nhiên, hoang dã ni a tr còn cn s nuôi dng và chm sóc ca ngi ln. Nhng, vn quan trng hàng u là: a tr có th phát trin mi nng lc ca nó, vic chm sóc, giúp ca ngi ln ch nên dng li mc tht cn thit và cn chú ý ng quá nuông chiu làm h chúng: “khi Hobbes gi k tai ác là mt a tr cng tráng, thì ông ã nói mt iu mâu thun tuyt i. Bt k s tai ác nào cng t s yu ui mà ra; a tr ch tai ác vì nó yu ui; hãy làm cho nó mnh, nó s tt; ngi nào có th thc hin mi iu s không bao gi làm iu ác”. Có s cân bng gia nhu cu và nng lc thì a tr là mt a tr cân bng, và, vì th, là mt a tr hnh phúc.
3. Nn giáo dc phòng v
Vy, ngi thy làm gì cho mt tin trình phát trin cân bng nh th. T th k XVIII tr v trc, các a tr quý tc châu Âu c i x nh nhng ngi ln-tp s, chúng không c nô ùa và hot ng th cht, c giáo hun nghiêm ngt, b trng pht nng n nu không vâng li hay có hành vi bt xng. Locke xem ó là tin trình “to du n” cn thit, và vì th, quyn Émile cng có th c xem là mt phn ngh i vi tác phm Some Thoughts Concerning Education (Mt s t tng v giáo dc, l693) ca Locke. Trong bc th trn tình dài ngót 100 trang gi cho Tng Giám mc Paris, Rousseau trình bày rõ các ý nh ca mình: “Quyn sách ca tôi là nhm ngn không cho con ngi tr thành tai ác (...) Tôi gi ó là nn giáo dc phòng v (negative) nh là nn giáo dc tt nht hay thm chí là duy nht tt lành (...) Nn giáo dc ch ng (positive) là nhm ào to tinh thn quá sm và mun bt tr em phi bit nhng ngha v ca ngi ln. Còn nn giáo dc phòng v là làm cho các c quan-phng tin ca nhn thc- c tinh tng trc khi mang li nhn thc cho chúng. Nên giáo dc phòng v không phi là phóng ãng. Nó không mang li c hnh, nhng ngn chn ti li; nó không phô trng chân lý mà ngn chn sai lm. Nó chun b tt c cho tr con chúng có th nhn thc c cái Chân khi
nng lc thu hiu, và cái Thin khi có th bit ái m” [7]
. Ta ch có th im qua mt s nét chính yu ca phng pháp giáo dc phòng v này:
-a tr nên c cho t phát trin bn tính tt bng chính tri nghim v
sc lc ca nó, ngha là t mình, không cn s hng dn ca ngi ln. Hãy cho chính i sng “giáo dc” nó. Th nhng, i sng ó là gì khi không phi là i sng bn nng ca thú vt, cng không phi là i sng trong khuôn kh trt t xã hi? Theo Rousseau, ó là mt i sng do ngi thy sp t và cách ly khi mi nh hng xu xa ca xã hi (vì th gi là “phòng v”): mt cuc sng va cách ly xã hi, va do ngi thy kin to, tc là “ch ng”!
Nhng, ch khác bit c bn vi li giáo dc “ch ng” là ch: nh hng giáo dc c tin hành mt cách gián tip: Ngi thy không xut hin trc tip và cn làm cho a tr tin rng mi iu xy ra cho nó là “t
nhiên” [8]
-Trong bi cnh y, lý tính cha gi vai trò hng dn mà còn nhng ch cho bn tính t nhiên. Bao lâu ch có a tr và th gii chung quanh xut hin ra cho nó nh th là t nhiên thì cha cn có các quan h xã hi gia ngi vi ngi: Ngi ta không th tranh cãi vi t nhiên; còn t nhiên cng không chu vâng li và nuông chiu. Nói khác i, s t do ca a tr không phi là s t do ca mt s hin hu thoát ly khi t nhiên bng lý tính mà là mt s “hòa iu thoi mái gia nng lc và ý mun c T nhiên mang li”; “con ngi t do ích thc ch mun cái mình có th và ch làm nhng gì phù hp vi mình”.
Lý tính s gi v trí hàng u tui thanh niên khi tính xã hi tr thành tt yu. Trc ht, nó th hin nhu cu tình dc mi c khi dy: S thèm khát k khác gii-trong chng mc không phi là bn nng n thun – òi hi phi có s trung gii xã hi vi ngi khác. S quan tâm bt u chuyn dch t bn thân sang mi quan h vi ngi khác, vi iu kin: Bn nng phi c “trin hn”, theo cách nói ngày nay. Rousseau có cái nhìn tinh t v mi quan h ni ti gia am mê và vic rèn luyn lý tính: Émile bit yêu nhng không c tha mãn tình yêu mt cách tc thì! Hu nh trên ôi cánh ca tình yêu, Émile bt u hc cách tri nghim th gii xã hi và tình liên i vi con ngi.
Tip theo ó s xut hin vin tng ca vic lp gia ình và m bo cuc sng trong xã hi. Rt cuc, ý chí riêng không còn c quy nh ch bng nhng nhu cu và sc lc phát trin mt cách t nhiên mà bng nhng nhu cu xã hi và nng lc ng phó vi các quan h xã hi: Émile phi t chuyn hóa thành con ngi trng thành có cuc sng riêng mang kích thc xã hi và có ý mun hp lý thông qua s trng gii vi nhng ngi khác: Lp
gia ình, có ngh nghip, ngha là mnh i vào i sng xã hi mà không t ánh mt chính mình. Émile không c giáo dc trc tip v các iu y mà là trng thành trong nhng iu kin cho phép nó t mình phát huy ht nng lc, nhu cu và nguyn vng ca mình. Chính ngi thy là k “ng phía sau”, khéo léo to ra nhng iu kin y.
Rousseau ã i n ích: xác nh mc tiêu ca giáo dc. Émile có th tr thành mt quan chc, mt thng nhân, mt ngi theo ui binh nghip...Nhng, không có mt hình nh nào trong s ó c phép tr thành mt mc tiêu chính áng ca giáo dc. Bi, theo Rousseau, con ngi ch có mt ngh” duy nht c phép hc: LÀM NGUI: “trong trt t t nhiên, ni mi ngi u bình ng, thì làm ngi là ngh nghip chung ca h. Và h ai ã c giáo dc làm ngi, t không th tht bi trong vic hoàn thành mi nhim v t ra cho mình. (...) Sng, chính là ngh nghip mà tôi mun dy cho hc trò mình. Ra khi vòng tay ca tôi-và tôi tán thành, hc trò tôi s không phi là quan chc, không phi là ngi lính, không phi là tu s; nó trc ht s thành ngi”.
-Vy k cùng, cng lnh giáo dc phòng v và thoát ly xã hi ca Rousseau tuyt nhiên không nhâm n mc tiêu là mt cuc sng quy ngã và phi-xã hi (cng nh khu hiu “tr v vi t nhiên”-c gán cho Rousseau!- không có ngha là quay v sng trong rng rm!) mà chính là mt hình thc mi ca tính xã hi không c hình thành t s phc tùng mà t mt s liên i t nguyn ca nhng con ngi bình ng: mt xã hi “nhân bn”. Thm chí Rousseau còn xem ó là ngha và: Sng bên ngoài xã hi, con ngi không chu trách nhim vi ai c và có quyn sng theo ý thích, còn trong xã hi, là ni tt yu phi sng trên lng ngi khác, con ngi mang n ngi khác vì ming cm ca mình-không có ngoi l. Vì th, lao ng là ngha v không th thoái thác i vi con ngi sng trong xã hi. Dù giàu hay nghèo, dù khe hay yu, bt k mt công dân nhàn ri nào cng u là mt tên la o!
“Món n” này là món n t mình cm nhn và phát hin. “Tr n xã hi” không phi là nhim v do ngi khác t ra, buc ta phi vâng li mà là ngha v ca con ngi trc chính mình, trc nhng iu kin kh th” có th. làm ngi. Món n y không th thanh tha bng cách nào khác hn là t hin dâng chính mình: Con ngi và con ngi-công dân không có gì hin dâng cho xã hi ngoài chính bn thân mình... Ai nhàn nhã hng th công sc ca k khác, trc mt Rousseau, là k cp, là tên cp cn.
Nhng câu vn cháy bng ca Rousseau không ch nhm vào tng lp quý
tc n bám ng thi mà còn là li ci chính anh thép trc nhiu ng nhn khác nhau i vi ông.
Hc thuyt v giáo dc ca Rousseau hoàn toàn không phi là mt ch thuyt “vô-chính ph tùy tin” hay “chng-quyn uy” nh cách hiu vi vã. Rousseau chng li ch trng “sùng bái” xã hi và công c hóa giáo dc trong quan nim thô thin v vai trò quyt nh ca xã hi trong vic giáo dc con ngi, ng thi cng xa l vi s i lp trit gia “con ngi” và “ngi công dân” trong xã hi. Xã hi hóa nh là hình thc và c hi cho vic cá nhân hóa là thách thc ca ông. Kin to nên mt th gii thích hp là nhim v s phm nng n, không b quên “bn tính t nhiên” ca tr em, ng thi không xem nh nhng kh th lân nhng tr lc do xã hi mang li. C hai u là các thc o cho mt phng châm úng n v giáo dc, vì, xét n cùng, con ngi không phi là “i tng” mà là “ch th” ca xã hi và giáo dc. Th hi nhng giá tr mà mt hình thái xã hi nht nh mun giáo dc cho con ngi t âu mà ra, nu không phi xut phát t chính nhn thc ca nhng con ngi t do ã mun ci to xã hi c trc ó?
4. Tính “bin i” ca Rousseau và v mt cách c Émile hay là v giáo dc
Tm ri khi nhng lun im trên ây ca Rousseau (mà khuôn kh mt bài gii thiu không th cp y ), ta th lu ý n “hu ý” trong quan nim ca Rousseau. Vn ni bt ây là mi quan h gia “bn tính t nhiên” và sc mnh hay quyn lc ca s giáo dc. Rousseau dành cho nhà giáo dc mt quyn lc khng l nhm phát huy sc mnh ca “bn tính t nhiên”. Ông vit: “Xin các v hãy i mt con ng ngc li vi con ng ca hc trò mình; sao cho nó tng nó luôn làm ch, song thc ra chính các v luôn làm ch. Không có s ch ng nào hoàn ho bng s ch ng vn duy trì v ngoài t do; nh th ngi ta nm gi c ngay c ý chí. a tr ti nghip không bit gì ht, không làm c gì ht, không hiu gì ht, nó chng phi phó mc cho các v y sao? Các v chng tùy ý s dng i vi nó mi th xung quanh nó hay sao? Các v chng làm ch trong vic huy ng nó theo ý thích ca các v hay sao? Các vic làm ca nó, các trò chi ca nó, các thú vui, các ni bun kh ca nó, tt c chúng trong tay các v mà nó không bit hay sao? Hn nó ch phi làm nhng gì nó mun mà thôi, nhng nó t ch mun nhng gì các v mun nó làm mà thôi; nó t không nhc mt bc chân mà các v chng tng oán trc; nó t không m ming mà các v chng bit nó sp nói gì”.
Ta không khi b ng, ri kinh ngc trc mt quan nim nh th! Nu thot u ta ã hiu Rousseau nh là k ch trng bo v s t do con ngi có th t phát trin thì bây gi xut hin k “git dây” hu trng (nhà giáo dc) dàn dng và kim soát tt c. ó chng phi là mt li giáo dc “toàn tr”, mt k thut “nhi s” thm chí “ty não”? Ti sao Rousseau không nhn ra s mâu thun kch lit nh th Làm sao lý gii c iu y?
Trc ht, ây là mt vn luôn gn lin vi bt k quan nim nào mun vin dn n “bn tính t nhiên”. có th nói v “bn tính t nhiên”, ta phi phân bit cái “t nhiên” vi cái không phi t nhiên ( Rousseau, ó chính là xã hi và nhng gì xã hi ã to ra t “t nhiên”). Th nhng, s phân bit này là mt hành vi, mt tác v tinh thn, ngha là bn thân không phi là cái gì “t nhiên”, và vì th, cái c gi là “bn tính t nhiên” là kt qu ca mt s quy nh t duy. Vi t cách y, s quy nh t duy phi bin minh cái gì là “t nhiên”, cái gì không phi là “t nhiên”. Trong Émile, Rousseau ã làm vic y và ó là mt óng góp lý thuyt cho vn giáo dc th k ánh sáng. Nhng, nó không ch là lý thuyt. ây, lý thuyt ã xut hin nh th là “t nhiên “ mà a bé phi phc tùng và không bit rng mình ang thc s phc tùng ý chí ca ngi thy. S “tt yu t nhiên” khin a bé hành ng là mt s tt yu do ngi thy quy nh. Song, mt s tt yu nh th rõ ràng không phi là mt s tt yu “t nhiên”! Ngày nay, ngi ta gi ó là nghch lý ca hành vi s phm. Nghch lý này là ch: iu mà ý s phm mong mun (s phát trin t nhiên ca tr em) chính là iu mà nhà giáo dc không th mong mun, bi nó s th tiêu ngay kh th ca vic giáo dc (vic to nh hng lên ngi hc). Nhng mt khác, quyn lc ca nhà giáo dc hoàn toàn không phi là thit lp s thng tr cá nhân ca bán thân nhà giáo dc, trái li, iu mong mun là thit lp quyn lc ca quan nim. Và, nh nhiu ngi nhn nh, ây chính là tính hin i khác thng ca Rousseau. Tuy nhà giáo dc có v là k dàn dng tt c nhng bn thân cng ch là mt “sn phm ca Rousseau không khác gì Émile hay các “nhân vt” khác xut hin trong tác phm. Tt c u c “iu chnh” bng s “dàn dng” ca chính Rousseau.
Trong chng mc ó, quyn Émile hay là v giáo dc không có tính cht ca mt “tiu thuyt giáo dc”, càng không phi ca mt “ án” giáo dc cho bng ca mt “ th nghim t duy “, c kin to t mt “ý nim” không cn c kim nghim trong môi trng thc t, tc, nh mt loi hình lý tng “ (Idealtypus) mn mt thut ng ca Max Weber. Tính cc k “hin i” ca tác phm chính là ch: “th nghim t duy” ca Rousseau trc ây tng ng vi kh nng cu to nhng không gian “o” ngày nay. Wemer Sesink, trong mt khóa ging v “Th k s phm “ vào nm 2007
ã lu ý n tính a ngha ca ch “ o” (virtuell) trong môn s phm thc ti-o:
-bn thân nó không (hay cha) phi là thc (virtuell = không thc);
-c nêu lên nh là tm gng mu mc (Latin: Virtus = c hnh) mà khi so sánh vi nó, mi thc ti hin tn u tr nên bt cp;
-là “chng trình” có sc mnh thôi thúc tr thành hin thc (Latin: Virtus: Sc mnh, quyn lc);
-là phng thuc cha tr hin thc giáo dc và xã hi (Latin: Virtus = nng lc cha bnh, phép l);
-là mt hình nh v tính ngi hiu nh là “nam tính” (Latin: Vir = ngi àn ông; virtus = sc mnh nam tính) (và không phi ngu nhiên khi Émile là mt cu bé, khin Mary Wollstonecraft (1759-l797) bc mình và bà ã
.
giác y, quyn Émile khin ngi c nh n mt phim h cu ca
Peter Weir [10]
k câu chuyn v mt môi trng cng hoàn toàn nhân to ào to mt chàng trai tr. Tt c c dàn dng trong mt phim trng khng l vi mt thành ph nh, dân c toàn là nhng ngi tt bng, li có bu tri và chân tri gi to và mt môi trng sng c kim soát n tng chi tit dành cho chàng Truman Burbank (ta chú ý: True man: “con ngi ích thc”!) nhân vt trung tâm và cng là nhân vt duy nht không bit có s dàn dng. Truman ch khác vi Émile mt ch: Rt cuc, Truman phát hin c s tht, “lt ty” s dàn dng, t gii thoát cho mình. Và khán gi ã v tay nhit lit!
S khác bit là ch ó. Chúng ta ang sng u th k XXI, mun hn Rousseau n hn hai th k kia mà!
Tháng Nm 2008
LI NÓI U
Ebook min phí ti : www.Sachvui.Com
Tp sách gm nhng suy t và quan sát này, không th t và hu nh không mch lc, c khi tho chiu lòng mt bà m hin bit suy ngh. Thot tiên tôi ch d nh vit mt bài thuyt minh chng vài trang; do tài lôi cun tôi ngoài ý mun, bài thuyt minh dn dà thành mt công trình hn là quá to tát i vi ni dung ca nó, nhng li quá nh bé i vi vn mà nó bàn lun.
Tôi ã cân nhc rt lâu vic công b nó; và trong khi son tho, nhiu ln nó ã khin tôi cm nhn rng tng vit vài tp mong mng không bit cu thành mt cun sách. Sau nhiu n lc vô b làm tt hn, tôi cho rng phi a nó ra úng nh nó vn th, bi xét thy cn hng s chú ý ca công chúng v phía ó; và xét rng, dù các ý tng ca tôi có d, song nu tôi làm ny ra c nhng ý hay ngi khác, thì tôi không hoàn toàn ung phí thì gi ca mình. Mt con ngi, t ni n c, tung nhng trang vit ca mình ra vi công chúng, không ngi ca ngi, hng ng, không có phe phái bênh vc, thm chí chng bit mi ngi ngh gì hoc nói gì v nhng trang vit y, thì nu nh có lm ln, cng chng phi s mi ngi chp nhn nhng sai lm ó mà không kim tra xem xét.
Tôi s nói ít v tm quan trng ca mt s giáo dc tt; tôi cng s không dng li chng minh rng s giáo dc hin hành là d; hàng ngàn ngi khác ã làm vic ó trc tôi, và tôi không thích vit y mt cun sách nhng iu mà ai cng bit. Tôi ch nhn xét rng, t lâu lm ri, ch có mt s kêu ca phàn nàn v cách làm ã c xác lp, mà không ngi nào tính n chuyn xut mt cách làm tt hn. Vn chng và tri thc thi i chúng ta có khuynh hng phá hy nhiu hn là xây dng. Ngi ta ch trích vi ging ông thy; xut, phi dùng mt ging iu khác, mà trit lý cao ngo không a thích lm. Mc dù ã có bao nhiêu sách v, nh ngi ta nói, ch nhm mi mc tiêu là công ích, song li ích u tiên ca mi li ích, là ngh thut ào to con ngi, hãy còn b lãng quên. tài ca tôi hãy còn
hoàn toàn mi m sau cun sách ca Locke [11]
, và tôi rt s là nó vn còn mi m sau cun sách ca tôi.
Ngi ta không h hiu bit tui th: da trên nhng ý tng sai lm ca ta v tui th, thì càng i, càng lc li. Nhng bc hin minh nht chuyên chú vào nhng iu con ngi cn bit, mà không coi trng nhng iu tr con
có th hc c. H luôn tìm kim ngi ln trong a tr, mà không ngh v hin trng ca a tr trc khi nó là ngi ln. ó là iu tôi ã chuyên tâm nghiên cu hn c, nu nh toàn b phng pháp ca tôi xut có sai lm và hão huyn, thì mi ngi vn có th li dng c các quan sát ca tôi. Tôi có th ã nhìn rt kém iu cn làm; nhng tôi cho rng mình ã nhìn rõ ch th mà trên ó ta cn thao tác. Vy xin các v hãy bt u bng vic nghiên cu k hn các hc trò ca mình; bi chc chn rng các v không h hiu chúng; mà nu các v c cun sách này vi ý ó, thì tôi ngh cun sách chng phi là vô ích i vi các v. V nhng gì mà ngi ta s gi là phn h thng, ây chng là gì khác ngoài s vn hành ca t nhiên, ó chính là iu s khin c gi khó ngh nht; chc ngi ta cng s công kích tôi iu này, và có l h không sai âu. Ngi ta s ngh rng mình ang c nhng m mng ca mt nhà o tng v giáo dc hn là mt kho lun v giáo dc. Làm th nào c? Tôi không cn c vào các ý tng ca ngi khác mà vit; tôi cn c vào các ý tng ca mình. Tôi không h nhìn nh nhng ngi khác; t lâu ngi ta ã trách tôi v iu này. Nhng vic cho mình nhng con mt khác; nhng ý tng khác có tùy thuc vào tôi hay chng?. Không. Tùy thuc vào tôi là vic ng t tán thành, ng tng rng riêng mình khôn ngoan hn toàn th thiên h; tùy thuc vào tôi, không phi vic thay i cm ngh, mà là nghi ng cm ngh ca mình: ó là tt c nhng gì tôi có th làm, và là nhng gì tôi ang làm. Nu ôi khi tôi ly ging qu quyt, thì ó không h là áp t vi c gi; ó là nói vi c gi ging nh tôi ngh. Ti sao tôi li xut di hình thc nghi vn, iu mà, v phn mình, tôi chng h nghi ng?. Tôi nói úng iu ang din ra trong u óc mình. Trong khi trình bày mt cách thoi mái cm ngh ca mình, tôi rt ít mun cm ngh y có uy quyn, thành th tôi luôn kèm theo ó các lý l ca tôi, mi ngi cân nhc chúng và xét oán tôi: Nhng, dù tôi không h nh khng khng bênh vc các ý tng ca mình, tôi vn cho rng mình buc phi xut chúng; bi các phng châm mà vì chúng tôi có ý kin trái ngc vi ý kin nhng ngi khác không h vô s. Chúng thuc nhng phng châm mà ta cn phi bit là úng hay sai, nhng phng châm to nên hnh phúc hay bt hnh cho loài ngi.
Hãy xut iu gì ó có th làm c, ngi ta không ngng nhc i nhc li vi tôi nh vy. C nh th ngi ta bo tôi: Hãy xut làm iu ngi ta ang làm; hoc chí ít hãy xut iu thin nào ó dung hòa c vi iu ác hin hu. Mt d án nh th, v mt s vn , còn hão huyn hn các d án ca tôi rt nhiu; bi, trong s dung hòa y, cái thin hng i, còn các ác không cha khi. Chng thà tôi nht nht tuân theo cách làm ã c xác lp, còn hn là có mt cách làm tt na vi; nh vy trong con ngi có l s ít mâu thun hn; con ngi không th ng thi hng v hai mc
ích i lp. Hi các bc cha m, iu có th làm c là iu các v mun làm. Tôi có phi chu trách nhim v ý mun ca các v hay không?
Trong mi loi d án, có hai iu cn xem xét: Th nht, tính tt p tuyt i ca d án; th hai, tính d dàng ca vic thc hin.
V iu th nht, cho bn thân d án có th c chp nhn và bn thân nó có th thc thi, ch cn nhng gì tt p nó thuc v bn cht ca s vt; thí d nh ây, s giáo dc c xut cn phù hp vi con ngi, và rt thích ng vi lòng ngi.
iu th hai ph thuc vào các quan h nht nh trong mt s tình th: ó là nhng quan h ngu nhiên vi s vt, do vy, chúng không h là tt yu, và có th bin thiên n vô tn. Chng hn s giáo dc này có th thc thi ti Thy S, mà không thc thi c ti Pháp; s giáo dc kia có th thc thi tng lp th dân, còn s giáo dc n gii quyn quý. Tính d dàng nhiu hay ít ca vic thi hành ph thuc vào hàng ngàn trng hp không th xác nh bng cách nào khác ngoài vic ng dng riêng bit phng pháp cho x s này hay x s n, cho trng thái này hay trng thái n. Mà tt c nhng s ng dng riêng bit y, do không thit yu i vi tài, nên không trong k hoch ca tôi. Nhng ngi khác có th lo iu ó nu h mun, mi ngi lo cho x s hoc quc gia mà h s nhm ti. i vi tôi, ch cn ni âu s ra i nhng con ngi, ta có th ào to h theo nhng gì tôi xut; và trong khi ào to h theo nhng gì tôi xut, ta ã làm iu tt nht c cho h c cho ngi khác, th là . Nu tôi không làm trn li ha này, chc hn là tôi sai trái; nhng nu tôi làm trn li ha, thì mi ngi cng sai trái khi òi hi nhiu hn tôi, bi tôi ch ha có vy mà thôi.
QUYN MT P1
Mi th t bàn tay To hóa mà ra u tt: mi th u suy i bin cht trong bàn tay con ngi. Con ngi bt ép mt cht t phi nuôi các sn phm ca cht t khác, mt cái cây phi mang qu ca cây khác; con ngi hòa trn và ln ln các khí hu, các yu t, các mùa; con ngi ct xo các b phn trong thân th con chó ca mình, con nga ca mình, n l ca mình; h o ln mi th, h làm bin i xu xí mi th, h a s d dng, các quái vt; h không mun cái gì y nguyên nh t nhiên ã to ra, ngay c con ngi cng th; h phi rèn tp con ngi cho h, nh mt con nga kéo c máy; h phi un vn con ngi theo kiu cách ca h, nh mt cái cây trong vn nhà h.
Không có iu này, thì mi s có l còn t hn na, và ging loài chúng ta không mun c ào luyn na vi. Trong tình trng t nay tr i ca s vt, mt con ngi b phó mc cho bn thân gia nhng ngi khác ngay t khi ra i, s là k b bin dng nhiu nht. Các thành kin, uy quyn, s cn thit, tm gng, mi th ch xã hi, trong ó chúng ta b chìm ngp, s bóp ngt bn tính t nhiên anh ât, và chng gì thay th vào ó. y bn cht t nhiên s nh mt cây non mà s tình c làm mc ra gia ng, và ngi qua k li chng bao lâu s làm cht, khi va vào nó t mi phía và un nó theo mi hng.
Chính là tôi ang nói vi bà y, bà m giàu yêu thng và bit lo xa [12]
, ngi bit tránh con ng ln và bo m cho cây con mi mc khi s va chm ca d lun ngi i! Hãy vun trng, hãy ti tm cho cây non trc khi nó cht: mt ngày kia qu ca nó s khin bà c hng lc thú ngt ngào. Hãy sm lp mt vành ai quanh tâm hn con mình, mt ngi khác có th ánh du chu vi, nhng riêng bà phi t rào chn.
Ngi ta un nn cây nh vun trng, và ào luyn con ngi nh giáo dc. Nu con ngi sinh ra vn cao ln và mnh m, thì tm vóc và sc mnh ca anh ta s vô dng i vi anh cho n khi anh hc c cách s dng chúng; chúng s bt li cho anh, bi ngn tr nhng ngi khác ngh n vic giúp
anh [13]
; và, b phó mc cho bn thân, anh ta s cht vì khn kh trc khi bit c nhu cu ca mình. Ngi ta phàn nàn v trng thái ca tui th; ngi ta không bit rng loài ngi s tiêu vong, nu nh con ngi không khi u bng vic là tr th.
Chúng ta sinh ra yu ui, chúng ta cn sc mnh; chúng ta sinh ra chng có gì, chúng ta cn s giúp ; chúng ta sinh ra ngu ngc, chúng ta cn s phán oán. Tt c nhng gì chúng ta không có khi ra i và chúng ta cn n khi ln lên, u c s giáo dc em li cho ta.
S giáo dc ó n vi chúng ta t t nhiên, hoc t con ngi hoc t s vt. Bc phát trin ni ti ca các kh nng và các c quan ca chúng ta là s giáo dc ca t nhiên; vic s dng các bc phát trin ó, do mi ngi dy cho ta, là s giáo dc ca con ngi; và nhng gì thu nhn c do kinh nghim ca chính chúng ta v các i tng nh hng n ta là s giáo dc ca s vt.
Vy mi ngi trong chúng ta c ào to bi ba loi thy giáo. Ngi nào mà anh ta nhng bài hc khác bit ca các ông thy ó mâu thun nhau, là ngi c giáo dc d, và s không bao gi ng tình vi bn thân; ngi nào mà anh ta tt c các bài hc cùng nhm trúng nhng im nh nhau, và hng v nhng mc ích nh nhau, ngi ó mt mình i n mc tiêu và sng mt cách nht quán. Ch có ngi y là c giáo dc tt.
Trong ba s giáo dc khác bit y, s giáo dc ca t nhiên không h ph thuc vào chúng ta; s giáo dc ca s vt ch ph thuc vào chúng ta mt s phng tin. S giáo dc ca con ngi là iu duy nht mà chúng ta thc s làm ch; song chúng ta cng ch làm ch trên gi nh; bi ai có th hy vng iu khin hoàn toàn c các din ngôn và các hành vi ca tt c nhng ngi xung quanh mt a tr?.
Vy nu nh giáo dc là mt ngh thut, thì nó li hu nh không có kh nng thành công, bi s hp lc cn thit cho thành tu ca nó chng tùy thuc vào ai ht. Tt c nhng gì ta có th làm do ht sc chm lo là n gn c mc ích nhiu hay ít, nhng phi có may mn mi t ti mc ích. Mc ích y là gì? ó chính là mc ích ca t nhiên; iu này va mi c chng t. Bi s hp lc ca ba nn giáo dc là cn thit cho tính hoàn ho ca chúng, thì chính nn giáo dc mà ta không th tác ng gì c là iu mà ta phi lái hai nn giáo dc kia hng ti. Nhng có l cái ting t nhiên có mt ý ngha quá m h; ây cn c gng xác nh nó.
T nhiên, nh mi ngi thng bo chúng ta, ch là thói quen. Th ngha là gì? Chng phi có nhng thói quen ma ta ch tp nhim do cng bc, và chúng mãi mãi bóp nght t nhiên ó sao? Thí d nh thói quen ca nhng cái cây b ngi ta ngn tr chiu hng thng ng. Khi c t do cái cây vn gi chiu nghiêng mà ngi ta ã ép nó khuôn theo; nhng nha cây
không vì th mà thay i chiu hng nguyên s; và nu cây tip tc sinh trng, phn mc dài ra ca nó thng ng tr li. Các xu hng ca con ngi cng th. Chng nào ngi ta vn trong cùng mt trng thái, ngi ta có th gi nhng xu hng hình thành do thói quen, và vi ta nhng xu hng này là ít tính t nhiên nht; nhng, tình th va thay i, là thói quen ngng và cái tính t nhiên tr li. Chc chn giáo dc ch là mt thói quen. Mà chng phi có nhng ngi quên i và mt i s giáo dc, có nhng ngi khác vn gi c s giáo dc ó sao? S khác bit này t âu ra? Nu phi gii hn danh t t nhiên vào nhng thói quen phù hp vi t nhiên, ta có th tránh cho mình nhng li l rc ri trên.
Chúng ta sinh ra có cm giác, và t khi ra i, chúng ta chu nh hng theo nhiu cách, t nhng i tng bao quanh ta. Ngay khi có th nói rng ta ý thc c cm giác ca mình, là ta có khuynh hng tìm kim hoc trn chy nhng i tng sn sinh ra cm giác y, thot tiên tùy theo nhng cm giác này d chu hay khó chu vi ta, sau ó, tùy theo s thích hp hay không thích hp mà ta thy gia ta và các i tng, cui cùng, tùy theo các phán oán ca ta v i tng theo quan nim v hnh phúc hay tính hoàn ho mà lý trí em li cho ta. Các khuynh hng này dn m rng và cng c tng xng vi vic chúng ta tr nên mn cm hn và sáng sut hn; nhng, b thói quen ca chúng ta câu thúc, chúng bin cht i ít hay nhiu do các ý kin ca chúng ta. Trc khi có s bin cht ó, chúng là cái mà tôi gi là bn tính t nhiên ta.
Vy cn phi quy tt c mi iu vào các khuynh hng nguyên s ó; và iu này là có th, nu ba s giáo dc ca chúng ta ch khác bit nhau mà thôi: Nhng làm th nào khi chúng i lp nhau; khi mà, thay vì giáo dng mt con ngi cho bn thân anh ta, ngi ta li mun giáo dng anh ta cho nhng ngi khác? Lúc y s hòa hp là không th. Buc phi chng li bn tính t nhiên hoc các th ch xã hi, ta cn chn gia vic ào to mt con ngi hay mt công dân; bi ta không th ng thi ào to c ngi n ln ngi kia.
Bt k mt qun th mang tính b phn nào, khi nó hp và tht oàn kt, cng xa lìa qun th ln. Bt k ngi ái quc nào cng khc nghit vi dân ngoi quc: H ch là con ngi mà thôi, h chng là gì trong mt anh ta
ht [14]
. iu bt li này không tránh khi, nhng nó yu t. iu ct yu là tt vi nhng ngi mà mình sng cùng. bên ngoài thì ngi dân thành
Sparte [15]
y tham vng, keo kit, bt công.; nhng lòng vô t bt v li, s công bng, s hòa hp, ng tr bên trong nhng bc tng thành. Các v
hãy phòng nga nhng nhà th gii ch ngha, h kim tìm xa xôi trong sách v nhng bn phn mà h chng bun làm trn xung quanh h. Nh trit gia n yêu quý nhng con ngi Tartare, khi phi yêu quý láng ging ca mình.
Con ngi t nhiên là tt c i vi mình; anh ta là s thng nht s hc, là s nguyên tuyt i, ch có quan h vi bn thân hay vi ng loi ca mình. Con ngi dân s ch là mt n v phân s liên quan n mu s, và giá tr là quan h vi s nguyên, tc là xã hi. Th ch xã hi tt là nhng th ch bit phi t nhiên hóa con ngi hn c, bit tc i anh ta s tn ti tuyt i cho anh ta mt s tn ti tng i, và em cái tôi vào s thng nht chung; sao cho mi cá nhân không còn cho mình là n nht, mà là b phn ca s thng nht, và ch còn c cm nhn trong tng th.
Mt công dân thành La Mã chng phi Cailus, cng chng phi Lucius; ó là mt ngi La Mã; anh ta yêu t quc c hu ca mình. Resgulus bo mình là ngi Carthage, bi ông ã thành tài sn ca các ch nhân mình. Vi t cách ngi ngoi bang, ông t chi d hp Vin Nguyên lão La Mã; phi có mt ngi Carthage ra lnh cho ông làm vic y. Ông công phn vì mi ngi nh cu mng mình. Ông thng, và c thng quay v cht trong cc
hình [16]
. Tôi thy iu này chng liên quan nhiu n nhng con ngi mà chúng ta quen bit.
Persdarète ngi Lacédémonie ng c vào hi ng ba trm thành viên; ông không trúng: Ông quay v rt vui sng vì Sparte có ba trm con ngi u tú hn ông. Tôi coi s biu l này là thành tht; và có lý do tin rng nó thành tht: Ngi công dân là th ó.
Mt ngi ph n Sparte có nm con trai trong quân i, và ch tin tc v trn chin. Mt nô l i ti; bà run run hi tin. “Nm ngi con ca bà u b git cht-Tên nô l hèn h kia, ta ã hi ngi chuyn ó sao?-Chúng ta ã chin thng!”. Bà m chy n n th, và t n thn linh. Ngi n công dân là th ó.
Ngi nào vn mun duy trì quyn ti thng ca các tình cm t nhiên trong trt t dân s, thì không bit mình mun gì. Luôn mâu thun vi bn thân, luôn bp bênh do d gia thiên hng và bn phn, anh ta s chng bao gi là con ngi cng chng là công dân; anh ta s chng tt cho mình cng chng tt cho ngi khác. ó s là mt trong nhng ngi ca thi i chúng ta, mt ngi Pháp, mt ngi Anh, mt th dân; ó s chng là gì ht.
là mt cái gì ó, là bn thân mình và luôn luôn n nht, cn phi hành ng nh ta nói; cn luôn luôn qu quyt v iu mình phi chn, chn mt cách ng hoàng và i theo mãi. Tôi ch mi ngi ch cho tôi xem con ngi phi phàm y c bit anh ta là con ngi hay công dân, hoc anh ta làm th nào ng thi là c con ngi c công dân.
T các mc tiêu i lp mt cách tt yu này, mà có hai hình thc th ch trái ngc nhau: mt th ch công và chung, mt th ch riêng và thuc gia ình.
Các v mun có mt quan nim v nn giáo dc công, xin hãy c li Cng hòa ca Platon. ó không phi là mt tác phm chính tr, nh ý ngh ca nhng ngi ch xét oán các cun sách qua tiêu : ó là khái lun hay nht v giáo dc mà ngi ta tng vit.
Khi ngi ta mun liên h n x s ca các o tng hão huyn, ngi ta
thng nêu lên th ch ca Platon. Nu nh Lycurgue [17]
ch vit ra th ch ca ông ta mà thôi, tôi s thy nó còn hão huyn hn th nhiu. Platon ch làm cho lòng ngi thành cao thng; Lycurgue ã làm nó bin mt. Th ch công không còn tn ti, và không th tn ti na, bi ni nào không còn t quc, thì không th có các công dân na. Hai t T quc và công dân phi c xóa khi các ngôn ng hin i. Tôi bit rõ lý do ca iu này, nhng tôi không mun nói ra; lý do y chng ng gì n tài ca tôi.
Tôi không th coi là th ch công nhng t chc nc ci mà ngi ta gi là
hc vin (collège) [18]
. Tôi cng không k s giáo dc ca xã hi, vì s giáo dc này do hng v hai mc ích tng phn mà l c hai: S giáo dc y ch thích hp to nên nhng con ngi kép luôn ra v em li tt c cho ngi khác, song bao gi cng ch mang li cho riêng mình mà thôi. Mà nhng s bày t y, vì toàn thiên h u th c, nên chng la c ai. ó là nhng s nhc công ung phí. T nhng mâu thun này, ny sinh mâu thun mà chúng ta không ngng cm thy trong bn thân chúng ta. B t nhiên và con ngi lôi kéo vào nhng con ng tng phn, buc phi chia ct mình gia nhng xung ng khác bit y, chúng ta i theo mt xung ng phc hp chng dn ta ti mc ích n cng nh mc ích kia. B chng li và c bp bênh do d nh vy sut i, chúng ta kt thúc cuc i mà chng tng hòa hp c vi mình, và chng tng tt cho ta cng chng tt cho ngi khác.
Rt cuc còn li s giáo dc ca gia ình hay s giáo dc ca t nhiên,
nhng mt con ngi c giáo dng duy ch cho anh ta s tr thành cái gì cho mi ngi? Có l nu mc tiêu kép mà ta t xut có th hp nht thành mt, thì khi ct b nhng mâu thun ca con ngi, ta s ct b mt tr lc ln cho hnh phúc ca anh ta. xét oán iu này, phi nhìn thy anh ta ã hoàn toàn c ào to; phi tng quan sát các thiên hng ca anh ta, tng nhìn thy nhng tin b ca anh ta, tng theo dõi bc i ca anh ta; tóm li, cn phi bit con ngi t nhiên. Tôi cho rng sau khi c tác phm này, mi ngi s tin c vài bc trong nhng tìm tòi nghiên cu trên. ào to con ngi him hoi y, chúng ta phi làm gì? Chc hn rt nhiu: ó là ngn cn ng iu gì c làm ht. Khi vn ch là i ngc gió thì ta i vát; nhng nu bin d và ta mun yên ch, thì phi buông neo. Hi ngi hoa tiêu tr, hãy cn thn ko dây cáp lng hoc neo trôi, và tàu b git i trc khi anh nhn ra.
Trong trt t xã hi, ni mi v trí u c ánh du, mi ngi phi c giáo dng cho v trí ca mình. Nu mt cá nhân c ào to cho v trí ca anh ta mà ra khi v trí y, anh ta không còn thích hp cho vic gì na ht. S giáo dc ch hu ích chng nào cnh ng phù hp vi khuynh hng ca các bc cha m; bt k trng hp nào khác nó là có hi cho hc sinh, dù ch do các thiên kin nó ã em li cho hc sinh ó. Ti Ai cp, ni ngi con trai buc phi theo ngh nghip ca cha mình, s giáo dc ít ra cng có mt mc ích chc chn; nhng, chúng ta, ni ch các th bc là còn li, ni mà con ngi không ngng thay i th bc, chng ai bit c rng khi giáo dng con trai mình cho th bc ca nó, liu mình có hành ng chng li nó hay không. Trong trt t t nhiên, do mi ngi u bình ng, nên khunh hng chung ca h là a v làm ngi; và ai c giáo dng tt cho a v này thì không th thc hin d các a v có liên quan n a v ó. Ngi ta d nh cho hc trò tôi làm quân nhân, giáo s, trng s, iu y ít quan h n tôi. T nhiên vi gi anh ta n vi i sng con ngi, trc c khuynh hng ca b m. Sng là ngh mà tôi mun dy anh ta. Ra khi bàn tay tôi, anh ta s chng là pháp quan, binh s, linh mc, tôi tha nhn iu này; anh ta s là con ngi trc ht; tt c nhng gì con ngi phi là nh th; anh ta s bit là nh th khi cn, y ht bt k ai khác; và vn mnh tha h làm anh thay i v trí, bao gi anh cng vn v trí ca mình. Occupavi te Fortuna atque cepi; omnesque aditus tuos interclusi, ut ad me aspirare non
posses [19]
.
Vic hc tp ích thc ca chúng ta là hc tp v thân phn con ngi. Theo
tôi ai trong chúng ta bit chu ng tt hn c các iu hay iu d ca cuc i này là ngi c giáo dc tt hn c; t ó mà thy rng s giáo dc ích thc trong các gii hun ít hn là trong luyn tp. Chúng ta bt u hc hi khi bt u sng; s giáo dc ca chúng ta bt u cùng vi chúng ta; gia s u tiên ca chúng ta là vú nuôi chúng ta. Bi th t giáo dc c nhân có mt ngha khác mà ngày nay chúng ta không em li cho t ó na: Nó có ngha là thc nuôi dng. Varron nói rng Educit obstetrix, educat
nutrix, instituit pedagogus, docet magister [20]
. Nh vy vic giáo dng, s dy d, s giáo dc là ba iu khác nhau trong mc ích cng nh cô giáo dy tr, gia s và ông thy. Nhng nhng s phân bit này không c hiu úng; và, c dn dt tt, a tr ch c i theo mt ngi hng dn mà thôi.
Vy cn phi khái quát hóa các kin gii ca chúng tôi, và cn phi xem xét trong hc trò ca chúng ta con ngi tru tng, con ngi b t trc mi bin c ngu nhiên ca i ngi. Nu mi ngi sinh ra gn bó vi mnh t ca mt x s, nu vn mt mùa kéo dài sut nm, nu ai ny dính líu vi cnh ng ca mình n ni chng bao gi có th thay i nó, thì phng pháp hin hành có l là tt mt s phng din nào ó; a tr c giáo dng cho a v ca nó, do chng bao gi ra khi a v y, nên không th có nguy c gp nhng khó khn trc tr ca mt a v khác. Nhng, vì tính bin ng ca s th, vì u óc bn chn bt an và hiu ng ca th k này c mi th h li o ln mi s, ta có th quan nim mt phng pháp nào vô lý hn là vic dy d mt a tr nh th nó s không bao gi ra khi cn phòng ca nó, nh th nó s không ngng c gia nhân bao quanh? Nu k bt hnh y ch bc mt bc trên mt t, nu nó xung ch mt bc thôi, là nó lâm nguy. Không phi là dy nó chu ng s kh s; ó là tp cho nó cm nhn s kh s. Mi ngi ch ngh n bo tn con mình; nh th không ; cn dy nó t bo tn khi là ngi trng thành, dy nó chu ng các òn ca s phn, dy nó không s giàu sang và nghèo kh, dy nó sng nu cn, trên bng giá min Islande hay trên núi á nóng bng vùng Malte. Các v tha h phòng nga nó ng cht, tuy nhiên ri nó s phi cht; và dù cái cht ca nó không phi do s chm sóc ca các v, nhng s chm sóc này vn s b hiu không úng. Vn là làm cho nó sng hn là ngn cn nó cht. Sng, không phi là hít th, ó là hành ng; ó là s dng các khí quan ca chúng ta, s dng các giác quan, các nng lc, mi b phn ca bn th&acir