{ t . < . Γ ( l 1

ΤΗΛΕΜΑΧΟΣ ΤΑΤΣΗΣ

ΘΈΜΑΤΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑΣ ΣΕ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΙΚΗ

m ΜΟΥΣΙΚΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ

Κ. ΠΑΠΑΓΡΗΓΟΡΙΟΥ-Χ. ΝΑΚΑΣ

r ^ i

i 1

Μακέτα εξωφύλλου ΣΤΕΛΙΟΣ ΚΟΥΤΡΙΑΣ

Σχεδίαση παρτιτούρας ΗΛΙΑΣ ΠΟΥΛΟΣ

Copyr igh t 1986 by C. P A P A G R I G O R I O U - H . N A K A S C O 39, Panep i s t imiou str. 105 64 A T H E N S - G R E E C E Al! Right reserved In te rna t iona l Copyr igh t secured

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ύ λ η Ό , τ ι συμμετέχει στο σχηματισμό των σωμάτων που μας περιβάλ-

λουν, ονομάζεται ύλη. Η ύλη χαρακτηρίζεται α π ' τον όγκο, τη μάζα και το βάρος.

Σύσταση της ύλης Οποιαδήποτε μορφή ύλης αποτελείται από πολύ μικρά σωματίδια,

τα άτομα. Πολλά άτομα μαζί σχηματίζουν μεγαλύτερα αυτοτελή συγκρο-τήματα, τα μόρια. Αναλυτικά:

Μ ό ρ ι α . Είναι τα μικρά μέρη που χωρίζονται όλα τα σώματα, με φυσικά και χημικά μέσα, χωρίς να χάσουν τις ιδιότητές τους. Για παρά-δειγμα: μέσα σ ' ένα ποτήρι με νερό διαλύουμε μια ποσότητα αλατιού. Το νερό αποκτάει τη χαρακτηριστική αλμυρή γεύση του αλατιού, γιατί χωρίστηκε σε μικρά μέρη, τα οποία διασκορπίστηκαν σ ' όλη τη μάζα του νερού.

"Ατομα. Κάθε άτομο αποτελείται από έναν αριθμό ηλεκτρονίων — εκτός απ ' το υδρογόνο που έχει ένα ηλεκτρόνιο — που είναι φορτισμέ-να με αρνητικό ηλεκτρισμό. Το άτομο έχει τον πυρήνα του, που αποτε-λείται απ ' τα πρωτόνια, με θετικό ηλεκτρικό φορτίο και τα νετρόνια, που είναι ουδέτερα. Επειδή τα ηλεκτρόνια είναι φορτισμένα με αρνητι-κό ηλεκτρισμό, έλκονται α π ' τα πρωτόνια, που έχουν θετικό ηλεκτρι-κό φορτίο και είναι αναγκασμένα να περιστρέφονται γύρω απ ' τον πυ-ρήνα τους, όπως περιστρέφονται οι πλανήτες γύρω α π ' τον ήλιο.

Ελαστικότητα Ό τ α ν πάνω σ ' ένα φυσικό στερεό σώμα ενεργεί μια εξωτερική δύ-

ναμη, τότε το σώμα αυτό παραμορφώνεται. Μετά την επίδραση της ενέρ-γειας εμφανίζονται οι μοριακές δυνάμεις της ύλης του σώματος, οι ο-ποίες εξαφανίζουν τις παραμορφώσεις, δηλαδή επαναφέρουν το σώμα στην αρχική του κατάσταση. Οι παραμορφώσεις αυτές ονομάζονται ελα-στικές και η χαρακτηριστική ιδιότητα των φυσικών σωμάτων να παθαί-νουν τέτοιες παραμορφώσεις, ονομάζεται ελαστικότητα. Τέτοια σώματα είναι ο χάλυβας, το καουτσούκ κ.ά.

Υπάρχουν όμως και μερικά σώματα που ονομάζονται πλαστικά, στα οποία μετά την επίδραση εξωτερικής δύναμης, οι παραμορφώσεις δεν εξαφανίζονται, δηλαδή παθαίνουν μόνιμες παραμορφώσεις. Τέτοια σώματα είναι το σαπούνι, ο πηλός, το κερί κ.ά.

Ε.Ρ.Ν. 57

4

Η μεγαλύτερη τιμή παραμόρφωσης που μπορεί να πάθει ένα σώμα, λέγεται όριο ελαστικότητας. Αν η παραμόρφωση ξεπεράσει την τιμή αυ-τί], τότε το σώμα σπάει. Α π ' τις πειραματικές μελέτες του Hooke (Χουκ) έχει αποδειχτεί , ότι η παραμόρφωση είναι ανάλογη με τη δύνα-μη ή τη ροπή που την προκαλεί.

Περιοδικά φαινόμενα Είναι τα φαινόμενα που χρειάζονται ορισμένο χρόνο και πάντοτε

τον ίδιο, για να εξελιχτούν και μετά επαναλαμβάνονται κατά τον ίδιο τρόπο και σε ίσα χρονικά διαστήματα. Η περιστροφή της γης γύρω απ ' τον άξονά της, η περιστροφή των πλανητών γύρω απ ' τον ήλιο κ.λπ.,( είναι περιοδικά φαινόμενα.

Περίοδος Είναι το χαρακτηριστικό μέγεθος κάθε κυματικής κίνησης. Επίσης,

περίοδος είναι και ο σταθερός χρόνος που χρειάζεται γ ια να ολοκληρω-θεί μια και μόνο φορά κάθε περιοδικό φαινόμενο. Το χαρακτηριστικό μέγεθος της κ ίνησης του εκκρεμούς λόγου χάρη είναι μια περίοδος. Επί-σης, περίοδος είναι και ο σταθερός χρόνος (23 ώρες, 56' και 4,1 " ) που χρειάζεται η γη για μια περιστροφή γύρω απ ' τον άξονά της.

Συχνότητα Είναι το σύνολο των κύκλων ή περιόδων που κάνει ένα περιοδικό

φαινόμενο στη μονάδα του χρόνου (1 sec, «ένα δευτερόλεπτο»). Έ τ σ ι , αν ένα αντικείμενο κάνει έναν κύκλο (αδιάκοπης ακτίνας), σε διάρκεια ε-νός δευτερόλεπτου (1 sec), τότε έχει συχνότητα 1 Hertz. Αν κάνει τον κύκλο 10 φορές σε διάρκεια 1 sec, τότε θα έχει συχνότητα 10 Hertz (βλέπε εκκρεμές).

Εκκρεμές

(Απλό ή μαθηματικό εκκρεμές) Το εκκρεμές αποτελείται από ένα υλικό σώμα — ένα μεταλλικό

μπαλάκι — που κρέμεται μ ' ένα νήμα από ένα σταθερό σημείο (Ο) ορι-ζόντιου άξονα. Το βάρος του νήματος είναι ασήμαντο σε σχέση με το βάρος της μεταλλικής σφαίρας. Το μήκος του νήματος (I), δε μεταβάλ-λεται και ονομάζεται μήκος του εκκρεμούς.

5

Αν απομακρύνουμε το εκκρεμές απ ' τη θέση της ισορροπίας (OA, σχ. 1) και μετά το αφήσουμε ελεύθερο, τότε το εκκρεμές θα εκτελεί ε-λεύθερη αιώρηση, ελεύθερη ταλάντωση. Η γωνία (φ), που σχηματίζε-ται με την απομάκρυνση του εκκρεμούς απ ' τη θέση της ισορροπίας, ονομάζεται πλάτος της ταλάντωσης. "Οταν όμως το εκκρεμές ταλαντώ-νεται, ενεργούν διάφορες αντιστάσεις. Συγκεκριμένα: ο ατμοσφαιρικός αέρας και η τριβή, που ελαττώνουν συνεχώς το πλάτος των ταλαντώ-σεων σε σημείο μάλιστα που το εκκρεμές παίρνει τη θέση της ισορρο-πίας (OA), αφού φυσικά περάσει ένα χρονικό διάστημα. Στην προκειμέ-νη περίπτωση η ταλάντωση ονομάζεται φθίνουσα ταλάντωση. Αν όμως το εκκρεμές κινείται με ωρολογιακό μηχανισμό (ωρολογιακό εκκρεμές, βλέπε χρονόμετρο), που έχει την ικανότητα να προσφέρει ενέργεια ί-ση με εκείνη που χάνεται όταν ενεργούν οι αντιστάσεις, τότε το πλά-τος των ταλαντώσεων παραμένει σταθερό και η ταλάντωση ονομάζεται αρμονική ταλάντωση (σχ. 2). Η κ ίνηση του εκκρεμούς (Α| - Α2-A t - Α|) ονομάζεται πλήρη αιώρηση ή απλώς ταλάντωση. Ο χρόνος που χρειά-ζεται το εκκρεμές για μια ταλάντωση ονομάζεται περίοδος (σχ. 3) και συμβολίζεται με το κεφαλαίο γράμμα Τ. Η καμπύλη γραμμή που σχημα-τίζει το εκκρεμές με μια ταλάντωση ονομάζεται κύμα. Το σύνολο των αρ-μονικών ταλαντώσεων που κάνει το εκκρεμές σε διάρκεια 1 sec, ονομά-ζεται συχνότητα και συμβολίζεται με το γράμμα f (ή με το ελληνικό γράμμα ν) και όταν προσδιορίζεται ο αριθμός των ταλαντώσεων συνο-δεύεται με τα γράμματα Hz, π.χ.: f = 440 Hz. Τα γράμματα Ηζ είναι παρ-μένα απ ' το επίθετο του Γερμανού φυσικού Hertz (Heinrich Hertz, προφέρεται Χάινριχ Χερτς, 1857- 1894), που ασχολήθηκε με τις παλμικές δονήσεις των ηχογόνων σωμάτων. Έ τ σ ι , το 440 Ηζ ερμηνεύεται: 440 ταλαντώσεις (ή κύκλοι) σε διάρκεια 1 sec. Το ψηλότερο σημείο της κοιλιάς που σχηματίζεται απ ' την κίνηση του εκκρεμούς, ονομάζεται ένταση και συμβολίζεται με το κεφαλαίο γράμμα Ε (σχ. 3).

Απ' την κίνηση του εκκρεμούς προκύπτει η σχέση: Τ = 2π Δηλαδή: Η περίοδος του εκκρεμούς είναι ανάλογη προς την

τετραγωνική ρίζα του μήκους (I) του εκκρεμούς και αντιστρόφως ανάλογη προς την τετραγωνική ρίζα της επιτάχυνσης της βαρύτητας (g). Έ τ σ ι , αν

Τ = 6,28 Vz55~ sec2 - Τ = 6,28 * 1,6 sec - Τ = 10,05

Επίσης προκύπτει η σχέση f = _!_

σχ .3 Τ- περίοδος, Ε- ένταση

σχ. 2 Αρμονική ταλάντωση

α = μέγιστο πλάτος της ταλάντωσης t= χρόνος Τ - περίοδος

Μ ε τ ρ ο ν ό μ ο ς ή χ ρ ο ν ό μ ε τ ρ ο (Ιταλ. metronomo, Γαλλ. metronome, Γερμ. Taktmesser ή Metronom, Αγγλ. me-tronome).

Ειδική συσκευή που χρησιμεύει για τη ρύθμιση του ακριβούς χρό-νου που πρέπει να εκτελεστεί μια μουσική σύνθεση. Παράλληλα δε ο μετρονόμος είναι και ένα ωρολογιακό εκκρεμές που εκτελεί αρμονι-κές ταλαντώσεις.

Ο μετρονόμος είναι επινόηση του Johann Ν. Malzel και για συν-τομία γράφεται MM, που σημαίνει Malzels Metronom (μετρονόμος του Μαίλτσελ). Αποτελείται από ένα ξύλινο κιβώτιο, σε σχήμα πυραμίδας, μέσα στο οποίο είναι τοποθετημένος ωρολογιακός μηχανισμός, ο οποίος έχει την ικανότητα να κινεί ένα μεταλλικό στέλεχος (OA), εξουδετερώ-νοντας παράλληλα τις αντιστάσεις που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια των κινήσεων του στελέχους. Το στέλεχος στηρίζεται α π ' τον άξονα (Ο) του ωρολογιακού μηχανισμού και καταλήγει σ ' ένα βαρύδι (Β). Πάνω στο στέλεχος εφαρμόζεται ένα κινητό μεταλλικό βάρος (Μ). Κατά μήκος της πλευράς του κιβώτιου, όπου κινείται το στέλεχος, είναι κολλημένη μια λεπτή μεταλλική πλάκα, που φέρει χαραγμένες αριθμητικές υποδιαι-ρέσεις — από 40 μέχρι 208 — σε διάταξη κλίμακας.

Μόλις κουρδιστεί ο ωρολογιακός μηχανισμός του μετρονόμου, α-ναγκάζει το στέλεχος να κινείται πέρα - δώθε, σχηματίζοντας μια στα-θερή γωνία AO Α, (= γωνιακό πλάτος) και μια καμπύλη γραμμή Α, Α, (= κύμα). Η διάρκεια που μεσολαβεί ανάμεσα από δύο διαδοχικούς κρότους είναι ανάλογη με το σημείο τοποθέτησης του μεταλλικού βάρους. Με άλλα λόγια το γωνιακό πλάτος του εκκρεμούς καθώς και το μήκος κύ-ματος, είναι ανάλογα με την απόσταση ΜΟ.

Ο συνθέτης λοιπόν που θέλει να προσδιορίσει με απόλυτη ακρίβεια τη ρυθμική αγωγή στη σύνθεσή του, στην αρχή του κομματιού και στο πάνω αριστερό μέρος της παρτιτούρας, γράφει τον όρο της ρυθμικής αγωγής και μετά ένα φθογγόσημο — συνήθως τέταρτο, τέταρτο παρα-στιγμένο, μισό — το οποίο εξισώνει μ ' έναν αριθμό, για παράδειγμα:

Largo J = 60. Πολλοί συνθέτες χρησιμοποιούν το MM αντί για τον

όρο της ρυθμικής αγωγής, π.χ. MM J = 60 ή και χωρίς το MM, δηλα-

δή: J = 60.

Να υποθέσουμε ότι έχουμε μια σύνθεση που η ρυθμική της αγωγή προσδιορίζεται μ ' έναν απ ' τους παραπάνω τρόπους, για παράδειγμα:

Largo J = 60, που σημαίνει, ότι το κινητό βάρος πρέπει να τοποθετη-θεί στον αριθμό 60 της αριθμητικής κλίμακας και ότι α π ' τη στιγμή της λειτουργίας του μετρονόμου κάθε διαδοχικός χτύπος που παράγεται

8

με την κίνηση του στελέχους θα έχει διάρκεια = 1, δηλαδή, κάθε έ-60

να τέταρτο (J) θα έχει διάρκεια ίση με ένα δευτερόλεπτο. Με άλλα λό-για, σε διάρκεια ενός πρώτου λεπτού θα πρέπει να εκτελεστούν 60 τέ-ταρτα. Σε περίπτωση που θελήσουμε ν ' αυξήσουμε τον προηγούμενο βαθμό της ρυθμικής αγωγής στο διπλάσιο της, τότε θα πρέπει να ση-μειώσουμε: Moderato J = 120, που σημαίνει, ότι σε κάθε 1 " θα εκτε-λούνται δύο τέταρτα, γιατί ^ ^ = 2

60 Σύμφωνα λοιπόν με όσα είπαμε, αν πάρουμε σαν μονάδα χρόνου

το δευτερόλεπτο, τότε:

J = 42 σημαίνει ότι σε 10 ' ' εκτελούνται 7 τέταρτα

= 48 » » » » » Β

= 54 » » » » » 9

= 60 » » » » » 10

= 66 » » » » » 11

= 72 » » » » » 12

= 84 » » » » » 14

= 96 » » » » .» 16

= 108 »> » » >· » 18

= 120 ». » >, » >, 20

= 132 » » »> » » 22

Μετρονόμος

Κύματα Παράδειγμα 1. Να υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε σε μια πισίνα. Αν

ρίξουμε ένα χαλίκι στο νερό, που βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας, θα προκαλέσει διαταραχή. Δηλαδή ένα μέρος της επιφανειακής μάζας του νερού θα σχηματίσει ομόκεντρες δακτυλιοειδείς ρυτίδες που μεταδίδον-ται προς τα έξω. Ό τ α ν σταματήσει η ενέργεια της διατάραξης, θα πα-ρατηρήσουμε ότι η επιφανειακή μάζα του νερού που διαταράχτηκε, θα επανέρθει στην αρχική κατάσταση ηρεμίας.

Οι δακτυλιοειδείς ρυτίδες είναι κύματα, δηλαδή διαταραχή της επι-φανειακής μάζας του νερού. Το χαλίκι είναι το αίτιο της διαταραχής και το νερό το ελαστικό μέσο, όπου διαδίδονται οι δακτυλιοειδείς ρυτί-δες, δηλαδή τα κύματα.

Παράδειγμα 2. Σ ' ένα σταθερό, στερεό σώμα, πάσσαλο λόγου χά-ρη, δένουμε τη μια άκρη ενός χοντρού σκοινιού και την άλλη άκρη την κρατάμε με το ένα μας χέρι. Αν κινήσουμε το σκοινί αργά, θα παρα-τηρήσουμε ότι σχηματίζεται μια κοιλιά (σχ. 4), η οποία διατρέχει ό-λο το μήκος, του σκοινιού. Αυτή η κοιλιά που μεταδίδεται από σημείο σε σημείο και σ ' όλο το μήκος του σκοινιού, είναι ένα κύμα.

Τα παραδείγματα αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τα κύμα-τα είναι μια διαταραχή που προκαλείται από κάποια αιτία και διαδίδε-ται μέσα σ ' ένα ελαστικό μέσο. Η διάδοση της διαταραχής μέσα σε κά-θε ελαστικό μέσο εξηγείται ως εξής: Μάθαμε ότι όλα τα σώματα που μας περιβάλλουν αποτελούνται από μόρια. Ό λ α "τα μόρια από ένα ελα-στικό σώμα, είναι όμοια μεταξύ τους και συνδέονται με δυνάμεις ελα-στικότητας. Έ τ σ ι , αν ένα μόριο ενός ελαστικού σώματος κάνει μια ορ-γανωμένη κ ίνηση, τότε και τα γειτονικά του μόρια θ* αναγκαστούν να κάνουν την ίδια κίνηση. Η κίνηση πυυ μεταδίδεται από ένα μόριο στο άλλο είναι μια ενέργεια, μια διαταραχή, η οποία μεταδίδεται στο ελαστικό μέσο. Κύμα λοιπόν είναι κάθε διαταραχή που επαναλαμβάνε-ται και διαδίδεται μέσα σ ' ένα ελαστικό μέσο από σημείο σε σημείο.

Σχ. 4 Παραγωγή κυμάτων σε σκοινί

Είδη κυμάτων Διακρίνουμε δύο είδη κυμάτων: 1) τα διαμήκη και 2) τα εγκάρσια.

1. Διαμήκη κύματα (σχ. 5) Τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα είναι: α) ότι τα μόρια του ε-

λαστικού μέσου κάνουν παράλληλη κίνηση με τη διεύθυνση που μετα-δίδεται το κύμα και β) ότι τα μόρια του ελαστικού μέσου σχηματίζουν πυκνώματα και αραιώματα* και κατά συνέπεια ο όγκος του ελαστικού μέσου μεταβάλλεται περιοδικά. Την ιδιότητα αυτή την έχουν όλα τα σώματα, δηλαδή και τα στερεά και τα υγρά και τα αέρια.

Αραίωμα Πύκνωμα Αραίωμα Πύκνωμα Αραίωμα Διαμήκη Ζ^——»-|-·— ~ Ξ» —»- — — —

κύματα J ~ " " ·- Μήκος κύματος (λ)

ΣΗΜ.* Πυκνώματα και αραιώματα (σχ. 6α και 6β). Μόλις ένα μόριο από ένα ελαστικό μέσο εκτελέσει αρμονική ταλάντωση κατά τη

διεύθυνση ευθείας, όπου ισορροπούν τα μόρια, τότε και τα γειτονικά του μόρια το ένα μετά το άλλο εκτελούν την ίδια αρμονική ταλάντωση. Κατά την κίνηση των μορίων δημιουργούνται πυκνώματα και αραιώματα, επειδή το κάθε μόριο διαδοχικά πλησιάζει κι απομακρύνεται απ ' τα δυο γειτονικά του μόρια.

Σχ. 6α Αρμονική ταλάντωση των μορίων ελαστικού μέσου

11

2. Εγκάρσια κύματα (σχ. 7) Τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα είναι: α) ότι τα μόρια του ε-

λαστικού μέσου κινούνται κάθετα προς τη διεύθυνση που διαδίδεται το κύμα και β) ότι το σχήμα του ελαστικού μέσου μεταβάλλεται περιοδι-κά. Την ιδιότητα αυτή την έχουν μόνο τα στερεά σώματα, γιατί μόνο αυτά έχουν συγκεκριμένο σχήμα.

Σχ. 7 Εγκάρσια κύματα

Αραίωμα Πύκνομα Αραύομα Πύκνωμα

i I I .ji

I

I

1 ι

III

Σχ. 6β. Πυκνώματα και αραιώματα εγκάρσιου ηχητ. κύματοζ

12

ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΗΧΟΥ ΣΑΝ ΚΑΘΑΡΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Παραγωγή και διάδοση ήχου Παράδειγμα: Με ένα μεταλλικό αντικείμενο χτυπάμε ένα διαπα-

σών. Με το χτύπημα το διαπασών πάλλεται (ταλαντώνεται, κάνει παλμι-κές δονήσεις), οι οποίες με την ενέργειά τους προκαλούν αναταραχή στα μόρια του ατμοσφαιρικού αέρα. Α π ' την αναταραχή των μορίων του ατμοσφαιρικού αέρα (σχ. 8) δημιουργούνται τα ηχητ ικά κύματα, που τα μεταφέρει στο αφτί μας ο ατμοσφαιρικός αέρας, αναλύονται απ* τον εγκέφαλο και έτσι λαβαίνουμε γνώση για τον ή χ ο του διαπασών.

Η δημιουργία του ήχου λοιπόν αρχίζει από ένα υλικό σώμα (ηχογό-νο σώμα), που ονομάζεται ηχητική πηγή. Η ενέργεια των παλμικών δο-νήσεων της ηχητ ικής πηγής προκαλεί στη συνέχεια αναταραχή στα μό-ρια του ελαστικού σώματος (στερεό, υγρό ή αέριο) που ονομάζεται ελα-στικό μέσο, μέσα στο οποίο πρέπει απαραίτητα να ταλαντώνεται η η χ η -τική πηγή, διότι στο κενό δεν υπάρχουν μόρια. Η αναταραχή των μο-ρίων του ελαστικού μέσου, που προκαλείται απ ' την ενέργεια των παλ-μικών δονήσεων της ηχητ ικής πηγής, δημιουργεί τα ηχητικά κύματα. Η κίνηση των ηχητ ικών κυμάτων μέσα στο ελαστικό μέσο, μοιάζει με εκείνη του ατμοσφαιρικού αέρα, παράγοντας στο αφτί μας την αντίδρα-ση, την οποία ο εγκέφαλος ερμηνεύει σαν ήχο.

Ή χ ο ς λοιπόν είναι η εκπομπή ηχητικών κυμάτων και οφείλει τη γέ-νεση του στις ταλαντώσεις ηχητικής πηγής. Με άλλα λόγια, ήχος είναι μια φυσική αιτία που διεγείρει το αισθητήριο όργανο της ακοής.

Έ ν α ς ήχος γίνεται αισθητός, όταν αυτός ανταποκρίνεται στα όρια που καθορίζονται απ ' τη λειτουργία της ακοής.

Άραίωμα'

Σχ. 8 Ενέργεια των μορίων του ατμοσφ. αέρα, που προέρχετα, από παλλόμενο όιαπασών.

13

Ταχύτητα διάδοσης ηχητικών κυμάτων Τα ηχητ ικά κύματα μεταδίδονται με μεγαλύτερη ταχύτητα στα στε-

ρεά, με μικρότερη στα υγρά και ακόμη μικρότερη στα αέρια. Ό μ ω ς , η ταχύτητα του ήχου επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό α π ' τη θερμοκρα-σία, γιατί τα θερμά μόρια κινούνται με μεγαλύτερη ταχύτητα σε σύγκρι-ση με τα ψυχρά. Η ιδιότητα αυτή των μορίων έχει σαν επακόλρυθο, η ταχύτητα του ήχου να είναι ανεξάρτητη απ ' τη συχνότητα και ν ' αυξά-νει όταν αυξηθεί η θερμοκρασία.

' Εχει μετρηθεί, ότι σε 0° C (μηδέν βαθμούς Κελσίου) στον αέρα ο ή-χος διαδίδεται με ταχύτητα 331,45 m/sec (m = μέτρο, sec = δευτερόλε-πτο). Σε 15° C με ταχύτητα 340 m/sec και σε 100° C με ταχύτητα 386 m/sec κ.ο.κ.

Παρατηρούμε λοιπόν ότι όταν αυξάνει η θερμοκρασία αυξάνει και η ταχύτητα διάδοσης των ηχητικών κυμάτων.

Στον αέρα διαδίδονται διαμήκη ηχητικά κύματα και η ταχύτητά τους

έχει σχέση : C = C0 (C0 = ταχύτητα ηχητ ικών κυμάτων σε 0° C,

Τ = θερμοκρασία σε Kelvin).

Μήκος κύματος Το μήκος κύματος (σχ. 9), που συμβολίζεται διεθνώς με το Ελληνι-

κό γράμμα λ σε χρόνο μιας περιόδου, αντιστοιχεί σε μια απόσταση που καλύπτεται από δύο συνεχόμενα αραιώματα.

Η ταχύτητα του ήχου δίνεται με την εξίσωση: C = ή C = λ-f

Τ (C = ταχύτητα του ήχου, Τ = περίοδος, f = συχνότητα, λ = μήκος κύμα-τος).

Ό σ ο μεγαλύτερο είναι το μήκος κύματος, τόσο χαμηλότερος είναι ο ήχος και αντίστροφα.

14

Ανάκλαση Είναι το φαινόμενο εκείνο που παρατηρείται όταν τα ηχητικά κύ-

ματα αλλάζουν πορεία, τη στιγμή που θα συναντήσουν κάποιο εμπόδιο.

Επίπεδη ανάκλαση (σχ. 10) Το φαινόμενο της επίπεδης ανάκλασης παρατηρείται όταν τα η χ η -

τικά κύματα ανακλούνται πάνω σε μια επίπεδη επιφάνεια. Κατά την επί-πεδη ανάκλαση τα απευθείας κύματα μαζί μ ' εκείνα που προέρχονται απ ' την ανάκλασή τους, σχηματίζουν με την κάθετο δύο γωνίες που εί-ναι μεταξύ τους ίσες και υπάρχει πάντοτε ένας χώρος όπου ακούγονται και τα απευθείας ηχητ ικά κύματα και εκείνα που προέρχονται α π ' την ανάκλασή τους.

Παραβολική ανάκλαση (σχ. 11) Το φαινόμενο της παραβολικής ανάκλασης παρατηρείται, όταν τα

ηχητικά κύματα ανακλούνται σε επιφάνεια που το σχήμα τους είναι πα-ραβολικό.

Κατά την παραβολική ανάκλαση τα ηχητικά κύματα δημιουργούν-ται στην εστία της παραβολής, ανακλούνται σε κάποιο τμήμα της και διευθύνονται κατευθείαν προς τα έξω.

Σχ . 11 Παραβολική ανάκλαση

Σχ. 10 Επίπεδη ανάκλαση

15

Ελλειπτική ανάκλαση (σχ. 12) Το ωαινόιιενο της ελλειπτικής ανάκλασης παρατηρείται σε κλειστούς

χώρους, με ελλειπτικό σχήμα και δύο εστίες στις δυο του άκρες. Κατά την ελλειπτική ανάκλαση τα ηχητ ικά κύματα που δημιουρ-

γούνται στη μια α π ' τις δύο εστίες, ανακλούνται και συγκλίνουν προς την άλλη εστία, με αποτέλεσμα ο βαθμός της έντασης να είναι σχεδόν ο ίδιος και στις δύο εστίες, ενώ αντίθετα στον υπόλοιπο χώρο μειώνε-ται σημαντικά.

Ο χώρος όπου παρατηρείται ελλειπτική ανάκλαση είναι ακατάλλη-λος για διαλέξεις, γιατί προκαλείται μεγάλη αντήχηση, κατά την οποία παρατείνεται η διάρκεια της ηχητ ικής εντύπωσης, που έχει σαν συνέ-πεια να μη γίνεται κατανοητό το κείμενο του ομιλητή.

Σχ. 12 Ελλειπτική ανάκλαση

Διάθλαση (σχ. 13) Το φαινόμενο της διάθλασης παρατηρείται όταν τα ηχητικά κύμα-

τα περνούν από ένα ελαστικό μέσο, μέσα σε ένα άλλο, με την προϋπό-θεση ότι η ταχύτητα διάδοσης των ηχητικών κυμάτων στα ελαστικά μέ-σα να είναι διαφορετική. Για παράδειγμα: Αν τα ηχητικά κύματα που διαδίδονται σε ψυχρό αέρα περάσουν σε θερμό αέρα, τότε αυτά ακολου-θούν μια νέα διεύθυνση, γιατί υπάρχει διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ του ψυχρού και του θερμού αέρα, η οποία, όπως γνωρίζουμε, διαφορο-ποιεί την ταχύτητα διάδοσης ηχητικών κυμάτων. Έ τ σ ι λοιπόν, με ιδιό-τυπες συνθήκες μπορεί ένας ακροατής να έχει απόσταση 120 χιλ. λό-γου χάρη από μια ηχητ ική πηγή και ν ' ακούει πιο έντονα από έναν άλ-λο που απέχει μόλις 15 χιλ.

Η γωνία των ηχητ ικών κυμάτων και η διαφορά θερμοκρασίας των ελαστικών μέσων, καθορίζουν την έκταση της διάθλασης.

Σχ. 13 Διάθλαση ηχητ. κυμάτων

Περίθλαση (σχ. 14) Είναι τό φαινόμενο που παρατηρείται, όταν τα ηχητικά κύματα δε

φτάνουν κατευθείαν απ ' το ηχογόνο σώμά στο αφτί μας, αλλά αφού πρώτα περάσουν μέσα από κάποιο άνοιγμα (ή κάποιο αντικείμενο) που

Λ οι διαστάσεις τους είναι της τάξης του μήκους κύματος από μέχρι και

!0λ. Για τη μουσική και την ομιλία το μήκος των ηχητικών κυμάτων κυμαίνεται μεταξύ 3 και 30 cm.

Συντονισμός (σχ. 15) Παράδειγμα: Δυο διαπασών Α (διεγέρτης) και Β (συντονιστής) είναι

τοποθετημένα το ένα κοντά στο άλλο. Και τα δύο διαπασών παράγουν τον ίδιο ήχο λα1 = 440 Hz. Αν διεγείρουμε το διεγέρτη, τα ηχητικά του κύματα φτάνοντας στο συντονιστή θα τον εξαναγκάσουν να ταλαντωθεί, επειδή οι παλμικές δονήσεις του διεγέρτη ταιριάζουν μ ' εκείνες του συντονιστή.

Παράδειγμα 2: Αν διεγείρουμε την πρώτη χορδή μιας βιόλας, λό-γου χάρη, που ο ήχος της αντιστοιχεί σε συχνότητα 440 Hz = λα1, τό-τε τα ηχητικά κύματα φτάνοντας σ ' ένα βιολί, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση απ ' τη βιόλα, θα εξαναγκάσουν να ταλαντωθεί η δεύτερη χορ-δή του, δηλαδή εκείνη που η συχνότητά της ταιριάζει με τη συχνότη-τα της βιόλας.

17

Το φαινόμενο αυτό, δηλαδή μια ηχητ ική πηγή να εξαναγκάζει να ταλαντωθεί μια άλλη, ονομάζεται συντονισμός. Ο συντονισμός λοιπόν παρατηρείται όταν η συχνότητα f εξωτερικής δύναμης γίνεται ίση με την ιδιοσυχνότητα f a ενός συστήματος το οποίο εξαναγκάζει ,σε ταλάν-τωση. Κατά το συντονισμό αυξάνει η ένταση του ήχου.

Μερικοί συντονιστές, όπως είναι η μεμβράνη του τηλεφώνου, του μικροφώνου, του μεγαφώνου, το τύμπανο του αφτιού, το καπάκι του η-χείου των έγχορδων μουσικών οργάνων κ.λπ. έχουν πολύ μεγάλη ιδιο-συχνότητα. Έ τ σ ι , έχουν τη δυνατότητα να διεγείρονται από μεγάλη κλίμακα συχνοτήτων.-

f - I D Η ιδιοσυχνοτητα εχει σ χ έ σ η : *<> -

(f„ = ιδιοσυχνότητα συστήματος, m = μάζα, D = κατευθύνουσα δύναμη η οποία είναι ίση με: D= - JL όπου F = δύναμη Χ = απομάκρυνση).

Σχ. 14 Περίθλαση ηχητ. κυμάτων

Συμβολή ηχητικών κυμάτων Είναι το φαινόμενο που παρατηρείται όταν στο ίδιο σημείο του χώ-

ρου φτάνουν δύο ηχητ ικά κύματα, που έχουν την ίδια ή περίπου την ί-δια συχνότητα.

Περιπτώσεις συμβολής ηχητικών κυμάτων 1. Συμβολή ηχητ ικών κυμάτων με διάφορες διευθύνσεις, με το ί-

διο μήκος (ίδια συχνότητα) και με το ίδιο πλάτος (ίδια ένταση). 2. Συμβολή ηχητ ικών κυμάτων με το ίδιο μήκος και πλάτος, με

την ίδια διεύθυνση, αλλά με αντίθετη κατεύθυνση. Στην περίπτωση αυ-τή το πλάτος της ταλάντωσης σε ορισμένα σημεία παίρνει, τη μεγαλύ-τερη τιμή του (ένταση) και σε άλλα σημεία μηδενίζεται (σιωπή).

18

Ιδιότητες 1. Ό λ α τα σημεία του^ελαστικού μέσου διέρχονται συγχρόνως α π '

τη θέση ισορροπίας και φτάνουν επίσης συγχρόνως στο μεγαλύτερο πλά-τος τους.

2. Σε κάθε δεσμό (κόμβο) τα σημεία κινούνται κατ ' αντίθετη φορά. 3. Στους δεσμούς σχηματίζονται εναλλακτικά πυκνώματα και αραιώ-

ματα.

Παραδείγματα συμβολής ηχητικών κυμάτων 1. Ό τ α ν δύο όργανα παράγουν συγχρόνως έναν ήχο με την ίδια

συχνότητα και βρίσκονται στην ίδια φάση, παρατηρείται αύξηση έντα-σης.

2. ' Οταν δύο όργανα παράγουν ήχους με την ίδια ένταση και σε αν-τίθετη φάση, δεν θ ' ακουστεί τίποτα. Αν όμως οι ήχοι αυτοί διαφέ-ρουν ελάχιστα στο ύψος τους, άλλοτε θα ενισχύει ο ένας τον άλλο και άλλοτε θα εξουδετερώνει ο ένας τον άλλο, μερικά ή ολικά.

Στάσιμα ηχητικά κύματα (σχ. 16) Ό τ α ν ένα ηχητ ικό κύμα, εγκάρσιο ή διαμήκες, διαδίδεται μέσα σε

ένα ελαστικό μέσο που έχει δύο ακίνητα εμπόδια (σχ. 16α) ή ένα ακίνη-το και ένα κινητό (σχ. 16β), τότε το κύμα αυτό ανακλάται. Παράδειγ-μα: Έ ν α ηχητ ικό κύμα παράγεται από ένα διαπασών. Το κύμα αυτό ξε-κινά α π ' το σημείο Α — που είναι ακίνητο εμπόδιο, γιατί η ελαστική χορδή είναι στερεωμένη στο διαπασών — προχωρεί με μια ορισμένη τα-χύτητα από σημείο σε σημείο της ελαστικής χορδής και φτάνει στο ση-μείο Β, που είναι το άλλο εμπόδιο (δεσμός*). Στο σημείο Β το ηχητ ικό κύμα ανακλάται και επιστρέφει στο πρώτο εμπόδιο Α : Αν το εμπόδιο της ανάκλασης ε ίναι -κ ινητό , τότε στο σημείο Β ' θα δημιουργηθεί μια κοιλιά, ανεξάρτητα α π ' το είδος του κύματος.

Στάσιμα ηχητικά κύματα με ένα ακίνητο και έ\/α κινητό εμπόδιο, δημιουργούνται στα πνευστά όργανα. Ακίνητο εμπόδιο είναι το σημείο (στόμιο, περιστόμιο, επιστόμιο) εκείνο που φυσάει ο εκτελεστής και κι-νητό εμπόδιο είναι η επιφάνεια εκείνη που έρχεται σε επαφή με τον ατμοσφαιρικό αέρα.

Στάσιμα ηχητ ικά κύματα με ακίνητα εμπόδια δημιουργούνται μέ-σα στα ηχεία των εγχόρδων και στ ' αντηχεία των άλλων οργάνων.

Επίσης όπως θα δούμε στην ακουστική χώρων, στους κλειστούς χώρους δημιουργούνται στάσιμα ηχητικά κύματα με ακίνητα εμπόδια

ΣΗΜ.* Δεσμός ή κόμβος λέγεται το σημείο εκείνο, όπου η διαταραχή μηδενίζεται (σχ. 16γ).

19

και στους ανοιχτούς χώρους στάσιμα ηχητ ικά κύματα με ένα κινητό και ένα ακίνητο εμπόδιο.

Σχ. 16 Στάσιμα ηχητ. κύματα α. Με δύο ακίνητα εμπόδια (Α, Β) και β. Με ένα ακίνητο (Α) και ένα κινητό (Β') γ. Στους δεσμούς δεν ακούγεται ήχος.

Ηχώ και πολλαπλή ηχώ (σχ. 17) "Οταν ένας σύντομος ήχος , μια συλλαβή λόγου χάρη, ένας μουσι-

κός ήχος , ένα χτύπημα κ.λπ. φτάσει στο αφτί μας, ο λιγότερος χρό-νος που θα χρειαστεί για να δημιουργηθεί η ανάλογη ηχητ ική εντύ-πωση είναι * περίπου του δεύτερου λεπτού. Κατά συνέπεια ένας δεύ-τερος σύντομος ήχος που θ ' ακολουθήσει, για να δημιουργηθεί και-νούργια εντύπωση, χωρίς καμιά διακοπή, θα χρειαστεί να μεσολαβή-σει η ίδια διάρκεια χρόνου, ανεξάρτητα αν οι δυο ήχοι είναι ίδιοι ή διαφορετικοί. Δηλαδή: «δύο ήχοι ξεχωρίζονται όταν μεταξύ τους μεσο-λαβεί μια διάρκεια χρόνου που είναι ίση με _L_ sec». Επειδή όμως ο ή-χος στον ατμοσφαιρικό αέρα έχει ταχύτητα διάδοσης 340 sec, δύο ξε-χωριστές εντυπώσεις χρειάζονται 34 m απόσταση και στην αυτή διεύ-θυνση του αισθητηρίου (α ' ηχητ ική πηγή 17m + β ' ηχητ ική πηγή 17m = 34 m).

20

Η ηχώ είναι μιβ επανάληψη του ήχου γνωστή σαν αντίλαλος που δημιουργείται απ' τον απευθείας ήχο και απ' την ανάκλασή του σε κάποιο εμπόδιο (τοίχος, λόφος, αίθουσα κ.λπ., (σχ. 17α) που έχει από-σταση πάνω από 17 μέτρα. Σε περίπτωση που ο ήχος προσκρούει σε περισσότερα από ένα εμπόδια, τότε παρατηρείται το φαινόμενο της πολ-λαπλής ηχούς, δηλαδή ο ήχος επαναλαμβάνεται πολλές φορές ( ·χ . 17β).

! < J Σχ. 17α. Ηχώ

Αντήχηση ή μετήχηση Αν ο ήχος προσκρούει σε ένα εμπόδιο που απέχει λιγότερο από

17m, τότε η ανάκλασή του τον ενισχύει πριν προλάβει να σβήσει, με αποτέλεσμα ν ' αυξηθεί η διάρκεια της ηχητικής εντύπωσης. Το φαι-νόμενο αυτό ονομάζεται αντήχηση ή μετήχηση και παρατηρείται σε ά-δειους κλειστούς χώρους, δηλαδή σε χώρους που δεν υπάρχουν απορ-ροφητικά υλικά, όπως χαλιά, έπιπλα, κουρτίνες κ.λπ. και στα ηχεία των μουσικών οργάνων.

Η αντήχηση σε πολλές περιπτώσεις είναι ωφέλιμη, επειδή συντε-λεί στην ενίσχυση του ήχου. Σε ορισμένες όμως περιπτώσεις και ιδιαί-τερα όταν ο κλειστός χώρος πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για διαλέ-ξεις, η αντήχηση είναι ανεπιθύμητη, γιατί παρατείνει τη διάρκεια της ηχητικής εντύπωσης, με αποτέλεσμα να μη γίνεται κατανοητό το κεί-μενο του ομιλητή.

Σχ. 17β. Πολλαπλή ηχώ

21

Ηλεκτρονικός παλμογράφος (σχ. 18) Ηλεκτρονικό όργανο που χρησιμοποιείται για τη μελέτη των ηχη-

τικών κυμάτων. Ό τ α ν τα ηχητικά κύματα φτάσουν σε ένα μικρόφωνο, που συνδέε-

ται με τη συσκευή, δημιουργούν μέσα σε ένα ειδικό κύκλωμα ηλεκ-τρικές ταλαντώσεις, οι οποίες μετακινούν μια φωτεινή κηλίδα στην ο-θόνη της συσκευής και τότε βλέπουμε μια καμπύλη γραμμή. Η καμπύ-λη γραμμή είναι η φωτογραφία των ηχητικών κυμάτων που μετέφερε το μικρόφωνο στον παλμογράφο, με άλλα λόγια είναι η εικόνα του ή-χου στο σύνολο του.

Αρμονικοί ήχοι (σχ. 19) Παράδειγμα 1: Να θυμηθούμε το παράδειγμα με το σκοινί που

είναι δεμένο σε έναν πάσσαλο (βλέπε κύματα). Τινάζουμε την άκρη του σκοινιού με τόση δύναμη, ώστε να σχηματιστεί ένα κύμα (μια κοι-λιά, σχ. 19α). Το μοναδικό κύμα που σχηματίζεται αντιπροσωπεύει τη βασική συχνότητα παλμικής δόνησης , το λεγόμενο πρώτο αρμονικό ή θεμελιώδη, που τον συμβολίζουμε με f,. Αν τινάξουμε το σκοινί με δι-πλάσια δύναμη, τότε θα σχηματιστούν δύο κύματα (σχ. 19β) που κινούν-ται προς τον πάσσαλο. Καθένα α π ' τα κύματα αυτά είναι ίσο προς το μισό μήκος του σκοινιού. Και τα δύο κύματα μαζί αντιπροσωπεύουν το δεύτερο αρμονικό που συμβολίζουμε με f2. Τέλος, τινάζοντας το σκοι-νί τρεις φορές ταχύτερα θα σχηματιστούν τρία ξεχωριστά κύματα (σχ. 19γ) που αντιπροσωπεύουν τον τρίτο αρμονικό που συμβολίζουμε με

22

f3. Καθένα απ* τα κύματα αυτά είναι ίσο προς το ένα τρίτο του μήκους του σκοινιού.

Παράδειγμα 2: Διεγείρουμε τη δεύτερη χορδή του βιολιού (λα1 = 440 Ηζ). Ο ήχος που παράγεται δε μας δίνει μόνο το θεμελιώδη, αλλά και τη δεύτερη αρμονική συχνότητα (f2 = λα 2 = 880 Ηζ, οκτάβα), την τρίτη (f3 = μι3 = 1312 Ηζ πέμπτη), την τέταρτη (f4 = λα3 = 1760 Hz, 16ta) και πάει λέγοντας. Ό λ ο υ ς τους αρμονικούς ήχους εκτός α π ' το θεμε-λιώδη, τους ονομάζουμε αρμονικούς ανώτερης τάξης και παράγονται α-πό διάφορα ηχογόνα σώματα, όπως χορδές, στήλη αέρος, μεμβράνες κ.ά.

Αρμονικοί ήχοι λοιπόν (λέγονται και υπερτόνοι ή φυσικοί αρμονι-κοί) είναι ένα μείγμα από ήχους που αντιστοιχούν σε διαφορετικές συ-χνότητες, που είναι ακέραια υποπολλαπλάσια μιας βασικής συχνότητας. Οι αρμονικοί ήχοι ηχούν σχεδόν ταυτόχρονα, σε σημείο μάλιστα που να είναι δύσκολο να τους ξεχωρίσει το αισθητήριο μας. Εξαιρούνται ορισμένα άτομα που έχουν ευαίσθητη ακοή και έχουν έτσι την ικανό-τητα να ξεχωρίζουν το πολύ μέχρι 5 αρμονικούς, όταν αυτοί έχουν συ-χνότητες πάνω από 65 Hz και κάτω από 1760 Ηζ περίπου.

Σχ. 19 α. f, = Θεμελιώδης (ή πρώτος αρμονικός) β. f 2 = Δεύτερος αρμονικός γ. f3 = Τρίτος αρμονικός

23

Τεχνητοί αρμονικοί Τα περισσότερα μουσικά όργανα έχουν την ικανότητα να παρά-

γουν μεμονωμένους αρμονικούς ήχους,-με ειδικό τρόπο τεχνικής. Οι τέ-τοιου είδους αρμονικοί ήχοι είναι απλοί ήχο ι (βλέπε είδη ήχων) και δε γίνονται αντιληπτοί σαν τόνοι, παρά μόνο από μουσικούς που γνω-ρίζουν το όργανο που τους παράγει.

Ο πιο απλός τρόπος που μπορούμε να παράγουμε τεχνητούς αρμονι-κούς είναι ο εξής:

Να υποθέσουμε ότι μια χορδή παράγει το φθόγγο λα1 = 440 Hz. Αν τη διεγείρουμε, αγγίζοντας την συγχρόνως ελαφρά με το δάχτυλο μας, στο μισό του μήκους της, τότε ο αριθμός των παλμικών δονήσεων διπλασιάζεται, παράγεται δηλαδή ο δεύτερος αρμονικός (λα2 = 880 Hz, οκτάβα). Αν την αγγίξουμε στο Ι _ του μήκους της, ο αριθμός των παλ-μικών δονήσεων τριπλασιάζεται, δηλαδή παράγεται ο τρίτος αρμονικός και το φαινόμενο επαναλαμβάνεται με απόλυτη αναλογία.

Τα σημεία που αγγίζουμε τη χορδή (βλέπε σχ. 19 α, β, γ) είναι δε-σμοί, με άλλα λόγια στα σημεία αυτά ο ήχος μηδενίζεται. Αν συγκρί-νουμε την ένταση του φθόγγου που παράγει η χορδή, με εκείνη του κάθε αρμονικού, θα παρατηρήσουμε ότι αυτή είναι μεγαλύτερη.

Ό λ α τα έγχορδα όργανα, με ελάχιστες εξαιρέσεις (τσέμπαλο, πιάνο κ.ά.), παράγουν τεχνητούς αρμονικούς ήχους που χαρακτηρίζονται με ένα σημαδάκι (ο) γραμμένο πάνω από μια ή περισσότερες νότες μαζί: | ή με νότες με τετράγωνο κεφάλι: f ' Τα πνευστά όργανα παράγουν τεχνητούς αρμονικούς με ιδιαίτερο τρόπο τεχνικής.

24

Είδη ήχων (πίν. ΐ) Τους ήχους τους χωρίζουμε σε δύο κατηγορίες: 1. τους μουσικούς

ήχους και 2. τους θορύβους.

Φθόγγος Τόνος

Μουσικο ί ή χ ο ι

Αντικειμενικά γνωρίσματα

Υποκειμενικά γνωρίσματα

Σ υ χ ν ό τ η τ α Ύ ψ ο ς

' Ενταση Η χ η ρ ό τ η τ α

' Ενταση αρμονικών Χροιά

Πίν. 1

25

1. Μουσικοί ήχοι (σχ. 20α και β) Μουσικοί ήχοι ονομάζονται οι ήχοι εκείνοι που προέρχονται από

περιοδικές κινήσεις. Οι μουσικοί ήχοι είναι δύο: ο σύνθετος ήχος ή φθόγγος και ο απλός ήχος ή τόνος.

2. Θόρυβοι (σχ. 20γ και δ) Οι θόρυβοι προέρχονται από ακανόνιστα, από μη ρυθμικά ηχητικά

κύματα. Στους θορύβους ανήκουν ο θόρυβος και ο κρότος.

Τ ?

t δ

Σχ. 20 α και β. Μουσικοί ήχοι Σχ. 20 γ και δ. Θόρυβοι

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα των μουσικών ήχων Οι σύνθετοι ήχοι έχουν τρία χαρακτηριστικά γνωρίσματα: α) τη

συχνότητα, β) την ένταση και γ) τις αρμονικές συχνότητες. Τα αντί-στοιχα υποκειμενικά είναι : α) το ύψος, β) η ηχηρότητα ^αι γ) η χροιά.

Οι απλοί ήχοι έχουν ύψος και ένταση, δεν έχουν όμως χροιά. Ανάλυση των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων των μουσικών ήχων α. Συχνότητα — ύψος

Ο μουσικός ήχος αντιστοιχεί σε ένα σύνολο παλμικών δονήσεων ηχογόνου σώματος που πάλλεται. Το σύνολο των παλμικών δονήσεων σε διάρκεια ενός δευτερόλεπτου, ονομάζεται, όπως μάθαμε, συχνότητα. Το αντίστοιχο υποκειμενικό γνώρισμα των μουσικών ήχων είναι το ύ-ψος. Δηλαδή: ύψος είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε μουσικού ήχου, που μας επιτρέπει να προσδιορίσουμε το βαθμό της οξύτητας του, δηλαδή πόσο ψηλός ή πόσο χαμηλός είναι. Το ύψος είναι ανάλογο με τη συχνότητα, δηλαδή όσο ψηλότερος είναι ο ήχος που ακούμε, τόσο μεγαλύτερος είναι και ο αριθμός των παλμικών δονήσεων, σε διάρκεια ενός δευτερόλεπτου και αντίστροφα. Οι μουσικοί ήχοι καθορίζονται

26

α π ' τη συχνότητα, παραδείγματος χάρη το λα1* αντιστοιχεί σε συχνό-τητα 440 Ηζ: β. Έ ν τ α σ η - ηχηρότητα (ακουστότητα).

Έ ν τ α σ η είναι η δύναμη του ήχου που τη μετράμε α π ' το ύψος της κοιλιάς του ηχητικού κύματος και είναι ανάλογη προς το τετράγωνο του πλάτους της ταλάντωσης (βλέπε εκκρεμές), σε διάρκεια μιας περιόδου και αντιστρόφως ανάλογη προς το τετράγωνο της απόστασης του αισθη-τηρίου απ' την ηχητική πηγή. Έ τ σ ι , για κάθε συχνότητα αντιστοιχεί και ένα ξεχωριστό πεδίο ηχηρότητας δηλαδή, αν αλλάξει η συχνότη-τα από έναν ήχο, τότε αλλάζει και η έντασή του. Τη μεγαλύτερη έντα-ση έχουν οι μουσικοί ήχο ι που αντιστοιχούν σε συχνότητες γύρω στους 1000 Hz. Το αντίστοιχο υποκειμενικό γνώρισμα των μουσικών ήχων είναι η ηχηρότητα. Συγκεκριμένα: ηχηρότητα είναι το χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε ήχου που μας επιτρέπει να εκτιμήσουμε τη δύναμή του δηλαδή πόσο δυνατός (ισχυρός) ή πόσο αδύνατος (ασθενής) είναι.

"Οσο μεγαλώνει το ύψος της κοιλιάς του ηχητ ικού κύματος, τόσο μεγαλώνει και η ηχηρότητα.

Υπολογισμός της έντασης. Η ένταση ενός ηχητ ικού κύματος έχει σχέση:

(μ = συντελεστής εξασθένησης που εξαρτάται απ ' το υλικό και τη συ-χνότητα του κύματος, J = ένταση του κύματος *:ατά την έξοδό του από στρώμα πάχους 1, e = υπερβατικός αριθμός που ισούται με 2,72 και J 0 = η αρχ ική ένταση του κύματος. Παρατηρώ ότι για 1 = Ο — J = J0).

Ορισμός bell. Έ σ τ ω J, , J2 οι εντάσεις ηχητ ικών κυμάτων. Θα λέω ότι οι εντάσεις

τους διαφέρουν κατά 1 bell όταν: log. ίι_ = 1 ή = 10. Επειδή το bell J2 J2

είναι μεγάλη μονάδα, στην πράξη χρησιμοποιούμε το 1 db (= decibell**, ντεσιμπέλ).

Δύο κύματα θα διαφέρουν κατά ένα db όταν:

10 log. ii_ = 1 ή I t = 1,259 h J2

δηλαδή, όταν j ] ένταση του ενός κύματος είναι 25% μεγαλύτερη της έντασης του άλλου.

ΣΗΜ.* Τα λα1 = 440 Hz είναι ο σταθερός μουσ. ήχος σε σχέση με τον οποίο κουρ-δίζονται τα μουσ. όργανα. ΣΗΜ.**Η λέξη decibell είναι σύνθετη, αποτελείται απ ' το deci, που σημαίνει το ένα δέκατο και bell, απ ' το επίθετο του εφευρέτη του τηλεφώνου Alexander Graham Bell.

27

Κλίμακα ακουστότητας Για τη μέτρηση ακουστότητας χρησιμοποιούμε τη μονάδα 1 phon.

Ένας ήχος που μόλις γίνεται ακουστός (κατώφλι ακουστότητας, βλέ-πε πίν. 2) προκαλεί ακουστότητα που είναι ίση με μηδέν phon. Ο ήχος με ένταση που προκαλεί πόνο στο αισθητήριο (όριο πόνου), προκαλεί ακουστότητα 130 phon. Πειραματικά: δύο ήχοι που διαφέρουν κατά 1 phon, μόλις που διακρίνονται.

Σύμφωνα με την κλίμακα phon έχουμε: 0 phon = κατώφλι ακουστότητας

10 phon = θρόισμα φύλλων δέντρου 30 phon = ήσυχος δρόμος 50 phon = θορυβώδης δρόμος 90 phon = αεροτρύπανο

120 phon = κινητήρας αεροπλάνου σε μικρή απόσταση 130 phon = λεβητοποιείο (όριο πόνου)

— ρε#'= 19912, 112 Ηζ (20000 Ηζ)

8" 1

,Ντο= 32,703 Ηζ (32 Ηζ)

Πίν. 2 Ορια ακουστών ήχων και μουσική έκταση

28

γ. Αρμονικές συχνότητες — χροιά (σχ. 21)

Παράδειγμα: Έ ν α διαπασών, που στηρίζεται σε αντηχείο, εκπέμ-πει ηχητικά κύματα που φτάνουν σ ' έναν ηλεκτρονικό παλμογράφο. Τα ηχητικά κύματα θα σχηματίσουν στην οθόνη της συσκευής μια καμ-πύλη γραμμή που αντιστοιχεί σε περιοδική μη ημιτονοειδή κίνηση. Αν αφαιρέσουμε το αντηχείο, τότε τα ηχητ ικά κύματα θα σχηματίσουν μια ημιτονοειδή καμπύλη. Στην πρώτη περίπτωση ο ήχος είναι σύνθε-τος και στη δεύτερη απλός.

Ο σύνθετος ήχος είναι αποτέλεσμα που προκύπτει από σχεδόν ταυ-τόχρονη ή χ η σ η (συνήχηση) πολλών ήχων. Οι ήχοι αυτοί, όπως μάθα-με, ονομάζονται αρμονικοί. Καθένας απ ' τους αρμονικούς ήχους αντι-στοιχεί και σε διαφορετική συχνότητα που ισούται με το ακριβές πολ-λαπλάσιο της συχνότητας του θεμελιώδη. Η ένταση του συνόλου των αρμονικών αποτελεί φθίνουσα ακολουθία. Δηλαδή: τη μεγαλύτερη έν-ταση έχει ο πρώτος αρμονικός, μετά ο δεύτερος, ο τρίτος και πάει λέ-γοντας. Τους περισσότερους αρμονικούς ήχους (80 τον αριθμό) έχει ο σύνθετος ήχος, που αντιστοιχεί σε 52 Hz. Ο αριθμός 80 προκύπτει α π ' τη διαίρεση του ψηλότερου ορίου της μουσικής έκτασης (βλέπε μουσι-κή έκταση), με το όριο α π ' όπου η ένταση των αρμονικών αποτελεί φθίνουσα ακολουθία: 4.160 Ηζ: 52 Ηζ = 80 αρμονικοί. Η περιοχή ακου-στότητας των αρμονικών είναι από 1 μέχρι 16. "Οταν όμως η συχνότη-τα του θεμελιώδη έχει τέτοια τιμή, που οι αρμονικοί — μέχρι και του 5ου — υπερβούν το ψηλότερο όριο της μουσικής έκτασης, τότε ο ήχος αυτός στο σύνολο του γίνεται αισθητός σαν ένας απλός ήχος, δηλαδή ακούγεται μόνο ο θεμελιώδης.

Στους χαμηλούς σύνθετους ήχους συμβαίνει το εξής:

Επειδή οι ήχοι αυτοί (κάτω των 52 Ηζ) σκεπάζονται απ ' την έντα-ση των αρμονικών τους, υπάρχει δυσχέρεια όσον αφορά την ακριβή αν-τ ίληψη του ύψους.

Η ένταση των αρμονικών ήχων εξαρτάται απ ' τη σύσταση ύλης (ά-τομα) του ηχογόνου σώματος. Έ τ σ ι , κάθε φορά που ένας ήχος με συγ-κεκριμένο ύψος παράγεται από ηχητικές πηγές με διαφορετική σύστα-ση ύλης, θα έχει διαφορετικό ηχόχρωμα, διαφορετική ποιότητα. Το ιδι-αίτερο αυτό γνώρισμα των σύνθετων ήχων ονομάζεται χροιά ή ηχόχρω-μα. Η χροιά συναρτάται ακόμα με τον τρόπο διέγερσης του ηχογόνου σώματος (βλέπε ποιότητα ήχου των έγχορδων οργάνων).

Κάθε μουσικό όργανο έχει και το δικό του ηχόχρωμα που το κά-νει να ξεχωρίζει από ένα άλλο. Επίσης, το χρώμα της φωνής του ανθρώ-που ποικίλλει από άτομο σε άτομο. ' Ενας τυφλός ξεχωρίζει τα γνωστά του άτομα μόνο και μόνο απ ' το χρώμα της φωνής τους.

29

8 " Ί Ο

λα1 - 440 Ηζ λα2 = 880 Ηζ μ ι ' = 1312 Ηζ λα1 = 1760 Ηζ

Σχ. 21 Αρμονικοί ήχοι

2. Θόρυβοι Στους θορύβους, όπως είπαμε, ανήκουν: α) ο θόρυβος και β) ο κρότος.

α) Θόρυβος (σχ. 20γ και 22) Στο θόρυβο αντιστοιχούν ακανόνιστα ηχητ ικά κύματα που δεν πα-

ρουσιάζουν περιοδικότητα, είναι δηλαδή αναρχικά. Έ τ σ ι , η συχνότη-τά τους μεταβάλλεται σε μικρά χρονικά διαστήματα, με αποτέλεσμα να παράγεται ένα μείγμα από τόνους με διαφορετική συχνότητα ο καθέ-νας. Οι δευτερεύουσες συχνότητες δεν είναι ακέραια υποπολλαπλάσια μιας βασικής συχνότητας και έτσι δεν μπορούμε να μιλάμε για χροιά. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι, αν ένας θόρυβος είναι μεταλλι-κός, υπόκωφος, βραχνός κ.λπ., χαρακτηρισμοί που δίνονται ανάλογα

30

με το ποιές α π ' τις δευτερεύουσες συχνότητες υπερισχύουν.

0 1000 2000 3000 4000 5000

> Σχ. 22 Είδωλο θορύβου

β) Κρότος (σχ. 20δ) Ο κρότος αντιστοιχεί σε απότομη μεταβολή της πίεσης του αέρα.

Το πλάτος και η φάση μεταβάλλεται πολύ γρήγορα και ακανόνιστα σε τέτοιο βαθμό, που να μην επιτρέπεται να διακρίνουμε το ύψος.

Ό ρ ι α ακουστών ήχων (πίν. 2) Τα όρια των ακουστών ήχων κυμαίνονται από 16 μέχρι 10.000

Ηζ, αν και τα όρια αυτά δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένα. Οι ήχοι που αντιστοιχούν σε συχνότητες κάτω των 16 Ηζ δεν ακούγονται πλέον και ονομάζονται υπόηχοι. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ήχους που υ-περβαίνουν τους 20.000 Hz και ονομάζονται υπέρηχοι.

Μουσική έκταση (πίν. 2) Ο προσδιορισμός του ύψους περιορίζεται σε ήχους που η συχνότη-

τά τους βρίσκεται σε ορισμένα όρια. Συγκεκριμένα: «το αισθητήριο όρ-γανο της ακοής έχει την ικανότητα να προσδιορίζει το ύψος από ή-χους που η συχνότητά τους κυμαίνεται από 32 (27,5) μέχρι 5.000 Ηζ». Η περιοχή αυτή ονομάζεται μουσική έκταση. Ή χ ο ι που αντιστοιχούν σε συχνότητες που κυμαίνονται ανάμεσα στο κατώτατο όριο ακουστό-τητας (16 Hz) και στο χαμηλότερο της μουσικής έκτασης (32 μέχρι 27,5 Hz), γ ίνονται αντιληπτοί απ ' το αισθητήριο όχι πλέον σαν μουσι-κοί ήχοι , αλλά σαν αριθμητοί κρότοι. Οι δε ήχοι που αντιστοιχούν ανά-μεσα στο οξύτερο όριο της μουσικής έκτασης (4.160-5.000 Hz) και στο ανώτατο της ακουστότητας (20.000 Ηζ), γίνονται αντιληπτοί σα σφυρίγματα, που η λεπτότητά τους εξαρτάται απ ' τη συχνότητα. Δηλα-δή: όσο αυξάνει η συχνότητα, τόσο πιο λεπτό γίνεται και το σφύριγ-μα, το οποίο φυσικά στους 20.000 Ηζ εξαφανίζεται.

31

ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΧΩΡΩΝ

Η ακουστική χώρων, η αρχιτεκτονική ακουστική, είναι ένα μέρος της ακουστικής επιστήμης που ασχολείται αποκλειστικά με τον έλεγ-χο του ή χ ο υ : α) σε κλειστούς χώρους και β) σε ανοιχτούς χώρους.

Τα στοιχεία που λαμβάνονται υπόψη για την ευκρινή και ευχάρι-στη ακρόαση σε κλειστούς χώρους είναι ο όγκος, το σχήμα της αίθου-σας, η φύση, η πυκνότητα και η διάταξη των υλικών που καλύπτουν ένα μέρος της επιφάνειας της αίθουσας, ο αριθμός των καθισμάτων, των ακροατών κ.λπ.

Γενικά ο ήχος, ιδιαίτερα σε κλειστούς χώρους, ελέγχεται μέχρι έ-να σημείο και μάλιστα όχι μόνο με επιστημονικό τρόπο, αλλά και με εμπειρικό.

Να δούμε τώρα αναλυτικά τα στοιχεία που λαμβάνουν υπόψη τους οι ακουστικοί μηχανικοί (ή αρχιτέκτονες) για να πετύχουν ευκρινή και ευχάριστη ακρόαση.

α) Κλειστοί χώροι (σχ. 23α, β, γ, δ) (Οικοδομικό σχέδιο με την εσωτερική του διαμόρφωση) Ο ακουστικός μηχανικός ή αρχιτέκτονας αρχίζει με ένα πρότυπο

σχεδίου σε μικρή κλίμακα, ώστε να έχει τη δυνατότητα να προβλέψει και να λύσει τα προβλήματα του ήχου πριν την οικοδόμηση. Το τεχνι-κό σχέδιο δεν πρέπει ν ' ανταποκρίνεται μόνο στον παραδοσιακό ρυθ-μό του οικοδομήματος, αλλά παράλληλα να εξασφαλίζει και την κα-λή ακουστική του χώρου. Η καλή ακουστική εξασφαλίζεται όταν οι τρεις διαστάσεις της αίθουσας είγαι διαφορετικές η μια με την άλλη, γιατί σε αντίθετη περίπτωση η διανομή του ήχου δεν θα ήταν ομοιό-βαθμη σ ' όλα τα σημεία του εσωτερικού χώρου. Η καλύτερη σχέση που πρέπει να έχουν οι διαστάσεις της αίθουσας ε ίναι : το πλάτος να

είναι μέχρι του μήκους και το ύψος L μέχρι του πλάτους, δη-

λαδή η σχέση κατασκευής των διαστάσεων να είναι 8 : 5 : 3 . Οι παράλληλες επιφάνειες πρέπει ν ' αποφεύγονται, γιατί τα ηχη-

τικά κύματα, όταν συναντήσουν τέτοιου είδους επιφάνειες ανακλούνται με παράλληλο τρόπο (επίπεδη ανάκλαση) και η ανάκλασή τους δημιουρ-γεί στάσιμα ηχητ ικά κύματα, τα οποία προκαλούν άσχημες ηχητικές εν-τυπώσεις.

Στάσιμα ηχητ ικά κύματα δημιουργούνται ακόμη και σε θολωτές οροφές. Ό τ α ν όμως επιβάλλεται η κατασκευή θολωτής οροφής (εκκλη-σία π.χ.), τότε συνιστάται η διαίρεση του θόλου σε τμήματα με βαθιές εγκοπές.

I I I I ( I [ I I (

32

Για να περιορίζονται οι ανακλάσεις στον εσωτερικό χώρο πρέπει ν ' αποφεύγονται οι ογκώδεις κολόνες και οι μεγάλες προεξοχές εξεδρών.

Η πλευρά που είναι απέναντι α π ' την ηχητ ική πηγή να μην είναι κοίλη, γιατί στις κοιλότητες δημιουργούνται στάσιμα ηχητ ικά κύματα, όπως και στη θολωτή οροφή της εκκλησίας.

Μετά το σχέδιο του κλειστού χώρου ακολουθεί η εσωτερική δια-μόρφωση, που ποικίλλει ανάλογα με τις ακουστικές απαιτήσεις. Είναι γνωστό, ότι σε ένα κλειστό χώρο τα ηχητ ικά κύματα που προέρχον-ται απ ' οποιαδήποτε ηχητ ική πηγή, ομιλία, μουσική κ.λπ., προχωρούν με μια ορισμένη ταχύτητα. Ό τ α ν στο δρόμο τους συναντήσουν κάποιο εμπόδιο, ανακλούνται. Οι ανακλάσεις συνεχίζονται εφόσον κάθε φο-ρά παρουσιάζεται και ένα καινούργιο εμπόδιο. Μέσα σ ' ένα κλειστό χώρο ο ήχος μπορεί να πραγματοποιήσει μέχρι 300 ανακλάσεις. Έ ν α ς ακροατής λοιπόν σε μια αίθουσα δέχεται: α) τα ηχητικά κύματα απ ' τον απευθείας ήχο , β) εκείνα από κανονική ανάκλαση, διάθλαση, αντή-χ η σ η και γ) τα ηχητ ικά κύματα από ακανόνιστη ανάκλαση (ηχώ, πολ-λαπλή ηχώ, συντονισμοί κ.λπ.).

Η εσωτερική διαμόρφωση του χώρου επιβάλλεται να γίνει με τέ-τοιο τρόπο, ώστε τα ηχητικά κύματα που προέρχονται α π ' την κανο-νική και ακανόνιστη ανάκλαση, να ενισχύουν τον απευθείας ή χ ο σε βαθ-μό που επιβάλλεται, ανάλογα με τις απαιτήσεις. Συγκεκριμένα: αν ο κλειστός χώρος προορίζεται για μουσική δωματίου ή για χορευτική μου-σική, τότε ο χρόνος της αντήχησης πρέπει να είναι μικρότερος από ε-κείνον που χρειάζεται όταν ο χώρος χρησιμοποιείται για όπερα ή συμ-φωνική ορχήστρα. Σε περίπτωση που η αίθουσα προορίζεται για θέα-τρο, ο χρόνος της αντήχησης πρέπει να είναι ελάχιστος, σε τέτοιο βαθ-μό, ώστε το κείμενο των ηθοποιών να γίνεται κατανοητό.

Για τη μέτρηση της ηχητ ικής εντύπωσης υπάρχουν κατάλληλα η-λεκτρονικά μηχανήματα και έτσι η μοναδική φροντίδα του ακουστικού μηχανικού είναι να διαμορφώσει την αίθουσα έτσι, που να πετύχει τον απαιτούμενο (για κάθε περίπτωση χρήσης της αίθουσας) χρόνο αντή-χησης . Η διαμόρφωση της αίθουσας γίνεται ως εξής: Σε κατάλληλα ση-μεία και αποστάσεις α π ' την ηχητ ική πηγή τοποθετούνται ξύλινα επι-κλινή ταμπλό, ώστε ν ' ανακλούνται τα ηχητ ικά κύματα και να διαδί-δονται κατόπιν σ ' ολόκληρο τον εσωτερικό χώρο. Έ ν α άλλο υλικό που χρησιμοποιείται για την εσωτερική διαμόρφωση του χώρου είναι οι ηχοαπορροφητικές ύλες με τις οποίες ρυθμίζεται η έκταση της αντή-χησης . Τα υλικά αυτά απορροφούν ένα μέρος α π ' την ενέργεια των α-νακλόμενων ηχητ ικών κυμάτων πριν σβήσει ο απευθείας ήχος και την υπόλοιπη ενέργεια την επανακατευθύνουν προς άλλο σημείο της αίθου-σας.

ι

I I i I I I I I I

33

Ο βαθμός της ηχοαπορροφητίκής ικανότητας του υλικού θα εξαρ-τηθεί α π ' την ποιότητά του. Έ τ σ ι , αν:

I = χρόνος αντήχησης V = όγκοι του χώρου σε m3

Ages = η απορρόφηση σ ' όλο τον κλειστό χώρο Κ = σταθερή τιμή απορρόφησης (0,163)

τότε: V -K - = Τ Ages

(Τ = χρόνος αντήχησης σε όλα τα σημεία του εσωτερικού χώρου).

Εκείνο όμως που προβληματίζει τον ακουστικό μηχανικό είναι, ότι η απορρόφηση των υλικών δεν είναι η ίδια για όλες τις συχνότητες. Έ τ σ ι , για αίθουσες συναυλιών το ηχοαπορροφητικό υλικό ...υπολογίζε-ται να έχει περισσότερη απορροφητική ικανότητα σε συχνότητας που κυμαίνονται από 800 μέχρι 1000 Hz. Σ ' αυτή την περίπτωση βοηθά-νε περισσότερο οι εμπειρίες. Για ψηλές συχνότητες καλά ηχοαπορρο-φητικά υλικά είναι τα χαλιά και οι επενδύσεις επιφανειών του χώρου με χοντρό ύφασμα. Για χαμηλές συχνότητες χρησιμοποιούνται χαρτό-νια, κηρόπανα, ξύλα κ.λπ. Να σημειώσουμε ακόμα ότι και το ακροατή-ριο είναι ένα αρκετά ικανό μέσο ηχοαπορρόφησης . Επειδή όμως ο α-ριθμός των ακροατών δεν είναι σταθερός, επιβάλλεται η επένδυση των θέσεων με ύφασμα.

Σχ. 23 α. Ανάκλαση ηχητ. κυμάτων σε κοίλη επιφάνεια

Σχ. 23β. Ανάκλαση ηχητ. κυμάτων σε κυρτή επιφάνεια

x y

Σχ. 23γ. Παραβολική ανάκλαση ηχητ. κυμάτων

δ

Σχ. 23δ. Ανάκλαση ηχητ. κυμάτων σε αίθουσα τραπεζοειδούς σχήματος

β) Ανοιχτοί χώροι Στους ανοιχτούς χώρους ο ήχος ελέγχεται καλύτερα, επειδή δεν

υπάρχουν πολλές ανακλαστικές επιφάνειες. Έ τ σ ι , μοναδική φροντίδα του ακουστικού μηχανικού είναι η ενίσχυση του απευθείας ήχου, η ο-ποία σήμερα γίνεται με ηλεκτρικές συσκευές, και το κατάλληλο σχέ-διο του ανοιχτού χώρου. Το μοναδικό μέσο ηχοαπορρόφησης στους ανοιχτούς χώρους είναι το ακροατήριο.

Οι αρχαίοι Έ λ λ η ν ε ς αρχιτέκτοντες για να πετύχουν διάχυση των ηχητικών κυμάτων στα υπαίθρια θέατρα, κατασκεύαζαν μικρές κοιλό-τητες κάτω α π ' τα εδώλια, μέσα στις οποίες τοποθετούσαν αγγεία κω-νικού σχήματος. Τα αγγεία αυτά τα ονόμαζαν ηχεία.

Τ Τ Γ ζ χ / A Χ Ν / / ν \ \

/ / Α ν \

/ / \ \ Χ i / / \ 1 •

- V - T ' \ / Δέ> Ηχητ. πηγή / Δέκτης

V

35

ΜΟΥΣΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΚΑΛΕΣ

Πυθαγόρειο σύστημα

Ο αρχαίος Έ λ λ η ν α ς μαθηματικός και φιλόσοφος Πυθαγόρας (6ος π.χ. αι.) είχε επισημάνει ότι τα διαφορετικά μήκη παλλόμενης χορδής, που δίνουν τους φθόγγους της μουσικής κλίμακας, μπορούν να εκφρα-στούν σαν λόγοι φυσικών αριθμών.

Για τη μελέτη των διαστημάτων — και γενικά για την ηχητ ική α-πόδοση των παλλόμενων χορδών — ο Πυθαγόρας επινόησε το μονόχορ-δο, μια συσκευή η οποία αποτελούνταν από ένα ξύλινο κιβώτιο (αντη-χείο) πάνω στο οποίο ήταν τεντωμένη μια χορδή, το μήκος της οποίας μεταβαλλόταν με έναν κινητό καβαλάρη. Έ τ σ ι , αν το μονόχορδο παρά-

γει το φθόγγο ντο

'Φ (ντο1 = θεμέλιος) απ ' τη δόνηση του

e

μισού μήκους αυτής θα παραχτεί η οκτάβα, δηλαδή ντο2 Ι (ντο2 = οκτάβα ψηλότερη του ντο1)· Αν διπλασιαστεί το μήκος της

χορδής α π ' τη δόνησή της θα παραχτεί το ντο Μ: ~|Κντη =

οκτάβα χαμηλότερη του ντο1)· Το διάστημα πέμπτης του ντο1, δηλαδή το

σολ1 , παράγεται αν δονήσουμε τα — του αρχικού μήκους της χορδής. 3

Το διάστημα της τέταρτης του ντο1, δηλαδή το φα1, παράγεται απ ' τη δόνηση των ^ περίπου του αρχικού μήκους της χορδής. Το σολ της

4 χαμηλής οκτάβας (ντο) έχει σχέση : . 2 = ^ του αρχικού μήκους

3 3

της χορδής. Απ ' τη σχέση αυτή ( . 2 = ^ ) προκύπτει ότι κάθε φο-3 3

ρά που θέλουμε να μεταφέρουμε ένα διάστημα α π ' την αρχική οκτάβα (ντο1) στην αμέσως χαμηλότερη (ντο), θα πρέπει να πολλαπλασιάσουμε το κλάσμα σχέσης με 2.

36

Πυθαγόρεια σκάλα Αν οι φθόγγοι, που προέρχονται από 6 συνεχόμενα διαστήματα

πέμπτης (υπερκείμενες πέμπτες), συμπτυχτούν στα όρια μιας οκτάβας, σχηματίζεται η Πυθαγόρεια σκάλα, που ισοδυναμεί με τη γνωστή μας διατονική. Αναλυτικά:

1η πέμπτη: ντο - σολ =

2η πέμπτη: σολ - ρε =

3η πέμπτη: ρε - λα =

4η πέμπτη: λα - μι =

5η πέμπτη: μι - σι =

6η πέμπτη: σι - φα =

2_ 3

2_ 3

16 27

64 81

3_ 4

2 . 2 = Α. 3 9

16 27

2 ? = 64 3 ' 81

( >28. 243

128 243

•2 )

Η πυθαγόρεια σκάλα λοιπόν είναι:

Φ Τ Γ

2_.2_.2 3 3

64 81

16 27

- . 2

3 2 16 128 I 4 3 27 243 2

128 2 -, 2 8 64 2 3 2 243 3 ' 3 9 81 3 4 3

Ορισμός τόνου και ημιτονίου Απ ' την παραπάνω σχέση των διαστημάτων προκύπτει ότι:

ντο - ρε = JL : 1 = JL τόνος 9 9

ρ ε - μ ι = 6 4 . JL = 6 4 · 9 = JL τόνος 81 9 8 .81 9

μ ι - φ α = — : = 3• 81 = 243 η η ΐ τ ό ν ι ο 4 81 4 .64 256

37

φ α - σ ο λ =

σολ - λα =

λα - σι =

σι - ντο =

2_ . 3

16 27

128 243 J_ .

2

3_ = 4

2_ 3

16 27

128 243

2 · ^ = 8_ χόνος 3 . 3 9

· 3 = 8 τόνος 2.21 9

128.27 243. 16

243 :

2 . 128

Α. 9

243 256

τονος

ημιτονιο

Πυθαγόρειο κόμμα Δώδεκα υπερκείμενες πέμπτες καθαρές:

ί & # ο · κ ι

---ι 16 X < C χ α Χ<1 χ β χ«> Η Ο

Λα Μι Μ·

σι φα# φαί

V T O F L '

σολ It σολ |t! Ρε

ρε» 2

Μ 2 λα»; ! f"#J ί σι#] <P<")f

φα»4

ντοκ5 ντο» σολ*5!

σ χ η μ α τ ί ζ ο υ ν 7 ο κ τ ά β ε ς :

ί ο

ο

16 — ί Ο

- β - - β -

j O l

Ο

,Λα/Λα ι La / La ,Α/Α

Λα/λα La / la Α / α

λ α / λ α ' la/ la ' α / α '

λ α ' / λ α 2 la ' / la 2

α ' / α 2

λα 2 / λα 3

la2 / la3

α2/α3

λαΥλα 4

la Via4

α 3 /α 4

λα 4 /λα 5

la4/la5

α4 /α5

38

Οι δώδεκα 5 καθαρές με τις 7 οκτάβες έχουν σ χ έ σ η :

< f > " ( f ) ' 3'2

= 524288 =

531441 0,9865403

Λογικά θά 'πρεπε το σολ 5 να συμφωνεί με το λα5. "Ομως το σολ5 , όπως προκύπτει, είναι ψηλότερο κατά 0,9865403. Η διαφορά αυτή ονο-μάζεται Πυθαγόρειο κόμμα.

Το Πυθαγόρειο κόμμα γίνεται καλύτερα κατανοητό αν συγκρίνου-με τη συχνότητα ενός φθόγγου της Πυθαγόρειας σκάλας με τον αντί-στοιχο αρμονικό (βλέπε αρμονική στήλη).

Ό π ω ς είναι γνωστό, κάθε διάστημα παράγεται απ ' το λόγο των συ-χνοτήτων των φθόγγων που αποτελούν το διάστημα. Επίσης, είναι γνω-στό, ότι η συχνότητα* των διαστημάτων της Πυθαγόρειας σκάλας — και κάθε σκάλας που η διαστημική της δομή βασίζεται στο Πυθαγό-ρειο σύστημα — υπολογίζεται με βάση τη σχέση μήκους χορδής. Έ -τσι, αν γνωρίζουμε τη συχνότητα του θεμελίου Ντο της Πυθαγόρειας σκάλας, τότε είναι εύκολο να υπολογίσουμε τη συχνότητα όλων των διαστημάτων της. Αναλυτικά: Η συχνότητα των φυσικών αρμονικών ιιε θεμελιώδη το Ντο ε ίναι :

Ιος αρμ. 2ος αρμ. 3ος αρμ. 4ος αρμ. 5ος αρμ. 1 J > ί >

« >

[ Ν τ ο - 64 Η ζ | ντο = 128 Η ζ | σ ο λ = 192 Η ζ | ν τ ο ' = 256 Η ζ | μ ι ' = 320 Ηζ

Τα διαστήματα της Πυθαγόρειας σκάλας έχουν συχνότητα:

Ν τ ο - Σ ο λ 64 (Hz): J L = ( 6 4 - 3 ) = 96 Ηζ 3 2

σ ο λ - ρ ε 64: . Ά. μ 3 3

ρε - λα

λα - μι1

( 6 4 · 9 ) = 144 Ηζ 4

64: ( Α . . — ) = < 6 4 · 2 7 > = 216 Ηζ 9 3 8

64: ( 8 27

. 2_ ) = (64.81) =324 Ηζ 3 16

ΣΗΜ.* Οι συχνότητες με το μήκος χορδής είναι αντιστρόφως ανάλογες.

I I ( ί ( ( I (

39

Συμπέρασμα: Το μι1 της Πυθαγόρειας σκάλας είναι ψηλότερο απ ' τον αντίστοιχο

αρμονικό κατά 4 Ηζ (324-320 = 4) και κατά συνέπεια, η τρίτη ( ν τ ο ' - μ ι 1 =

) κ α ι η έκτη ( ν τ ο ' - λ α 1 = , αναστραμένη έκτη) είναι διάφω-

να διαστήματα, δηλαδή ακατάλληλα για πολυφωνικούς συνδυασμούς.

Σύστημα Αριστόξενου — Ζαρλίνο Ο Αριστόξενος* είναι ο πρώτος θεωρητικός της μουσικής που καλ-

λιέργησε την ιδέα του συγκερασμού. Διαμοίρασε την οκτάβα σε 6 ίσα διαστήματα και στο διάστημα της τρίτης έδωσε μια καινούργια σχέση :

4 λίγο χαμηλότερη από εκείνη του συγκερασμού.

Στα μέσα του 16ου αι. ο θεωρητικός της μουσικής Gioseffo Zarl ino (1517-1590) χρησιμοποίησε το σύστημα του Αριστόξενου με ορισμένες τροποποιήσεις . Σύμφωνα με το σύστημα Αριστόξενου - Ζαρλίνο — γνω-στό σαν φυσικό σύστημα, επειδή το ύψος των διαστημάτων προέρχε-ται α π ' την αρμονική στήλη — τα διαστήματα έχουν την ακόλουθη σχέση :

ντο - ρε

ρ ε - μ ι

= I: 8 — 9. I = 9 8 8

= 8 4 = 8 . 5 : : 40 9 5 9 . 4 36

- 4 3 - 4 . 4 : : 16 , 5 4 5 . 3 15

- 3 2 = 3 . 3 : : 9 4 3 4 . 2 Τ ^ !

- 2 3 2 . 5 : 10 , 3 5 3 . 3 9

- 3 8 = 3 . 1 5 ; = 45 5 15 5 . 8 40

= 8 1 8 . 2 = 16 15" 2 15. I 15

μι - φα = — : = = 16 ημ Ι Χόνιο (ο ελάχιστος τόνος της ' " Βυζαντινής μουσικής)

φα - σολ = Σ - : Ά- = 3 · 3 = J L · μείζονας τόνος (ο διαζευκτικός α -, A t ο τόνος της Βυζαντ ι - - - 1

ελάσσονος τόνος i 3 j . j y

λα - σι =

σι - ντο = : = ° · ^ = ' " ημιτόνιο

ΣΗΜ.* Αριστόξενος (4ος π.Χ. αι.) απ ' τον Τάραντα της Ιταλίας, θεωρητικός της μου-σικής και εκτελεστής πολλών μουσικών οργάνων, μαθητής του Αριστοτέλη.

8 9 15 H 9 8 15

(Φυσική σκάλα ή Ζαρλινιάνα)

ιατηρήσεις: 1. Ο μεΐζονας τόνος 9 είναι μεγαλύτερος απ ' τον ελάσσονα τόνο

8

. κατά 9 - = ί και έχουν μεταξύ τους λόγο: 9 : i i L 8 9 81 8 9

81

80 2. Τα διαστήματα της σκάλας του Αριστόξενου — Ζαρλίνο προέρ-

ααι από τ ' αντίστοιχα της σκάλας του Δίδυμου αν τ ' αναστρέψουμε, ro μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι εκείνα του Αριστόξενου — Ζαρ-ο προσδιορίζονται με διαφορετικό τρόπο (αριθμό παλμικών δονή-av) από εκείνον του Δίδυμου (μήκος χορδών).

) σύστημα του Δίδυμου Ο Δίδυμος απ ' την Αλεξάνδρεια (ίος π.χ. αι.) χρησιμοποιεί στο

ιτημά του τη φυσική τρίτη ( 4 ) του Αριστόξενου και την ονομάζει

τη καθαρή. Το διάστημα της έκτης καθαρής δίνονταν σαν τρίτη με

ση την τέταρτη. Δηλαδή: : L . 4 = j L , η οποία πλησίαζε εκείνη 4 5 5

) Πυθαγόρα ( ^ )_ · Ετσι, λοιπόν, τα διαστήματα της σκάλας του

ΐυμου έχουν σχέσεις:

I ο Ο ^ " ° " Ρ 1 9 4 3 2 3 8 1

8 5 4 3 5 15 2

41

Τόνοι — ημιτόνια

ν τ ο - ρ ε = ^ 2 .2 = — τόνος 3 3 9

4 8 4 9 - 9 · ρε - μι = _Ζ_ : _£_ = _LlZ_ = y τονος κ 5 9 5 . 8 10

μι - φα = ^ : 4 = 3 . 5 - 15 ημιχόνιο 4 5 4 . 4 16

φα - σολ = ^ : ^ = 4 = 8 τόνος 3 4 3 . 3 9

σ ο λ - λ α = J L : = = -2— τόνος 5 3 5 . 2 10

λ α - σ ι = J L : J _ = 8 · 5 = = _8_ τ ό 15 5 15.3 45 9

σι - ντο = 1 : ^ = 1 · = 15 ημιχόνιο

Κόμμα συντονισμού Αν συγκρίνουμε τη σχέση του μι της Πυθαγόρειας σκάλας ( ^4 )

81 4 \ ππηπτηΛπΛιιρ Ατι ^iniArn/iitti ν η τπ 80 με εκείνο του Δίδυμου ( 4 ) παρατηρούμε ότι διαφέρουν κατά 5 81

( J L · · ± = 6 4 . 5 = 320_ = 80_ ) 81 ' 5 8 1 . 4 324 81

Η διαφορά αυτή ονομάστηκε κόμμα συντονισμού.

Μικρή και μεγάλη δίεση

Τρία συνεχόμενα διαστήματα τρίτης (υπερκείμενες τρίτες) έχουν σχέση μικρότερη α π ' την οκτάβα κατά: JL : ( )3 = 125 η δια-

2 5 128 φορά αυτή ονομάστηκε μικρή δίεση. Η μεγάλη δίεση προκύπτει α π ' τη σχέση : ( )4 : _ L = .

6 2 648

Savart (πίν. 3) Ο Σαβάρ ήταν διάσημος Γάλλος ακουστικός, που ασχολήθηκε με

τον προσδιορισμό των διαστημάτων. Ο Σαβάρ διαίρεσε την οκτάβα σε 301,030 μέρη, τα λεγόμενα savarts.

42

Π ί ν . 3

Δ ι α σ τ ή μ α τ α Συγκερασμένα Πυθαγόρα Ζαρλϊνο SAVARTS

Κόμμα συντονισμού do Ι 81 80 5,395

Πυθαγόρειο κόμμα si» 531441 524288 5,885

Δίεση ( _Ι_ του τόνου) reW 128 125 10,300

Χρωματ. ημιτόνιο do» 25 24

17,729

Ημιτόνιο d o | (ret) Ψ2 25,086

Διατον. ημιτόνιο rek 16 15 28,029

Αποτομή dolt +* 2187 2048 28,519 ,

Ελασσόνας τόνος re—* 10 9

45,757

Τόνος re 50,172

Μείζονας τόνος re 9 8

9 8 51,152

Τρίτη ελαττωμένη mi bl> 144 125 61,452

Δευτέρα αυξημένη re» 75 64

68,881

Τρίτη ελάσσονα mi k 32 27 73,786

Τρίτη ελάσσονα (μικρή) mil· (rel) 12 Γ— "N2J 75,275

Τρίτη ελάσσονα mi k 6 5 79,181

Τρίτη μείζονα (μεγάλη) mi 5 4

96,910

Τρίτη μείζονα mi 100,344

Τρίτη μείζονα mi 81 84 102,305

Τετάρτη ελαττωμένη f a t 32 25 107,210

Τρίτη αυξημένη mi f 125 96

114,639

Τετάρτη καθαρή fa 4 3

4 3 124,939

Τετάρτη καθαρή fa 125,429

Τετάρτη καθαρή fa+ 27 20

130,334

Τετάρτη αυξημένη fa« 45 32 148,062

Τετάρτη αυξημένη fa » (soli,) - 150,515

Πέμπτη ελαττωμένη sol k 64 45

152,967

4.1

Δ ι α σ τ ή μ α τ α Συγκερασμένα Πυθαγόρα Ζαρλίνο SAVARTS

Τετάρτη αυξημένη fa« 729 512 153,457

Πέμπτη καθαρή sol + 40 27

170,696

Πέμπτη καθαρή sol ^ f T 7 175,602

Πέμπτη καθαρή sol 3 2

3 2 176,091

" Εκτη ελαττωμένη la tt> 192 125

186,391

Πέμπτη αυξημένη sol |t 25 16

193,820

Εκτη ελάσσονα (μικρή) lab 128 81 198,725

' Εκτη ελάσσονα la 1, (sol») 12 f - 200,687

' Εκτη ελάσσονα lak 8 5

204,120

Εκτη μείζονα (μεγάλη) la 5 3

221,849

Έ κ τ η μείζονα la l2i— -SJ2' 225,772

' Εκτη μείζονα la 27 16 227,244

Εβδόμη ελαττωμένη sM 128 75 232,149

Έ κ τ η αυξημένη la* 225 128 244,972

Εβδόμη μικρή si t> 16 9

249,877

Εβδόμη μικρή si t (la») 250,858

Εβδόμη μικρή si |> + 9 5 255,272

Εβδόμη μεγάλη si 15 8

273,001

Εβδόμη μεγάλη si 275,944

Εβδόμη μεγάλη si 243 128

276,396

Οκτάβα ελαττωμένη dob 48 25

283,301

Εβδόμη αυξημένη si» 125 64

290,730

Οκτάβα καθαρή do 12 Γ " 2 301,030

ΣΗΜ. To + σημαίνει ψηλότερα και το — σημαίνει χαμηλότερα.

I I

Αν παραστήσουμε τους φθόγγους των διαστημάτων της μεϊζονας κλί-μακας Ντο με κεφαλαία γράμματα και της ομώνυμης ελάσσονας με μικρά τότε:

I. Μείζονα * β « " C D E F G A B C -

2. Ελάσσονα Φ Ο — " ^ d e f g a b c-

F / E = CVB = ek/d = ak /g = 16 15

(διατονικό ημιτόνιο)

E / D = A / G = r/ek = cVbk = 10 9

(ελάσσονας τόνος)

D / C = G / F = B/A = d / c = g / f = bk/ak = 9 8

(μείζονας τόνος)

G / E = G V A = ek/c = dk / f = bk /g - 6 5 (τρίτη ελάσσονα μικρή)

F / D = f / d = i i 27

(τρίτη ελάσσονα του Πυθαγόρα)

E /C = A / F = B / G = g /ek = c ' / a k = 5 4

(τρίτη μείζονα μικρή)

F / C = G / D = A/E = C V G = f / c - g/d = cVg ak /ek = (τετάρτη καθαρή)

b t / f = 2 1 28

(τετάρτη καθαρή, ψηλότερη της συγκερασμένης)

B / F = 45 32

(τετάρτη αυξημένη)

aj>/d = ϋ 45

(πέμπτη ελαττωμένη)

A / D = 27

(πέμπτη καθαρή, μικρότερη απ ' την επόμενη)

G / C = B/E = C-VF = g / c = bk/ek = cVf - 3 2

(πέμπτη καθαρή)

CVE = ak/c = bk/d = (έκτη ελάσσονα μικρή)

A / C = B / D = c Ve k = J _ 3

(έκτη μείζονα μεγάλη)

C V D = cVd = i i . 19 (εβδόμη μικρή)

bk/c = J L 5 (εβδόμη μικρή, μεγαλύτερη α π ' την προηγούμενη)

B/C = 15 (εβδόμη μεγάλη)

CVC = cVc = 2 (οκτάβα καθαρή)

Υπολογισμός των διαστημάτων με άλλους τρό-πους και μεθόδους

Το σύστημα του Πυθαγόρα, καθώς και άλλα που ακολούθησαν βα-σιζόμενα σ ' αυτό, δεν κατάφεραν να λύσουν το πρόβλημα πού λεγό-ταν: «διάφωνα διαστήματα». Έ τ σ ι πολλοί θεωρητικοί στράφηκαν προς τη Φυσική.

Ο μαθηματικός Ευκλείδης υποστήριζε ότι οι χαμηλοί φθόγγοι παρά-γονται α π ' τη δόνηση μεγάλου μήκους χορδών, γιατί αυτές πάλλονται αργά και αντίστροφα, έτσι ώστε η σχέση των φθόγγων μιας σκάλας να χαρακτηρίζεται ανάλογα με την ταχύτητα της κίνησης των χορδών.

Αργότερα, (1739), ο Leohard Euler καθορίζει τα διαστήματα με βάση τις παλμικές δονήσεις («Tentamen novae theoreticae»). Έ τ σ ι , η σχέ-ση του διαστήματος της οκτάβας του Πυθαγόρα (1: _1_ ), με βάση τις

παλμικές δονήσεις έχει σχέση 1:2. Το διάστημα της πέμπτης έχει σχέση

2. - λ - - Α . , της τέταρτης .2 = __L , του κόμματος 531441 3 3 4 2 524288

= 1,01364 Hz (5,885 S), του κόμματος συντονισμού 8 1 "= 1,01250 Hz 80

(5,395 S) και πάει λέγοντας.

Αποτομή — Λείμμα

Οι αρχαίοι Έ λ λ η ν ε ς θεωρητικοί διαιρούσαν τον τόνο σε 12 μέρη.

Τα δύο όμως ημιτόνια, που αποτελούν το φθόγγο, δεν ήταν ίσα με-

ταξύ τους. Συγκεκριμένα: το ένα ημιτόνιο ήταν τα του τόνου και ο-

νομαζόταν αποτομή και το άλλο ήταν τα $ τ ο υ Χόνου και ονομαζόταν

λείμμα. Η διαφορά μεταξύ αποτομής και λείμματος ( - JL_ =

2 ) ονομαζόταν κόμμα (το λέμε και μόριο). 12

Κατά τον Roland de Cande το λείμμα (Lima Pitagorico) έχει σχέση ^56 (22, 634 S). Η αποτομή (Apotome) έχει σχέση 2187 ( 2 8, 519 S),

και το Πυθαγόρειο κόμμα (comma Pitagorico) 531441 (5,885 S, προκύπτει: 524288

28,519 — 22,634 = 5,885 S).

46

Προσδιορισμός σχέσης διαστημάτων με λογάριθμους και Cents

Α π ' την εποχή του Huygens (1629-1695) η σχέση των διαστη-μάτων λογαριάζεται με λογάριθμους. Ο He in r i ch Bel le rmann, προτείνει

να γίνει χρήση λογάριθμων με βάση1 2 γ 2 ~ (σημαίνει δωδεκάτη ρίζα του

2), α π ' όπου προκύπτει ότι όλα τα διαστήματα που συμπεριλαμβάνονται στα όρια μιας οκτάβας αντιστοιχούν σε αριθμούς που κυμαίνονται με-ταξύ 1 και 12.

Διαιρούμε την οκτάβα σε 1000 μέρη με εικόνα γεωμετρικής προό-

δου με πρώτο όρο το 1 και λόγο 1000 Υ~2~ π.χ.

, mo^TW)2- (1000VIΓ 2 » · · · · —· ·

Ντο ντο = 64 Hz =128 Hz

Θα βρούμε ένα στοιχείο διαιρεμένης οκτάβας, έστω το Χ, από το λόγο συχνοτήτων που παρουσιάζει ως προς το στοιχείο της οκτάβας

fx πραγματι:

J2L = (100°\/7)Χ - J i L = 2'&> - log10 J2L = log l0 2 ' ™ fl fl f|

~ l o g l ° Ί Γ = W l o g l " 2 -

χ = 1000 , l o g i o ft log10

2 fi

Αν εφαρμόσουμε τον τύπο για 1000, στο στοιχε ίο της οκτάβας, τό-

τε: 1000 = Ό 0 0 , log l0 _ ί ! Μ - log,n2 = log10 "000 logio2 f, f,

— 2 = f'OOO , που ισχύει.

Ο Alexander J o h n Ellis (1885) χρησιμοποιεί λογάριθμους με βάση: looo 2. Έ τ σ ι , το συγκερασμένο ημιτόνιο ισούται με 100, αφού η οκτάβα διαιρείται σε 1200 ίσα μέρη, τα οποία ονομάζονται Cents. Η μέθοδος αυτή είναι ίδια με την προηγούμενη με τη διαφορά ότι το 1000 της προηγούμενης θα το αντικαταστήσουμε με 1200.

47

Η Πυθαγόρεια σκάλα σε Cents (πιν. 4)

^ Ο ο «ι ο " ° " 1 0 204 408 498 702 906 1110 1200

Τόνοι και ημιτόνια ντο - ρε = 204 C τόνος ρε - μι = 204 C τόνος μι - φα = 90 C ημιτόνιο (συγκερασμένο) φα - σολ = 204 C τόνος σολ - λα = 204 C τόνος λ α - σ ι = 204 C τόνος σι - ντο = 90 C ημιτόνιο (συγκερασμένο)

Πίν. 4

Σχέση προς j Ντο \

1 121—

^ 2 5 Σχέση προς j

Ντο \ 1 , 0 0 0 0 0 1 , 0 5 9 4 6 1 , 1 2 2 4 6 1 , 1 8 9 2 1 1 , 2 5 9 9 2 1 , 3 3 4 8 4

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

0 1 0 0 2 0 0 3 0 0 4 0 0 5 0 0 Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

j D o = 16.351 ; D o | | = 17,323 = 18.354 j R e * = 19,445 :Mi = 20,601 jFa = 21,826

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

[Do = 32,703 ,Do | | = 34,647 ,Re = 36,708 ,Rc* = 38,890 ,Mi = 41,203 f Fa = 43,653

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

D o = 65,406 D o * = 69,295 Rc = 73,416 Re< = 77,781 Mi = 82.406 Fa = 87,307

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M % do = 130,812 d o * = 138,591 re = 146,832 r e * = 155,563 mi = 164,813 fa = 174,614

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

do ' = 261,625 doll1 = 277,182 re1 = 293,664 re*' = 311,126 mi' = 329,627 fa ' = 349,228

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

do2 = 523,251 do* ' = 554,365 re2 = 587,329 re*2 = 622,253 mi2 = 659,255 fa2 = 698,456

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

do3 = 1046,502 do* ' = 1108,730 re ' = 1174,059 re*> = 1244,507 mi ' = 1318.510 f a ' = 1396,912

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

do·* = 2093,004 do*4 = 2217,460 re4 = 2344,318 red" = 2489,014 mi4 = 2637,020 fa4 = 2793.824

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

d o ' = 4186,008 do* ' =4434,920 re ' = 4698,636 re*' = 4978,028 mi ' = 5274,040 f a ' = 5587,648

Διαστήματα με βάση το Ντο σε cents

K i l - y ^ - f M %

do" = 8372,016 do*« =8869,840 re" = 9397,272 re*» = 9956,056 mi ' = 1058,080 fa« = 11175.296

(Hz) (Hz) (Hz) (Hz) (Hz) (Hz)

4 8

Σχέση προς 1

Ντο )

^ 2 ? I 2 r — 12,— 12 r—

Σχέση προς 1

Ντο ) 1 , 4 1 4 1 2 1 , 4 9 8 3 1 1 , 5 8 7 4 0 1 , 6 8 1 7 9 1 , 7 8 1 8 0 1 , 8 8 7 7 5

Διαστήματα με βάση το Ντο

6 0 0 7 0 0 8 0 0 9 0 0 1 0 0 0 1 1 0 0

σε cents j F a | =23,124 ;Sol = 24,499 jSol |t = 25,956 jLa = 27,500 2 L a i = 29,135 2Si = 30,867

σε cents

,FaJ =46^249 ,Sol = 48,999 ,Sol D = 51,913 ,La = 55,000 , L a | = 58,700 ,Si = 61,735

σε cents

Fad = 92,498 Sol = 97,998 S o l | = 103,826 La = 110,000 L a i = 116,540 Si = 123.470

σε cents

fa |= 184,997 sol = 195,997 sol H = 207,652 la = 220,000 l a | = 233,081 si = 246,941'

σε cents

fa I =369,994 sol· = 391,995 soljt' =415,304 la1 = 440,000 la | ' = 466,163 si' = 493,883

σε cents

fa$2 =739,988 sol2 = 783,991 sol|2 = 830,609 la2 = 880,000 la | z = 932,327 si* = 987,766

σε cents

r a j ' =1479,976 sol' = 1567,982 soljt3 =1661,218 sol ' = 1760,000 laf> = 1864,654 si' = 1975,532

σε cents

fajt' =2959,952 sol4 = 3135,964 sol|< =3322,436 la* = 3520,000 lai« = 3729,308 si* = 3951,064

σε cents

fa(t' =5919,904 sol' = 6271,928 soil5 =6644,872 la' = 7040,000 lag' = 7458,616 si' = 7902,128

σε cents

fat» =11839,808 sol» =12543,856 sol|> = 13289,74 . la» = 14080,000 la|» = 14917,232 si» = 15804,256

(Hz) (Hz) (Hz) (Hz) (Hz) (Hz)

Σκάλα του Δίδυμου σε Cents

* — σ « ~ 0 204 386 498 702 884 1088 1200

I I 1 I I I I I I

49

Τόνοι και ημιτόνιο ντο - ρε = 204 C τόνος ρε - μι = 182 C τόνος μι - φα = 112 C ημιτόνιο (συγκερασμένο) φα - σολ = 204 C τόνος σολ - λα = 182 C τόνος λα - σι = 204 C τόνος σι - ντο = 112 C ημιτόνιο (συγκερασμένο)

Να σημειώσουμε ακόμη ότι με τη μέθοδο αυτή για 1 Ηζ = 0 C (μη-δέν Cents), 2 Ηζ = 1200 C, 4 Ηζ = 2,400 C κ.ο.κ.)·

Συγκερασμένο σύστημα (πίν. 5)

Ό λ α τα συστήματα και οι μέθοδοι που αναφέραμε — και άλλες που παραλείψαμε — αν και έχουν πολλά πλεονεκτήματα σε θέματα αι-σθητικής, δεν ανταποκρίνονταν απόλυτα στις κατά καιρούς παρουσια-ζόμενες απαιτήσεις. Ιδιαίτερα το 16ο αι. οι τεχνικές ανάγκες των μου-σικών οργάνων με κλαβιέ, δεν μπορούσαν να καλυφτούν με συστήματα και μεθόδους που βασίζονταν στη διαμοίραση της οκτάβας σε άνισα μέ-ρη. Το πρόβλημα αυτό, οδήγησε τους θεωρητικούς ν ' αναζητήσουν αυτό που λέγεται «συγκερασμός». Με το συγκερασμό λύθηκαν βέβαια τα τεχνικά προβλήματα των μουσικών οργάνων με κλαβιέ, από αισθη-τ ική όμως άποψη τα πράγματα δεν ήταν καθόλου ευχάριστα.

Το σημερινό συγκερασμένο σύστημα είναι έργο του Andreas Werk-meister («Musikalische Temperatur»), που επεξεργάστηκε ο J . G. Naid-hardt («Ganzliche erschopfte mathematische Abteilung» 1732). Με τη μέ-θοδο του συγκερασμού η οκτάβα διαιρείται σε 12 ίσα ημιτόνια, δηλαδή η σχέση απο ημιτονιο σε ημιτονιο είναι 12 /2= 1 ,05946. Έ τ σ ι , το μο-ναδικό διάστημα που αντιστοιχεί απόλυτα με τους φυσικούς αρμονικούς είναι το διάστημα της οκτάβας. Το διάστημα της συγκερασμένης πέμ-πτης έχει σ χ έ σ η : m[2 ) 7 = 1,49830, έτσι όλα τα διαστήματα της συγκε-ρασμένης πέμπτης είναι χαμηλωμένα κατά τέτοιο τρόπο, που η μεταξύ τους διαφορά να μοιράζεται εξίσου. Το διάστημα της συγκερασμένης τρίτης (μεγάλη τρίτη) έχει σχέση ( ^ 2 ) 4 = 1,25992, δηλαδή οι τρίτες είναι λίγο ψηλότερες σε σχέση με τη φυσική. Οι τόνοι είναι ίσοι με-ταξύ τους, γιατί ο καθένας αποτελείται από δύο ίσα μεταξύ τους ημι-τόνια. Έ τ σ ι , το ντο# μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σαν ρε[> , το φα* σα σολ (εναρμόνιοι φθόγγοι) κ.ο.κ. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι όλα τα διαστήματα της συγκερασμένης σκάλας — εκτός της οκτάβας — είναι ελάχιστα φάλτσα.

( Η J

50

Πίν. 5

1 12Γ" 12p- IJr-

- i p

1/1 14/15 9/8 6/5 5/4 4/3

Do = 65 ( H i ) D o | = 69 Rc = 73 Re» = 77 ( ' M i = 82 J Fa = 87

Λ· S

9- 0 Φ

do = I j f j d o | = 1.18 re = 146 "Κ = 154 ' m i = 164 ; fa = 174

4V 1 t • / # fl m

ι do' = 260 \ y dofl' = 276 re = 292 re» - 308 / m i 1 = 328 J fa ' = 348

Α

•Φ # {I • ( do2 = 520 .·

Λ

d o j ' = 552 re1 = 584 *« - 616 mi1 = 656 fa2 = 6 %

y . i a Λ_ * ] Cm V U «3

do· = 1040

ί -

d o | ' = 1104

fct

re' = 1168 0

"1

ί

= 1232

\± mi ' = 1312

* fa ' = 1392

*

y Λ II' ν ) r

do4 = 2080 d o | ' = 2208 re' = 2336 rc j 4 = 2464 mi4 = 2624 fa4 = 2784

ί -

m

y π

do> = 4160 do|> = 4416 re' = 4672 = 4928 m i ' = 5248 fa ' - 5568

# i± JL' '

y f m ν V •J

ΣΗΜ. Απ' τη σχέση α ('»/1) προκύπτει η β σχέση. Με βάση των σχέσεων υπολογίζονται οι συχνότητες των φθόγγων της ^ / /κερασμέ-νης κλίμακας.

51

12 r- " r -- v ·

11 r- i r · Π ι — τΓ"

7/5

(45/32)

3 / 2 V5 5/3 9/5 m

Fa } = 92 Sol = 98 Sol 1 = 104 ^ L a = 1 1 0 ' ^ , L a } = 116 Si = 123

1 m 1 t* f t

fa = 1 8 4 sol = 1 9 6 sol II = 208

f / l a = 220 " >

• = 232

U

( Q j j * ?

•

I # j ]

fa} ' = 368 ζ ί ο Γ ' = 392 y sol} ' = 416 la' = 440 ) la} ' = 464 si' = 492

1 I <m I» j 1 n

fa) ' = 736 sol ' = 784

#

so l } ' = 832 la ' = 880

-Φ-

iM {

= 928 si' = 984

Λ

λ 9

fa)

t

> = 1472

\± sol' = 1568 sol i

ί ' = 0 6 4 la ' = 1760 l a } ' = 1856 si' = 1968 fa)

t

> = 1472

\± sol' = 1568

I J L

fa

t ' - 2944 sol ' = 3 1 3 6 sold' = 3328

fc la · = 3520 la}4 = 3712 x · = 3 » » fa

t ' - 2944 sol ' = 3 1 3 6 sold' = 3328

fc 1 6 + J Κ J L

faj ' = 5880 sol' = 6272 sol||> = 6659 —

la ' = 7040 l i t ' = 7424 JL . . . .

si' = 7872

m

52

Συγκερασμένη κλίμακα (πίν. 6 και 7) Η συγκερασμένη κλίμακα αρχίζει απ ' τη χαμηλότερη οκτάβα (Ντο

= 65 Hz, βαθύτερη χορδή του cello) και φτάνει μέχρι ντο5 = 4.160 Hz (ψηλότερος φθόγγος της έκτασης του φλάουτο). Βασική συχνότητα, για

τον υπολογισμό των διαστημάτων, είναι το λα1 = 440 Ηζ. Έ -

τσι, κάθε οκτάβα στρογγυλοποιείται , π.χ. το ντο'=261, 625 Ηζ γίνεται 262 Ηζ, δηλαδή στις οκτάβες υπάρχει μια σχέση αναλογίας: π.χ. (65.2) = 130 Ηζ, (130.2) = 260 Η ζ και πάει λέγοντας. Πίν . 6 Πρακτικός τρόπος υπολογισμού των συχνοτήτων των συγκερασμένων

διαστημάτων (ο λόγος της γεωμετρικής προόδου είναι 2).

Διαστήματα Ιη οκτάβα 2η οκτάβα 3η οκτάβα

1/2

D o / R e

65 Hz 73 Hz

d o / r e

73 - 65 = 2=16

d o ' / r e 1

16 · 2 = 32

1 / 3

D o / Mi d o / m i

Ψ

82 - 65 = 17 17 - 2 = 34

d o ' / m i 1

34 • 2 = 68

1 / 4

D o / F a do / f a

Ψ

87 - 65 = 22 22 • 2 = 44

d o ' / f a '

44 • 2 =

1 / 5

D o / S o l d o / s o l

98 - 65 = 33 33 • 2 = 66

d o ' / s o l '

i i 66 · 2 = 132

1/6

D o / La d o / l a

110 - 65 = 45 45 · 2 = 90

d o ' / l a '

90 • 2 = 180

\

53

Σύμφωνα με τη σκάλα του Δίδυμου τα διαστήματα της συγκερασμέ-νης κλίμακας έχουν σχέση:

$ <» Ε » ο | ) ο ο » 11» ϊ ^ " I ' " I "

1 16 9 6 5 4 7 3 8 5 9 15 ο 15 8 5 4 3 5 2 5 3 5 8

Πίν. 6 Πρακτικός τρόπος υπολογισμού των συχνοτήτων των συγκερασμένων διαστημάτων (ο λόγος της γεωμετρικής προόδου είναι 2).

4η οκτάβα

d o 2 / r e 2

fell

5η οκτάβα

d o 3 / r e 3

# 6η οκτάβα

d o V r e 4

M ι 7η οκτάβα

d o 5 / re3

te+Jl^JL^Jt

32 · 2 = 64 64 / 2 = 128 128 • 2 = 256 256 · 2 = 512 Hz d o 2 / m i 2 d o 3 / m i 3 d o ' / mi4 d o 5 / m i 5

¥ i ϋ i 68 • 2 = 136 136 • 2 = 272 272 · 2 = 544 544 • 2 = 1088 Hz

d o 2 / f a 2 d o 3 / f a 3 d o 4 / f a 4 d o 5 / fa5

#1 # M # • 2 = 176 176 • 2 = 352 352 · 2 = 704 704 • 2 = 1408 Hz

do 2 / so l 2 d o 3 / s o l 3 do 4 / so l 4 doVso l 3

# # 132 · 2 = 264 264 · 2 = 528 528 ' 2 = 1056 1056 - 2 = 2112 Hz

d o 2 / l a 2 d o 3 / l a 3 d o 4 / l a 4 d o 5 / l a J

F T $ i 180 · 2 = 360 360 · 2 = 720 720 · 2 = 1440 1440 ' 2 = 2880 Hz

54

1 / 7

Do /S i d o / s i

- β

d o ' / s i '

ο 1 / 7

41 · — y 1 / 7 }• r L « 1 / 7 / β ' f m * 1 / 7

v U 1 / 7

« "" 123 - 65 = 58 58 · 2 = 116 116 · 2 = 232

1 / 8

D o / do d o / d o 1 d o ' / d o 2

Q 1 / 8

y 1 / 8 Ι · * Ι · • .m 1 / 8 / / \r 1 / 8

V 1 / 8

130 - 65 = 65 65 · 2 = 130 130 2 = 260

Πίν. 7 Πρακτικός τρόπος υπολογισμού των συχνοτήτων των συγκζρασμίνων \ χρωματικών διαστημάτων, (το 2 είναι σταθερό πολλαπλάσιο).

(69 - 65) = 4 (4 · 2) = 8

. II.

(8 2) = 16 (16 ' · 2) = 32

T * * * (73 - 69) = 4 (4 2) = (8 • 2) = 16 (16 ' 2) = 32

S m Φ (77 - 73) = 4 (4 · 2) = 8 (8 · 2) = 16 (16 · 2) = 32

g j 4 — ι . (82 - 77) = 5 (5 2) = 10 (10 • 2) = 20 (20 • 2) = 40

1

(87 - 82) = 5 (5 · 2) = 10 (10 • 2) = 20 (20 ' 2) = 40

0 — Ρ in •

ί t

55

d o V s p

Φ 232 • 2 - 464

do 3 / s i 3

Φ 464 • 2 - 928

do 4 / s i 4

Φ 928 · 2 = 1856

d o ' / s i '

16

Φ 1856 · 2 = 3712 Hz

d o 2 / do3 d o 3 / d o 4 d o 4 / d o ' d o ' / d o »

16 / f " 1

* $ 260 · 2 = 520 520 • 2 = 1040 1040 · 2 = 2080 2080 · 2 = 4160

(32 · 2) = 64

m ι (64 · 2) = 128

$ (128 · 2) = 256 (Hz)

(32 · 2) = 64

#

ι (64 • 2) = 128

i (128 · 2) = 256 (Hz)

(32 • 2) = 64

* (64 • 2) = 128

ί (128 · 2) = 256

1β~_Μ~— T-fljj-i (Hz)

(40 · 2) = 80 (80 · 2) = 160 (160 · 2) = 320 (Hz)

m

Φ Φ Φ (40 • 2) = 80

Φ ί

Φ (80 • 2) = 160

8 " » - ~ (160 · 2) = 320 (Ηζ)

Γ

Τρόποι Τρόπος (αρχαία ελληνική λέξη που σημαίνει : μέθοδος, σύστημα, μέ-

σο. Αντίστοιχη λατινική: tropus).

Διακρίνουμε τους εξής τρόπους:

α. Διατονικός τρόπος. Είναι η μέθοδος που συνίσταται στη διαδοχή φθόγγων κατά τόνους και ημιτόνια. β. Χρωματικός τρόπος: Είναι η μέθοδος που συνίσταται στη διαδοχή φθόγγων κατά ημιτόνια. γ. Εναρμόνιος τρόπος: Ο τρόπος αυτός εκτός από τόνους και ημιτόνια είναι δυνατόν να περιλαμβάνει και δ ιαδοχή φθόγγων κατά τέταρτα ή τρίτα- του τόνου. δ. Μεικτός τρόπος: Ο μεικτός τρόπος είναι ανάμειξη του μείζονα και ελάσσονα τρόπου.

Αρχαίοι Ελληνικοί τρόποι Τετράχορδο

Οι αρχαίοι Έ λ λ η ν ε ς θεωρητικοί σχημάτιζαν τους τρόπους με βάση το τετράχορδο, που αποτελούνταν από δύο τόνους και ένα ημιτόνιο. Η θέση του ημιτονίου καθόριζε το είδος του τετράχορδου. Αυτά ήταν :

* Δωρικό Φρυγικό Λυδικό

Κάθε τρόπος αποτελούνταν από δύο όμοια τετράχορδα. Αρχικά, τα δύο τετράχορδα ήταν συνημμένα, δηλαδή ο τελευταίος φθόγγος του ψηλότερου τετράχορδου ήταν συγχρόνως και ο πρώτος φθόγγος του χα-μηλότερου τετράχορδου:

Α' τετράχ.

Αργότερα, χάρη στον Πυθαγόρα, τα τετράχορδα ήταν διαζευγμένα, δηλαδή δύο συνεχόμενα τετράχορδα:

Α' τετράχ. διάζευξη 0 1 /\ y Λ / Ν

/ L ° Ο 1 ο , — ' " ο

I

Β' τετράχ.

Οι τρόποι που ακολουθούν, είναι οι αρχαίοι Ελληνικοί τρόποι, ό-πως είχαν καθιερωθεί στην κλασική Ελλάδα:

1. Δωρικός

I 4. Μιξολυδικός

/ " - • n / ί ο . . — U

I * ° β . σ

2. Φρυγικός

t 5. Υποδωρικός

• ο «>

3. Λυδικός

* ° ο

6. Υποφρυγικός

t τ r

7. Υπολυδικός

* Δ

-Τ-

« e 1 7 ~

σ

®

ΣΗΜ.* Δ = Δεσπόζουσα, Τ = Τελική.

7.1

Αρχαίοι Ελληνικοί τρόποι

Μιξολυδικός

Λυδνκός

Φρυγικός

Δωρικός

Φ " ο Ο ι*

° *» ύ « Ξ

Υποδωρικός 5

Υποφρυγικός β

Υπολυδικός 7

7.1

Οι τρόποι* που ακολουθούν, είναι οι αρχαίοι ελληνικοί τρόποι με άλλα ονόματα και με μερικές διαφορές.

Α υ θ ε ν τ ι κ ο ί

1. Δωρικός

Πλάγιο ι

1. Υποδωρικός

* » ο

2. Φρυγικός 2. Υποφρυγικός

^ τ τ • * ^

3. Λυδικός

m 3. Υπολυδικός

L·.'» 4. Μιξολυδικός

Ρ

5. Αιολικός

Ρ

4. Υπομιξολυδικός

ι # Ρ Β ί

5. Υποαιολικός

# _Ε Δ.

6. Ιονικός

Λ

6. Υποϊονικός

# Τ A J "

ΣΗνί.* Οι παραπάνω τρόποι, λέγονται «κλίμακες του ισόρρυθμου μέλους».

7.1

Οι τρόποι που ακολουθούν, είναι οι αρχαίοι Ελληνικοί τρόποι, όπως διαμορφώθηκαν α π ' τον Άγιο Αμβρόσιο (4ος μ.Χ. αι.) και τον Πάπα της Ρώμης Μέγα Γρηγόριο (ή όπως αλλιώς λέγεται: Γρηγόριος ο Διάλογος ή Γρηγόριος ο Α' , (6ος μ.Χ. αι.).

Αυθεντ ικο ί 1. Δωρικός

πεντάχορδο τετράχορδο

2. Φρυγικός

m πεντάχορδο τετράχορδο

3. Λυδικός

πεντάχορδο τετράχορδο

4. Μιξολυδικός

m πεντάχορδο τετράχορδο

5. Αιολικός

m πεντάχορδο τετράχορδο

ι

6. Ιονικός

m ο -τ L

πεντάχορδο τετράχορδο

Π λ ά γ ι ο ι 1. Υποδωρικός

Wm 2. Υποφρυγικός

L·

3. Υπολυδικός

4. Υπομιξολυδικός

5. Υποαιολικός

# 6. Υποϊονικός

f ( I I I I ( I \

63

Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς 1. Κάθε αυθεντικός τρόπος χωρίζεται σε ένα πεντάχορδο και ένα

τετράχορδο. 2. Στους αυθεντικούς τρόπους, δεσπόζουσα είναι ο φθόγγος της κο-

ρυφής του πεντάχορδου, με τη διαφορά ότι, όταν η κορυφή του πεν-τάχορδου είναι το σι, τότε δεσπόζουσα είναι ο αμέσως επόμενος φθόγ-γος (φρυγικός τρόπος).

3. Στους πλάγιους τρόπους, δεσπόζουσα είναι η έκτη α π ' τον πρώτο φθόγγο του τρόπου, με τη διαφορά ότι, όταν ο τρόπος αρχίζει από σι, τότε η δεσπόζουσα είναι η έκτη απ ' τον δεύτερο φθόγγο του τρόπου (υποφρυγικός). Επίσης, όταν η 6η βαθμίδα συμπίπτει στο σι, τότε η δε-σπόζουσα μεταφέρεται στην 7η βαθμίδα (υπομιξολυδικός).

4. Τελική (τονική) του κάθε πλάγιου τρόπου είναι η ίδια με εκείνη του αντίστοιχου αυθεντικού.

Κλίμακες βυζαντινών «ήχων»

Αυθεντικοί

64

Πλάγιοι

1. Πλάγιος Α'

* ο Ο 0 Ο , ο

η » *

2α. Πλάγιος Β ' (αμιγής χρωματική)

$ Ρβ- x r Ό

2β. Πλάγιος Β ' (μεικτή)

* . - - L Ι .» Ο . . L _ 1 v y ο ί > ο ΐ ι « » ° ° I I " Ρ Ο ο 11

3α. Ή χ ο ς βαρύς (διατονική)

* ο Ο « ο

3β. Ή χ ο ς βαρύς (εναρμόνια)

ί >β-

° ο

4. Πλάγιος Δ '

* Ο Ο « 4>

ΣΗΜ. Τα διαστήματα που σημειώνονται με μαύρες νότες, δεν έχουν την ίδια συχνότητα με τα αντίστοιχα συγκερασμένα.

7.1

Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς επί τ ω ν Β υ ζ α ν τ ι ν ώ ν ή χ ω ν :

1. Τα διαστήματα των ήχων της Βυζαντινής μουσικής δε συμπί-πτουν με τα συγκερασμένα (βλέπε σύστημα Ζαρλϊνο), ενώ αντίθετα, ε-κείνα του πλάγιου Β ' και Γ ' συμπίπτουν.

2. Δε χωράει καμιά αμφιβολία, ότι τα ονόματα των ήχων δε συμπί-πτουν με εκείνα των αρχαίων τρόπων.

3. Οι "Ηχοι Α ' και Δ ' , μαζί με τους ομώνυμους πλάγιους, καθώς και ο βαρύς (διατονικός), ανήκουν στο διατονικό γένος, όπου το τε-τράχορδο αποτελείται μόνο από τόνους και ένα ημιτόνιο, όπως οι αρ-χαίοι ελληνικοί τρόποι. Ο Ή χ ο ς Β' και ο πλάγιος Β' ανήκουν στο χρωματικό γένος, όπου το τετράχορδο έχει τριημιτόνιο (2η αυξημένη). Τέλος ο Ή χ ο ς Γ ' και ο Βαρύς (εναρμόνιος) ανήκουν στο εναρμόνιο

γένος, όπου, κατά την άποψη των Βυζαντινολόγων, γίνεται χρήση 1 4

του τόνου. 4. Το ρε[> του Ή χ ο υ Β' αναιρείται όταν ο ήχος δε φτάνει μέχρι

τη βάση του. Παράδειγμα:

5. Στα «στιχηραρικά» ο πλάγιος Α ' σχηματίζεται με βάση το ρε, ενώ στα «ειρμολογικά» με βάση το λα.

6. Απ ' τη μετάθεση του πρώτου πεντάχορδου του Ή χ ο υ Α ' (ρε-λα) προς τα πάνω και προς τα κάτω σχηματίζεται η ονομαζόμενη πο-λυτονική σκάλα.

όμοιο τετραχ. κύριο τετραχ.

όμοιο τετραχ.

όμοιο τετραχ.

7.1

Κλίμακες (δρόμοι) της Ελληνικής λαϊκής μουσικής

Χ ι τ ζ ά ζ

Πειραιώτικος

Ραστ

Σ α μ π ά χ

Νιαβέντ

Χουζάμ

Εκτός α π ' τον π ε ι ρ α ι ώ τ ι κ ο , χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν τ α ι μ ε ι κ τ έ ς :

68

Ινδικό σύστημα Το ινδικό σύστημα (καθώς' και άλλα συστήματα άλλων Ανατολι-

κών λαών), είναι τελείως διαφορετικό α π ' το Ευρωπαϊκό. Διαιρείται σε 22 ίσα μέρη (διαστήματα) τα λεγόμενα Srutis . Κάθε Σρούτι είναι μικρό-τερο α π ' το συγκερασμένο ημιτόνιο του ευρωπαϊκού μουσικού συστή-ματος, αφού αυτό διαιρεί την οκτάβα σε 12 ίσα μέρη.

Κάθε διάστημα της βασικής ινδικής κλίμακας, αποτελείται από:

ί ^v-J^n' · 4S 3S 2S 4S 4S 3S 2S

4S: παραπλήσιο με το μείζονα τόνο _?_ του Αριστόξενου — Ζαρ-8

λίνο.

3S: παραπλήσιο με τον ελάσσονα τόνο J i L του Αριστόξενου — Ζαρ-

λίνο. 2S: παραπλήσιο με το ημιτόνιο του Αριστόξενου — Ζαρλίνο.

Μερικές απ ' τις Ινδικές κλίμακες:

• f e

•fx. π — Θ — u — 1 1 J O π θ Γ ο

7 p p T o ο » - " b

I

x — —

•J <» Ο

7.1

Αρμονική στήλη (πίν. 8) Αρμονική στήλη είναι το σύνολο των αρμονικών (του θεμελιώδη

και εκείνων της ανώτερης τάξης) βαλμένοι στη σειρά, ανάλογα με το βαθμό της έντασής τους. Συγκεκριμένα: τη μεγαλύτερη ένταση έχει ο θεμελιώδης (πρώτος αρμονικός), μετά ακολουθεί εκείνη του δεύτερου αρ-μονικού, του τρίτου και πάει λέγοντας.

Πολλοί σύγχρονοι θεωρητικοί μουσικοί και συνθέτες αισθανόμενοι την ανάγκη να ξεφύγουν απ ' το παλιό αρμονικό σύστημα του μείζονα και ελάσσονα, χρησιμοποίησαν την αρμονική στήλη, με αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων κλιμάκων και νέων τονικών συστημάτων (ατονικό-τητα, πολυτονικότητα, δωδεκάφθογγο).

Έ τ σ ι , ο Scr iabin (Σκριάμπιν) έφτιαξε τη σκάλα του χρησιμοποιών-τας τους αρμονικούς 8, 9, 10, 11, 13 και 14.

Η σκάλα του Αμερικανού Thomas Cator αποτελείται απ ' τους αρ-μονικούς 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15 και 16.

Η σκάλα του Paul Hindemi th (Π. Χίντεμιθ), που είναι δωδεκά-φθογγη, είναι επίσης βγαλμένη α π ' την αρμονική στήλη (βλέπε πίν. 9).

H o Ο ^ ^

ο k r ^ U ^ ο | ο ο 1;» 11»

( ι

7.1

Πίν. 8 Αρμονική στήλη

Αρμονικοί

Θεμελιώδης

Do ή C

Μήκος χορδής <Ηζ)

64 Ο re2 ή d 2 1 576

do ή c I Τ 128 10 t n y

mi2 ή e2 I ΤΙΓ 640

sol ή g 1 X 192 • fa»2 ή CD2 I

ΤΓ 704

# do1 ή c1 I T 256

Ο 12 , sol2 ή g ! I

ΤΓ 768

f mi1 ή e1 I J~ 230 13, lak2 ή a t 2 I

ΤΓ 832

t sol1 ή g1 1 r 384 14: sik2 ή b t 2 1

14" 896

I s ib 'n bt" 15, si2 ή b2 1

T5~ 960

• a : do2 ή c2 1 r 512 1 6 , do1 ή c J 1

ΤΪ" 1040

Πίν. 9 Τρόπος διαστημικής δομής της δωδεκάφθογγης κλίμακας του P. Hindemi th .

192 (192 : 2)

4V *

96

4V

256 (256 : 3)

-4

85.33

AV

320 ( 320 : 3)

7 ?

106,66

t v

320 ( 320 : 4)

- p —

80 (Hz)

iV -) ) } Λ ^ 7 7 A ) ν υ v y f v V m

sol Sol do'

Ο Fa

J * mi1 La

*)

mi1

Ο Mi

384 (384 5) 72,8 256 (256 5) 51,2 (51,2 · 2) 102.4 576 (576 : 2)

o

288 (288 : 4)

o

72

jr ( V J 4V 4V jf a y ( V /M fM J As — ^ [HI •J

sol1

b o M i t

J • do' i L a t Lal>

cJ re '

•J 9

re1

ο Re

288 (288 : 5) = 57,6 (57,6 • 2) = 115,2 341,33 : 5

0

68,27 240 ( 240 : 2) 120 68,27 (68,27. 4) = 273.08

-Q—

r H r H r H re' ,Si b Si fa1 Ret

r i si Si Re|> reb'

273.08 (273.08 : 3 91.3 360 (360 : 4)

0

90 64 (64 • 2) 128

T 5 ^ W r ( Φ flM cT P *

ret ' Solb

•J H

fa»'

A 0

Fa» -Φ-D c do

{

Δ ω δ ε κ ά φ θ ο γ γ ο σύστημα

Είναι ένα σύστημα που καταργεί το τονικό κέντρο και δίνει αυτονο-μία των δώδεκα φθόγγων που αποτελούν τη χρωματική κλίμακα.

Απ ' την αρχική σειρά, που γίνεται με καθορισμένη τάξη των 12 φθόγγων της χρωμ. κλίμακας, μπορούν να προκύψουν άλλες τρεις βασικές παράγωγες: βασική σε ιρά:

1. ανάδρομη:

2. καρκιν ική:

3. ανάστροφη της καρκιν ικής:

Με την κατάλληλη επεξεργασία των βασικών σειρών μπορούν να πα-ραχθούν εκατομμύρια σειρές.

Το δωδεκάφθογγο σύστημα αναπτύχθηκε απ ' τον Αυστριακό Arnold Schonbe rg ανάμεσα στο 1908 και 1923.

Το παρακάτω παράδειγμα είναι του Ernest Krenek και δείχνει πως μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τη βασική σειρά (δυο, τρεις και περισ-σότερες φορές) οριζόντια.

Κλίμακες Κλίμακες που χρησιμοποιούνται στον αυτοσχεδιασμό. Τις βάζουμε σε

μια σειρά, ώστε να αποτελούν λογικές κατηγορίες.

Τρόποι που παράγονται α π ' τη μείζονα κλίμακα του Ντο.

Λυδικός

Φρυγικός

Δωρικός

Ιονικός

11 ο ο « ο ο

Π ΤΤΓ ο

Μιξολυδικός

Αιολικός 6

Λοκρικός

(είναι οι αυθεντικοί τρόποι του ισσόρυθμου μέλους με το Λοκρικό)

Αιολικές ελάσσονες κλίμακες

f i l l

Fit

~ f ¥ ° " °

{ I I I

Λ -ΐ o . . ο ~ «

c rt 1 , , «·»

Bb(4|t)

g«(a!>)

"JP II H.. Q " — — Β

Λοκρικές

C JL i * , 2 ?

κλίμακες

F«

«Ρ ® <> °

CO G 0 I L ο "

VJ «» <» ° "

D

y ΰ ο π

d»(e\>)

Phh = . . ο

A

ty Ο ο » ° " °

Ε a$[b\>)

F Β

I

I Ν

82

Τρόποι που παράγονται απ' την ελάσσονα ανιούσα μελωδική κλίμακα του Ντο.

i

2

Λυδικός (1,7)

Λυδικός (αυξ.)

Δωρικός (1>2)

Μελωδική ελάσ.

- ο — 9

β — σ "

Μιξολυδικός (b6) 5

Λοκρικός (#!2) β

Υπερλοκρικός 7

Ελάσσονες μελωδικές κλίμακες Τ. J, „»

7\Υ\ h Γ Ί l*J β « " Ο «

1 2 3 4 5 βΙ| 7l( 8 7\> βί> 5 4 3 2 1

Λυδικές αυξημένες κλίμακες με #4 και it 5

E^Dtt) G

Λοκρικές κλίμακες με # 2

Ε

FK(G!>)

G

G»Ub)

A

Bt

Συμμετρικές κλίμακες κατά τόνους

Συμμετρικές κλίμακες κατά τόνο - ημιτόνιο

9 3

Τρόποι που παράγονται α π ' την Πεντάφθογγη κλίμακα Ντο

(Kumoi ) .

nr

7.1

Μεταφέρουμε τους πέντε τρόπους της πεντάφθογγης κλίμακας του Hira josch i στην Ντο.

• Τ Γ Ρ Θ -

α τροπος

• jr XL Μϊ m XV 1 -ι Β τχτ

β' τρόπος

Φ γ τροπος

Φ ο ta δ' τρόπος

4 . - -Γ η ^ " \ Ρ ο

u — U ' _ * ε τροπος

Τρόποι που παράγονται α π ' την πεντάφθογγη κλίμακα Ντο ( P e l o g )

7.1

Μεταφέρουμε τους πέντε τρόπους της πεντάφθογγης κλίμακας του P e l o g στην Ντο

ί ; ο Ρ α τροπος

•fto ^ θ • • w ο Ρ>-Θ

β' τρόπος

# γ τροπος

# II Ρ ο δ' τρόπος

# ο " ε τροπος

Κλίμακες μπλουζ (b lues )

A - A -€ »—" ιι«* — t , ° " I

Ctt

ε\> kt

/ I

Fit

" m u

Τ Γ

t

ο

I

a!>

m _Q « -θ—Β-β-

* B\>

#

# Β

j U t ο ο

— m — ί ν —«Λ—i ί — Ο — Ι ι» > -β———υ

ι

I I ( < ( I I 7.1

Τρόποι που παράγονται α π ' την ελάσσονα αρμονική κλίμακα Ντο

£

H

π

Ι Γ

ST

π ο ο α

π ο ο

1L

HL

m

102

Αρμονικές ανιούσες ελάσσονες κλίμακες

Φ τ τ -θ- τ τ

Ctt

Ρ Τ Γ

φ

D

I I ο

Ε b

τ ν ~ 3 Ε

I 3 Ε

Ftt

Ρ ο I I " °

ι

G#

Ρ

ο

ΜΟ ο

# ο t t " ^

Bi>

# Ο **

-θ-

Β

# -β

•Hf-rfr: : : tfr TV"' 5—"—θ " ^ ' "—β—η——

β " ° ° « β ' 1 2 3 4 5 6 71; 8 71) 6 5 4 3 2 1

7.1

την κατασκευή των πνευστών οργάνων. Από τα όργανα αυτά, άλλα δια-τηρήθηκαν αναλλοίωτα για πολλούς αιώνες, γιατί ανταποκρίνονταν στις μουσικές απαιτήσεις, άλλα εξαφανίστηκαν, άλλα αντικαταστάθηκαν και άλλα τροποποιήθηκαν, γιατί δεν ανταποκρίνονταν στην ενημέρωση των7

ανθρώπων, σχετικά με τους ήχους που άκουγαν στην καθημερινή τους ζωή. Οι σημορινοΐ συνθέτες για να ικανοποιήσουν τις μουσικές τους απαιτήσεις αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε κατασκευαστικές τροπο-ποιήσεις ορισμένων παραδοσιακών οργάνων, ή να τα παίζουν με και-νούργια τεχνική. Έ τ σ ι , μην εκπλαγείτε αν συναντήσετε έναν κορνίστα να παίζει το όργανο του με επιστόμιο όμποε ή έναν κλαρινετϊστα να παίζει το όργανο του ακουμπώντας το χείλος του ηχητ ικού σωλήνα πάνω στη μεμβράνη τυμπάνου ορχήστρας, αλλάζοντας κατά διαστήματα την τάση της με το πεντάλ.

Κατηγοριοποίηση — ταξινόμηση των μουσικών οργάνων

" Οπως είναι γνωστό, οι μέθοδοι και τα συστήματα που χρησιμο-ποιήθηκαν κατά καιρούς για την κατηγοριοποίηση των οργάνων είναι πάρα πολλά, γιατί το καθένα βασίζεται σε διαφορετικές ιδέες. Το σύ-στημα κατηγοριοποίησης με το οποίο συμφωνεί απόλυτα η Φυσική Α-κουστική (W. Stauder: "Einfiihrun,; in die Akustik"), είναι εκείνο του C. Sachs - Ε. von Hornbostel, που βασίζεται στο είδος του παλλόμενου ηχογόνου σώματος των οργάνων. Έ τ σ ι , τα όργανα διακρίνονται σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες*:

1. σε χορδοφωνα (έγχορδα) 2. σε αερόφωνα (πνευστά) 3. σε μεμβρανόφωνα (τύμπανα) 4. σε ιδιόφωνα (αυτόφωνα, αυτοηχούμενα).

Ηχογόνο σώμα των χορδοφώνων είναι η χορδή, των αεροφώνων μια στήλη (μάζα) αέρα, των μεμβρανοφώνων η μεμβράνη και των ιδιοφώνων ράβδοι ή πλάκες.

Η ταξινόμηση των οργάνων σε διάφορες ομάδες γίνεται με βάση το σχήμα της γραμμής των ηχητικών τους κυμάτων, η διαμόρφωση του οποίου θα εξαρτηθεί κατά κύριο λόγο από τον τρόπο που παίζεται κά-θε όργανο.

ΣΗΜ.* Στις τέσσερις κατηγορίες των οργάνων πρέπει να προσθέσουμε και εκείνη των ηλεκτροφώνων. Τα ηλεκτρόφωνα όργανα παράγουν τον ήχο τους με τη βοήθεια του η-λεκτρικού ρεύματος. Τα όργανα αυτά ο Drager και ο Moser τα ονομάζουν ετερόφωνα (Aetherophone).

Με την κατηγοριοποίηση των οργάνων ε ίχαν ασχοληθεί και οι αρ-χαίοι Έ λ λ η ν ε ς , οι οποίοι διαχώριζαν τα όργανα σε τρία γένη:

α. σε εντατά (έγχορδα) β. σε εμπνευστά (πνευστά) γ. σε κρουστά

Τα πιο γνωστά από αυτά ήταν: Έγχορδα: Η λύρα και η κιθάρα (που είναι άσχετα με τα ομώνυμα

σύγχρονα), η σαμβύκη, η άρπα, το ψαλτήρι , οι φόρμιγγες, η πηκτίς, η βάρβιτος, η μάγαδις, το επιγώνιο, το τρίγωνο κ.ά.

Πνευστά: Διάφοροι τύποι αυλών και η ύδραλις ή υδρηλός, που εξε-λίχτηκε στο γνωστό εκκλησιαστικό όργανο.

Κρουστά: Τα τύμπανα, τα κύμβαλα, τα κρόταλα και τα σείστρα.

7.1

1. Έγχορδα όργανα (Χορδόφωνα)

Έ γ χ ο ρ δ ο όργανο λέγεται κάθε όργανο, που παράγει τον ήχο του με την ενέργεια των παλμικών δονήσεων μιας ή περισσότερων χορδών.

Χορδή (Ιταλ. corda, Γαλλ. corde, Γερμ. Saite, Αγγλ. string). Είναι ένα λεπτό κυλινδρικό στερεό σώμα, με μικρή διάμετρο, σε

σχέση με το μήκος του, παρουσιάζει σχετική ελαστικότητα και παρα-σκευάζεται από δέρμα ζώων, από ειδικά μέταλλα ή ακόμη και από πλα-στικό υλικό.

Ακουστική θεωρία των χορδών Ό τ α ν η χορδή πάλλεται παράγει και ένα σύνολο από διαφορετι-

κούς ήχους χωρίς να μεταβληθεί το μήκος της. Οι ήχοι αυτοί παρά-γονται, επειδή η χορδή δεν πάλλεται μόνο σ ' όλο το μήκος της (σχ. 24α), αλλά επιπλέον και σε μικρότερα τμήματα που είναι το μισό από το μήκος της (σχ. 24β), το ένα τρίτο (σχ. 24γ), το ένα τέταρτο (σχ. 24δ), το ένα πέμπτο (σχ. 24ε) κ.ο.κ. Δηλαδή σε τμήματα που είναι ακέραια υποπολλαπλάσια του μήκους της χορδής. Ο ήχος που παράγεται απ ' την παλμική δόνηση της χορδής ονομάζεται — όπως είναι γνωστό — θε-μελιώδης ή πρώτος αρμονικός και έχει τη μεγαλύτερη ένταση, δίνεται δε με τον τύπο:

α ' αρμ.ί-, = ' ή f = > _ £ _ 21 G 21 q . s

(f =- συχνότητα, ρ = τείνουσα δύναμη, G = γραμμική πυκνότητα, s = ει-δικό βάρος και q = διάμετρος).

Οι άλλοι ήχοι , που ονομάζονται αρμονικοί ανώτερης τάξης και ταράγονται από τις επιμέρους του όλου μήκους της χορδής παλμικές δονήσεις, είναι ψηλότεροι και ασθενέστεροι από το θεμελιώδη και έ-

ιυν σχέση: β ' α ρ μ . ^

γ ' αρμ.ί", = _Ε_ 21 G

δ ' αρμ.ί4 = _Ρ_ 21 G

κ.ο.κ.

Ό σ ο μεγαλύτερο είναι το μήκος, η διάμετρος και η μάζα της χορ-δής, τόσο πιο χαμηλό ήχο παράγει η χορδή και αντίστροφα.

Τα περισσότερα έγχορδα όργανα παράγουν αρμονικούς ήχους ποι· η έντασή τους αποτελεί φθίνουσα ακολουθία.

7.1

ι

:

ι

Σχ. 24 Σχηματική παράσταση παλλόμενης χορδής

7.1

Ηχείο* Είναι το κοίλωμα, το ξύλινο κιβώτιο, το σκάφος των εγχόρδων ορ-

γάνων. Το ηχείο κατασκευάζεται από ειδικά ξύλα, ιδιαίτερα το καπάκι.

Η επάλειψη (λουστράρισμα) της εξωτερικής επιφάνειας του ηχείου γί-νεται με λούστρο, που παρασκευάζεται από χημικά υλικά ή από ρη-τίνες φυτικής προέλευσης, που είναι και το καλύτερο υλικό, γιατί δεν εμποδίζει την ταλάντωση των ινών του καπακιού. Το πάχος των τοιχω-μάτων (πάτος και πλευρές) πρέπει να καθορίζεται σύμφωνα με το βαθμό απόσβεσης του συντονισμού. Με άλλα λόγια, ένα ηχε ίο με λεπτά τοιχώ-ματα έχει την ικανότητα ν ' αποδίδει πιστά φθόγγους, που αντιστοιχούν σε ψηλές συχνότητες και αντίστροφα. Οι ίνες (τα νερά) του καπακιού πρέπει να είναι παράλληλες προς τις χορδές έτσι ώστε, κάθε φορά που πάλλονται οι χορδές, να πάλλονται παράλληλα και οι ίνες (εξαναγκα-σμένη ταλάντωση). Οι εσωτερικές διαστάσεις του ηχε ίου πρέπει να κα-θορίζονται σύμφωνα με τη μουσική έκταση του οργάνου, επειδή κάθε ήχος συντονίζεται μόνο όταν συναντήσει και ανάλογες διαστάσεις.

Το ηχείο είναι η ψυχή κάθε έγχορδου οργάνου και είναι πολύ ευ-αίσθητο, ιδιαίτερα εκείνο του βιολιού, αφού και ένα μόριο σκόνης, αν βρεθεί σε κατάλληλο σημείο, είναι ικανό να επηρεάσει αισθητά το χα-ρακτηριστικό του ηχόχρωμα. "Ενα ηχε ίο είναι άριστης ποιότητας, όταν έχει την ικανότητα να δυναμώνει τον ή χ ο που παράγει η χορδή, χωρίς να τον αλλοιώσει.

Οι οργανοποιοί φτιάχνουν τα ηχεία βασιζόμενοι περισσότερο στις εμπειρίες τους, παρά σε επιστημονικές γνώσεις.

Ηχείο βιολιού. Συντονισμός ήχων βιολιού με διαφορετικό ύψος ο καθένας.

Σχ, 25 Συντονιζόμενα ηχητ. κύματα σε ηχείο βιολιού

ΣΗΜ.* Η χρήση ηχείων - αντηχείων στηρίζεται στο φαινόμενο του συντονισμού.

Ταστιέρα (απ ' το Ιταλ. tastiera, Γερμ. Griffbrett). Είναι η επάνω επιφάνεια του χεριού (το χέρι λέγεται και βραχίο-

νας ή μανίκι απ ' το Ιταλ. manico) τοιν έγχορδων με «ηχείο-χέρι», όπου ο εκτελεστής πιέζει τις χορδές με τα δάχτυλα. Κατασκευάζεται συνή-θως από έβενο, καρυδιά, παλλίσανδρο και από αχλαδιά, άλλοτε χωρι-σμένη σε τάστα (κιθάρα, μαντολίνο κ.λπ.) και άλλοτε όχι (βιολί, λύρες κ.λπ.).

Ταστιέρα λέμε και τη σειρά των πλήκτρων που έχουν τα πληκτρο-φόρα όργανα (βλέπε πιάνο).

Δοξάρι ή τόξο (Ιταλ. arco, Γαλλ. arc, Γερμ. Bogen, Αγγλ. bow). Είναι το κύριο μέσο που παίζονται τα όργανα που αποτελούν την

α ' ομάδα (οικογένεια) των εγχόρδων. Το δοξάρι, είναι ένα ξύλινο — ελαφρά κυρτωμένο — λεπτό ραβδί,

εφοδιασμένο με τρίχες αλόγου, ή τρίχες φτιαγμένες από πλαστική ύλη. Στερεώνονται δε στις δύο άκρες του δοξαριού: «κεφάλι — ταλόν* » και η τάση τους (τέντωμα) ρυθμίζεται με έναν στροφέα (βίδα), που είναι στη βάση του ταλόν. Το ραβδί του δοξαριού κατασκευάζεται από σκλη-ρά ξύλα: φλαμούρι, βελανιδιά, ιτιά κ.λπ. και το ταλόν συνήθως από έ-βενο.

Μέχρι το 16ο αι. το δοξάρι ήταν κυρτό, όπως το τόξο, γ ι ' αυτό το λέμε και τόξο. Α π ' το 16ο αι. ελαφρά κυρτωμένο. Εφοδιασμένο με ταλόν απ ' το 15ο αι. Ο μηχανισμός του δοξαριού οφείλεται στον Ταρτίνι (Tartini 1740). Το δοξάρι, όπως το ξέρουμε σήμερα, είναι έρ-γο του Xavier Turte και του γιου του Francois (1790), γνωστό σαν "Viotti" (Γερμ. Viotti - Bogen).

Τα τέσσερα κλασικά όργανα (βιολί, βιόλα, βιολοντσέλο και κον-τραμπάσσο) παίζονται με διαφορετικά δοξάρια:

βιολί: 73 - 75 cm μήκος, 160-170 τρίχες βιόλα: 74 cm μήκος, 180 τρίχες, περίπου βιολοντσέλο: 7 2 - 7 3 cm μήκος, 220 τρίχες, περίπου κοντραμπάσσο: 68,5 cm μήκος (Γερμανικό) ή 61,5 cm (Γαλλικό),

τρίχες γύρω στις 230.

Σχ . 26 Δοξάρι

ΣΗΜ.* Ταλόν: είναι Γαλλική λέξη και σημαίνει τακούνι, φτέρνα, στέλεχος, τελευταίο τεμάχιο (Γερμ. Frosch = βάτραχος, Ιταλ. talone).

7.1

Κολοφώνιο (απ ' το Λατιν. colophonium, Ιταλ. colofonia, Γαλλ. colo-phane, Γερμ. Kolophonium, Αγγλ. colophon).

Είναι μια ωχροκίτρινη άοσμη κολλώδης ουσία (το μετά την αφαί-ρεση του τερεβινθόλαδου υπόλειμμα ρητίνης), τα μόρια της οποίας, όταν κολλάνε πάνω στις τρίχες του δοξαριού, δημιουργούν προεξοχές. Στους 80° C το κολοφώνιο μαλακώνει και στους 90-130° C λιώνει.

Σορντίνα (Ιταλ. sordina, Γαλλ. sourdine, Γερμ. Dampfer, Αγγλ. Dam-per).

Η σορντίνα (αντίστοιχη ελληνική λέξη: ηχοκράτης, ηχοπνίχτης), είναι ένα ξύλινο ή μεταλλικό περικάλυμμα, που τοποθετείται στον κα-βαλάρη (γέφυρα) των οργάνων εκείνων που παίζονται με δοξάρι.

Ό τ α ν ένα όργανο παίζει με σορντίνα το χαρακτηριστ ικό του ηχό-χρωμα αλλοιώνεται (γίνεται μουντό), γιατί μειώνεται η ένταση των αρ-μονικών συχνοτήτων, ιδιαίτερα εκείνη των ψηλότερων αρμονικών μειώ-νεται σε μεγάλο βαθμό και μάλιστα με δυσανάλογο τρόπο.

r% Σχ. 27 Σορντϊνες

Τριβή (= τρίψιμο, η αντίσταση που συναντάει ένα σώμα όταν κινείται σε επαφή με ένα άλλο).

Κατά τη διάρκεια της τριβής οι προεξοχές του κολοφωνίου εισχω-ρούν στις εσοχές της χορδής και έτσι παρατηρείται αντίσταση. Με άλλα λόγια, το κολοφώνιο δεν επιτρέπει το γλίστρημα των τριχών του δοξαριού, όταν αυτό κινείται πάνω στις χορδές. Επίσης, κατά τη διάρ-κεια της τριβής το πλάτος των ηχητ ικών κυμάτων παραμένει σταθερό, με άλλα λόγια η ένταση του ήχου δε μεταβάλλεται.

Στο χρόνο που μεσολαβεί, όταν αγκιστρώνεται το δοξάρι, επειδή η χορδή κινείται κατ ' αντίθετη φορά — ή και προς την ίδια, αλλά με μεγαλύτερη ταχύτητα — παράγεται συγχρόνως και ένα λεπτό σφύριγμα με πάρα πολύ μικρή ένταση. Ό τ α ν η παραμόρφωση της χορδής είναι πολύ μεγάλη, τότε η ελαστική δύναμη επαναφοράς είναι ίδια — ή και μεγαλύτερη — από τη δύναμη της τριβής. Οι δονήσεις των μερών της χορδής είναι τοπική παραμόρφωση αυτής, δηλαδή σχηματίζεται

ι

7.1

μια οδοντωτή γραμμή (ζικ - ζακ), (σχ. 28), η ανάλυση της οποίας θα μας δείξει ότι η βασική συχνότητα (πρώτος αρμονικός ή θεμελιώδης) συνοδεύεται και με ένα μεγάλο αριθμό συχνοτήτων, μέχρι 30 περίπου.

Σχ . 28 Σχηματική παράσταση παλλόμενης χορδής με δοξάρι (τριβή)

Ποιότητα ήχου των εγχόρδων Η ποιότητα του ήχου, που παράγει κάθε μουσικό όργανο, χαρακτη-

Σχ. 29 Διάρκεια, ένταση και ύψος 6 αρμονικών βιο/.ιυν.

Η ποιότητα του ήχου, που παράγουν τα έγχορδα όργανα, συναρ-τάται:

1. Με το υλικό της χορδής Ένα παράδειγμα: Αν ένα βιολί, λόγου χάρη, έχει δυο χορδές, μια μεταλλική και

μια εντέρινη, κουρδισμένες σε ταυτοφωνία (π.χ. λα1 = 440 Ηζ), τότε ο φθόγγος αυτός, παιγμένος α π ' την κάθε χορδή χωριστά, θα έχει δυο διαφορετικά χρώματα, γιατί ο καθένας έχει διαφορετική ένταση αρμο-νικών, που οφείλεται στη διαφορετική σύσταση ύλης της κάθε χορδής που τον παράγει. Επιστημονική διατύπωση: Οι μεταλλικές χορδές επι-τρέπουν το ισότροπο και την ομοιομορφία του σχήματος τους, ενώ αν-τίθετα, οι εντέρινες χορδές επιτρέπουν λιγότερο το ισότροπο και την ομοιομορφία του σχήματος τους. Με άλλα λόγια, οι εντέρινες χορδές είναι ανισότροπο ηχογόνο σώμα και στα ανισότροπα οι ταχύτητες δια-φέρουν ανάλογα με την κατεύθυνση διάδοσης του ήχου.

2. Με τον αριθμό των ακουστών αρμονικών Ο αριθμός των ακουστών αρμονικών είναι ανάλογος με την ένταση

του θεμελιώδη. Έ ν α παράδειγμα: Αν ένας φθόγγος παιχτεί με τρεις διαφορετικές εντάσεις π.χ. ρ, mf,

f, τότε ο φθόγγος αυτός θα έχει τρία διαφορετικά χρώματα, γιατί σε κάθε ένταση ο φθόγγος αποτελείται από διαφορετικό αριθμό ακουστών αρμονικών.

3. Με την απόσβεση Ό π ω ς είναι γνωστό, κατά την απόσβεση το μήκος κύματος είναι

σταθερό. Αυτό σημαίνει ότι το ύψος του ήχου δεν αλλάζει. Ό μ ω ς , ε-νώ η απόσβεση του θεμελιώδη είναι συμμετρική (σχ. 30), η απόσβε-ση των άλλων αρμονικών είναι μη συμμετρική, με αποτέλεσμα η ποιό-τητα του ήχου να μεταβάλλεται συνεχώς, ανάλογα με το βαθμό από-σβεσης των αρμονικών.

Σχ. 30 Απόσβεση

( ( ( I ( 1 I ( ( 7.1

4. Με τον τρόπο διέγερσης της χορδής Τα έγχορδα με τόξο παράγουν ήχο που η έντασή του δεν μεταβάλ-

λεται (σχ. 31), με άλλα λόγια, η δύναμη που προκαλεί την κάμψη της χορδής είναι ομοιόβαθμη σε όλα τα σημεία διάρκειας του ήχου. Ό -ταν ο ήχος παράγεται με τράβηγμα ή με χτύπημα, η διάθεση ενέργειας δεν είναι ομοιόβαθμη σε όλα τα σημεία διάρκειας του ήχου, δηλαδή παρατηρείται το φαινόμενο της απόσβεσης. Να σημειώσουμε ακόμη ό-τι, όταν η χορδή διεγείρεται με χτύπημα σχηματίζει μια πολύπλοκη καμπύλη (σχ. 32), α π ' την ανάλυση της οποίας προκύπτει, ότι η έντα-ση του θεμελιώδη σκεπάζεται από εκείνη των άλλων αρμονικών, με α-ποτέλεσμα να υπάρχει δυσχέρεια όσον αφορά την ακριβή αντίληψη του ύψους. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται στους φθόγγους που αντι-στοιχούν στο χαμηλότερο όριο της μουσικής έκτασης. Μεγαλύτερη δυ-σχέρεια παρουσιάζει ο ήχος που παράγει το σαντούρι — και μάλιστα σε μεγάλη έκταση — ιδιαίτερα όταν αυτό παίζει ff, επειδή η κάμψη των χορδών γίνεται σε μεγάλο βαθμό.

Σχ. 31 Η ένταση που παράγουν όλα τα τοξοειδή είναι σταθερή

Σχ. 32 Σχηματική παράσταση παλλόμενης χορδής που διαγείρεται με χτύπημα

5. Με το ύψος του ήχου των αρμονικών Ό τ α ν οι αρμονικοί, οι ψηλότεροι του 5ου αρμονικού, υπερβαίνουν

το ψηλότερο όριο της μουσικής έκτασης, το χαρακτηριστικό ηχόχρω-μα του οργάνου αλλοιώνεται, γιατί οι αρμονικοί αυτοί δε συμβάλλουν στη διαμόρφωση του κύματος του θεμελιώδη. Στο χαμηλότερο όριο της μουσικής έκτασης συμβαίνει το εξής: Εκεί, ο θεμελιώδης συνοδεύεται με το μεγαλύτερο αριθμό αρμονικών με τη διαφορά, ότι η έντασή του σκεπάζεται από εκείνη των άλλων αρμονικών και έτσι υπάρχει δυσχέ-ρεια όσον αφορά την ακριβή αντίληψη του ύψους.

Αυτό ισχύει για ήχους που η συχνότητά τους αντιστοιχεί σε συχνό-τητες κάτω των 54 Hz.

6. Με to υλικό και το σχήμα του ηχείου Το υλικό και το σχήμα του ηχείου (βλέπε ηχείο) πρέπει να έχουν

την ικανότητα να συντονίζουν τον ήχο που παράγει η χορδή. Τα πε-ρισσότερα όργανα, ιδιαίτερα τα έγχορδα με τόξο, έχουν ηχείο που εί-ναι δυσανάλογο σε σχέση με το ύψος των φθόγγων που συμπεριλαμβά-νονται στο ψηλότερο και χαμηλότερο όριο της έκτασής τους. Συγκε-κριμένα, είναι μεγαλύτερα για το συντονισμό των ψηλότερων αρμονικών και μικρότερα για το συντονισμό των χαμηλότερων αρμονικών. Έ ν α ηχείο ανταποκρίνεται στην αποστολή του, όταν κάθε φορά που το όρ-γανο παράγει και ένα φθόγγο, μια απ ' τις εσωτερικές του διαστάσεις να είναι τέτοια, ώστε η μετάδοση διαταραχής κατά μήκος αυτής να απαιτεί ίσο χρόνο προς το μήκος κύματος της συχνότητας του φθόγγου. Με άλλα λόγια, το ηχείο πρέπει να έχει την ικανότητα νε μεγαλώνει το αρχικό πλάτος του μορίου, δηλαδή να ενεργεί σαν πολλαπλασιαστής της έντασης που παράγει η χορδή.

7. Με το σημείο διέγερσης της χορδής Ό σ ο περισσότερο απέχει το σημείο διέγερσης της χορδής α π ' τους

δεσμούς της, τόσο μεγαλύτερη είναι και η ένταση των χαμηλότερων αρμονικών και αντίστροφα. Έ τ σ ι , αν ένα βιολί λόγου χάρη παιχτεί κοντά στον καβαλάρη (sul ponticello), παράγει οξύ και διαπεραστικό ήχο. Αν παιχτεί κοντά στην ταστιέρα (sul tasto), τότε παράγει ήχο βαθύ.

Υποδιαίρεση των εγχόρδων Θυμίζουμε ότι η ταξινόμηση των οργάνων σε ομάδες γίνεται με βά-

ση τον τρόπο που παίζεται το κάθε όργανο, με άλλα λόγια, ανάλογα με το πως κάνουμε το καθένα να βγάζει ήχο. Σύμφωνα λοιπόν με το κριτήριο αυτό, η Φυσική Ακουστική χωρίζει τα έγχορδα σε τρεις ομά-δες:

α. στα έγχορδα που οι χορδές τους διεγείρονται με τριβή, β. στα έγχορδα που οι χορδές τους διεγείρονται με τράβηγ-

μα. γ. στα έγχορδα που οι χορδές τους διεγείρονται με χτύπη-μα.

Η οργανογνωσία υποδιαιρεί τα έγχορδα σε τρεις μεγάλες οικογένει-ες:

α. στα έγχορδα που παίζονται με δοξάρι (τοξοειδή),

β. στα έγχορδα που παίζονται με πλήκτρα (πληκτροφόρα),

γ. στα έγχορδα που παίζονται με τα δάχτυλα (νυκτά).

α. Ό ρ γ α ν α που οι χορδές τους διεγείρονται με τριβή

Τα κυριότερα απ ' αυτά είναι: το βιολί, η βιόλα, το βιολοντσέλο και το κοντραμπάσσο. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιούνται ειδι-κά ξύλα:

Καπάκι: Από κωνοφόρα δέντρα, δηλαδή έλατο, κέδρο, ορεινό πεύκο. Πλευρές: από δέντρο, οξιά ή αχλαδιά. Ράχη: (λέγεται και πάτος ή πίσω μέρος), από δέντρο (λέγεται και

σφεντάμι ή σφενδαμνός). Μανίκι: (λέγεται και βραχίονας ή χέρι), από δέντρο, οξιά ή αχλαδιά. Χορδοστάτης: (λέγεται και χορδιέρα), από παλλίσανδρο, έβενο ή κα-

ρυδιά της Ταγκανίκα. Καβαλάρης: (λέγεται και γέφυρα ή καμύλα), από δέντρο. Ταστιέρα: από έβενο, παλλίσανδρο ή αχλαδιά. Κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά των κυριότερων εγχόρδων της

α ' ομάδας που αναφέραμε: α. σύνολο «ηχείο - μανίκι», β. ταστιέρα δίχως χωρίσματα. γ. διανοίξεις (τρύπες) χου καπακιού στο σχήμα S. δ. σχήμα ηχείου, περίπου στο σχήμα του «οκτώ», ε. καπάκι και ράχη ελαφρά κυρτωμένα.

φιλέτο

κορνίζα

Βιολί* (Ιταλ. violino, Γαλλ. violon, Γερμ. Violine, παλιοτ. Geige, Αγγλ. violine).

Ό ρ γ α ν ο δεξιοτεχνίας με απεριόριστες ηχητικές ικανότητες και με μεγάλη έκταση.

Πρόδρομοι του βιολιού είναι το Rebec, το Gigue και οι Viole. Ε-ξελίχτηκε στο δεύτερο ήμισυ του 16ου αι. και πήρε το τελικό του σχή-μα το 17ο αι. και στις αρχές του 18ου αι. από Ιταλούς οργανοποιούς. Βιολιά ανυπέρβλητης τελειότητας είναι εκείνα που κατασκεύασαν οι οικογένειες των Amati (Αμάτι), Strantivari (Στραντιβάρι) και Guarneri (Γκουαρνέρι).

Είναι αδύνατο αν αναφέρουμε τα έργα που γράφτηκαν για βιολί α π ' την εποχή του Μπαχ και ύστερα.

κεφάλι

χορδοστάτης ταστιέρα

Σχ. 33 Ανατομία βιολιού

Β ι ό λ α * * (Ιταλ. viola da braccio, Γαλλ. viole ή alto, Γερμ. Bratsche, Αγγλ. viola).

Έ χ ε ι διαστάσεις μεγαλύτερες από εκείνες του βιολιού, η καταγωγή της ανάγεται το 13ο αι. και διακρινόταν σε δυο είδη: τις βιόλες που παίζονταν όπως οι σημερινές (viole da braccio, braccio = χέρι) και

ΣΗΜ.* Το σημερινό όνομα του βιολιού είναι Γαλλικό και το συναντάμε για πρώτη φορά το 1577: «bande de violons». ΣΗΜ.** Ά λ λ ε ς βιόλες: viola bastarda, viola d' amore, viola da epala, viola nova, viola pomposa κ.ά. Οι βιόλες αυτές έχουν εξαφανιστεί.

/

7.1

σε σύγκριση με εκείνη του

viola da gamba

viola pompusa

viola bas tarda amore

εκείνες που παίζονταν όπως το β ιολοντσέλο (viole da gamba, gamba = πόδι, σκέλος) . Το 15ο και 16ο αι. οι βιόλες ντα γκάμπα αποτελούσαν τη δημοφιλέστερη οικογένεια εγχόρδων. Από την οικογένεια αυτή προέρ-χονται τα σημερινά έγχορδα με τόξο.

Η βιόλα χρησιμοποιε ί τα ι σ τ η ν ορχήστρα και σε έργα μουσικής δωματίου. Γεν ικά η φ ιλολογ ία της σαν όργανο σόλο είναι φτωχότερη

Σ χ . 34 Βιόλες

Βιολοντσέλο ή τσέλο (Ιταλ., Γαλλ., Γερμ. και Αγγλ. violoncello ή cel-lo = βιολί με μεγαλύτερες διαστάσεις).

Το βιολοντσέλο ή τσέλο έχει υποστεί πολλές τροποποιήσεις . Ό -πως το ξέρουμε σήμερα κατασκευάστηκε α π ' τον Ιταλό οργανοποιό Α. Amati (1535 - 1580). Σαν όργανο δεξιοτεχνίας άργησε να επιβληθεί. Ο J . S. Bach με τις γνωστές του «Σουίτες για τσέλο» έδωσε στο βιο-λοντσέλο αυτόνομο ρόλο. Απ ' την εποχή του Μπαχ και ύστερα χρη-σιμοποιήθηκε σε έργα μουσικής δωματίου, σε κοντσέρτα των συνθετών Schumann, Saint-Saens (Σαίν -Σανς) , Haydn κ.ά. και σε σονάτες των: Beethoven, Brahms, P. Hindemith κ.ά. Γενικά σα σόλο όργανο το βιο-λοντσέλο έχει αρκετά μεγάλη μουσική φιλολογία.

Κ ο ν τ ρ α μ π ά σ σ ο (Ιταλ. contrabasso, Γαλλ. contrabasse, Γερμ. Kontra-bass, Αγγλ. duble bass).

Είναι το μεγαλύτερο σε διαστάσεις και το χαμηλότερο σε έκταση από όλα τα έγχορδα που παίζονται με δοξάρι.

Η καταγωγή του ανάγεται στο δεύτερο ήμισυ του 16ου αι. Σα σόλο όργανο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά α π ' το Mozart στη «serenata notturna». Το συναντάμε ακόμα σε έργα των συνθετών Rossini, Verdi, Strauss, Boccherini, Strawinsky, Gounod κ.ά.

Σήμερα το κοντραμπάσσο είναι α π ' τα βασικότερα όργανα της μουσικής τζαζ, όπου παίζει χωρίς δοξάρι, δηλαδή pizzicato.

Σχ. 35 Violoncello

/

Στην Ελλάδα γνωστά λαϊκά έγχορδα που παίζονται με δοξάρι, είναι η κρητική και η ποντιακή λύρα.

Κρητική λύρα Τη συναντάμε στην Κρήτη, στα Δωδεκάνησα και στη Β. Ελλάδα

(Μακεδονία και Θράκη). Η κρητική λύρα κατασκευάζεται από μουριά, καρυδιά, αχλαδιά

κ.λπ., το ηχε ίο της μοιάζει με αχλάδι κομμένο κάθετα και έχει τρεις χορδές κουρδισμένες κατά πέμπτες καθαρές: σ ο λ ' - ρ ε 1 - λ α 1 (παλιότ. ρε1

- λ α 1 - ρε2). Ο λυράρης (λυριτζής ή λυριστής), όταν παίζει τη λύρα του καθι-

στός, την ακουμπάει στο αριστερό του πόδι, όρθια ή λίγο πλάγια. Ό -ταν την παίζει όρθιος, τη στηρίζει στη ζώνη του ή απλώς την κρατάει όρθια.

Οι αρχές της λύρας τεκμηριώνονται α π ' τον 9ο αι. στο Βυζάντιο. Ο ήχος της κρητικής λύρας μας θυμίζει εκείνον των αρμονικών

(φλαουτάτα) που παράγει το βιολί. Αυτό συμβαίνει γιατί ο λυράρης δεν πατάει τις χορδές με την ψύχα των δαχτύλων του, αλλά τις ακουμπάει με τα νύχια του από τα πλάγια. Η τεχνική αυτή πλησιάζει εκείνη της παραγωγής των τεχνητών αρμονικών.

Ποντιακή λύρα Λέγεται και κεμεντζές ή καυκασιανή λύρα. Έ χ ε ι μακρόστενο ηχείο,

κατασκευάζεται από μουριά, καρυδιά, αχλαδιά κ.λπ. και έχει τρεις χορ-δές κουρδισμένες κατά τέταρτες καθαρές.

Ο κεμεντζετζής παίζει τη λύρα του όπως ο λυράρης, αλλά τις χορ-δές τις πατάει με την ψύχα των δαχτύλων του και όταν παίζει τη με-λωδία πατάει συγχρόνως και τη διπλανή χορδή, δηλαδή η μελωδία συ-νοδεύεται με μια τέταρτη καθαρή χαμηλότερα.

Να μη συγχέουμε τις λύρες της μεσαιωνικής εποχής και τις σημερινές με εκείνη των αρχαίων Ελλήνων. Η αρχαία ελληνική λύρα ήταν μικρότερη απ ' την αρχαία ελληνική κιθάρα. Απ' το ηχείο της ξεκινούσαν δυο βραχίονες που ενώνονταν με ένα ζυγό, είχε πέντε χορδές (ομηρική εποχή) και αργότερα μέχρι δεκαοχτώ και παιζόταν όπως η άρπα ή με πλήκτρο (πέννα).

Ά λ λ α έγχορδα που παίζονταν με δοξάρι και που εξαφανίστηκαν ή αντικαταστάθηκαν ή τροποποιήθηκαν είναι: Lira da braccio, Lira da gamba, Fidula, Bariton (Γερμ. Baryton), Rebab ή Rabab και Rebec (αραβικά), Chrotta (Crwth) του 11ου αι., Organistrum, Tromba marina (επιβίωση του μονόχορδου του Πυθαγόρα) κ.ά. To Organistrum λέγεται και λύρα των ζητιάνων (Ιταλ. lira tedesco, Γερμ. Drehleier ή Radleier, Αγγλ. hurdygurdy).

Lyra (αρχ. Ελληνική) Lyra (κρητική)

7.1

Baryton Tromba marina Rebab ή Rabab

Σχ. 37 Λύρες και άλλα έγχορδα τοξοειδή.

124

Κούρδισμα - έκταση των εγχόρδων που παίζονται με δοξάρι

κούρδισμα: έκταση:

violino

viola

Φ * Ο Ο Φ

violoncello

contrabasso

- e - Φ (±)

, β —

m (ακούγεται 8 ™ χαμηλ.)

κρητική Φ Ελληνικές λύρες

(κούρδισμα):

πολιτική σ~

β

ποντιακή Φ i m s s · * Τ 5 — t r

ΣΗΜ.* Η αρίθμηση των χορδών των οργάνων με «μανίκι - ηχείο» γίνεται, αρχίζοντας απ' την ψηλότερη χορδή.

/

7.1

β. Ό ρ γ α ν α που οι χορδές τους διεγείρονται με τράβηγμα

Τα κυριότερα απ ' αυτά είναι : η άρπα, το τσέμπαλο, η κιθάρα, το λαούτο και το μαντολίνο.

Άρπα* (Ιταλ. arpa, Γαλλ. harpe, Γερμ. Harfe, Αγγλ. harfe). Ό ρ γ α ν ο με αρχαιότατη προέλευση. Τελευταία, σε μια Αιγυπτιακή

πυραμίδα, ανακαλύφθηκαν άρπες θαμένες πριν από 5.000 χρόνια. Η άρπα, όπως και όλα τα έγχορδα, έχει σαν αρχαιότερο πρόγονο

το «τόξο», αρχικά με μια χορδή και χωρίς ηχείο, αργότερα προστέ-θηκαν και άλλες χορδές και αντηχείο, που είχε σχήμα τριγωνικό και το διατηρεί μέχρι σήμερα. Στην Ευρώπη εμφανίζεται ανάμεσα στον 8ο και 9ο αι. στην Ιρλανδία και Σκωτία, καθώς και σε άλλες βόρειες ευρωπαϊκές χώρες. Μέχρι το 1720 η άρπα δεν είχε αξιόλογες μουσικές ικανότητες, αφού περιορίζονταν στην εκτέλεση μελωδιών με διαστήματα που συμπεριλαμβάνονταν σε μια και μόνη μείζονα διατονική κλίμακα, σ ' εκείνη που ήταν τονισμένη. Την εποχή αυτή (1720) ο Γερμανός Hockbrucker (Χόκμπρουκα) κάνει την πρώτη αξιόλογη τροποποίηση της άρπας, εφοδιάζοντάς την με μηχανισμό που λειτουργούσε με πεντάλ (pedales). Τα πεντάλ προκαλούσαν την ανύψωση όλων των φθόγγων κατά ένα ημιτόνιο. Το 1811 ο Γάλλος οργανοκατασκευαστής πιάνων Sebastian Erar (Σεβαστιανός Εράρ) ανακαλύπτει τη διπλή κίνηση των πεντάλ κατά την οποία κάθε διατονικός φθόγγος ανυψώνονταν δυο διατ. ημιτόνια. Αναλυτικότερα:

Κατεβάζοντας το πρώτο πεντάλ στην πρώτη θέση, όλα τα φαΡ ψη-λώνουν κατά ένα ημιτόνιο, δηλαδή γίνονται φαΐ] και η άρπα τονίζε-ται έτσι στη μείζονα διατ. κλίμακα σολ[>. Κατεβάζοντας το δεύτε-ρο πεντάλ στην πρώτη θέση όλα τα ντο!? ψηλώνουν κατά ένα ημι-τόνιο, δηλαδη γίνονται ντο 1| και η άρπα τονίζεται έτσι στη μείζονα διατονική κλίμακα ρε 1?. Κατεβάζοντας δ ιαδοχική όλα τα πεντάλ στην πρώτη θέση, η άρπα τονίζεται στη μείζονα διατονική κλίμακα ντο. Αν κατεβάσουμε διαδοχικά όλα τα πεντάλ στη δεύτερη θέση τότε περνά-με τη μια ύστερα α π ' την άλλη όλες τις κλίμακες με διέσεις και αφού κατεβάσουμε και τα 7 πεντάλ, τότε βρίσκεται τονισμένη στη μείζονα διατονική κλίμακα ντο # ·

ΣΗΜ.* Η άρπα αρχικά ήταν όργανο συνοδείας. Σαν όργανο ορχήστρας τη χρησιμο-ποίησε για πρώτη φορά ο Monteverdi το 1607 στην όπερά του «Ορφέας». Μετά τη χρησιμοποίησαν σε μελοδράματα οι συνθέτες: Gluck, Handel, Verdi, Rossini. Στην ορ-χήστρα καθιερώθηκε απ' τους συνθέτες: Berlioz, List, Wagner, Strauss, Debussy και Ravel.

(γράφεται - ακούγεται)

Σχ. 38 Arpa

126

Η άρπα έχει την ικανότητα να παίζει με μεγάλη ευκολία: α. σκάλες χωρίς χρωματικά ημιτόνια. β. glissando σε όλες τις μείζονες και σε όλες τις ελάσσονες κλί-

μακες και σε πολλές συγχορδίες, ιδιαίτερα σ ' εκείνες με την έβδομη ελαττωμένη.

γ. αρπίσματα χωρίς χρωματικά ημιτόνια. δ. φλαουτάτα, δηλαδή ανάλογους τεχνητούς αρμονικούς με εκείνους

που παράγει το βιολί. ε. bisbigliando, δηλαδή, ένα είδος τρέμολου, που αποδίδεται με τη

γρήγορη επανάληψη της ίδιας συγχορδίας.

Η άρπα έχει έκταση:

Τσέμπαλο (Ιταλ. cembalo, συντομία που προέρχεται από τη λ. clavicem-balo, Γαλλ. clavecin, Γερμ. Kielfliigel, Αγγλ. harpsichord).

Το τσέμπαλο — λέγεται και αρπίχορδο ή κλαβεσέν — είναι πληκ-τροφόρο, νυκτό (απ* το νύσσω = τσιμπώ) όργανο, μοιάζει με πιάνο με ουρά και οι χορδές του τσιμπιούνται με γλωσσίδια. Τα γλωσσίδια είναι

127

μύτες από σκληρά φτερά ή φτιαγμένα από ξεραμένο δέρμα, στερεωμέ-να σε μικρά ξύλινα ραβδάκια, τα λεγόμενα «σαλταρέλι» (απ* το ιταλ. saltarello). Πατώντας ένα πλήκτρο αυτό ενεργεί σαν μοχλός πάνω στο σαλταρέλο, το οποίο ανασηκώνεται, τσιμπά τη χορδή και ξαναγυρίζει στη θέση του.

Το τσέμπαλο κατάγεται απ ' το ψαλτήρι και μέχρι να τελειοποιη-θεί πέρασε από πολλές μεταβολές. Το τελειότερο μοντέλο είναι εκείνο με πεντάλ και διπλή ταστιέρα, όπου κάθε πλήκτρο έχει δύο ή περισ-σότερα σαλταρέλι — και κατά συνέπεια ίσο αριθμό χορδών — που τσιμπούν τη χορδή σε διάφορα σημεία, με αποτέλεσμα να παράγεται μεγάλη ποικιλία ηχοχρωμάτων.

Το τσέμπαλο πήρε διάφορα ονόματα, που οφείλονται στο είδος της γλωσσίδας και στον τρόπο διάταξης των χορδών όσον αφορά την κα-τεύθυνση. Έ τ σ ι , το «βιργινάλι» (virginal) πήρε το όνομά του απ ' το virgo = αγκάθι, λέγεται και «παρθένιο» α π ' το virgo = παρθένος. Το «κίλ-φλυγγελ» (Kielfliigel) απ ' το Schacht = Kiel = καλάμι. Το «σπινέτο» (Spi-netto) α π ' το Spina = φτερό. Στο βιργινάλι και στο σπινέτο οι χορ-δές ήταν παράλληλες προς τον εκτελεστή, ενώ στο Κίλφλυγγελ ή τσέμ-παλο κάθετα. Το «σπινετίνο» (spinettino) ήταν ένα μικρό σπινέτο σε σχή-μα γεωμετρικού τραπεζίου.

Οι συνθέτες που αφιέρωσαν ένα μέρος α π ' τη δημιουργική τους εργασία σε συνθέσεις για τσέμπαλο είναι οι : J. S. Bach, Α. Vivaldi, G. F. Handel, W. Α. Mozart, Α. Scarlati, Couperin κ.ά.

Το τσέμπαλο εκτοπίστηκε α π ' το πιάνο και στο δεύτερο ήμισυ του 20ου αι. χρησιμοποιήθηκε στο πεδίο της πειραματικής μουσικής.

Έ χ ε ι έκταση:

α

Σχ. 39 Cembalo

7.1

Ψαλτήρι* (Λατ. psalterium, Γερμ. Psalterium, Hackbrett). Το ψαλτήρι πρέπει να προέρχεται α π ' την ασσυριακή «σαμβϋκη»,

λέγεται και σαμβούκα. Το συναντάμε στην Περσία, στους αρχαίους Έ λ λ η ν ε ς και στους Εβραίους (Νέμπελ). Στην Ευρώπη εισάγεται α π ' την Ανατολή στα μέσα του 12ου αι. Το 17ο αι. διαδίδεται σ ' ολόκληρη σχε-δόν την Ευρώπη και παίρνει διάφορες ονομασίες, που ποικίλλουν από χώρα σε χώρα. Στην Ελλάδα το λέμε κανόνι (προέρχεται α π ' το περσ. qanun), στη Ρωσία το λένε gusli, στη Γερμανία Hackbrett, με διάφο-ρες παραλλαγές όπως το Alpenzither σε σχήμα τραπεζίου και με τα-στιέρα κ.ά. Στην Ουγγαρία το λένε Cymbalum (απ ' το Ελληνικό κύμ-βαλο, απ ' το οποίο προήλθε το cembalo) κ.λπ.

Το Ελληνικό ψαλτήρι (κανόνι) έχει σχήμα τριγωνικό, 72 χορδές κα-τά μέσο όρο και παίζεται με τα δάχτυλα (στους δείχτες προσαρμόζον-ται μεταλλικά πλήκτρα σαν δαχτυλήθρες), στηριγμένο στα γόνατα του εκτε-λεστή, σε ειδική βάση ή σε οποιοδήποτε στήριγμα.

Σχ. 42 Bowed psalter (παίζεται με δοξάρι)

ΣΗΜ.* Το ψαλτήρι, το κανόνι, το σαντούρι και άλλα όργανα που είναι στον τύπο του ψαλτηριού ονομάζονται Τσϊθερ (Zither: απ' το ελλην. κιθάρα). Σήμερα τσίθερ ονο-μάζουμε ένα όργανο που μοιάζει με ψαλτήρι. Έ χ ε ι ταστιέρα (το συναντάμε στην Αυ-στρία και Βαυαρία), 5 χορδές που παίζουν τη μελωδία (το αυστριακό, κουρδίζεται: ντο, σολ, ρε1, λα1 και το Βαυαρέζικο: ντο, σολ, ρε1, λα1 λα1) και 31 μέχρι 42 χορδές, που χρησιμοποιούνται για συνοδεία, κουρδισμένες κατά τέταρτες ή πέμπτες καθαρές. Παί-ζεται με τα δάχτυλα του δεξιού χεριού.

Υπάρχουν και τσίθερ καθώς και ψαλτήρια που παίζονται με τόξο.

7.1

Κιθάρα* (Ιταλ. chitarra, Ισπ. guitarra, Γαλλ. guitarre, Γερμ. Gitarre, Αγγλ. guitar, Αραβ. quitar).

Η κιθάρα έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα. Προήλθε από παραλ-λαγή του περσικού tambur και οφείλεται στους αρχαίους Χιττίτες. Στην Ευρώπη, εισάγεται απ ' την Περσία στις αρχές του μεσαίωνα. Για πολ-λούς αιώνες η κιθάρα, χωρίς να χάσει τα βασικά της μορφολογικά χα-ρακτηριστικά (καπάκι και ράχη επίπεδα, πλευρές στο σχήμα του «ο-χτώ»), χρησιμοποιείται στο χώρο της λαϊκής μουσικής για να κρατά το ρυθμό. Σιγά - σιγά αρχίζει ν ' ακολουθεί την εξελιχτική πορεία της μουσικής και έφτασε στο σημείο να ικανοποιεί όλες τις μουσικές απαι-τήσεις.

Σήμερα εκτός απ ' τη γνωστή κλασική κιθάρα, χρησιμοποιούνται ακόμα και η ακουστική (με 6 μεταλλικές χορδές) ή τζαζ (με μορφο-λογικά χαρακτηριστικά που μοιάζουν με εκείνα του βιολιού), η δωδε-κάχορδη ακουστική (με 6 ζευγάρια χορδές, στον τύπο της κλασικής) η ηλεκτρική και άλλες.

Η επιλογή των ξύλων για την κατασκευή της κιθάρας — και γενι-κά όλων των εγχόρδων — γίνεται απ ' τον οργανοποιό και είναι περισ-σότερο εμπειρική παρά επιστημονική. Συνήθως, η κιθάρα κατασκευά-ζεται: Το καπάκι από κωνοφόρα δέντρα - οι πλευρές και η ράχη από μα-όνι, παλλίσανδρο, καρυδιά, αχλαδιά, ιτιά - το μανίκι από κελεμπέκι, μαό-vt, οξιά, κερασιά - ο χορδοστάτης από έβενο, καρυδιά της Ταγκανίκα, παλλίσανδρο και ο καβαλάρης από πλαστική ύλη ή από μέταλλο.

Αξιόλογα έργα για κιθάρα έγραψαν οι συνθέτες: F. Martin, Β. Brit-ten, Rodrigo, Torroba, Turina κ.ά. Επίσης, πολλά έργα που γράφτηκαν για Vihuela (16ος αι.) από Ισπανούς συνθέτες (L. Milan, L. de Narvaez, Α. Mudarra κ.ά.), μεταγράφτηκαν για κιθάρα.

Η κιθάρα κουρδίζεται:

$ γραφεται

— — ΠΓ — ο ι>

4 β — ,

Ο '

ακούγεται (8~χαμηλ.):

ΣΗΜ.* Να μη συγχέουμε την αρχαία ελληνική κιθάρα με τη σημερινή. Η αρχαία ελ-νική κιθάρα (Ιταλ. citara, Γαλλ. chitare, Γερμ. Kithara, Αγγλ. chitara) ήταν έγχορδο των αρχαίων Ελλήνων, με ηχείο μεγαλύτερο από εκείνο της αρχαίας ελληνικής λύρας, πίσω κυρτό, επάνω σχημάτιζε κοίλη καμπύλη και προς τα κάτω είχε σχήμα τετραγώνου κιβω-τίου. Τα σκέλη της κιθάρας ήταν γωνιώδη και πλατύτερα από εκείνα της λύρας; παίζονταν με τα δάχτυλα ή με πέννα.

7.1

Σχ. 43 Citara (αρχ. ελληνική)

Σχ. 44 Chiiarra (κλασσική) Σχ. 45 Chiiarra jazz

Μπάντζο (banjo) Είναι λαϊκό όργανο των νέγρων της Αφρικής και προήλθε από πα-

ραλλαγή της κιθάρας που τους είχαν γνωρίσει οι Μαυριτανοί. Στην Αμερική έγινε γνωστό από νέγρους Αφρικανούς σκλάβους.

Το ηχείο του μπάντζο είναι στρογγυλό κι αντί για ξύλινο καπάκι έχει ξεραμένο δέρμα ζώου, είναι δηλαδή ένα ρηχό τύμπανο. Το χέρι του είναι μακρύ, η ταστιέρα με χωρίσματα, αρχικά είχε τέσσερις χορδές (μι1, σι, σολ, ρε), παίζεται με πέννα και χρησιμοποιήθηκε στη μουσική τζαζ.

Ο ήχος που βγάζει το μπάντζο είναι σκληρός και σκοτεινός και αυτό οφείλεται στη σύσταση των μορίων του δέρματος.

Το μπάντζο κουρδίζεται:

* Ρ xs

7.1

Μπαλαλάικα (balalaika) Λαϊκό όργανο της Ρωσίας, έχει ξύλινο τριγωνικό ηχείο, σε διά-

φορα μεγέθη, δυο μέχρι τέσσερις χορδές παίζεται όπως το μαντολίνο. Η μπαλαλάικα εισάχθηκε στη Ρωσία το 17ο αι. από Ταταρικές φυ-

λές, τελειοποιήθηκε απ ' τον Ανδρέγεφ και αποτέλεσε δικιά της οικο-γένεια λαϊκής ορχήστρας.

Ά λ λ ο ένα λαϊκό όργανο της Ρωσίας είναι η ντόμρα, με στρογγυλό ηχείο, σε διαφορετικά μεγέθη, έχει τρεις χορδές.

Η μπαλαλάικα κουρδίζεται:

Α ° y · Piccolo

— ο β

Prima

Ο Ο β

Secunda

132

Μπουζούκι Απ ' τους γνωστότερους τύπους ταμπουράδων. Το όργανο αυτό το

συναντάμε σχεδόν σ ' όλους του αρχαίους λαούς της Ασίας Kat της Α-φρικής.

Το ηχείο του μοιάζει με εκείνο του μαντολίνου, έχει μακρύ μανίκι, το συνολικό του μήκος (μανίκι - ηχείο) κυμαίνεται μεταξύ 70 cm και 1 m περίπου, αρχικά είχε τρία ζευγάρια χορδές που κουρδίζονταν: ρ ε -ρε1, λ α - λ α , ρε 1 -ρε 1 , σήμερα έχει τέσσερα ζευγάρια χορδές που κουρδί-ζονται :

t (οο)

γράφεται 8ν° ψηλότ.

Μπαγλαμάς (απ ' το τούρκικο baglama = δεσμός = ligatura). Ο μπαγλαμάς, όπως και το μπουζούκι, είναι γνωστός απ ' την αρ-

χαιότητα. Έ χ ε ι μακρύ μανίκι (35 - 38 cm) σε σχέση με το μέγεθος του ηχείου, τρία ζευγάρια μεταλλικές χορδές κουρδισμένες όπως της παλιάς κρητικής λύρας («αλά τούρκα»), χρησιμοποιείται σε λαϊκά συγκροτήμα-τα και παίζεται όπως το μπουζούκι. Ταμπουρίτσα (Tambura Bulgarija = Tamburizza).

Είναι λαϊκό όργανο των Βαλκανικών και Σλαβικών χωρών, το οποίο διατηρεί αναλλοίωτα τα πρωτογενή χαρακτηριστικά του.

Η ταμπουρίτσα, σε διαφορετικά μεγέθη, έχει τέσσερα ζευγάρια χορ-δές και το ηχείο της μοιάζει με αχλάδι κομμένο κάθετα. Οι πιο γνω-στές απ ' αυτές είναι η Bisernica και Brasi.

Η ταμπουρίτσα κουρδίζεται:

( ο ο ) ( ο ο )

Ταμπουράς (απ' το περσικό tambur). Ή τ α ν απ ' τα αρχαιότερα όργανα της ελληνικής λαϊκής μουσικής,

γνωστό με τις ονομασίες: «πανδούρα», «πανδουρίς», «θαμβούρα», «φαν-δούρος». Είχε δυο μέχρι έξι χορδές, ηχείο σαν εκείνο της ταμπουρί-τσας, μακρύ μανίκι, παιζόταν όπως όλα τα όργανα της οικογένειας των ταμπουράδων. Το όργανο αυτό έχει εξαφανιστεί.

Η οικογένεια των ταμπουράδων είναι ανεξάρτητη με εκείνη των λαούτων και της κιθάρας.

133

Σχ. 54 Sitar (ινδικό) Σχ . 55 Vina (ινδικό)

134

Λ α ο ύ τ ο * (απ ' το Αραβικό: a l - u d = το κλαδί, το ξύλο, το ξύλινο όργα-νο, Ιταλ. liuto, Γαλλ. lutti, Γερμ. Laute, Αγγλ. lute, Ισπαν. laud).

Λαϊκό όργανο με κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά ηχείο σαν κολοκύθα κομμένη κάθετα, ράχη φτιαγμένη με δόγες (= ξύλινες λωρίδες), μανίκι κοντό και φαρδύ και κεφάλι γερμένο προς τα πίσω.

Το λαούτο εξελίχτηκε στην Αραβία, οι "Αραβες το διαδίδουν στην Αίγυπτο, το 18ο γίνεται γνωστό στην Ισπανία από τους Μαυριτανούς, α π ' όπου διαδόθηκε σ ' ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. Ο 16ος αι. θεω-ρείται ο «χρυσός αιώνας του λαούτου».

Η μουσική για λαούτο, μέχρι το 1800 περίπου, γραφόταν με ιδιαί-τερο σύστημα «πίνακα», που λέγεται συνήθως «ταμπουλατούρα» (απ ' το Λατιν. tabula = πίνακας, Ιταλ. intavolatura, Γαλλ. tabulatura, Γερμ. Tabulatur) και διαφέρει από χώρα σε χώρα.

Κουρδίσματα λαούτων:

(ΟΟ ( ι , . ) Η #

(Γερμανικό του 16ου αι.)

ο ο

- t o c f

(Ιταλικό του 16ου αι.)

VI ^ — Κρητικό λαούτο

Π ( ο ο ) II - 4 Η — 1 — " - Η

Ό-

Νησιώτικο λαούτο

Ο Al-Farabi (Valentein: "Handbuch der Instrumentenkunte") ανα-φέρει ένα λαούτο που κουρδιζόταν:

^ ; ('"•) JP i j - i - - - '

ΣΗΜ.* Λαούτα Kat τύποι αυτών: Vihuela (ισπανικό λαούτο), Apollon (λαούτο 17ου αι.), Theorbe (λαούτο μπάσσο με 200 cm μήκος). Ομοια με τη θεόρβη: Colascione, Colesci-ontino (18ος αι.), Chitarrone, Angelique ή Angelica. Αλλο ένα λαούτο, με μεγαλύτερες διαστάσεις σε σύγκριση με εκείνες του παραδοσιακού, είναι η Mandora.

Ούτι (απ' το Αραβικό a l - u d ) . Το Ούτι είναι ένα λαούτο με μεγάλο ηχείο, μικρό μανίκι και ταστι-

έρα δίχως χωρίσματα. Έ χ ε ι 11 μέχρι 15 χορδές που το κούρδισμά τους ποικίλλει από χώρα σε χώρα.

Το ούτι είναι σολιστικό όργανο και το συναντάμε στην Τουρκία*, στην Ελλάδα και σε Αραβικές χώρες.

Το ελληνικό ούτι κουρδίζεται: { Μ { V \J / ι»-»"/

VΥ ( ο ο )

(««>) ( ο ο ) ι —> θ " > '

Το ιρακινό: $ (γράφεται - ακούγεται 8να χαμηλ.)

(ΟΟ) ' =

( ο ο ) ί ° ° ) —

Σχ. 57 Laud Σχ .58 Κρητικό λαούτο ^ ^ (16ου at γερμανικό)

ΣΗΜ.* Το τούρκικο ούτι κουρδίζεται ένα τόνο ψηλότερα του ελληνικού.

(γράφεται - ακούγεται 8ν« χαμηλ.)

137

Σχ. 65 Biwa (Ιαπωνικό)

Η μαντουρίνα ή παντουρίνα (μικρότερη α π ' τη μαντόλα), προήλθε από παραλλαγή της μαντόλας και συγχωνεύτηκε με το μαντολίνο.

Η αρχιμαντόλα (arcimandola ή mandolone) είναι μεγαλύτερη απ ' τη μαντόλα και διακρίνεται σε δυο ε ίδη: το μαντολοντσέλο (mandoloncello) και τη μαντόλα μπάσσο, που δε χρησιμοποιείται πλέον.

Η μαντόλα κουρδίζεται: ^

(8"' χαμηλ. του βιολιού)

Το μαντολοντσέλο κουρδίζεται:

Μ α ν τ ό λ α (απ ' το Ιταλ. mandola, λέγεται και μαντάρα ή μανούρα). Η μαντόλα είναι ένα μεσαιωνικό λαούτο με μεγαλύτερες διαστάσεις.

Έ χ ε ι μήκος 57,5 cm και τέσσερα ζευγάρια μεταλ. χορδές.

Σχ . 64 I'andora Σχ. 66 Vihuela

138

Μαντολίνο* (απ' το Ιταλ. mandolino). Λαϊκό όργανο της Ιταλίας, όπου από περκιχή σε περιοχή παρουσιά-

ζει παραλλαγές. Προήλθε α π ' τη μαντόλα, είναι εφοδιασμένο με καβα-λάρη και παίζεται αποκλειστικά με πέννα, όπως και τα παραπάνω όρ-γανα.

Τα πιο γνωστά μαντολίνα είναι το Νεαπολιτάνικο, με 4 ζευγάρια χορδές και το Μιλανέζικο (Μιλαναίο) με 5 ή 6 ζευγάρια χορδές.

Το μαντολίνο, η μαντόλα, το μαντολοντσέλο, μαζί με την κιθάρα (η κιθάρα συνοδεύει), αποτελούν ένα σύνολο οργάνων, ανάλογο μ ' ε-κείνο των εγχόρδων με τόξο, τη Μαντολινάτα (Ιταλ. mandolinata).

Το Νεαπολιτάνικο μαντολίνο κουρδίζεται όπως το βιολί:

A/U

t Μεικτή μαντολινάτα

(mandolinata mista)

s «Ά

To Μιλαναίο κουρδίζεται:

i iW

~ ~ ~ ~ ·, ! * > * >

Μαντολινάτα** (mandolinata)

I N

Mandolini I

Mandolini II

Mandole

Mandoloncelli

Chitarre

2 Flauti in do

2 Oboi

Corno Inglese

2 Clarinetti

Clarino basso

2 Fagotti

Arpa <

3 Β Ξ

Mantolini 1

Mandoline 11

Mandole

: Mandoloncelli

m Chitarre

ΣΗΜ.* To μαντολίνο το συναντάμε σε έργα των συνθετών: Vivaldi, Contini, Beethoven και Bartolazzi. Στην όπερα και στη συμφωνική ορχήστρα το χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: Paesiello, Gretry, Mozart, Mahler και τελευταία ο Schonberg. ΣΗΜ.** Γίνεται και συνδυασμός μεικτής μαντολινάτας με χορωδία, όπως ακόμα και άλλοι συνδυασμοί.

\

140

γ. Όργανα που οι χορδές τους διεγείρονται με χτύπημα

Αυτά είναι, το πιάνο, το κλαβίχορδο και το ψαλτήρι.

Π ι ά ν ο (Ιταλ. piano, που σημαίνει σιγά, Γαλλ. piano, Γερμ. Klavier, Αγγλ. keyboard).

Πολυφωνικό όργανο που ο ηχος του παράγεται από το χτύπημα των χορδών με ξύλινα σφυράκια, σκεπασμένα με τσόχα. Το κάθε σφυ-ράκι συνδέεται και με ένα πλήκτρο. Η σειρά των πλήκτρων ονομάζεται ταστιέρα (απ ' το Ιταλ. tastiera), ή κλαβιέ (απ ' το Γαλλ. clavier) ή κλα-βιατούρα (απ ' το Γερμ. klaviatur).

Πρόγονοι του πιάνου είναι το μονόχορδο του Πυθαγόρα, το ψαλ-τήρι — ιδιαίτερα εκείνο του Pantaleon, γνωστό σαν «Pantelon» — το κλαβεσέν και το κλαβίχορδο. Το πρώτο δείγμα πιάνου οφείλεται στον Ιταλό οργανοποιό Bartolomeo Cristofori (Μπαρτολομέο Κριστοφόρι). "Ενα από τα πιάνα του βρίσκεται στο μουσείο του Μίσιγκαν (Η.Π.Α.) και χρονολογείται απ ' το 1709. Μετά ακολουθούν οι τροποποιήσεις του μηχανισμού α π ' το Γάλλο Jean Marius (Ζαν Μαριούς, 1721) και του ίδιου του Β. Cristofori ("Gravicembalo col piano forte").

Οι διασημότεροι οργανοκατασκευαστές πιάνων, που συνετέλεσαν στη διάδοση του πιάνου (18ος- 19ος αι.) ε ίναι-οι : G. Silbermann (Stras-sburg), Α. Streicher και Α. Waller (Wien), S. Erard (Paris), ο Η. Ε. Ste-inweg κ.ά. Την εποχή αυτή το πιάνο είχε υποστεί πολλές αλλαγές — με σημαντικότερες εκείνες των J. Socher ("Tafelklavier" και Friderici ("Pyramide") — που τελικά σταθεροποιήθηκαν σε δύο σχήματα, του όρ-θιου και εκείνου με ουρά.

Ο μηχανισμός του πιάνου πέρασε από πολλά στάδια για να φτάσει στη σημερινή του τελειότητα. Οι σημαντικότεροι μηχανισμνοί είναι εκείνοι του Cristofori, του Marius, του Schroter, του Prell, του Stoss και ο τελειότερος εκείνος της διπλής υπεκφυγής (Repetitions - mecha-nik) του Γάλλου οργανοποιού αρπών και πιάνων Sebastian Erard (Σε-βαστιανός Εράρ, 1752-1831).

Το πιάνο κουρδίζεται χρωμι<τικά (χρωματική κλίμακα) και σύμφωνα με το — σύστημα συγκερασμού. "Εχει μια χορδή για κάθε νότα: απ ' το 2Λα μέχρι το ,Σολ, δυο χορδές για κάθε νότα: απ ' το ,Σολ μέχρι το ντο ή ντο ft και τρεις χορδές για κάθε νότα: απ ' το ντο ή ντο$ μέχρι το ντο5 = 4160 Hz. Παίζει glissando μόνο στη διατονική κλίμακα του ντο και στη μελωδική λα ελάσσονα.

Το πιάνο αποτελείται από 4 κύρια μέρη: Το ηχείο, το μηχανισμό, το χορδοστάτη και τα πεντάλ.

141

Ηχείο. Φτιάχνεται από μεγάλες ξύλινες πλάκες, με αρκετό πάχος, για να

συντονίζει τις χαμηλές συχνότητες. Μηχανισμός και λειτουργία του. Το σύστημα του μηχανισμού είναι πολύπλοκο και αποτελείται από

τα πλήκτρα, τα σφυράκια (ένα για κάθε πλήκτρο) τους ζυγούς, και τα κλειδιά.

Με το πάτημα του πλήκτρου κινείται το σύνολο όλων των μοχλών, το σφυράκι χτυπά τη χορδή και έτσι παράγεται ο ήχος . Με την επανα-φορά του πλήκτρου στην αρχ ική του θέση, ο σιωπητήρας σταματά τη δόνηση της χορδής. Ο ζυγός επαναφέρει αμέσως το σφυράκι στην αρχι-κή του θέση, αφήνοντας τη χορδή ελεύθερη να πάλλεται. Τέλος, το κλει-δί μπλοκάρει το σφυράκι, για να μην ξαναχτυπήσει τη χορδή.

Χορδοστάτης. Είναι το μεταλλικό πλαίσιο όπου στερεώνονται οι χορδές, αρχικά

βαλμένος όπως εκείνος της άρπας. Στα σύγχρονα πιάνα, όταν οι χορ-δές είναι σταυρωτές, τοποθετούν δυο «άρπες» τη μια πάνω στην άλλη. Οι χορδές είναι τεντωμένες ανάμεσα από δυο καβίλιες (ξυλόκαρφα, ξυ-λόσφηνες) σφηνωμένες στις άκρες ενός σιδερένιου ή μπρούντζινου σκε-λετού.

Σύστημα πεντάλ (ποδόπληκτρα). Το πιάνο είναι εφοδιασμένο με δυο ή τρία πεντάλ. Πατώντας το

δεξιό πεντάλ η ένταση και η διάρκεια του ήχου μεγαλώνει, γιατί ανα-σηκώνονται οι σιωπητήρες, αφήνοντας τις χορδές ελεύθερες να πάλλον-ται. Πατώντας το μεσαίο πεντάλ («πεντάλ της σορντίνας») η ένταση και η διάρκεια του ήχου μικραίνει, γιατί αυτό συνδέεται με μια τσόχα που παρεμβαίνει ανάμεσα στα σφυράκια και στις χορδές. Με την πα-ρέμβαση της σορντίνας αλλοιώνεται και το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα του οργάνου. Τέλος, πατώντας το αριστερό πεντάλ παράγεται ήχος με μικρή ένταση, γιατί μετατοπίζεται ολόκληρος ο μηχανισμός, πλησιάζον-τας τις χορδές και τα σφυράκια τις χτυπούν χωρίς φόρα. "Ομως το χα-ρακτηριστικό ηχόχρωμα του πιάνου δεν αλλοιώνεται. Η μουσική φιλο-λογία του πιάνου είναι πλουσιότερη από εκείνη όλων των άλλων ορ-γάνων. Προς το τέλος του 18ου αι. όλοι σχεδόν οι ονομαστοί συνθέ-τες αφιέρωσαν evu μέρος απ ' τη δημιουργική τους εργασία σε συνθέ-σεις γ ια πιάνο.

Έκταση του πιάνου:

(γράφεται - ακούγεται)

142

Κ λ α β ί χ ο ρ δ ο (απ ' το Λατιν. clavis = κλειδί και chorda = χορδή. Γερμ. 15ος αι. Clauicordium. Το 18ο αι. clavichord, clari'con, cla-vichord).

Είναι το πρώτο έγχορδο όργανο με κλαβιέ και ο άμεσος πρόγονος του πιάνου, απ ' το οποίο εκτοπίστηκε.

Το κλαβίχορδο είχε ορθογώνιο ηχείο. Οι χορδές του συνδέονταν με τα πλήκτρα δια μέσου μεταλλικών εφαπτόμενων γλωσσίδων. Με το πάτημα των πλήκτρων οι γλωσσίδες κινούνταν χτυπώντας τις χορδές και έτσι παραγόταν ο ήχος που διαρκούσε όσο το δάχτυλο πατούσε το πλήκ-τρο.

Αρχικά (15ος αι.) το κλαβίχορδο είχε έκταση από Ντο = 65 Ηζ μέ-χρ ι ντο3 = 1040 Ηζ και για 22 ζευγάρια χορδές αντιστοιχούσαν 45 πλήκ-τρα. Το 18ο αι. είχε έκταση 4 - 5 οκτάβες.

Το κλαβίχορδο είναι Ιταλικής καταγωγής και προτιμήθηκε σε συν-θέσεις των I. S. Bach, J. Froberger και Β. Galupi.

Σχ. 71 Clavichord

143

Σαντούρι (απ' το Περσ. santur, Ιταλ. salterio tedesco).. Είναι παλιό λαϊκό όργανο προήλθε από παραλλαγή του ψαλτηριού.

Το ηχείο του είναι τραπεζοειδές και έχει δυο καβάλλους που το χωρί-ζουν σε δυο μέρη. Το ένα α π ' αυτά κουρδίζεται διατονικά και το άλλο χρωματικά. Το σαντούρι βγάζει 30 μέχρι 41 νότες με μεγάλη ένταση, γιατί συντονίζονται στο ηχείο του και γιατί καθεμιά α π ' αυτές βγαίνει από δύο, τρεις ή ακόμα και τέσσερις χορδές κουρδισμένες σε ταυτοφω-νία. Παίζεται με δυο ξύλινα ραβδάκια που στη μια τους άκρη — αυτή που χτυπά τις χορδές — τυλίγουν συνήθως κλωστή, για να μη σπάνε οι χορδές όταν τις χτυπάνε.

Το σαντούρι, σαν πολυφωνικό όργανο που είναι, έχει την ικανότη-τα όχι μόνο να συνοδεύει, αλλά να παίζει και μελωδίες. Μάλιστα, ένας καλός σαντουρίστας παίζει τη μελωδία αυτοσυνοδευόμενος. Κάθε φορά δε που, για οποιοδήποτε λόγο, θέλει να σταματήσει τον ήχο, ακουμπά τις παλάμες του πάνω στις χορδές.

Το σαντούρι το συναντάμε σ ' ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα. Πα-λιότερα, ήταν ο απαραίτητος συνοδός του δημοτικού μας τραγουδιού. Σήμερα, εκτοπίζεται σιγά - σιγά απ ' την ηλεκτρική κιθάρα, και όπως δείχνουν τα πράγματα θα εξαφανιστεί.

Το σαντούρι έχει έκταση:

Σχ . 72 Santur (Σαντούρι)

144

2. Πνευστά όργανα (αερόφωνα) Τα πνευστά αποτελούνται από έναν ή περισσότερους ηχητικούς σω-

λήνες και διεγείρονται με τη δύναμη του ρεύματος αέρα που ξεκινά α π ' το στόμα και παράγεται με το φύσημα ή με μηχανική πίεση του αέρα, που είναι περιορισμένος στον εσωτερικό χώρο του σωλήνα.

Παρατηρήσεις: 1. Ό τ α ν ένα πνευστό όργανο με ανοιχτό σωλήνα (π.χ. φλάουτο) πα-

ράγει το φθόγγο λα1 = 440 Ηζ λόγου χάρη, τότε ένα πνευστό με κλει-στό σωλήνα (π.χ. σφυρίχτρα) που έχει τις ίδιες διαστάσεις με εκείνες

του πρώτου, θα παράγει το φθόγγο λα = 220 Hz ( = 220 Ηζ).

2. Το μήκος του σωλήνα των πνευστών αλλάζει με πολλούς τρό-πους, όπως θα δούμε παρακάτω. Ο πιο πρακτικός τρόπος αλλαγής του μήκους του σωλήνα είναι να τον τρυπήσουμε σε ένα ή περισσότερα ση-μεία. Αφήνοντας την τρύπα ανοιχτή (σχ. 73) το μήκος του σωλήνα μι-κραίνει τόσο, όση είναι η απόσταση α π ' το στόμιο μέχρι την τρύπα, αφού δ ι ' αυτής γίνεται επικοινωνία με το μη περιορισμένο χώρο.

Σ χ . 7 3

3. Η περιοχή του ύψους των συχνοτήτων που παράγει ένας σωλήνας εξαρτάται από τη διάμετρο και το σχήμα του σωλήνα (σχ. 74 α, β, γ).

Σχ . 74 α) Κυλινδρικός ηχητ. σωλήνας (φλάουτο); παράγει ήχο που το ύψος του αντιστοιχεί στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων, β) Στενός κυλινδρικός ηχήτ. σωλήνας (φλάουτο πίκολο): παράγει ήχο που αντιστοιχεί στην ψηλότερη περι-οχή συχνοτήτων, γ) Κωνικός ηχητ. σωλήνας (τούμπα): παράγει ήχο που αντι-στοιχεί στη χαμηλότερη περιοχή συχνοτήτων

/

145

4. Τα ηχητ ικά κύματα που παράγουν τα πνευστά είναι στάσιμα δια-μήκη. Στάσιμα, γιατί ανακλούνται και διαμήκη, γιατί ο όγκος του αέ-ρα μεταβάλλεται περιοδικά.

Τα πνευστά όργανα υποδιαιρούνται: α. Σε πνευστά που ο ήχος τους παράγεται με την επίδραση που προ-

καλείται στον όγκο αέρα που βρίσκεται στον εσωτερικό χώρο του σω-λήνα. Αυτά είναι τα φλαουτοειδή.

β. Σε πνευστά που ο ήχος τους παράγεται με την ενέργεια των παλ-μικών δονήσεων μιας ή δύο γλωσσίδων. Αυτά είναι τα μονόγλωσσα και δίγλωσσα (γλωττιδικά).

γ. Σε πνευστά που ο ήχος τους παράγεται με την ενέργεια των παλ-μικών δονήσεων των χειλιών του εκτελεστή. Αυτά είναι τα χάλκινα.

Ηχητικοί σωλήνες Οι ηχητ ικο ί σωλήνες διακρίνονται α σε ανοιχτούς και β σε κλει-

στούς.

α. Ανοιχτοί σωλήνες Χαρακτηριστικό γνώρισμα των ανοιχτών σωλήνων είναι ότι και οι

δυό τους άκρες είναι ανοιχτές. Ό τ α ν τα ηχητ ικά κύματα ανακλαστούν στις ανοιχτές επιφάνειες του

σωλήνα (= κινητό εμπόδιο, όπου ο αέρας του εξωτερικού χώρου ενερ-γεί σαν εμπόδιο λόγω διαφοράς πίεσης), σχηματίζονται, κοιλιές δόνη-σης (σχ. 75). Δυο κοιλιές με δυο δεσμούς καθορίζουν το μήκος κύμα-τος (λ, σχ. 76).

i i \ . V Λ

Σχ. 75

κοιλιά δεσμός κοιλιά δεσμός κοιλιά πίεση

Σχ. 76 Μήκος κύματος μέσα στον ηχητ. σωλήνα πνευστού μουσ. οργάνου

146

Αν το μήκος του σωλήνα είναι I, τότε: I = κ. _Α_ (όπου κ = 1, 2, 3... = δεσμοί).

2 Ό π ω ς είναι γνωστό η ταχύτητα διάδοσης των ηχητικών κυμάτων

έχει σχέση c = λ.ί. Α π ' τις δυο αυτές εξισώσεις προκύπτει: λ = c = και κατά συνέπεια:

f κ

Αρμονικές συχνότητες (σχ. 77) Η στήλη (όγκος) του αέρα που είναι περιορισμένος στον εσωτε-

ρικό χώρο του σωλήνα μοιάζει με τεντωμένη χορδή. Έ τ σ ι , όπως η χορ-δή πάλλεται ολόκληρη και σε μικρότερα μέρη, που είναι ακέραια υπο-πολλαπλάσια του μήκους της, κατά τον ίδιο τρόπο πάλλεται και η στήλη αέρα, δίνοντας έτσι αρμονικούς άρτιας και περιττής τάξης.

Για κάθε αρμονικό ισχύουν οι σχέσεις : κ, (πρώτος αρμονικός ή θεμελιώδης): f, = £ (όπου κ = 1, 2, 3... = δεσμοί)

κ2 (δεύτερος αρμονικός): f2 = 2. _£_ ή f2 = 2f,

κ3 (τρίτος αρμονικός): f , = 3. JL_ ή f , = 3f,

κ ν (νιοστός αρμονικός): f> = ν. _£_ ή f> = v.f.

Σχ . 77 Ο ανοιχτός ηχητ. σωλήνας δίνει αρμονικούς άρτιας και περιττής τάξης.

β. Κλειστοί ηχητικοί σωλήνες Χαρακτηριστικό τους γνώρισμα είναι ότι ότι η μια τους άκρη εί-

ναι κλειστή.

/

147

Στον κλειστό σωλήνα αναπτύσσονται διαμήκη κύματα. Η ανάκλασή τους γίνεται στο ακίνητο εμπόδιο (σχ. 78), δηλαδή στην κλειστή άκρη. Έ τ σ ι , ενώ στον ανοιχτό σωλήνα στις δυο άκρες σχηματίζονται κοιλιές, στον κλειστό σωλήνα στην κλειστή άκρη σχηματίζεται δεσμός και στην ανοιχτή κοιλιά.

Το μήκος του στάσιμου ηχητικού κύματος είναι . Για τον κλει-

στό σωλήνα ισχύει η σχέση: | = (2κ-1) ^ . Απ ' τη σχέση:

4 c = λ . ί και την παραπάνω προκύπτει ότ ι :

λ = _£_ f

_ i ! άρα f = _£_ = (2κ-1) J L (2κ-1) 41 41

Αρμονικές συχνότητες (σχ. 79). Οι αρμονικές συχνότητες που παράγουν οι κλειστοί σωλήνες είναι

περιττής τάξης και για τον καθένα ισχύει :

κ, (πρώτος αρμονικός θεμελιώδης): f, = _£_ 41

κ2 (τρίτος αρμονικός):

κ3 (πέμπτος αρμονικός):

κ ν (νιοστός αρμονικός):

f3 = 3 c ή f j = 3 f | 41

f s = 5 _£_ ή f5 = 5f, 41

f2v, (2v- l)f,

Σχ. 78 Στην κλειστή άκρη του ηχητ. σωλήνα σχηματίζεται δεσμός

V ίι U

Σχ. 79 Ο κλειστός ηχητ. σωλήνας δίνει αρμονικούς μόνο περιττής τά-ξης

148

Ποιότητα ήχου των πνευστών Η ποιότητα του ήχου που παράγουν τα πνευστά όργανα συναρ-

τάται :

1. Με το σχήμα και το υλικό κατασκευής του σωλήνα Τα πνευστά με κυλινδρικό σωλήνα παράγουν αρμονικούς που η έν-

τασή τους αποτελεί φθίνουσα ακολουθία. Αντίθετα τα πνευστά με κω-νικό σωλήνα παράγουν αρμονικούς που τη μεγαλύτερη ένταση έχει ο δεύτερος αρμονικός. Έ τ σ ι , το σουραύλι λόγου χάρη, επειδή έχει κωνικό σωλήνα ο δεύτερος αρμονικός έχει μεγαλύτερη ένταση από εκείνη του θεμελιώδη, με αποτέλεσμα να υπάρχει δυσχέρεια όσον αφορά την ακρι-βή αντίληψη του ύψους. Αυτό ισχύει για συχνότητες που αντιστοιχούν στο χαμηλότερο όριο της μουσικής έκτασης των σουραυλιών.

Γενικά τα πνευστά με κωνικό σωλήνα παράγουν περισσότερους αρ-μονικούς σε σύγκριση με εκείνα που έχουν κυλινδρικό σωλήνα.

' Ενα πνευστό με ξύλινο σωλήνα λόγο χάρη, παράγει περισσότερους αρμονικούς σε σχέση με εκείνο που ο σωλήνας του είναι μεταλλικός (βλέπε ποιότητα ήχου εγχόρδων No 6).

Μεταλ φλάουτο re1 = 292 Ηζ

ι

Ξύλινο φλάουτο re1 = 286,96 Ηζ

I

Μεταλ. φλάουτο re3 = 1168 Ηζ

Ξύλινο φλάουτο re3 = 1147,86 Ηζ

ι I 1 ι i l l I I I I

0 1000 2 0 0 0 3 0 0 0 4000 5 0 0 0 6 0 0 0 7 0 0 0 8000 Hertz

Σχ. 80 Είδωλο ήχου φλάουτου με κυλινδρικό σωλήνα (μεταλλικού - ξύλινου)

ι ι ι I ( I ( I

2. Με τις διαστάσεις του σωλήνα Ο σωλήνας των περισσότερων πνευστών είναι μεγάλος για το συν-

τονισμό των ψηλότερων αρμονικών και μικρός για το συντονισμό των χαμηλότερων αρμονικών (βλέπε ποιότητα ήχου εγχόρδων No 6).

3. Με τη δύναμη πίεσης της αναπνοής Κάθε φορά που ο εκτελεστής αλλάζει τη δύναμη πίεσης της ανα-

πνοής του (ένταση), αλλάζει και η ποιότητα του ηχοχρώματος (βλέπε ποιότητα ήχου των εγχόρδων, το No 2). Το παρακάτω σχέδιο παριστά-νει τους αρμονικούς που παράγει το φλάουτο κάθε φορά που ο εκτελε-στής αλλάζει τη δύναμη πίεσης της αναπνοής του.

1 i » t

i 1 1 ι I i I i t

i •

i I 1 1

Σχ. 81 a. mf (βαθμός πίεσης αναπνοής), αρμονικοί που παράγονται σ' όλες τις περιοχές συχνοτήτων εκτός της οξύτερης,

β. f , αρμονικοί που παράγονται στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων. Ο α-ριθμός των αρμονικών μειώνεται,

γ. f , αρμονικοί που παράγονται στη χαμηλή περιοχή της έκτασης του οργάνου.

δ. ρ, αρμονικοί που παράγονται στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων. Ο αριθμός τους μειώνεται σημαντικά,

ε. ρ, αρμονικοί που παράγονται στη χαμηλή περιοχή συχνοτήτων.

4. Τέλος, το σημείο τοποθέτησης και πίεσης των χειλιών του εκτελεστή πάνω στο στόμιο (περιστόμιο, επιστόμιο), παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ήχου.

150

α. Φλαουτοειδή Τα κυριότερα α π ' τα φλαουτοειδή είναι τα φλάουτα και το εκκλη-

σιαστικό όργανο.

Φ λ ά ο υ τ ο (Ιταλ. flauto, Γαλλ. flute ή flute traversiere, Γερμ. Flote ή

Το φλάουτο κατάγεται α π ' τη «σύριγγα ή αυλό τού Πάνα»* . Ο σω-λήνας του είναι κυλινδρικός, συνήθως από μέταλλο Και σπανιότερα από ξύλο, απ ' τη μια άκρη είναι κλειστός και α π ' την άλλη ανοιχτός. Κον-τά στην κλειστή άκρη έχει μια τρύπα (στόμιο) για να περνά ο αέρας κατά το φύσημα.

Το φλάουτο είναι εφοδιασμένο με ένα περίπλοκο σύστημα μηχανι-σμού**, με τη βοήθεια του οποίου ανοιγοκλείνουν οι τρύπες που έχει στο σωλήνα του.

Ο ήχος που παράγει το φλάουτο δεν είναι ομοειδής και ομοιόχρω-μος. Αλλάζει, ανάλογα με το ύψος, στο χρώμα και στη δυναμικότη-τα. Σ ' αυτό συμβάλλει πολύ η δυσαναλογία του σωλήνα του (βλέπε ποιότητα ήχου πνευστών) σε σχέση με το ύψος των αρμονικών συχνο-τήτων.

Η μουσική φιλολογία του φλάουτου είναι πλούσια. Οι σημαντικό-τεροι συνθέτες που έγραψαν μουσική για το όργανο αυτό είναι οι : Vi-valdi, Pergolesi, Handel, Mozart, Beethoven, Debussy και ο Bach, που το ανέδειξε σε σολιστικό όργανο.

Α (260- 392 Hz) Περιοχή με σκούρο και βαρύ ηχόχρωμα. Β (392-2080 Hz) Περιοχή με το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα του οργάνου. Γ (2208 - 2784) Περιοχή άχρωμη, μειώνεται το πλήθος των αρμονικών.

ΣΗΜ.* Η «σύριγγα ή αυλός του Πάνα» ήταν ένα πνευστό όργανο των αρχαίων Ελλήνων που αποτελούνταν από πολλούς σωλήνες - με διαφορετικό μήκος ο καθένας - δεμένους μαζί. Το όργανο αυτό χρησιμοποιείται ακόμη σήμερα στη Ρουμανική λαϊκή μουσική. ΣΗΜ.** Το σύστημα μηχανισμού του φλάουτου, γνωστό σαν «σύστημα Μπαιμ» (System Bohm), το επινόησε ο Γερμανός Τ. Bohm το 1830. Ο Μπαιμ καθόρισε ακόμη τις αναλο-γίες των οπών και το σχήμα του στομίου. Επίσης, το κυλινδρικό σχήμα του σωλήνα οφεί-λεται στο Μπαιμ.

Querflote, Αγγλ. flute).

151

Πίκολο (Ιταλ. flauto piccolo ή ottavino, Γαλλ. petite flute, Γερμ. kleine Flote, Αγγλ. piccolo).

To πίκολο που λέγεται και οταβίνο (απ ' το Ιταλ. ottavino) επειδή οι νότες που διαβάζει ακούγονται μια οκτάβα ψηλότερα, είναι μια μι-κρογραφία του μεγάλου φλάουτου και παράγει ήχο με συχνότητες που αντιστοιχούν στο ανώτατο όριο της μουσικής έκτασης. Στην περιοχή αυτή ο ήχος είναι στρίγκλος, διαπεραστικός και άχρωμος, γιατί οι αρ-μονικοί ήχοι δε συμβάλλουν στο μήκος κύματος του θεμελιώδη, επειδή το ύψος τους υπερβαίνει τα όρια της μουσικής έκτασης.

Σχ . 82 Flauti:

<ιι * g - a g ^ a a f r »

' 11/ Basso in Do Σχ. 83 Aulos (αρχ. ελληνικό) (γνωστό απ' το 18 αι.)

152

Σχ. 86 Φλογέρα

Σχ. 87 Ocarina

Σχ. 85 Flageolett (χρησ. στη Αυτ. Ευρώπη)

Σχ. 84 Flauto (18 αι,)

Σύγχρονο

Σχ. 88 Flaviol (ισπανικό)

Η

II παλ. τύπος

Σχ. 89 Panflutes

Έκταση των φλάουτων Τα φλάουτα γράφονται: ακούγονται:

Flauto in Do (Querflote) * « (Jk

(«ο (•γράφεται - ακούγεται)

Flauto in R e b

I I

t 153

/ I ( \ > m ) b<

(2η μικ. ψηλότ.)

Flauto d ' amore (Flauto in La) $ t XT'

(3η μικ. χαμηλ.]

Flauto in Sol (alto) $

ο 8 -•, , Ο

(4η καθ. χαμηλ.)

Flauto in Fa (alto) $

Τα μικρά φλάουτα γράφονται:

piccolo in Do J

;ι

piccolo in Mil? *#» JjL piccolo in R e b • "cr7"

φ

#

(5η καθ. χαμηλ.)

ακούγονται:

16 ta-ι

(8™ ψηλότερα)

16ta-". - b e ·

I i t

(8™ και 3 μικ. ψηλότ.)

16ta—,

ί (8™ και 2η μικ. ψηλότ.)

154

Σουραύλι (Ιταλ. f lauto dolce, Γαλλ. flute a bee ή flute douce, Γερμ. Blockflote, Αγγλ . recorder).

Κατασκευάζεται από ελεφαντόδοντο, ξύλο ή πλαστικό υλικό. Το σχήμα του σωλήνα είναι κυλινδρικό και προς την άκρη διαμορφώνεται σε κωνικό, το κεφάλι ε ίναι ρυγχωτό, στο πίσω μέρος έχει μια τάπα και στην κορυφή μια σ χ ι σ μ ή για να περνά ο αέρας κατά το φύσημα.

Ο σωλήνας των σουραυλιών έχει 11 τρύπες, με τις οποίες ο εκτε-λεστής μπορεί να παίξει μια χρωματ ική κλίμακα. Κανονικά θα έπρεπε να έχει 12 τρύπες, αφού οι φθόγγοι της χρωμ. κλίμακας είναι 12. Ό -μως, η δωδέκατη τρύπα δεν είναι απαραίτητη , γιατί ο δωδέκατος φθόγ-γος (οκτάβα) παράγεται με το ίδιο μήκος σωλήνα που παράγεται και ο θεμέλιος, με τη δ ιαφορά ότι πρέπει να αυξηθεί η πίεση του αέρα μέσα στο σωλήνα.

Οι τρύπες του σουραυλιού λέγονται τρύπες δαχτύλων*.

Σ χ . 90 Flauto dolce

sopranino

soprano

alto

tenore

basso

ΣΗΜ.* «Τρύπες δαχτύλων» λέμε αυτές που ο εκτελεστής ανοιγοκλείνει με τα δάχτυλα του, ενώ εκείνες που ανοιγοκλείνει με τη βοήθεια μηχανισμού τις λέμε «τρύπες κλειδιών».

155

Τα σουραύλια έχουν έκταση:

Εκκλησιαστικό όργανο (Λατ. organum, Ιταλ. organo, Γαλλ. orgue, Γερμ. Orgel, Αγγλ. organ).

Είναι ένα όργανο με μια ή περισσότερες κλαβιατούρες — που λέ-γονται και μανουάλια (Manuale) — με ποδόπληκτρα και ηχητικούς σω-λήνες με στόμιο σε διάφορα σχήματα (σχ. 91).

Το εκκλησ. όργανο, που λέγεται και απλά όργανο, καλύπτει όλη τη μουσική έκταση (πίν. 2) και βγάζει τα ηχοχρώματα που βγάζουν τα πιο γνωστά μουσικά όργανα. "Ετσι, ο αριθμός των σωλήνων είναι αρ-κετά μεγάλος, γιατί κάθε φθόγγος και κάθε ηχόχρωμα βγαίνει από ξε-χωριστό σωλήνα.

Τα ποδόπληκτρα ο εκτελεστής τα πατά, όταν θέλει ν ' ανοίξει τις τρύπες των σωλήνων εκείνων που βγάζουν τους χαμηλότερους ήχους, ενώ τα πλήκτρα που αποτελούν την ταστιέρα, τα πατά όταν θέλει ν ' ανοίξει τους σωλήνες που βγάζουν τους άλλους, τους ψηλότερους ήχους.

Σχ . 91 Ηχητικοί σωλήνες εκκλησιαστικού οργάνου

156

Ο ήχος του οργάνου παράγεται όπως και στα φλάουτα, με τη δια-φορά ότι ο όγκος του αέρα του σωλήνα δε διεγείρεται με το φύσημα του εκτελεστή, αλλά με τεχνητό αέρα που δέχεται με μηχανισμό, ο ο-ποίος λειτουργεί με το πάτημα των πλήκτρων.

Επειδή το όργανο είναι ο απαραίτητος συνοδός στη λειτουργική υπηρεσία της Δυτικής Εκκλησίας, έχει κυρίως εκκλησιαστική φιλολο-γία. "Ομως για το όργανο έχουν γραφτεί και ειδικά έργα της πολυφω-νικής σχολής . Ο Bach είναι ο συνθέτης που έγραψε τα περισσότερα πολυφωνικά έργα (πρελούντια, τοκάτες, φούγκες, σονάτες, παρτίτες) απο-κλειστικά για όργανο. Ηχητ ική συμπεριφορά του οργάνου

Ο ήχος που παράγει το όργανο, είναι πλούσιος σε αρμονικές συ-χνότητες , ιδιαίτερα εκείνος που αντιστοιχεί σε συχνότητες 65 μέχρι 2080 Ηζ. Η ποιότητα του ηχοχρώματος συναρτάται με τον τρόπο δό-νησης της στήλης του αέρα του σωλήνα και με το σχήμα του στομίου του σωλήνα.

3 D Σχ. 93 Organo portativo

Σχ. 92 Organo positive

157

Σφυρίχτρες (ενικ. αριθμός: Ιταλ. il fischio, Γαλλ. le sifflet, Γερμ. die Pfeife, Αγγλ. whistle).

Οι σφυρίχτρες είναι ανοιχτοί ή κλειστοί ηχητ ικοί σωλήνες. Οι περισσότερες από αυτές ανήκουν στην α ' υποδιαίρεση πνευστών και ελάχιστες στη β ' και γ ' υποδιαίρεση. Παράγουν ή χ ο με συγκεκριμένο ύψος, ή ήχο που το ύψος του κυμαίνεται σε μια έκταση συχνοτήτων. Οι κυριότερες από αυτές ε ίναι :

Η σφυρίχτρα «κούκος» (Ιταλ. il cuculo, Γαλλ. le coucou, Γερμ. der Kuckucksruf, Αγγλ. cucoo - call).

Μοιάζει με σουραύλι και παράγει ή χ ο που μας θυμίζει τη φωνή του κούκου και έχει ευδιάκριτο ύψος, ανάλογο με το μήκος του σωλήνα. Οι συνθέτες που χρησιμοποίησαν τη σφυρίχτρα «κούκος» σε έργα τους ε ίναι : L. Mozart ("Kindersymphonie", σε σολ3 = 1568 Hz και μι3 = 1312 Hz), J. Strauss ("Krapfenwaldi" σε φα# - ρε# ), Ε. Humperdinck ("Hansel und Gretel", σε ρε - σι|> ), Ε. Ν. v. Reznicek ("Traumspiel - Suite", σε σι σολ ft ) κ.ά.

Η σφυρίχτρα «αηδόνι» (Ιταλ. Γ usignuolo, Γαλλ. le sifflet imite du rossignol, Γερμ. der Nachtigalenschlag, Αγγλ. nightingale).

Είναι μεταλλική, στην κοιλότητα του σωλήνα βάζουν λίγο νερό και παίζεται με δυνατό φύσημα. Ο ήχος που παράγει μας θυμίζει το κε-λάιδημα αηδονιού. Ό τ α ν μιμείται το κελάιδημα άλλων πουλιών ονομά-ζεται: σφυρίχτρα «πουλιών».

Σφυρίχτρα «πουλιών»* (Ιταλ. gli ucceli, Γαλλ. le sifflet d ' oiseau, Γερμ. die Vogelpfeife, Αγγλ. bird - whistle ή bird - pipe).

Τη σφυρίχτρα αυτή τη χρησιμοποίησαν σε διάφορα έργα τους οι συνθέτες: J. Strauss (Dorfschwalben aus Osterreich), L. Mozart ("Kinder-symphonie"), G. Puccini ("madame Butterfly") κ.ά.

Η σφυρίχτρα «τετέρισμα» (Ιταλ. il fischietto a pallina, Γαλλ. le sifflet a roulette, Γερμ. die Trillerpfeife, Αγγλ. pea - whistle).

Σφυρίχτρα που μιμείται το τετέρισμα (τετέρισμα είναι το τρεμού-λιασμα της φωνής του χελιδονιού) και τη χρησιμοποίησε ο J. Ibert στο έργο του: «Divertissement».

ΣΗΜ.* Τη σφυρίχτρα που χρησιμοποιούμε για την απομίμηση πουλιών τη λέμε και κράχτη.

158

Η σφυρίχτρα «σύνθημα» (Ιταλ. il. fischio, Γαλλ. le sifflet signal, Γερμ. die Signalpleite, Αγγλ. signal whistle).

Αποτελείται από δύο μέχρι τρεις μεταλλικούς σωλήνες με διαφορε-ηκό μήκος ( 5 - 1 0 cm). Είναι οι σφυρίχτρες που χρησιμοποιούσαν πα-γιότερα οι γυμναστές και οι δάσκαλοι για να δίνουν το βηματισμό :ων μαθητών. Ο ήχος της έχει ευδιάκριτο ύψος.

3 σφυρίχτρα «σειρήνα» (Ιταλ. il fischio sirena, Γαλλ. le sifflet sirene, 1 ερμ. die Sircncnplcilc, ΑγγΛ.. [niuthj siren [whistle].

Αποτελείται από μεταλλικό κυλινδρικό σωλήνα (6- 10 cm) με επι-στόμιο. Παράγει Glissando και έχει έκταση: ντο2 = 520 Ηζ — ντο4 = 1080 Ηζ.

Τη σφυρίχτρα σειρήνα τη συναντάμε: P. Hindemith: <<Kammermusik «ίο 1», D. Milhaud: «Les choephores», G. Gordon κ.ά.

Ο κλάξον (Ιταλ. il clacson, Γαλλ. le klaxon, Γερμ. die Autohupe, Αγγλ. auto - horn).

Είναι η παλιά κόρνα των αυτοκινήτων, μια λαστιχένια φούσκα προ-;αρμοσμένη σε έναν κυλινδρικό σωλήνα. Το ύψος του ήχου που παρά-ει είναι ευδιάκριτο.

Το κλάξον το χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: G. Gershwin ("Ein Lmerikaner in Paris", σε λα1 = 440 Hz, σι\> = 464 Hz, ντο2 = 520 Hz και ε2 = 584 Hz), J. Fran^aix ("Les Zigues de mars") κ.α.

Ο φλάουτο σφυρίχτρα (Ιταλ. il flauto culisse, Γαλλ. a jazzo - flute, Γερμ. die Lotosflote, Αγγλ. swanee - whistle).

Ασιατικής καταγωγής, μοιάζει με σουραύλι, φτιαγμένο από έβενο. : διάφορα μεγέθη. Το σημερινό - γνωστό με την Αγγλική ονομασία: ^anee - whistle — έχει κυλινδρικό σωλήνα μήκους 28 cm και διαμέτρου cm.

Ο ήχος που παράγει τυ φλάουτο σφυρίχτρα είναι τρεμουλιαστός 'ibrato) και έχει συγκεκριμένο ύψος, με έκταση:

( (

• 1 1 1 ; Ί ! J

t l Σ χ . 95 Cuculo

culisse

i \ . x

Σχ . 97 Fischietto

\

159

1 Σχ. 96 Usignuolo

i l l

Σχ. 98 Serena

Σχ. 100 Fischio

Σχ. 99 Clacson

162

β. Μονόγλωσσα και δίγλωσσα (γλωττιδικά) Μονόγλωσσα Μονόγλωσσα ονομάζονται τα πνευστά όργανα που παράγουν τον

ήχο τους με την ενέργεια των παλμικών δονήσεων μιας γλωσσϊδας από καλάμι ή από μέταλλο.

Τα κυριότερα μονόγλωσσα είναι το κλαρινέτο και το σαξόφωνο. Κλαρινέτο (Ιταλ. clarinetto ή clarino, Γαλλ. clarinetto, Γερμ. Klarinette,

Αγγλ. clarinet). Το κλαρινέτο προήλθε α π ' το Γαλλικό Chalumeau (τύπος σαλμέι),

όταν ο Γερμανός οργανοποιός G. Denne r το εφοδίασε με μηχανισμό. Κατασκευάζεται συνήθως από γκρενατίλα (έβενος της Ανατ. Αφρικής) και ο σωλήνας του είναι κυλινδρικός με απόληξη στο σχήμα της καμ-πάνας. Κατά μήκος του σωλήνα υπάρχουν 14 τρύπες α π ' τις οποίες οι 8 είναι «τρύπες δαχτύλων» (βλέπε σουραύλι) και οι άλλες 6 «τρύ-πες μηχανισμού».

Το περιστόμιο του κλαρινέτου είναι ρυγχωτό, εφοδιασμένο με μια γλωσσίδα από καλάμι, στερεωμένη με ένα έλασμα που μοιάζει με δα-χτυλίδι . Ο μηχανισμός του είναι αρκετά περίπλοκος και διαφέρει από εκείνον των άλλων πνευστών, συγκεκριμένα: Ενώ ο μηχανισμός των άλλων πνευστών έχει για βάση την ογδόη, ο μηχανισμός του κλαρινέτου βασίζεται πάνω στους επαναλαμβανόμενους ψηλούς φθόγγους της 12ης.

Οι σημαντικότεροι συνθέτες που έγραψαν μουσική για κλαρινέτο είναι οι : Mozart, Brams, Weber, Busoni, Strawinsky, και Schonberg. Σήμερα το κλαρινέτο χρησιμοποιείται κυρίως σαν όργανο ορχήστρας, στις μουσικές μπάντες και στη μουσική τζαζ σαν σολιστικό όργανο. Γενικά το κλαρινέτο είναι ένα όργανο που έχει την ικανότητα ν ' αν-ταποκρίνεται σ ' όλες σχεδόν τις μουσικές απαιτήσεις. Ηχητική συμπεριφορά του κλαρινέτου

Το κλαρινέτο είναι ιδιόρυθμο όργανο όσον αφορά την ποιότητα του ηχοχρώματος που παράγει, συγκεκριμένα: Οι φθόγγοι που συμπε-ριλαμβάνονται στο κατώτερο όριο της έκτασής του (μια οκτάβα, περιο-χ ή Α) αποτελούνται από 12, το πολύ, αρμονικούς ήχους και είναι πε-ριττής τάξης (βλέπε ηχητικούς σωλήνες).

Με άλλα λόγια ο σωλήνας του κλαρινέτου συμπεριφέρεται όπως ένας κλειστός ηχητικός σωλήνας. Μετά ακολουθεί μια «νεκρή ζώνη» (Β) όπου κάθε φθόγγος αποτελείται απ ' το μικρότερο αριθμό αρμονι-κών, είναι όμως άρτιας και περιττής τάξης. Ό σ ο ψηλώνει ο ήχος (Γ) ανάλογα μεγαλώνει και ο αριθμός των αρμονικών του. Στο ανώτατο ό-μως όριο (Δ) συμβαίνει ό,τι και στο κατώτατο, με άλλα λόγια ο αριθ-μός των αρμονικών σ ' αυτήν την περιοχή είναι μικρότερος από εκεί-νον της Γ περιοχής. Ό μ ω ς άρτιας και περιττής τάξης.

Το παράδειγμα που ακολουθεί δείχνει σε πόσες περιοχές διαιρεί-ται η έκταση του κλαρινέτου σε Ντο, με βάση τους αρμονικούς που παράγει.

Α (184-328 Ηζ) = Περιοχή άχρωμη. Β (348-492 Ηζ) = Νεκρή ζώνη. Γ (492-1568 Hz) = Περιοχή χαρακτηρ. ηχοχρώματος του οργάνου. Δ (1164-2080 Ηζ...) = Περιοχή σκληρού ηχοχρώματος.

ιη Si b basso

Σχ. 101 Clarinetti

164

Σ χ . 102 Πορεία 5 αρμονικών κλαρινέτου

Έκταση κλαρινέτων

Τα κλαρινέτα γράφονται:

1 = Q (ft

ακούγονται:

Clarinetto piccolo in Lab

(6η μικ. ψηλότ.)

Clarinetto piccolo in Sol t (5η καθ. ψηλότ.)

Clarinetto piccolo in Fa

Clarinetto piccolo iif Mi?

# 1 (4η καθ. ψηλότ.)

(3η μικ. ψηλότ.)

Clarinetto in Re I

(2η μκγ. ψηλότ.)

165

Clarinetto in Do

Clarinetto Soprano in Sib

(2η μεγ. χαμηλ.)

Clarinetto in La

Clarinetto basso in Sib

Clarinetto basso In La

Φ

ml· ^

tt« *

(3η μικ. χαμηλ.).

(9η μεγ. χαμηλ.)

(8™ και 3η μικ. χαμηλ.)

Τα κλαρινέττα που ακολουθούν

γράφονται: ακούγονται:

Corno di bassetto in Fa ο Clarinetto alto)

Corno di bassetto in Mil> ο Clarone alto

Clarinetto contra liasso in Sib

(5η καθ. χαμηλ.)

bo

p i f e ^ f

φ (6η μικ. χαμηλ.)

i } - . b ^ · 1 J

(8V" και 2η μεγ. χαμηλ.)

166

Σαξόφωνο (Ιταλ. sassofono, Γαλλ. και Αγγλ. saxophone, Γερμ. Saxop-

Το σαξόφωνο χρονολογείται απ ' το 1841 και οφείλεται στο Βέλ-γο οργανοποιό Adolf Sax (1814- 1894). Ο σωλήνας του κατασκευά-ζεται από ειδικά μέταλλα και είναι εφοδιασμένος με μηχανισμό, που έχει σαν βάση την πρώτη χαμηλή οκτάβα. Το περιστόμιο του σαξο-φώνου είναι σαν εκείνο του κλαρινέτου.

Αρχικά το σαξόφωνο το χρησιμοποιούσαν στις μουσικές μπάντες, μετά έγινε δεκτό στη συμφωνική ορχήστρα και σαν σόλο όργανο α-ναδείχτηκε στη μουσική τζαζ.

Οι πιο γνωστοί συνθέτες που έγραψαν μουσική για σαξόφωνο εί-ναι ο ι : G. Bizet, R. Strauss, Μ. Ravel, Τ. Gershwin, G. Petrassi, P. Hin-demith, A. Thomas, J. G. Kastner κ.ά. Ηχητική συμπεριφορά του σαξοφώνου

Το σαξόφωνο σ ' όλη του την έκταση παράγει αρμονικούς άρτιας και περιττής τάξης, ο αριθμός των οποίων μειώνεται μόνο προς το τέλος του ανώτατου ορίου της έκτασής του. Ο ήχος του όμως παρου-σιάζει μια ιδιορρυθμία. Συγκεκριμένα, ο δεύτερος αρμονικός έχει με-γαλύτερη ένταση α π ' το θεμελιώδη (σχ. 103), ιδιαίτερα όταν αυτός αν-τιστοιχεί στο χαμηλότερο όριο της έκτασης του οργάνου. ' Ετσι, όταν ένα σαξόφωνο παράγει έναν φθόγγο με θεμελιώδη Ντο = 65 Hz λό-γου χάρη, επειδή ο δεύτερος αρμονικός (ντο = 128 Ηζ) έχει μεγαλύτε-ρη ένταση, μπορεί να κάνουμε κακή εκτίμηση του ύψους του θεμε-λιώδη, όσον αφορά την οκτάβα.

phon).

20- / - 2 .

ο Ο

Σ χ . 103 Πορεία 5 αρμονικών σαξοφώνου

I 1 0 -

5 -

5 . 4 .

10 20 30 40 m/sec. — " χρόνος

Σ χ . 104 Sassofoni

168

Έκταση των σαξοφώνων

Τα σαξόφωνα γράφονται:

t Z f

Sopranino in Fa

IT*

ακούγονται:

(4η καθ. ψηλότ.)

Sopran ino in Mib

i [JCF (3η μικ. ψηλότ.)

Soprano in Do (όπως γράφεται)

Soprano in Sit»

^(Eh (2η μεγ. χαμηλ.)

Alio in Fa (5η καθ. χαμηλ.)

( I

Alto in Mib m 169

(6η μεγ. χαμηλ.)

Tenore in Do (8"' χαμηλ.)

Tenore in Sib (9η μεγ. χαμηλ.)

Bari tono in Fa (8™ και 5η καθ. χαμηλ.)

Baritono in Mib (8'" και 6η μεγ. χαμηλ.)

Basso in Sib

(b)< (Ιό''' και 2η μεγ. χαμηλ.)

Basso in Do Μ

(I6'a χαμηλ.)

172

soprano I I I I I I ι I I I 1 OOODOOOGi

alto I I I I I I I I I I

OOGOIOODDDDIOOG

piano 26

piano 27

< g g i !

< 1 · piano 36

Σχ. 108 Οι μελόντικες και η έκταση τους

Φυσαρμόνικα στόματος του Μπούσμαν Συνήθως έχει σχήμα παραλληλόγραμμου, με κανάλια (αυλάκια) μέ-

σα στα οποία στερεώνονται μεταλλικές γλωσσϊδες , οι οποίες ταλαντώ-νονται με τη δύναμη της αναπνοής (φύσημα) του εκτελεστή. Σε κάθε κανάλι είναι δύο μεταλλικές γλωσσίδες , με δ ιαφορετικές διαστάσεις , α-πό τις οποίες, η μια ταλαντώνεται με την ε ισπνοή και η άλλη με την εκπνοή του εκτελεστή.

Η φυσαρμόνικα αυτή οφείλεται στο Γερμανό Μπούσμαν (Friedrich Buschmann) — ανάγεται στα 1821 — ο οποίος την ονόμασε Aura (απ' το ελληνικό αύρα).

Σχ . I l l Armonium

Σ χ . 109 Mundharmonica

Ό ρ γ α ν ο με μεταλλικές γλωσσίδες είναι και το αρμόνιο. Α ρ μ ό ν ι ο (Ιταλ. armonio, Γαλλ., Γερμ., Αγγλ. Harmonium).

Μοιάζει με όρθιο πιάνο, έχει δυο πεντάλ και οι μεταλλικές του γλωσσίδες διεγείρονται με τεχνητό αέρα που δέχονται με μηχανισμό, ο οποίος λειτουργεί με το πάτημα των πλήκτρων.

Το αρμόνιο έχει εκτοπιστεί απ ' το ηλεκτρικό αρμόνιο.

174

Δίγλωσσα Δίγλωσσα ονομάζονται τα πνευστά όργανα που παράγουν τον ήχο

τους με δυο γλωσσίδες από καλάμι, τοποθετημένες η μια απέναντι της άλλης. Η μια άκρη των γλωσσίδων στερεώνεται στο στενό άνοιγ-μα του σωλήνα με ένα δακτυλιοειδές έλασμα και οι δυο άλλες άκρες μαζί, σχηματίζουν ένα άνοιγμα, που ανοίγει και κλείνει περιοδικά, όταν φυσάει ο εκτελεστής. Το άνοιγμα αυτό είναι πολύ μικρό και έτσι ο εκτελεστής φυσάει με τόση δύναμη, όση είναι η δύναμη της αναπνοής του.

Τα κυριότερα δίγλωσσα πνευστά είναι το όμποε, το αγγλικό κόρνο και το φαγκότο.

Όμποε (Ιταλ. oboe, Γαλλ. hautbois, Γερμ. Oboe, Αγγλ. oboe). Το όμποε έχει τις ρίζες του στους αρχαίους χρόνους (η χρήση δι-

πλών καλαμιών σε όργανα δεν ήταν άγνωστη στους αρχαίους Αιγύ-πτιους, Κινέζους, Έ λ λ η ν ε ς , Ά ρ α β ε ς κ.λπ.) και ο άμεσος πρόγονος του είναι το Αραβικό σαλμέι (Γερμ, Schalmei, Γαλλ. chalumeau, που προέρ-χεται α π ' το Λατιν. «calamus» που σημαίνει «καλάμι»).

Ο σωλήνας του όμποε κατασκευάζεται από έβενο, είναι μακρύς και έχει σ χ ή μ α , κωνικό, με απόληξη σε σχήμα που μοιάζει με εκείνο της καμπάνας.

Το όμποε τελειοποιήθηκε το 17ο αι. και σαν σολιστικό όργανο το ανέδειξαν με τα κοντσέρτα τους οι συνθέτες Vivaldi, Bach, Handel και ο Schumann με τις ρομάντσες του. Ά λ λ α όμποε είναι: το όμποε της αγάπης (Ιταλ. oboe d ' amore in La) και το όμποε του κυνηγιού (Ιταλ. oboe da caccia).

Σχ. 112 Πορεία 7 αρμονικών του Ομποε

175

Αγγλικό κόρνο (Ιταλ. corno Ingiese, Γαλλ. cor Anglais, Γερμ. Englisch, Horn, Αγγλ. English horn).

To Αγγλικό κορνο είναι ένας ιδιαίτερος τύπος όμποε, που προ-ήλθε από παραλλαγή του oboe da caccia. Ο σωλήνας του είναι κυλιν-δρικός, όπως του όμποε, αλλά η απόληξή του έχει σχήμα που μοιά-ζει με αχλάδι.

Φ α γ κ ό τ ο (Ιταλ. fagotto, Γαλλ. basson, Γερμ. Fagott, Αγγλ. basson). Το φαγκότο κατάγεται α π ' το παλιό μπομπαρντόνε (Bombardone),

τελειοποιήθηκε α π ' το Βέλγο οργανοποιό Α. Sax και είναι ένα α π ' τα κυριότερα όργανα της ορχήστρας.

Ο σωλήνας του φαγκότου είναι κωνικός, με απόληξη σε σχήμα που μοιάζει με εκείνο, της καμπάνας.

Το φαγκότο είναι το μοναδικό όργανο, που χρησιμοποιείται για χιουμοριστικές εντυπώσεις, γ ι ' αυτό του δόθηκε και το όνομα «κλόουν της ορχήστρας».

Ά λ λ ο ένα δ ίγλωσσο πνευστό είναι το Σαρουζόφωνο (Ιταλ. Sarruso-fono), με μεταλλικό σωλήνα. Εκτοπίστηκε απ ' το σαξόφωνο και το μοναδικό που χρησιμοποιείται ακόμα σήμερα είναι το χαμηλό. Έ χ ε ι έκταση: λ

σ (γράφεται - ακούγεται Χ™ χαμηλ.)

ί Ι

I | ϊ n

ο Σχ. 116 Schalmei

Σχ. 113 Oboe Σχ . 114 Corno ingiese Σχ . 115 Hekelphon

176

λ

<rr

-Λ

Σχ. 117 Fagotto Σχ. 118 Contrafagotto

Έκταση των δίγλωσσων

Σχ. 119 Sarrusofono

Oboe in Do # ° 8

(* ft* • )

(b»-) (γράφεται-ακούγεται)

γραφονται: ακούγονται:

Oboe d ' amore (in La) I

(3η μικ. χαμηλ.)

Oboe da caecia Φ (5η καθ. χαμηλ.)

Corno Ingiese (in Fa)

f ο t m J (5η καθ. χαμηλ.)

Oboe Var i tono (in Do)

t t (8™ χαμηλ.)

Fagot to J , 119 ——π J Ifi - — i

^ (γράφεται-ακούγεται)

Fagotto in Fa

Contra Fagotto

110 ^ l/J V r v II.)

(5η καθ. χαμηλ.)

u . Ο

E /

( ακούγεται 8να χαμηλ.)

178

Άσκαυλος (Ιταλ. cornamusa, Γαλλ. museite, Γερμ. Dudelsack, Αγγλ. bag pipe).

Αποτελείται από έναν ασκό, που χρησιμεύει για ν ' αποθηκεύεται αέρας και από δυο ή περισσότερους σωλήνες, με μια (σλαύβικοι) ή δυο (musette) γλωσσίδες από λεπτό φύλλο καλαμιού. Οι γλωσσίδες διεγεί-ρονται με έμμεσο φύσημα, με άλλα λόγια ο εκτελεστής δε φυσά κατευ-θείαν πάνω στις γλωσσίδες όπως κάνει στην τσαμπούνα λόγου χάρη, αλλά διοχετεύει τον αέρα μέσα στο φυσητήρι, που το πιέζει με το βρα-χίονα. Οι σωλήνες κάθε άσκαυλου έχουν διαφορετικό μήκος. Έ ν α ς απ ' αυτούς παίζει τη μελωδία και έχει κατά μήκος τρύπες ενώ οι άλλοι (Burdon) παίζουν το ισοκράτημα.

Ο άσκαυλος είναι Ασιατικής καταγωγής και έχει για άμεσο πρό-γονο το σαλμέι (Γαλλ. Calameau α π ' το Λατιν. calamus = καλάμι). Στην τυπική του μορφή εμφανίζεται το μεσαίωνα σαν όργανο των Με-νεστρέλλων, ενώ παράλληλα το χρησιμοποιούσαν σε λαϊκές εκδηλώσεις των ευγενών και των βασιλιάδων.

Συνθέτες, που χρησιμοποίησαν άσκαυλο σε έργα τους, είναι: J . S. Bach («Bauerkantate»), Meyerbeer («Dinorah») και ο Verdi («othello»). Μουσική αποκλειστικά για άσκουλο έγραψαν δυο οικογένειες Γάλλων μουσικών ή: Hetteterre (Οτετέρ) και η Chedeville (Σεντεβίλ), που έζησαν μεταξύ του 17ου και του 18ου αι.

Τσαμπούνα Η τσαμπούνα είναι ένα τύπος άσκαυλου, αποτελείται α π ' τον ασκό

και από δυο καλαμένιους σωλήνες δεμένους μαζί. Με τον ένα, που έχει 3 μέχρι 5 τρύπες, παίζουν τη μελωδία και με τον άλλο, που έχει 2 μέ-χρι 3 τρύπες, παίζουν ένα είδος ισοκρατήματος.

Την τσαμπούνα τη συναντάμε στη νησιώτικη Ελλάδα. Στην Κρήτη ονομάζεται ασκομαντούρα (σύνθετη λέξη α π ' το ασκός Kat μαντούρα, μαντούρα = αυλός ή μπιμπίκι).

Γκάιντα Μοιάζει με την τσαμπούνα, αλλά οι σωλήνες της δεν είναι δεμέ-

νες μαζί. Με τον ένα σωλήνα παίζουν τη μελωδία ενώ παράλληλα ο άλ-λος δίνει την τονική μια οκτάβα χαμηλότερα.

Τη γκάιντα τη συναντάμε στα Βαλκάνια. Ηχητική συμπεριφορά των δίγλωσσων

Ο ήχος των δίγλωσσων είναι τόσο χαρακτηριστικός, ιδιαίτερα εκεί-νος του όμποε, ώστε να ξεχωρίζει ανάμεσα στο σύνολο των χρωμάτων ορχήστρας. Η ιδιαιτερότητα αυτή του ηχοχρώματος, οφείλεται κυρίως στη διάμετρο του σωλήνα, που είναι μικρή συγκριτικά με εκείνη των άλλων πνευστών. Ακόμη στο είδος της πηγής του ήχου και στον πολύ-πλοκο συντονισμό του που γίνεται σε συνδυασμό με τις κοιλότητες του

179

κεφαλιού, του λαιμού και του υπόλοιπου σωλήνα. Οι ταλαντώσεις των γλωσσίδων των δίγλωσσων είναι περιοδικές,

τα ηχητ ικά κύματα στάσιμα διαμήκη και παρουσιάζουν μια εικόνα στον παλμογράφο, που δεν μπορεί να εξηγηθεί ακόμη. Ο αριθμός των αρμο-νικών ποικίλλει ανάλογα με την περιοχή συχνοτήτων που αντιστοιχεί ο φθόγγος, συγκεκριμένα: Κάθε φθόγγος του όμποε και του αγγλικού κόρνου, που συμπεριλαμβάνεται στο κατώτερο όριο της έκτασής τους, αποτελείται από 25 περίπου αρμονικούς, του φαγκότου από 33 και του κόντρα φαγκότου από 48 περίπου. Ό σ ο αυξάνει το ύψος των φθόγγων, ανάλογα μειώνεται και ο αριθμός των αρμονικών τους συχνοτήτων. Οι φθόγγοι δε, που αντιστοιχούν στο ανώτατο όριο της έκτασής τους, έχουν το δεύτερο και τον τρίτο αρμονικό με μεγαλύτερη ένταση α π ' το θεμελιώδη. Το ύψος των αρμονικών στην περιοχή αυτή είναι : του όμποε 9.0Θ0 Hz περίπου, του Αγγλικού κόρνου 8.500 Ηζ περίπου, του φαγκότου 2.400 Ηζ περίπου και του κόντρα φαγκότου 2.000 Ηζ περίπου.

Επίσης 4 αρμονικοί του όμποε και 15 του κόντρα φαγκότου των φθόγγων που συμπεριλαμβάνονται στη χαμηλότερη οκτάβα της έκτασής τους, έχουν μεγαλύτερη ένταση απ ' το θεμελιώδη.

Ο ήχος που παράγει το κόντρα φαγκότο παρουσιάζει μια ιδιαι-τερότητα. Συγκεκριμένα: όταν παράγει το φθόγγο ντο = 128 Hz λό-γου χάρη, δε συνοδεύεται μόνο α π ' τους αρμονικούς του, αλλά και από το φθόγγο της αμέσως χαμηλότερης οκτάβας (Ντο = 64 Ηζ) και μά-λιστα με όλους τους αρμονικούς του. Αυτό ισχύει μόνο για τους χα-μηλούς φθόγγους και ο εκτελεστής δυσκολεύεται πολύ στο φύσημα ό-ταν τους εκτελεί.

Σχ. 120 Cornamusa

Σχ. 121 Musette (γαλλ. άσκαυλος)

Σχ. 122 Bagpipe (σκωτσεζικος)

180

γ. Τα χάλκινα Θεωρία της παραγωγής του ήχου των χάλκινων

Η θεωρία της παραγωγής του ήχου των χάλκινων πνευστών ανήκει στον Η. v. Helmholtz (Χέλμχολτς). Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, τα χε ίλη του εκτελεστή πάλλονται με τη δύναμη της αναπνοής του προσ-κρούοντας στο κοίλωμα του επιστομίου του οργάνου. Στη συνέχεια, οι παλμικές δονήσεις των χε ιλ ιών συντονίζονται με τη στήλη αέρα του σωλήνα και έτσι ακούμε τον ήχο.

Το ύψος των φθόγγων που παράγουν τα χάλκινα είναι ανάλογο με: α. Τη μάζα ταλάντωσης των χειλιών β. Το βαθμό πίεσης των χειλιών πάνω στο επιστόμιο, γ. Το βαθμό πίεσης των χειλιών μεταξύ τους.

Ο βαθμός της έντασης του ήχου είναι ανάλογος με τη δύναμη της αναπνοής (φύσημα) του εκτελεστή και με το βαθμό της μεταξύ των χειλιών του πίεσης.

Επιστόμιο Το επιστόμιο των χάλκινων (σχ. 123) έχει σχήμα σφαιρικό (κελέ-

φους) ή σχήμα χωνιού. Ο χώρος της κοιλότητας του επιστομίου, που παίζει αποφασιστικό ρόλο στο ύψος των φθόγγων, συγκεκριμένα: όσο μεγαλύτερος είναι ο χώρος της κοιλότητας, τόσο βαθύτεροι φθόγγοι παράγονται και αντίστροφα. Αυτό συμβαίνει, γιατί ο μεγάλος χώρος επι-τρέπει να πάλλεται μεγάλη μάζα απ ' τα χείλη του εκτελεστή, ενώ ο μικρός χώρος επιτρέπει να πάλλεται μικρή μάζα.

V

τούμπας

Ο ηχητικός σωλήνας των χάλκινων είναι φτιαγμένος από μέταλλο (συνήθως χαλκό). Το σχήμα, το μήκος και το διαμέτρημα, είναι τα στοι-χεία εκείνα που ρυθμίζουν το συντονισμό των συχνοτήτων και τη μου-σική έκταση.

τρομπονιου

V U

τρόμπας

Ηχητικός σωλήνας

κορνου

Σχ. 123 επιστόμια

κυνηγ. κορνου

181

Φυσικοί ήχοι ή κρυμμένες νότες Ο σωλήνας των χάλκινων πνευστών οργάνων εκτός από το θεμέ-

λιο, παράγει ακόμη και έναν αριθμό φθόγγων που ποικίλλει ανάλογα με το μήκος του σωλήνα. Οι φθόγγοι αυτοί ονομάζονται φυσικοί ήχοι^ φυ-σικές νότες (Γερμ. Naturtone) ή κρυμμένες νότες, τις οποίες αν τις βά-λουμε σε σειρά με βάση το ύψος τους, αποτελούν τη λεγόμενη «φυσική κλίμακα», η οποία δε διαφέρει καθόλου από την αρμονική στήλη.

Έ τ σ ι , αν ένας σωλήνας παράγει τη θεμέλιο νότα Ντο = 65 Hz, τότε η σειρά των φυσικών ήχων θα είναι:

χρωματ.

Φ f2 fc

ο

4 διατον.

10 II 12 13 14 15 16

β 1 2 3

Φυσική σκάλα (Οι νότες που είναι σε παρένθεση διαφέρουν ελάχιστα στο ύψος από τις αντίστοιχες συγκερασμένες).

Από την ανάλυση της φυσικής σκάλας προκύπτει ότι αυτή αποτε-λείται από νότες ( 1 - 8 , το σι είναι λίγο χαμηλότερο από το αντίστοι-χο συγκερασμένο) που δεν αποτελούν κλίμακα, από νότες (8-13, το φα είναι λ ίγο ψηλότερο από το αντίστοιχο συγκερασμένο) που αποτε-λούν διατονική κλίμακα, και από χρωματικές νότες (13-16 , το λα και το σι είναι λίγο χαμηλότερα από τα αντίστοιχα συγκερασμένα).

Έ ν α χάλκινο όργανο παίζει όλους ϊους φθόγγους που συμπεριλαμ-βάνονται στην έκτασή του, όταν αλλάζει το μήκος του σωλήνα του. Ε-πειδή τα παλιά χάλκινα δε διέθεταν τα μέσα εκείνα που θ ' άλλαζε το μήκος του σωλήνα, περιορίζονταν αναγκαστικά στο παίξιμο των φθόγγων εκεί-νων που δεν αποτελούσαν κλίμακα (βλέπε φυσική σκάλα). Μερικές προ-σπάθειες των οργανοποκόν χρησιμοποιώντας τα ως τότε γνωστά μέσα αλλαγής του μήκους του σωλήνα (τρύπες, κλάπες κ.λπ.) εγκαταλείφτη-καν γιατί, ενώ λύθηκε το πρόβλημα, πρόκυψε ένα άλλο: αλλοιώθηκε το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα. Το πρώτο ουσιαστικό βήμα για την αλ-λαγή του μήκους του σωλήνα — χωρίς να αλλοιωθεί το ηχόχρωμα — έγινε όταν οι οργανοποιοί πρόσθεσαν παραπάνω κομμάτια, τις λεγόμε-νες «σπείρες». Αλλά και με τις σπείρες τα χάλκινα δεν είχαν την ικα-νότητα να παίζουν μελωδίες πολύ περίπλοκες, ώσπου εφευρέθηκαν τα έμβολα (19ος αι., γύρω στα 1802).

182

Μια πιο πρακτική μέθοδος αλλαγής του μήκους του σωλήνα ήταν εκείνη, που χρησιμοποιήθηκε (16ος αι.) ένα εξάρτημα, το τίρο (ολκός). Δηλαδή, ο ολκός είναι ένας σωλήνας — εξάρτημα, που γλιστρά μέσα στον κύριο σωλήνα του οργάνου, με αποτέλεσμα ν ' αλλάζει το μήκος του σωλήνα και να είναι έτσι δυνατή η εκτέλεση όλων των χρωματι-κών φθόγγων, που συμπεριλαμβάνονται στην έκτασή του. Το μοναδικό όργανο με τίρο (ολκό) είναι το Τρομπόνι α τίρο (από το Ιταλ. trom-bone a tiro = τρομπόνι με ολκό).

Βαλβίδες - έμβολα (κλειδιά) Η βαλβίδα είναι ένας μικρός σωλήνας μέσα στον οποίο κινείται έ-

να έμβολο παλινδρομικά, ρυθμίζοντας το πέρασμα του αέρα μέσα στον κύριο σωλήνα.

Διακρίνουμε δύο είδη εμβόλων, εκείνα που η κίνησή τους γίνεται κατακόρυφα (σχ. 124α) και ονομάζονται πιστόνια (από το Ιταλ. pistoni) και εκείνα που η κίνησή τους γίνεται περιστροφικά (σχ. 124β) και ονο-μάζονται κύλινδροι (Γερμ. Zylinder, από το ελλην. κύλινδρος).

Ό τ α ν τα χάλκινα εφοδιάστηκαν με έμβολα — που λέγονται και κλει-διά — δεν έπαιζαν μόνο τις νότες της φυσικής σκάλας, αλλά και άλλες νότες που συμπεριλαμβάνονται σ ' αυτή. Από τα μέσα όμως του 20ου αι. κατασκευάστηκαν διάφορα μοντέλα εμβόλων και έτσι τα χάλκινα έ-παιζαν όλους τους χρωματικούς φθόγγους που συμπεριλαμβάνονταν στην έκτασή τους.

β. κύλινδροι Σχ. 124 'Εμβολα

Σορντίνα (Ιταλ. sordino, Γαλλ. sourdine, Γερμ. Dampfer, Αγγλ. damp-fer).

Η σορντίνα (ηχοκράτης, ηχοπνίχτης) των χάλκινων είναι ένα ξύ-λινο έμβολο, ένα είδος κώνου, που σφηνώνεται στο πλατύστομο (καμ-πάνα, χοάνη) άκρο του σωλήνα.

α. πιστόνια

183

Ό τ α ν ένα όργανο παίζει με σορντίνα, το χαρακτηριστικό του ηχό-χρωμα αλλοιώνεται, επειδή η ένταση των αρμονικών συχνοτήτων μειώ-νεται δυσανάλογα.

Στα κόρνα, ο εκτελεστής, αντί για σορντίνα μπορεί να χρησιμοποι-ήσει το χέρι του αποδίδοντας μάλιστα ωραιότερους ήχους. Η χρήση του χεριού αντί της σορντίνας προμειώνεται από το συνθέτη με το σύμ-βολο: +

τρόμπας τρομπονιού γαλλ. κόρνου τούμπας

Σχ. 125 Σορντίνες

Τα κυριότερα χάλκινα είναι: τα κόρνα, οι κορνέτες, οι τρόμπες, τα τρομπόνια και οι τούμπες.

Κόρνο (Ιταλ. corno, Γαλλ. cor, Γερμ. Horn, Αγγλ. horn). Το κόρνο έχει τις ρίζες του στην αρχαία εποχή. Στην αρχή φτιαγ-

μένο από κέρατα ζώων, αργότερα από μέταλλο. Το κόρνο το χρησιμο-ποιούσαν για τη μετάδοση σημάτων και μηνυμάτων και σ ' ολόκληρο το μεσαίιονα ήταν το μέσο επικοινωνίας στο κυνήγι, γνωστό με το όνο-μα: «κόρνο του κυνηγίου» (Ιταλ. corno di caccia, Γαλλ. cor de chasse, Γερμ. Jagdhorn, Αγγλ. French horn). Μέχρι το 1816 το κόρνο έπαιζε μόνο φυσικούς φθόγγους. Την εποχή αυτή εφοδιάστηκε με ένα έμβο-λο, αργότερα με δύο και το 1850 με τρία (κόρνο με έμβολα, Γαλλ. cor a pistons, Γερμ. Venti lhorn). Έ τ σ ι η ηχητ ική του έκταση πήρε μεγά-λες διαστάσεις.

Το σημερινό κόρνο* είναι εφοδιασμένο με έμβολα και με επιστό-μιο. Ο σωλήνας του είναι μακρύς και στενός, από μέταλλο, περιελισ-σόμενος, έχει σχήμα κυλινδρικό — που διαμορφώνεται σε κωνικό — μι: απόληξη στο σχήμα της καμπάνας.

Το κόρνο χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην ορχήστρα το

ΣΗΜ.*Όταν γράφουμε μουσική για κόρνα μπάντας ο οπλισμός πρέπει να σημειώνεται. Το αντίθετο συμβαίνει όταν τα κόρνα χρησιμοποιούνται στην ορχήστρα.

184

1664 α π ' το συνθέτη J. Β. Lully (Αυλλύ). Λίγο αργότερα ο Bach χρησι-μοποίησε σε έργα του κόρνο κυνηγίου. Ά λ λ ο ι συνθέτες που χρησι-μοποίησαν κόρνα σε έργα τους είναι: Weber, Rossini, Wagner, Bruck-ner, Brams, Dvorak, Tsaikowsky, Mahler, Schonberg, Debussy, Strawin-sky. Σε κοντσέρτα και μουσική δωματίου: Haydn, Mozart, Beethoven, Schubert, Schumann, Straijss, Poulenk, Hindemith κ.ά.

Στη γραφή των κόρνων συνηθίζεται το εξής: Ό τ α ν ο κορνίστας παίζει κόρνο τονισμένο σε Ντο λόγου χάρη, τις νότες που είναι γραμ-μένες στο κλειδί του Φα τις εκτελεί όπως είναι γραμμένες. Εκείνες ό-μως που είναι γραμμένες στο κλειδί του Σολ τις εκτελεί μια οκτάβα χαμηλότερα. Έ ν α παράδειγμα:

γραφή: εκτέλεση:

Corno in Do

t Ά λ λ ο ένα παράδειγμα:

Corno in Fa

t #

Τα κόρνα που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι:

Corno in Sib Corno in La Corno in Lab Corno in Sol Corno in Fa Corno in Mi Corno in Mib Corno in Re Corno in Do Corno in Si Corno in Sib (basso)

ακούγεται μια 2η μεγάλη χαμηλότερα 3η μικρή 3η μεγάλη 4η καθαρή 5η καθαρή 6η μικρή 6η μεγάλη 7η μικρή 8,., 9η μικρή 9η μεγάλη

185

Το παράδειγμα που ακολουθεί, δείχνει την έκταση των κόρνων χω-ρισμένη σε περιοχές με βάση τους αρμονικούς.

χαμηλή (περιοχή)

t grave

-it- '11* #

θεμελ. νότες fundamentale

ψηλή η πιο ψηλή

t acuta

η sopracuta

^ . b o i ^ a ° —

μεσαία media

Για την πιο ψηλή περιοχή χρησιμοποιούνται τα κόρνα (corni in toni aouti):

t in Si(> άκουσμα

» i l · -rt L a Λ

P ^ f

ακουσμα

* in L . a b * άκουσμα * in Sol άκουσμα

W W 1

Για τη μεσαία περιοχή χρησιμοποιούνται τα κόρνα (oorni in toni modi):

in Fa άκουσμα

in Mi . άκουσμα

in Mil)

4 ακουσμα

A /S

186

Για τη χαμηλή περ ιοχή χρησιμοποιούνται τα eorna (corni in toni grave) :

~ άκουσμα λ in Re α άκουσμα * in Do *

$ · · $ ι ' wm I

in Sib , ι άκουσμα in Si λ άκουσμα

(basso) Τ Ο Τπ • Γ Μ Υ ; νι J

1 1 Ο

Ηχητική συμπεριφορά των κόρνων Ο ήχος των κόρνων είναι τόσο χαρακτηριστικός, ώστε να ξεχωρί-

ζει μέσα στο σύνολο των χρωμάτων ορχήστρας. Το χαρακτηριστικό τους ηχόχρωμα οφείλεται κυρίως στο σχήμα και το μήκος του σωλή-να, συγκεκριμένα:

"Οταν ένα κόρνο παίζει φθόγγους που ο θεμελιώδης αντιστοιχεί σε συχνότητες κάτω των 200 Hz, τη μεγαλύτερη ένταση έχει ο 4ος και ο 7ος αρμονικός. Ό τ α ν ο θεμελιώδης συμπεριλαμβάνεται στη μεσαία περιοχή συχνοτήτων της έκτασης του οργάνου, τη μεγαλύτερη ένταση έχει ο 2ος αρμονικός. Τέλος, όταν η συχνότητα του θεμελιώδη συμπεριλαμβάνεται στο τελευταίο όριο, τότε όλοι οι αρμονικοί αποτελούν φθίνουσα ακολου-θία, αλλά ο αριθμός τους μειώνεται σημαντικά, γιατί το μήκος του σωλή-να δεν είναι κατάλληλο (είναι μεγαλύτερο) για το συντονισμό των ψηλό-τερων αρμονικών. Η μείωση του αριθμού των αρμονικών συχνοτήτων αλ-λοιώνει το χαρακτηριστικό ηχόχρωμα των κόρνων, δηλαδή μας θυμίζει εκείνον των άλλων χάλκινων.

' Χ / JT / - /

• ' · κ \ / \ /

\ Λ " Χ \ ,/ \ \

D Ε r G Α Η

Κ. \.

·....· ·. \

ψ —

e (1 ι I q » h

\ —

c Ί ft 4 »' h' \3 Χ c" d"

Σχ . 126 Πορεία 9 αρμονικών κυνηγητ. κόρνου

Σχ. 130 Corno di caccia (σημερινό)

Σχ. 131 Corno di caccia (πα/l. τύπος)

129 Klappcnhom (με κλάπες)

Poslhom (ταχυδρομικό)

127 Corno (a pistoni)

188

Κορνέτα* (Ιταλ. cornetta ή corneta a pistoni, Γαλλ. cornet a pistons, Γερμ. Kornett, λέγεται και απλά: piston).

Η κορνέτα είναι μια σάλπιγγα εφοδιασμένη με πιστόνια — γ ι ' αυ-τό λέγεται και «κορνέτα με πιστόνια» — πρόγονος της είναι t o ταχυ-δρομικό κόρνο (Γερμ. Posthorn) και εφευρέθηκε από Γάλλους οργανο-ποιούς το 1825 (ίσως και δυο - τρία χρόνια νωρίτερα).

Η κορνέτα είναι πολύ ευέλικτη και παράγει καθαρό ήχο, γ ι ' αυτό είναι ικανή να παίζει οποιοδήποτε είδος μουσικής. Είναι ο σολίστας της μπάντας), λαϊκών συγκροτημάτων, της τζαζ ορχήστρας (γνωστή με το όνομα «κορνέτα της τζαζ» = "Jazzkornett"), ακόμη και σε'μεγάλες ορχή-στρες η συμμετοχή της κορνέτας είναι απαραίτητη.

Οι γνωστότεροι από τους συνθέτες που έγραψαν μουσική για κορ-νέτα είναι οι: Rossini, Berlioz, Wagner, Meyerbeer και οι νεότεροι: Mahler, Strawinsky Bartok και Hindemith.

Σάλπιγγα (Ιταλ. trombetta, Γαλλ. trombette, Γερμ. Trombete, Αγγλ. trumbet).

Είναι όργανο αρχαίας προέλευσης, απ ' το 14ο αι. με ξύλινο κω-νοειδή σωλήνα, και όπως το ξέρουμε σήμερα, απ ' το 16ο αι. Γνωστές είναι οι Ισλαμο - αραβικές σάλπιγγες hus ine ή b u s u n e (είναι το βού-κινο των Λατίνων) και εκείνες της Μεσαιωνικής εποχής tuba και t ruba.

Για πολλούς αιώνες η σάλπιγγα χρησιμοποιείται περισσότερο για τη μετάδοση σημάτων και μηνυμάτων παρά σαν όργανο ορχήστρας, για-τί περιοριζόταν αναγκαστικά στο παίξιμο των φυσικών ήχων. Σαν πραγ-ματικό όργανο ορχήστρας καθιερώθηκε λίγο μετά τον εφοδιασμό του με έμβολο (1830, είναι η σημερινή τρόμπα).

Σήμερα η σάλπιγγα (χωρίς έμβολα ή με ένα έμβολο) χρησιμοποιεί-ται για στρατιωτικά σαλπίσματα και στις στρατιωτικές μουσικές. Στην Ελλάδα, στις στρατιωτικές μουσικές του πεζικού και του μηχανικού χρησιμοποιούν τη σάλπιγγα σε Sib και σε"εκείνες του πυροβολικού και ιππικού τη σάλπιγγα σε Mip.

Οι γνωστότεροι συνθέτες που χρησιμοποίησαν Σάλπιγγες σε έργα τους είναι οι : Mondeverdi, Bach, Handel, Mozart και Haydn.

Τρόμπα** (Ιταλ. tromba, Γαλλ. trombette, Γερμ. Trombete, Αγγλ. Trumbet).

Η τρόμπα είναι μια σάλπιγγα με έμβολα — πιστόνια. Ο σωλήνας της τρόμπας είναι κυλινδρικός με κωνοειδή απόληξη και πολύ στενός σε σχέση με το μήκος του. Πολύ στενό σωλήνα έχει η τρόμπα της

ΣΗΜ.* Οι κορνέτες — καθώς και οι τρόμπες — παίζουν και με σορντίνα. ιδιαίτερα στη μουσική τζαζ. ΣΗΜ.** Trombe ονόμαζαν οι Γάλλοι το κόρνο του Που αι.

189

τζαζ (Γερμ. Jazz - Trombete), η οποία προήλθε από την κορνέτα με πι-στόνια. Το σχήμα του σωλήνα της τρόμπας δεν προσφέρεται για πειρα-ματικές μελέτες.

Οι γνωστότεροι από τους συνθέτες που χρησιμοποίησαν τρόμπες σε έργα τους είναι οι : Strauss, Saint - Saens, Strawinsky, Wagner, Bruc-kner, Mahler και Hindemith («Kammermusik Nr. 1). Ηχητική συμπεριφορά της τρόμπας

Η τρόμπα παράγει πολλούς αρμονικούς ήχους και αυτό οφείλεται στο σχήμα και τη διάμετρο του διατρυπήματος του σωλήνα. Η ένταση των αρμονικών συχνοτήτων των φθόγγων, που συμπεριλαμβάνονται στο ανώτατο και κατώτατο όριο της έκτασης του οργάνου, δεν αποτελεί φθίνουσα ακολουθία (σχ. 132), ενώ εκείνη των φθόγγων που συμπεριλαμ-βάνονται μεταξύ των δύο ορίων αποτελεί φθίνουσα ακολουθία (βλ. αρμ. συχνότητες). Ο ψηλότερος αρμονικός ήχος που παράγει η τρόμπα φτά-

Σχ. 135 Tromba (a pistoni)

190

Τούμπα (από το Ρωμαϊκό tuba = σάλπιγγα, Ιταλ. ονομάζεται και flicor-ηο basso ή bombardone, διεθνώς ονομάζεται Tuba).

Η τούμπα με έμβολα κατασκευάστηκε το 1835 και προήρθε από μεταλλαγή των μπάσσων οφικλέιδων ή ίσως από το παλιότερο Βόμ-βα ρδο (Bombardone), συμπέρασμα που προκύπτει από γλωσσολογική έ-ρευνα.

Η σημερινή τούμπα είναι τονισμένη σε 4 τόνους (Mit>, Φα, Ντο και l ib ) , έχει 3 ή περισσότερα έμβολα (κυλίνδρους) και είναι το βαθύ-τερο χάλκινο όργανο.

Το 1850 κατασκευάζεται ένας τύπος τούμπας («γωνιώδες Έλικον») που χρησιμοποιείται στις στρατιωτικές μουσικές της Αυστρίας, Ρωσίας, Γερμανίας και U.S.A. από τον οποίο προήλθε το Sousaphon που οφεί-λεται στον Αμερικανό οργανοποιό J. Ph . Sousa.

Έ ν α ς ιδιαίτερος τύπος τούμπας είναι εκείνος του Wagner (Wagner - T u b e n ) . με επιστόμιο κόρνου και 4 έμβολα, που χρησιμοποίησε ο Wagner στη σύνθεσή του: « Ring des Nibelungen». Ο ήχος που παρή-γε είχε ένα ιδιαίτερο χρώμα, κάτι μεταξύ κόρνου και φλικόρνου.

Η τούμπα είναι όργανο που χρησιμοποιείται στη συμφωνική ορχή-στρα, στη μουσική τζαζ, στις μπάντες και σε έργα μουσικής δωματίου και κοντσέρτα. Χρησιμοποιήθηκε από λίγους συνθέτες: Wagner, Ber-lioz, Strawinsky, Gershwin κ.ά.

Σχ . 136 Tuba Σχ. 137 Sousaphon Σχ . 138 Wagner - Tube

191

Τ ρ ο μ π ό ν ι (Ιταλ. trombone, Γαλλ. trompone, Γερμ. Posaune, Αγγλ. trom-bone).

Προήλθε από μια σάλπιγγα του 14ου αι. που είχε το χαρακτηριστι-κό σχήμα S. Για δύο περίπου αιώνες περιορίζεται αναγκαστικά στην πα-ραγωγή φυσικών ήχων, αφού τα μέχρι τότε μέσα αλλαγής του σωλήνα ήταν ακατάλληλα. Το 16ο αι. το τρομπόνι εφοδιάζεται με το τίρο (βλέ-πε: φυσικοί ήχο ι ή κρυμμένες νότες) και παράγει έτσι όλους τους φθόγ-γους της χρωμ. κλίμακας. Το τρομπόνι αυτό ονομάστηκε: τρομπόνι α τίρο.

Τ ρ ο μ π ό ν ι α τ ίρο (Ιταλ. trombone a tiro, Γαλλ. trombone a coulisse, Γερμ. Zugposaune).

Είναι το μοναδικό χάλκινο πνευστό που είναι εφοδιασμένο με τί-ρο (ολκός στην καθαρεύουσα), με το οποίο αλλάζει στη στιγμή το μή-κος του σωλήνα. Το τίρο έχει 7 διαφορετικές θέσεις (γλιστρήματα), μια για κάθε έναν από τους 7 θεμελίους.

Από το 16ο αι. κατασκευάζονται τρομπόνια α τίρο τονισμένα σε διάφορους τόνους, είναι τα: T r o m b i n e (Soprano in Mil»), Τ rombino (alto), T rombe t l a (έκταση Μ ι - φ α ) , T r o m b o n e major (έκταση Λα ή Σι - φα1 ή σολ1), T rombone dopp io (έκταση Ρε ή Μ ι - φ α ) και Cim-basso (αυτό το τρομπόνι ήταν με έμβολα και το χρησιμοποίησε ο Verdi).

Το τρομπόνι α τίρο παίζει: glissando, trillo και vibrato με τα χεί-λη και Flatterzunge* (Φλάττερτσούνγκε).

Από το 1930 το τρομπόνι εφοδιάζεται με τρία έμβολα (Γερμ. Ven-tilposaune).

Τα τρομπόνια χρησιμοποιούνται στις μπάντες, στη συμφωνική ορ-χήστρα και στη μουσική τζαζ (Jazzposaune) όπου παίζει συνήθως με σορντίνα. Σαν σόλο όργανο χρησιμοποιήθηκε σε έργα μουσικής δωμα-τίου και σε κοντσέρτα.

Τρομπόνια χρησιμοποίησαν σε διάφορα έργα οι συνθέτες: Mozart, Wagner, Beethoven, Schumann, Rossini, Strauss, Poulanc, Strawinsky, Mahler, Bartok, Ravel, Hindemith, Schonberg κ.ά.

Από το 17ο αι. κατασκευάζονται τρομπόνια alto, tenore και basso. Ηχητική συμπεριφορά

Ο ήχος που παράγει το τρομπόνι α τίρο έχει μεγαλύτερο όγκο (πε-ρισσότερους αρμονικούς) σε σύγκριση με εκείνον που παράγει το τρομ-πόνι με έμβολα (κλειδιά).

Γενικά ο ήχος που παράγουν όλα τα τρομπόνια, όταν αντιστοιχεί σε συχνότητες, που συμπεριλαμβάνονται στη χαμηλότερη περιοχή της

ΣΗΜ.* Flatterzunge (Γερμ. φτερούγισμα, πλατάγισμα της γλώσσας) ένα εφέ που γίνεται όταν ο εκτελεστής φυσώντας χρησιμοποιεί παράλληλα και τη γλώσσα του προφέροντας τα σύμφωνα ν τ - ρ - ρ . Φλάττερτσούνγκε παράγουν όλα σχεδόν τα πνευστά. Στα χάλκινα μπορεί παράλληλα να χρησιμοποιηθεί και σορντίνα.

έκτασής τους, είναι πλούσιος σε αρμονικούς. Ό σ ο ψηλώνει ο ήχος μει-ώνεται ανάλογα και ο αριθμός των αρμονικών και μας θυμίζει εκείνον της σάλπιγγας.

"Αλλα χάλκινα πνευστά είναι τα ψευδοκόρνα (Φλι.κόρνα).

Σχ. 141 I'liconu) (in si\>)

( (

193

Κορνέτες Οι κορνέτες γράφονται:

ί

, ο

,~ ο

ακούγονται

(.oriielta in Do (cornet a pis tons)

Cornelia ill Sib (cornet a pistons)

Cornctta in La (eorncl a pistons)

Οι Τρόμπες γράφονται:

(Tromba in Do)

Φ XT'

* ο

(2η μεγ. χαμηλ.)

(όπως γράφεται)

(bo) ( λ ^

ακούγονται: ( λ )

Tromba in Sib

l'romba in Re

I'romba in Mib

ι = bxy-

(a)

(2η μεγ. χαμηλ.)

(2η μεγ. ψηλότ.)

t (6η μεγ. χαμηλ.)

194

T r o m b a in Fa

Τρόμπες alto

T r o m b a in Fa

Tromba in Do

Tromba in Sib

~ίγ 0 > - Ο · | . Ο *Τ

γραφονται:

Φ

bet {\λ ±)

ακούγονται:

ο '

T romba in Mil) (o p is lonino in Mil?)

T romba in Sil?

Τρόμπες basso

j>g (q_«

£

γραφονται:

7 ( j R * *

δκούγονται:

(5η καθ. χαμηλ.)

(4η καθ. ψηλότερα)

(3η μικ. ψηλότ.)

(7η μικ. ψηλότ.)

* Λ , . 1 I $·) ° *

^ J? U 1ΣΙ ' (Λ F ^ 3 (1

ι-φ] .

(«.'" χαμηλ.)

(9η μεγ. χαμηλ.)

19 5

Ψευδοκόρνα ή Φλικόρνα

γράφονται:

-y

— Ο « (IF) ο

ακούγονται : Fl icorno sop ran ino in Mil> (Γαλλ. Petit Bugle, Γερμ. Fliigelhorn in Es)

Λ ρ (3η μικ. ψηλοτ.)

Flicorno in Sib (Γαλλ. Bugle, Γερμ. Fliigelhorn in B)

$ (2η μεγ. χαμηλ.)

Flicorno tenore bar i tono e basso* (Γαλλ. Bugle tenor, Bugle Baryton, Basse en Bb, Γερμ. Tenorhopn, Bary-ton, Basstuba in Β )

* Ψ.

Flicorno Contra l to in Mib (Γαλλ. Bugle alto, Γερμ. Althorn in Es)

- t o -

(9η μεγ. χαμηλ.)

(6η μεγ. χαμηλ.)

ΧΗΜ.* Το Ευφώνιο (Ιταλ. Eufonio, Γερμ. Euphonion) είναι όργανο in Si , δηλαδή στην '«•σία είναι το Flicorno basso, μεταφερμένο in Do.

196

Τούμπες Βάγγνερ (Wagner - T u b e n )

T e n o r t u b a in Β ( T u b a tenore in Sib)

Φ JfH-

o - ( f l o ) (γράφεται)

Basstuba in F ( T u b a basso in F a )

3 Φ -^of

b o ^ o f

(ακούγεται 2η μεγ. χαμηλ.)

SoL m $

(γράφεται οπως i| in Bb) άλλες Τούμπες

(γράφονται - ακούγονται)

\>XJ'(\\XJ) (ακούγεται 5η καθ. χαμηλ.)

T u b a in Fa (Γερμ. Basstuba in F)

με 4 κλειδιά

5

με "i κλειδιά^ ^ , ο l>jg ^ (

ο—Ββ- l|ii b o

T u b a in Mib (Γερμ. Basstuba in Es)

bo. l]r*(bj

b o b o ο ^ ^ 8

T u b a in Do (Γερμ. Kontrabasstuba in C)

b o ^ o (<

„ bo \xw b o \]o ο ^

Tul)a in Sib (Γερμ. Kontrabasstuba in B)

bo bo « ^ ^ ^ \ Ο 1

t , o ί |θ i b o l .

197

Τρομπόνια (Γερμανικά) T r o m b o n e a l t o

(Γερμ. Altposaune)

(γράφονται - ακούγονται)

IN

Νότες Pedale (Pedaltone) Trombone tenore

(Γερμ. Tenorposaune)

» κ » · ^ , (Νότες Pedale)

T r o m b o n e b a s s o (Γερμ. Bassposaune) - ο (Κ* ±· ^

8 ι T r o m b o n e C o n t r a b a s s o (Νότες Pedale)

(Γερμ. Kontrabassposaune)

w Η 8 - - - " J

Τ ρ ο μ π ό ν ι α τίρο (Γαλλ. Trombone a coulisse, Γερμ. Zugposaune) (γράφονται - ακούγονται)

Trombone alto in Mib T r o m b o n e tenore in Sil>

Τ Ύ— ° ° ' Ή ΐ ^ (f ϊ .1 ^ ν >

Ο - t £

T r o m b o n e basso in Fa

ο

Νότες Pedale

T r o m b o n e basso in Fa (με κλειδιά) ^ g )

, b - ^

- ^

Νότες Pedale με το 4o κλειδί

198

3. Τύμπανα (μεμβρανόφωνα) Τύμπανα λέγονται τα όργανα που ο ήχος τους παράγεται με την ε-

νέργεια των παλμικών δονήσεων της μεμβράνης. Είναι απ ' τα πιο πα-λιά όργανα και αποτελούνται α π ' το αντηχείο* και τη μεμβράνη. Το αν-τηχεϊο κατασκευάζεται από ξύλο, μέταλλο ή από πηλό. Η μεμβράνη εί-ναι από ξεραμένο δέρμα ή από πλαστικό υλικό και κουρδίζεται συνή-θως με βίδες ή κλειδιά τοποθετημένων γύρω α π ' το χείλος του αντηχείου.

Ό τ α ν η μεμβράνη πάλλεται παράγει σύνθετο ήχο, γιατί δεν πάλλε-ται μόνο σαν σύνολο αλλά και σε μικρότερα μέρη. Ο θεμελιώδης έχει σχέση :

(τ = ακτίνα του κύκλου της μεμβράνης, Ρ = βαθμός τάσης της μεμβρά-νης, Q = πυκνότητα της μάζας της μεμβράνης).

Τα περισσότερα τύμπανα παράγουν θόρυβο και ελάχιστα παράγουν ήχο με ευδιάκριτο ύψος, αυτά θα τα δούμε παρακάτω.

Ο χαρακτήρας του θορύβου που παράγουν τα τύμπανα, συναρτάται με:

α. την επιφάνεια του μέσου διέγερσης της μεμβράνης, β. το υλικό του μέσου διέγερσης ' της μεμβράνης, γ. το σημείο διέγερσης της μεμβράνης, δ. το σχήμα και το υλικό κατασκευής του αντηχείου. Αναλυτικά: α . Ό σ ο μεγαλύτερη είναι η έκταση της επιφάνειας του μέσου διέ-

γερσης (π.χ. παλάμες του εκτελεστή), τόσο πιο βαθύς θόρυβος παράγε-ται και αντίστροφα (π.χ. επικρουστήρας με μικρό κεφάλι).

β . Ό σ ο πιο σκληρό είναι το υλικό του επικρουστήρα (π.χ. ξύλο), τόσο πιο οξύς θόρυβος παράγεται και αντίστροφα (π.χ. επικρουστή-ρας με κεφάλι από φελλό).

γ . Ό τ α ν η μεμβράνη διεγείρεται στο κέντρο, παράγεται ο πιο βα-θύς θόρυβος. Ό σ ο πιο κοντά προς το στεφάνι πλησιάζει το σημείο διέ-γερσης, ανάλογα οξύνεται και ο θόρυβος.

δ . Ό σ ο πιο μεγάλο είναι το αντηχείο, τόσο πιο βαθύς θόρυβος πα-ράγεται και αντίστροφα. Ό σ ο πιο σκληρό είναι το υλικό κατασκευής του αντηχείου (π.χ. μέταλλο), τόσο πιο οξύς θόρυβος παράγεται και αν-τίστροφα (π.χ. ξύλο).

Γενικά ο χαρακτήρας του θορύβου εξαρτάται απ ' το πόσες και ποιες απ ' τις δευτερεύουσες συχνότητες (βλέπε θόρυβο) έχουν τη μεγα-λύτερη ένταση. Έ ν α ς θόρυβος είναι βαθύς, όταν τη μεγαλύτερη έντα-

;ΗΜ.* Αντηχείο λέμε το κοίλωμα όλων των οργάνων ενώ εκείνο των εγχόρδων το λέμε ΐχείο.

ση έχουν οι χαμηλότερες απ ' τις δευτερεύουσες συχνότητες, ενώ το αν-τίθετο συμβαίνει με τον οξύ θόρυβο.

Σορντίνα των τύμπανων Είναι ένα σύνολο από σπειροειδείς μεταλλικές χορδές που στερεώ-

νονται στο ένα α π ' τα δύο στεφάνια των τυμπάνων σε δυο σημεία δια-μετρικά αντίθετα.

Ό τ α ν ο εκτελεστής θέλει να παίξει με σορντίνα πιέζει με το χέρι του ένα μοχλό, που συνδέεται με την άκρη των χορδών. Με την πίεση του μοχλού οι χορδές μετακινούνται α π ' το στεφάνι ακουμπώντας στη μεμβράνη. Με το χτύπημα της άλλης μεμβράνης, η ενέργεια των παλ-μικών της δονήσεων μεταφέρεται στη μεμβράνη με τη σορντίνα, με τη βοήθεια του αέρα που είναι μέσα στο αντηχείο. 'Ε"τσι, η μεμβράνη αυτή πάλλεται αναγκαστικά (εξαναγκασμένη ταλάντωση). Επειδή οι χορ-δές εφάπτονται με τη μεμβράνη εξαναγκάζονται και αυτές να χοροπηδά-νε πάνω της, να κραδαίνονται. Α π ' τον κραδασμό των χορδών ο χαρα-κτήρας του θορύβου μεταβάλλεται, γίνεται πιο οξύς και διακόπτεται σε πολύ μικρά χρονικά διαστήματα, πράγμα που βοηθάει τον ακροατή να ξεχωρίζει το ρυθμό.

Μέσα με τα οποία παίζονται τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όργανα*

Τα μέσα με τα οποία παίζονται τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όρ-γανα ποικίλλουν ανάλογα με το υλικό κατασκευής του ηχογόνου σώ-ματος και ανάλογα με την ποιότητα του ήχου που θέλουμε να παράγου-με. Αυτά είναι:

α. ραβδιά (ξύλινα ή μεταλλικά) β. σκούπες (από μέταλλο) γ. σφυριά (από διάφορα υλικά) δ. Τα χέρια του εκτελεστή γ **. Αυτά τα μέσα (αν εξαιρέσουμε τα χέρια του εκτελεστή), τα λέμε

«επικρουστήρες». Τους ξύλινους επικρουστήρες τους λέμε «μπαγκέτες» απ' το Ιταλ. «bacchetta» που σημαίνει «ραβδί» (bacchetta di metallo = μεταλλική μπαγκέτα).

Σ^ς δίνουμε τις απαραίτητες πληροφορίες γύρω απ ' τους επικρου-στήρες που χρησιμοποιούνται σήμερα για το παίξιμο των οργάνων που αναφέραμε. Είναι α π ' το βιβλίο: « H a n d b u c h des Schlagzeugs» των Κ. Pe inkofer και F. Tannigel .

ΣΗΜ.* Τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όργανα ονομάζονται κρουστά. ΣΗΜ.** Σύμβολο που σημαίνει εκτέλεση «με τα χέρια» (Ιταλ. «con la mano» ή "colla m a n o " ) .

Επικρουστήρες

No 1 Μπαγκέτα (τυμπάνου) Από ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 5 cm μήκος περίπου Κεφάλι-®γ-* 2 ,5 -4 ,5 cm περίπου, ντυμένο με κετσέ

No 2 Μπαγκέτα Από ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 2 cm περίπου. Κεφάλι 2,5 - 5 cm περίπου, ντυμένο με φανέλλα ή με λε-πτό κετσέ.

No 3 Μπαγκέτα (παλιότ. τυμπάνου) Από σκληρό ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 2 cm περίπου. Κεφάλι & 2,5 - 3,3 cm περίπου, ντυμένο με δέρμα.

No 4 Μπαγκέτα Από ξύλο. Λαβή 3 0 - 3 5 cm περίπου. Κεφάλι . « r 2 - 5 cm περίπου, από σκληρό κετσέ.

No 5 Μπαγκέτες Από σκληρό ξύλο. Λαβή 27,5- 29 cm περίπου, α. Κεφάλι γυμνό, σ χ ή μ α οβάλ. β. κεφάλι ντυμένο με λεπτό δέρμα έχει 2,2 - 2,6 cm. γ. ξυλοφώνου μπάσσου. Από σκληρό ξύλο.

Λαβή 3 0 - 3 4 cm περίπου. Κεφάλι ό " 5 cm περίπου, ντυμένο με λεπτό κετσέ.

No 6 Επικρουστήρας σφυράκι Από ξύλο. Λαβή 26 cm περίπου. Κεφάλι ^r 2 cm περίπου και μήκος 4 cm περίπου.

No 7 Σφυράκια (γκλόκενσπηλ) α. Λαβή 24 - 28 cm περίπου, από ξύλο.

Κεφάλι ο - 1 , 5 - 1 , 7 cm περίπου, μήκος 4 cm περίπου, από κέρατο βούβαλου. β. Λαβή 26 cm περίπου, από ξύλο.

Κεφάλΐ-®-2,4 cm περίπου, από κατεργασμένο υλικό, σχήμα σφαιρικό.

γ. Από ξύλο. Λαβή 25 cm περίπου. Κ ε φ ά λ ι - ο - 1 , 6 cm και μήκος 4 cm περίπου, δ. Λαβή 26 cm περίπου, από ξύλο. *

Κ ε φ ά λ ι - ο - 1 ,3-1 ,8 cm περίπου, από μέταλλο.

ΣΗΜ.*-β-: Σημαίνει διάμετρος.

201

[SJo 8 Σφυράκια (καμπάνας σωλήνα) α. Από ξύλο. Το κεφάλι στην επιφάνεια κρούσης είναι ντυ-

μένο με σκληρό δέρμα, β. Από ξύλο. Το κεφάλι στην επιφάνεια κρούσης είναι ντυ-

μένο με κετσέ, έ χ ε ι - β - 3 - 4 cm περίπου και μήκος 8 - 1 0 cm περίπου. Λαβή 25- 30 cm περίπου.

No 9 Μπαγκέτες (βιμπραφώνου) α. Κεφάλι από καουτσούκ. β. Κεφάλι από καουτσούκ ντυμένο με μάλλινο νήμα και-β-2,8-

3,3 cm περίπου. Λαβή 31-50 cm περίπου.

No 10 Μπαγκέτες α. Από καουτσούκ. Λαβή 28-35 cm περίπου.

Κεφάλ ι -β -2 ,5 - 3,3 cm περίπου, β. Λαβή 28 - 35 cm περίπου, από καουτσούκ.

Κ ε φ ά λ ι - β - 2 , 5 - 3,5, από ξύλο ντυμένο με καουτσούκ, γ. Από καουτσούκ. Λαβή 30- 33 cm περίπου.

Κ ε φ ά λ ι 3 , 4 - 4 cm περίπου, καλυμένο με κετσέ.

No 11 Μεταλλικές ράβδοι Διάφοροι τύποι μεταλ. ραβδιών. Λαβή 16-25 cm περίπου ντυ-μένη με διάφορα υλικά.

No 12 Μπαγκέτες (ταμπούρων) ι. Από ξύλο. β. Από ξύλο ή άλλο υλικό κατάλληλα επεξεργασμένο.

Λαβή 32- 39 cm περίπου, κ ε φ ά λ ι 6 - 20 mm.

No 13 Μπαγκέτες χωρίς κεφάλι

Από ξύλο Μήκος 40-43 cm περίπου.

No 14 Μπαγκέτες Από ξύλο.

α. Λαβή 31 cm περίπου. Κεφάλι & 2,8 - 3 cm ντυμένο με λεπτό δέρμα.

β. και γ. Λαβή 26 cm περίπου, κεφάλι κάτω από 2,3 cm. δ. Λαβή 30 cm περίπου, κεφάλι 2 cm περίπου. ε. Λαβή 30 -35 cm περίπου.

Κεφάλι -β- 2,5 - 3,5 cm περίπου.

202

No 15 Μπαγκέτες (γκρανκάσα) Από ξύλο.

. α. Λαβή 30 cm περίπου. Κεφάλι-«^8 - 9 cm περίπου, ντυμένο με κατεργασμένο δέρμα αρνιού ή λεπτό κετσέ, β. Παλιότερος τύπος.

No 16 Μπαγκέτες (ταμτάμ) Από ξύλο.

α. Λαβή 30 - 34 cm περίπου. Κ ε φ ά λ ι 6 - 10 cm περίπου, ντυμένο με σκληρό κετσέ,

β. Λαβή 31 cm περίπου. Κεφάλι Ό " 12-15 cm, έχει σχήμα δίσκου, ο πυρήνας είναι μεταλλικός καλυμμένος με δέρμα ή κετσέ.

No 17 Μπαγκέτες (γκόγκ) Από ξύλο.

α. Λαβή 12-15 cm περίπου. Κεφάλΐ-«·13 cm περίπου από βαρύ σκληρό ξύλο, μεταλλικό πυρήνα, ντυμένο με κετσέ,

β. Λαβή 28 - 34 cm περίπου. Κεφάλι & 5 - 7 cm περίπου (όπως και το α).

No 18 Σφυράκια (μεταλλικών πλακών) Λαβή 3 1 - 3 4 cm περίπου. Κεφάλΐ-0τ-19 - 27 cm περίπου, με μεταλλικό ή ξύλινο πυρήνα, ντυμένο με σκληρό κετσέ. Βάρος 400- 1,400 gr περίπου.

No 19 Μεταλλικά σφυριά Λαβή 2 4 - 2 7 cm περίπου. Κεφάλι -β* 1,3 - 2,8 και μήκος 8 - 1 2 cm περίπου.

No 20 Σκούπες Από μέταλλο. Συνολικό μήκος σκούπας - λαβής 33 cm περίπου.

203

Σύμβολα μεμβρανοφώνων - ιδιοφώνων

© Τύμπανα ορχήστρας

& Ξυλόφωνο

RB5JBH· Sic—J Ξυλόφοινο με κλαβιατούρα

Μαριμπάφωνο

0 S 3 Ξυλόφοινο μπάσσο

Ξυλόφοινο Τενόρο

& Γκλόκενσπηλ

& Γκλόκενσπηλ με κλαβιατούρα

Τσελέστα

Βιμπράφο)νο

Μεταλλόφοινο

ΛιΟόφοινο

J . Πιάτα (χοιριστά - κατά ζεύγη)

Θ Γκογκ

a Καμπάνα

• Μεταλ. πλάκες

η Καμπάνες σωλήνες

& Τουμπόφωνο

Κουπόφωνο

C S Φλεξάτονο

1 Μουσικό πριόνι

Φλάουτο σφυρίχτρα

S Ταμπούρο μπάσσο

0 Προβηγκιανό ταμπούρο

0 Στρατ. ταμπούρο

Θ Ταμπούρο τενόρο

g g Μικρό ταμπούρο

ζ Γ ) Μεγάλο τύμπανο (Γκρανκάσσα)

Ντέφι

Μπόγκος

^ Κόγκα

> -ι Κινέζικο τομ-τομ

f f l f f \ f T l Μοντέρνο τομ-τομ

^ } Ο Λατινοαμερικ. τυμπάλες

Τρίγωνο

^ Πιάτα κατά ζεύγη

* Πιάτο σε βάση

^ ^ Πιάτα με μηχανισμό

Κινέζικα πιάτα

(^^Γ Ταμ-Ταμ

Γελαδοκούδουνα κουρδισμένα

Γελαδοκούδουνο

^ f j Μπόνες (Hyoshigi)

^ ^ Κλάβες

^ Q Καστανιέτες

j Κρόταλα

| — | Κασετίνα

Τέμπλεμπλοκ

Q l Ροκάνα

( Γ κ ο υ ί ρ ο

Ζίλια

^ Μαράκες

205

Τύμπανα Τα κυριότερα τύμπανα είναι:

Το μικρό τύμπανο (Ιταλ. il tamburo piccolo, Γαλλ. la caise claire, Γερμ. die kleine Trommel, Αγγλ. snare drum ή small drum).

To μικρό τύμπανο είναι και αυτό ένα στρατιωτικό τύμπανο με μι-κρότερο μέγεθος. Ανάλογα με το μέγεθος διακρίνουμε: α. II tamburo alto με διάμετρο 20-16cm, β. II tamburo chiaro με διάμετρο 14 cm και γ. II tamburino με διάμετρο 10 cm. Παίζονται με επικρουστή-ρες No 1, 2 και 20 (σκούπες). Ό τ α ν παίζονται με σορντίνα χρησιμοποι-ούν το No 12.

Ο ήχος που παράγει το μικρό τύμπανο (σχ. 143) είναι σκληρότερος και ξηρότερος σε σύγκριση με εκείνον που παράγει το στρατιωτικό τύμ-πανο. Αυτό οφείλεται στο μικρό μέγεθος του αντηχείου και στη με-γάλη τάση των μεμβρανών.

ρ 100

Σχ. 143 Πορεία ηχητ. κυμάτων μικρού τυμπάνου α. Δυνατό χτύπημα στο μέσο της μεμβράνης β. Απαλό χτύπημα κοντά στο στεφάνι

γ. Αυνατό χτύπημα της μεμβράνης χωρίς σορντίνα

Το στρατιωτικό τύμπανο* (Ιταλ. il tamburo militare, Γαλλ. le tam-bour militaire, Γερμ. die Militartrommel, Αγγλ. military drum).

To στρατιωτικό τύμπανο, λέγεται και ταμπούρο ή ταμπούρλο, απο-τελείται από ένα ξύλινο (σπάνια μεταλλικό) κυλινδρικό αντηχείο με

ΣΗΜ.* Το στρατιωτικό τύμπανο το χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: L. v. Beethoven («Egmont»), G. Puccini («Toska»), Μ. Ravel («Bolero», «Alborada del gracioso»), C. Debussy («Fetes, «Iberia») κ.ά.

206

διάμετρο 30 cm περίπου. Οι δυο πλευρές του αντηχείου είναι κλεισμέ-νες με μεμβράνη που στερεώνεται στο χείλος των ανοιγμάτων του αν-τηχείου με ένα μεταλλικό στεφάνι, εφοδιασμένο με κοχλίες (βίδες), που τεντώνουν (κουρδίζουν) τη μεμβράνη.

Το όργανο αυτό χρησιμοποιείται στις μουσικές μπάντες, στις στρα-τιωτικές μουσικές, στη τζαζ και χορευτική μουσική, παλιότερα χρη-σιμοποιούνταν και στη συμφωνική ορχήστρα και είχε διάμετρο 37 cm περίπου. Γενικά είναι ένα όργανο που προτιμάται στο γώρο της νεότε-ρης μουσικής, η οποία επιδιώκει να ανεβάσει την εκφραστική ικανότη-τα των μεμβρανοφώνων και αυτοηχουμένων οργάνων. Παίζει συνήθως με σορντίνα και μπαγκέτες No 12 και 20.

Το μεγάλο τύμπανο (Γκρανκάσα)* (Ιταλ. la grancassa, Γαλλ. la grosse caise, Γερμ. die grosse Trommel, Αγγλ. big drum ή baisse drum).

Είναι το μεγαλύτερο από όλα τα τύμπανα και έχει διάμετρο από 65 -80 cm περίπου. Χρησιμοποιείται στις μουσικές μπάντες στρατιωτικές μουσικές, στη τζαζ και χορευτική μουσική (βλέπε ντραμς) και παί-ζεται με μπαγκέτες No 1, 2, 3, 4 και 15.

Το ταμπούρο τενόρο (Ιταλ. li tamburo rullante senza corde, Γαλλ. la caisse roulante ή le tambour roulant, Γερμ. die Wirbel - Rollier — ή Tenortrommel, Αγγλ. tenor trum).

Είναι στον τύπο του στρατ. τυμπάνου, σε μεγαλύτερο μέγεθος, ονο-μάζεται δε και κυλινδρικό ταμπούρο δίχως χορδές.

Το ταμπούρο μπάσσο (Ιταλ. il tampburo basso ή la cassa rullante, Γαλλ. le grand tambour, Γερμ. die Ruhrtrommel [tief], Αγγλ. long drum).

Μεγάλο κυλινδρικό τύμπανο (μικρότερο απ ' τη γκρανκάσσα, έχει διά-μετρο 40-50 cm και ύψος 50-75cm), με εντέρινες χορδές.

Το ταμπούρο τ η ς Βασιλείας (Ιταλ. il tamburo di Basilea, Γαλλ. le tambour d' empire, Γερμ. die Para-detrommel, AyyX. Parade drum)

Λαϊκό τύμπανο της Βασιλείας, απ ' όπου πήρε και το όνομά του, στον τύπο του ταμπούρου μπάσσο. Το χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: Beethoven, Mozart, Α. Honegger κ.ά.

ΣΗΜ.* Τη γκρανκάσα χρησιμοποιούν οι συνθέτες: C. Orff («Antigonae», «Oedipus der Tyran» κ.ά.), I. Strawinsky («die Geschichte vom Soldaten»), B. Bartok («Sonale fur 2 Klav-iere u. Schlagzeug») κ.ά.

Το Προβηγκιανό ταμπούρο (Ιταλ. il tamburo provenzale, Γαλλ. le tambourin [provencal], Γερμ. die pro-venzalische Trommel, Αγγλ. tabor [drum of Provence]).

Λαϊκό τύμπανο της Ν. Γαλλίας (Προβηγκία, απ ' όπου πήρε και τ ' όνομα του), λέγεται και ταμπουρίνο. Να αναφέρουμε και το προβηγκια-νό ταμπούρο ορχήστρας , σε πολύ μεγαλύτερο μέγεθος συγκριτικά με εκείνο του ταμπουρίνου.

Σχ. 144 Tamburo rullante

Σχ. 145 Tamburo militare

Σχ. 146 Tamburo provenzale

Σχ. 147 Tamburo di ΒasHea Σχ. 148 Grancassa

208

Τα μπόγκος* (Ιταλ. il bongos, Γαλλ. les bongos, Γερμ. die Bongo -Trommeln, Αγγλ. bongos).

Τα μπόγκος κατάγονται από τη Λατινική Αμερική. Το ηχείο τους είναι από ξύλο, έχει σχήμα κυλινδρικό με διάμετρο 18-22 cm και ύψος 17-22 cm και μόνο το ένα τους άνοιγμα είναι κλεισμένο με μεμβρά-νη. Παίζονται συνήθως με τα χέρια, πολλά μαζί τοποθετημένα πάνω σε ειδικούς μεταλλικούς ορθοστάτες ή ένα ζευγάρι τοποθετημένο συ-χνά ανάμεσα από τα σκέλη του εκτελεστή. Παράγουν τον ψηλότερο ήχο — με ευδιάκριτο ύψος — από όλα τα μεμβρανόφωνα και έχουν δια-φορά το ένα με το άλλο μια πέμπτη καθαρή: sol - re1, La - mi1, ντο1 -sol1, re1 - la1

Σύμβολα εκτέλεσης Με τα ακόλουθα σύμβολα ο εκτελεστής παίζει με τους δείχτες των

χεριών του κοντά στο στεφάνι: α. Π Σημαίνει ταχεία απομάκρυνση των δαχτύλων μετά το χτύπη-

μα, ώστε να μη διακοπεί ο ήχος. β. Π Με το σύμβολο αυτό τα δάχτυλα παραμένουν πάνω στη μεμβρά-

νη μετά το χτύπημα — όσο γίνεται βέβαια — ώστε να διακοπεί ο ήχος . Με τα ακόλουθα σύμβολα ο εκτελεστής παίζει με όλα τα δάχτυλα

στο κέντρο της μεμβράνης: γ. · Σημαίνει ό,τι και το α. δ. ο Σημαίνει ό,τι και το β. Με τα ακόλουθα σύμβολα o εκτελεστής ακουμπάει την παλάμη

του ενός χεριού πάνω στη μεμβράνη, δίνοντας ισχυρά χτυπήματα με τον αντίχειρα στο κέντρο.

ε. U Σημαίνει ό,τι και το α. ζ. U Σημαίνει ό,τι και το β. η. ή Με το σύμβολο αυτό ο εκτελεστής ακουμπάει τήν παλάμη του

ενός χεριού πάνω στη μεμβράνη και τη χτυπάει με το δείχτη του άλ-λου χεριού.

Έ ν α παράδειγμα:

• · Π ο π *tUStSW 'Ρ Π Π ή ι*ι 1*1 Λ ή Λ

Τ ΣΗΜ.* Τα μπόγκος χρησιμοποιήθηκαν από τους συνθέτες: C. Orff ("Astutuli", "Oedepus der Tyrann"), Ε. Varese ("Ionisation"), W. Killmayer, W. Kotonski κ.ά.

Τα μπόγκος κατάγονται από την Κούβα.

I ( ( ι ( I I ί (

209

Η κ ό ν γ κ α (Ιταλ. Ia conga, Γαλλ. la conga, Γερμ. die Conga - Trom-mel, Αγγλ. conga drum).

Λέγεται και τούμπα ( tumba) ή τουμπαντόρα (tumbadora). Τύμπανο των νέγρων της Αφρικής με μακρύ αντηχείο, από ξύλο, με μια μεμβρά-νη, που έχει διάμετρο 23 - 29cm. Παίζεται με τα χέρια στηριγμένη σε τρίποδη βάση. Παράγει ήχο με ύψος που κυμαίνεται μεταξύ ντο = 130Hz και ντο ' = 260 Ηζ. Σήμερα χρησιμοποιείται στη τζαζ και στη χορευτική μουσική.

Το ν τ έ φ ι * (Ιταλ. il. tampurello ή il tamburo Basco ή il tamburino, Γαλλ. le tambour de Basque, Γερμ. die Schellentrommei ή das Tamburin, Αγγλ. tambourine).

To ντέφι ή κροταλοτύμπανο ή ταμπουρίνο είναι πρωτόγονο όργανο των λαών της Ασίας.

Το σημερινό ντέφι αποτελείται από ένα κυκλικό ξύλινο πλαίσιο (έχει διάμετρο 25 μέχρι 35 cm και ύψος 7 cm περίπου), από μια μεμ-βράνη καρφωμένη στην ε π ι φ ά ν ι α του πλαισίου και από,20 ή περισσό-τερους μικρούς μεταλλικούς δίσκους (ή κουδουνάκια), τοποθετημένα σε μικρά ανοίγματα γύρω απ ' το πλαίσιο, που παράγουν ήχο , όταν συγκρού-ονται μεταξύ τους σε κάθε κίνηση ή χτύπημα του οργάνου.

Υπάρχει και ντέφι δίχως μευβτάνη ή με μεμβράνη δίχως μεταλ. δίσκους (Hand - drum). Γενικά τ ργανα αυτά τα λέμε «ταμπούρινα» και χρησιμοποιούνται συνήθως να συνοδεύουν φολκλορικούς χορούς. Το κινέζικο τομ - τομ** (Ιταλ. il torn torn Cinese, Γαλλ. le tom-τομ

Chinois, Γερμ. das chinesche Tomm - Tom, Αγγλ. Chinese tom-tom).

Τύμπανο κινέζικης καταγωγής, με ξύλινο αντηχείο σε σχήμα βαρε- -λιού. Χρησιμοποιείται για να συνοδεύει ανατολίτικους χορούς (οριεν-τάλ) και παράγει ήχο που κυμαίνεται μεταξύ Σολ = 98 Hz και σολ = 196 Ηζ. Έ ν α άλλο τ ο μ - τ ο μ παράγει ήχο που κυμαίνεται μεταξύ ντο = 130 Ηζ και ντο = 260 Ηζ. Τα τ ο μ - τ ο μ παίζονται με μπαγκέτες No 1.

Το τομ - τομ της τζαζ (Ιταλ. il torn - torn, Γαλλ. le torn - torn, Γερμ. das Jazz Tom - Tom, Αγγλ. Jazz torn - torn).

Χρησιμοποιείται συνήθως στη μουσική τζαζκαι ο ήχος που παράγει μοιάζει με εκείνον που παράγουν τα τύμπανα ορχήστρας (timpani). Παί-ζεται δε με επικρουστήρες No 15 και 20.

ΣΗΜ.* Οι πιο γνωστοί συνθέτες που χρησιμοποίησαν ντέφι σε έργα τους είναι οι: R. Wagner ("Das Liebesverbot", "Tannhauser"), Η. Berlioz ("Romischer Carneval"), G. Verdi ("La Traviata", "Don Karlos"), P. Tsaikowsky, M. de Falla, R. Strauss ("Elektra", "Salo-me". "Ariande auf Naxos") κ.ά. ΣΗΜ.** To τομ-τομ χρησιμοποιήθηκε σε έργα των συνθετών: P. Hidemith ("Symphonis-che Metamorphosen, Themen uber Weber"), W. Egk ("Die chinesische Nachtigal").

210

Οι Λατινοαμερικάνικες τυμπάλες* (Ιταλ. timbales latino - america-ni, Γαλλ. les timbales cubaines, Γερμ. die Latein - amerikanis-che Timbales, Αγγλ. timbales).

Τύμπανο των νέγρων σκλάβων της Λατινικής Αμερικής. Αρχικά εί-χε σχήμα τυμπάλας και παιζόταν με μπαγκέτες No 4 και 12 με τα χέρια (con la mano). Ό τ α ν παίζονται κατά ζεύγη το ύψος τους διαφέρει κατά μια πέμπτη π.χ. : Ό τ α ν η μια παράγει το φθόγγο Σι = 116 Hz, τότε η άλλη παράγει το φθόγγο φα = 174 Ηζ ή όταν η μια παράγει το φθόγγο ρε = 146 Ηζ, τότε η άλλη παράγει το φθόγγο λα = 220 Ηζ.

Σχ . 149 Tom- Tom

Σχ. 150 Timbales (Latino-americani)

Σχ. 151 Bongos Σχ. 153 Tamburino Σχ. 154 Conga (tumba) (ντέφι)

ΣΗΜ.* Οι Λατινοαμερικάνικες τυμπάλες χρησιμοποιήθηκαν απ' τους συνθέτες: P. Hin-demith ("Cardinalac"), W. Killmayer ("La Buffonata"), P. Sanjuan ("Liturgia Negra"), κ.ά.

( [ ( ( ( ( ( I l

211

Η ν τ α ρ α μ π ο ύ κ α (Ιταλ. il tamburo arabo, Γαλλ. le tambour arabe ή da-rabouka, Γερμ. die arabische Trommel ή Darabukka, Αγγ. arabian drum).

Πρωτόγονο ταμπούρο των Αράβων, γιαυτό ονομάζεται και τύμπανο των Αράβων. Έ χ ε ι αντηχείο ξύλινο σε σχήμα βάζου, uia μεμβράνη που σκεπάζει το μεγαλύτερο άνοιγμα, σε διάφορα μεγέθη, που το ύψος τους κυμαίνεται μεταξύ 10 και 45cm περίπου, με ανάλογη διάμετρο μεμ-βράνης, που κυμαίνεται μεταξύ 8 και 30cm περίπου. Παίζεται με τα χέρια.

Οι τ ά μ π λ α ς (Ιταλ. le tablas, Γαλλ. les tablas, Γερμ. die Tablas ή die Tabla - Trommeln, Αγγλ. tablas).

Ινδικό λαϊκό ταμπούρο με ξύλινο αντηχείο. Παίζεται με τα χέρια και παράγει πολύ ωραίο ήχο.

Το Ο - ν τ ά ι κ ο (Ιταλ. Γ Ο - daiko, Γαλλ. 1' Ο - daiko, Γερμ. das Ο - Dai-ko, Αγγλ. Ο - daiko).

Ιαπωνικό λαϊκό τύμπανο με ξύλινο κορμό. Παίζεται με επικρου-στήρες No 12. "Αλλο ένα Ιαπωνικό λαϊκό τύμπανο είναι και το Τάικο που παίζεται με επικρουστήρες No 13.

Το ταμπούρο των ινδιάνων (Ιταλ. il tamburo indiano, Γαλλ. le tam-bour indien, Γερμ. die indianische Trom-mel, Αγγλ. Indian drum).

Λαϊκό ταμπούρο των ινδιάνων σε πολλούς τύπους.

Ελληνικά λαϊκά τύμπανα

Ελληνικά λαϊκά τύμπανα, είναι τα λεγόμενα νταούλια λέγονται και απλά τύμπανα, το τουμπελέκι και η ταραμπούκα (απ' το Αραβικό ντα-ραμπούκα).

Το τουμπελέκι είναι μια πήλινη στάμνα, ύψους μέχρι 70cm περίπου, κλεισμένη με πετσί γαϊδάρου ή κατσίκας. Ο ε>τελεστής παί-ζει το τουμπελέκι με τα δάχτυλα των χεριών του. Ό τ α ν παίζει όρθιος το κρατεί κάτω α π ' τη μασχάλη του και όταν παίζει καθιστός, το κρα-τεί ανάμεσα στα σκέλη του.

Τα τουμπελέκια τα συναντάμε συνήθως στη Θράκη, στη Μυτιλή-νη και Χίο, ενώ τα τύμπανα σχεδόν σ ' ολόκληρη την Ελλάδα.

212

Σχ. 159 Tamburo Indiano

Σχ. 158 Talk ο

Σχ. 160 Tamburo Africo

Σχ. 161 Tablas

r i p

Σχ. 162 Τουμπελέκι

Τύμπανα* (Ιταλ. i timpani, Γαλλ. les timpales, Γερμ. die Pauken, Αγγλ. timpani).

Ημισφαιρικά τύμπανα, που ελληνικά τα λέμε τύμπανα ορχήστρας ή απλά τύμπανα ή τυμπάλες (από το Λατ.-αμερ. timbales), Ασιατικής καταγωγής, αρχικά από πηλό, μετά από ξύλο, σήμερα από μέταλλο. Τα τύμπανα (ένα ζευγάρι) από την Ανατολή μέχρι τις Ινδίες έπαιζαν μαζί με σάλπιγγες και βούκινα και ήταν κουρδισμένα κατά τέταρτες ή πέμπτες. Στον Ευρωπαϊκό χώρο — πρώτα στην Ισπανία και μετά στην Ιταλία — μέχρι το 13ο αι. ήταν μικρού μεγέθους αραβικής προέλευσης. Τα πρώτα μεγάλου μεγέθους τύμπανα κατασκευάζονται στην Ουγγαρία και Πολωνία και διαδίδονται στην Δ. Ευρώπη, όπου εισάγονται στις μεγά-λες ορχήστρες της κλασικής και ρομαντικής περιόδου και το 17ο αι. στις στρατιωτικές μουσικές.

Διακρίνουμε τρεις τύπους τυμπάνων. α. Εκείνον που το ύψος του ήχου αλλάζει χάρη σε ένα είδος στροφίγγων (βίδες) ή κλειδιών τοπο-θετημένων γύρω από το χείλος του αντηχείου, που τεντώνουν τη μεμ-βράνη. Τα τύμπανα με βίδες (Γερμ. Schraubenpauken) κατασκευάστη-καν το 16ο αι. β. Εκείνον που ο μηχανισμός του τυμπάνου λειτουργεί με μοχλό (Γερμ. Hebelmaschinenpauken) και οφείλεται στο Γερμανό G. Kramer (Μόναχο 1812). Τα τύμπανα αυτά χρησιμοποιούνται ακό-μη σήμερα σε μικρές ορχήστρες, γ. Από τα τύμπανα με μηχ. μοχλό προήλθαν εκείνα που ο μηχανισμός τους λειτουργεί με πεντάλ (Γερμ. Pedalmaschinenpauken) και οφείλεται στον Pi t t r ich (1872). δ. "Αλλος ένας τύπος τυμπάνων είναι εκείνος του J.C.N. Stumpff (Άμστερνταμ 1821) που το ύψος του ήχου αλλάζει με την περιστροφική κίνηση του αντηχείου (Γερμ. Drehkesselpauken).

Τα τύμπανα με πεντάλ παράγουν μια σειρά από χρωμ. ημιτόνια σε διάστημα μιας πέμπτης συνήθως:

ΣΗΜ.* Τύμπανα χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: Β. Bartok ("Musik fur Saiteninstrumente, Schlagzeug, u Celesta"), W. A. Mozart ("Serenate"), Berlioz ("Symphonie Fantastique"), Sstrawinsky ("Der Feurvogel", "Les Noces, κ.ά), G. Mahler ("7 Symphonie"), R. Strauss ("Salome", "Elektra", "Der Rosenkavallier") R. Wagner, C. OrfT ("Die Bernauerin"), Monteverdi- Orff ("Lamenti"), W. Egk, H. Henze κ.ά. Σαν όργανο σόλο το τύμπανο χρησι-μοποιήθηκε σε κοντσέρτα για τύμπανο και πιάνο ή Τύμπανο και συνοδεία ορχήστρας απ' τους συνθέτες: Κ. Striegler, F. BUttner, R. Parris, D. Jones. Στη μουσική δωματίου: Β. Brit-ten ("Nocturno"), Β. Bartok ("Sonate fiir 2 Klaviere und Schlagzeug") κ.ά.

214

Έτσι, τα 4 τύμπανα έχουν έκταση: ^ ' « ( • Η

ττ·^ (γράφονται - ακούγονται)

Σχ. 163

Από την ανάλυση της καμπύλης γραμμής των ηχητ . κυμμάτων συμ-περαίνεται, ότι ο ήχος έχει ευδιάκριτο ύψος, αλλά συνοδεύεται με θό-ρυβο. Ακόμη, ότι οι χαμηλότερες αρμ. συχνότητες κάθε φθόγγου, είναι πιο πειθαρχημένες από τις ψηλότερες.

Τα τύμπανα παίζουν staccato, glissando και tremolo που σημειώνε-ται J ή tr Χρησιμοποιούνται επικρουστήρες No 1, 2, 3, 4, 12, παί-ζονται ακόμη με τις παλάμες ή με τα δάχτυλα. Ηχητική συμπεριφορά των τυμπάνων

Τα τύμπανα παράγουν ή χ ο με μεγάλη ένταση, επειδή το αντηχείο τους είναι ηχητικά μονωμένο και τα ηχητικά κύματα ανακλούνται (σχ. 163).

215

4. Ιδιόφωνα (αυτόφωνα, αυτοηχούμενα) Ιδιόφωνα ή αυτόφωνα ή αυτοηχούμενα, λέγονται τα όργανα εκείνα

που ο ήχος τους παράγεται με την ενέργεια των παλμικών δονήσεων ράβδων ή πλακών.

Απ ' τα ιδιόφωνα άλλα παράγουν ή χ ο με ευδιάκριτο ύψος, αλλά παράγουν θόρυβο και άλλα μείγμα από τόνους. Ο χαρακτήρας του ήχου συναρτάται:

α. με το υλικό κατασκευής του ηχογόνου σώματος. β. με το υλικό κατασκευής του μέσου διέγερσης. γ. με την έκταση επιφάνειας του μέσου διέγερσης. δ. με τον τρόπο και το σημείο διέγερσης. Τα όργανα αυτά παράγουν τον ή χ ο τους με χτύπημα, με τριβή, με

κούνημα και με διάφορα μηχανικά μέσα.

Ράβδοι Είναι στερεά σώματα, από μέταλλο ή από ξύλο και παρουσιάζουν

σχετική ελαστικότητα. Τα μουσικά μας όργανα αποτελούνται από μια ή περισσότερες ρά-

βδους συμπαγείς ή κοίλες (κούφιες) κυρτές ή επίπεδες, στερεωμένες σε ένα σημείο (π.χ. ξυλόφωνο), στη μέση (π.χ. διαπασών) ή στο ένα τρίτο του μήκους της ράβδου.

Ακουστική θεωρία των ράβδων Μια στερεωμένη ράβδος παράγει στάσιμα διαμήκη ηχητ. κύματα,

δηλαδή σύνθετους ήχους, που η συχνότητά τους είναι ίση με τη συχνό-τητα των ταλαντώσεων της ράβδου.

Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μια άκρη παράγ$ι στάσιμα η-χητ. κύματα — όπως οι κλειστοί σωλήνες — δηλαδή αρμονικούς περιτ-τής τάξης. Το σημείο που στηρίζεται η ράβδος είναι σταθερός δεσμός, ενώ στην άλλη άκρη της ράβδου, που είναι ελεύθερη, σχηματίζεται κοι-λιά (σχ. 165).

7 ν

Σχ. 165 Αρμονικές συχνότητες ράβδου στερεωμένης στη μία άκρη

216

Αν η ταχύτητα διάδοσης των ηχητ. κυμάτων μέσα στο υλικό (μό-ρια) της ράβδου είναι c, το μήκος της ράβδου 1, τότε:

{ = (2κ- l)c 41

Συμβολικά: ί . 2 κ - 1 = ( 2 k - 1 ) c (κ = 1, 2, 3...). 41

Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μέση, τότε οι δύο άκρες της είναι κινητά εμπόδια και σχηματίζονται κοιλιές και ισχύουν οι σχέσεις:

I = I, + 12 = (2κ-1) JL- + (2κ-1) - L . = (2κ-1) _L_ 4 4 2

Αρμονικές συχνότητες Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μια άκρη οι αρμονικές συχνό-

τητες — που όπως είπαμε είναι περιττής τάξης — έχουν σχέση:

f, = _£_ (θεμελιώδης)

f5 = 5. _£_ 5f, κ.ο.κ. 41

Ό τ α ν μια ράβδος στηρίζεται στη μέση, οι αρμονικές συχνότητες — επίσης περιττής τάξης — έχουν σχέση:

fi = c (θεμελιώδης)

f5 = 5. -£_ κ.ο.κ. 21

Οι αρμονικοί ήχοι, που παράγουν τα μουσικά όργανα με ράβδους, είναι ακανόνιστοι, με άλλα λόγια η ένταση των αρμονικών δεν αποτε-λεί φθίνουσα ακολουθία.

41 2 κ - 1

Ο θεμελιώδης μιας ράβδου σε σχήμα τριγώνου (π.χ. τρίγωνο) έχει σχέση:

f - α2 . d 1 2πI 2 Υ3

(Ε = βαθμός ελαστικότητας της ράβδου, S = πυκνότητα της ράβδου, i = το μήκος της ράβδου, d = το πάχος, r = η ακτίνα, α =* το υλικό της ράβδου).

Ο θεμελιώδης μιας σφαιρικής ράβδου έχει σχέση:

ί, = q 2 - r A / j L 4πΙ 2 V S

(Ο παράγοντας α είναι κάθε φορά διαφορετικός, δηλαδή όταν η ρά-βδος στηρίζεται στην μια άκρη, κάθε αρμονικός έχει τιμή:

θεμελιώδης = 1,875 2ος αρμονικός = 4,964 3ος αρμονικός = 7,855 4ος αρμονικός = 10. 966 5ος αρμονικός = 14.137

Έ τ σ ι , ο θεμελιώδης ενός φθόγγου έχει συχνότητα ανάλογη του όγ-κου της ράβδου και αντιστρόφως ανάλογη της τετραγωνικής ρίζας από το μήκος της ράβδου. Οι βασικές αρμονικές συχνότητες έχουν σχέση αντίστοιχα: 1:2,76:5,42:8,94:13,37 και οι αντίστοιχες αρμ. συχνότη-τες ράβδου που στηρίζεται στη μια άκρη: 1:6,27: 17,57:34,37:58,64 και ο 5ος αρμονικός θα είναι 57 φορές ψηλότερος από το θεμελιώδη.

Όργανα με ράβδους όργανα με ξύλινες ράβδους

Τα κυριότερα όργανα με ξύλινες ράβδους που παράγουν ήχο με ευ-διάκριτο ύψος είναι:

Το ξυλόφωνο* (Ιταλ. la xilofono ή silofono, Γαλλ. le xylophone, Γερμ. das Xylophon, Αγγλ. xylophone)

Ό ρ γ α ν ο Ασιατικής καταγωγής, αποτελείται από ξύλινες ράβδους στερεωμένες πάνω σε ξύλινη βάση.

Τα πρώτα ξυλόφωνα είχαν δύο σειρές ξύλινες κυλινδρικές ράβδους. Τα σημερινά έχουν δύο σειρές ράβδων — συνήθως από παλλίσανδρο — είναι συμπαγείς και έχουν σχήμα παραλληλογράμμου.

ΣΗΜ.* Ξυλόφωνα χρησιμοποίησαν οι συνθέτες: G. Puccini ("Turandot''), C. Orff ("Anti-gonae", "Oedipus der-Tyrann", "Prometheus"), B.A. Zimermann ("Dialoge"). Ο P. Boulez στη σύνθεση του: "Pli selon pli" χρησιμοποίησε ξυλομαρίμπα με πέντε οκτάβες και την ονόμασε: "Grande xylophone" ( = μεγάλο ξυλόφωνο).

218.

Αντηχείο Μερικά ξυλόφωνα, είναι εφοδιασμένα με αντηχείο που αποτελείται

από ξύλινους ή μεταλλικούς σωλήνες. Ο αριθμός των σωλήνων είναι ίσος με εκείνον των ράβδων. Το μήκος και η διάμετρος κάθε σωλήνα είναι α-νάλογα με το μήκος και το πλάτος της αντίστοιχης ράβδου. Για παρά-δειγμα: Ό τ α ν μια ράβδος έχει μήκος 53 cm και πλάτος 6,5 cm, τότε ο αν-τίστοιχος σωλήνας του αντηχείου έχει μήκος 80cm και διάμετρο 8cm.

Ό σ ο μικραίνουν ol διαστάσεις των ράβδων, ανάλογα μικραίνουν το μήκος και η διάμετρος του σωλήνα.

Το ξυλόφωνο με αντηχείο παίζεται με μπαγκέτες Νο5. Το ξυλόφωνο μπάσσο με αντηχείο παίζεται με μπαγκέτες No 1, 5 και 9. Γα ξυλόφωνα χωρίς αντηχείο παίζονται με μπαγκέτες No 5 και 6.

Σχ. 166 Xilofono (με αντηχείο<)

Σχ. 167 Xilofono (χωρίς αντηχείο)

Η ξ υ λ ο μ α ρ ί μ π α (Ιταλ. la xilomarimba, Γαλλ. la xylomarimba, Γερμ. die Xylomarimba, Αγγλ. xylomrimba)

Τύπος ξυλοφώνου με μεγάλη έκταση. Παίζεται με μπαγκέτες Ν ο ί , 4, 5, 9 και 10.

Το μ α ρ ι μ π ά φ ω ν ο (Ιταλ. il marimbafono ή marimba, Γαλλ. la marimba-phone, Γερμ. das Marimbaphon, Αγγλ. marimbapho-ne ή marimba ή resonaphone)

To μαριμπάφωνο — λέγεται και μαρίμπα — ξεχωρίζει από το ξυλό-φωνο μόνο από την έκταση. Παίζεται με μπαγκέτες, No 1, 4, 5 και 9.

219.

Το ξ υ λ ό φ ω ν ο σ κ ά φ η (Ιταλ. Ιο xilofono in cassetta di risonanza, Γαλλ. le xylophone a cassetteresonance, Γερμ. das Trog-xylophon, Αγγλ. xylophone with resonance-box)

Ξυλόφωνο με αντηχείο σε σχήμα σκάφης. Οι ράβδοι είναι σε χρωματική διάταξη. Παίζεται με μπαγκέτες No 4.

Το ξ υ λ ό φ ω ν ο με τ ο σ τ ι έ ρ α (Ιταλ. Ιο xilofono a tastiera, Γαλλ. le xylophone a clavier, Γερμ. das Klaviatur-

xylophon, Αγγλ. keyboard-xylophone ή pia-no xylophone)

Ξυλόφωνο που παίζεται με πληκτροφόρο μηχανισμλό όπως το πιάνο, γνωστό από το 17ο αι.

220

Ηχητική συμπεριφορά των οργάνων με ξύλινες ράβδους Ό λ α τα όργανα με ξύλινες ράβδους παράγουν ήχο με ευδιάκριτο

ύψος, που συνοδεύεται με θόρυβο, ο οποίος παράγεται απ ' τη σύγκρουση του επικρουστήρα με τη ράβδο. Το μεγαλύτερο θόρυβο έχουν οι φθόγγοι που αντιστοιχούν σε συχνότητες κάτω των 164 Ηζ (μι). Ο προσδιορισμός του ύψους των φθόγγων — ιδιαίτερα εκείνων που το ύψος τους αντιστοι-χεί στο κατώτατο όριο της έκτασής τους — είναι προβληματικός, γιατί, εκτός απ ' το θόρυβο, ο δεύτερος αρμονικός (οκτάβα) έχει μεγαλύτερη ή ίση ένταση σε σύγκριση με εκείνη του πρώτου αρμονικού (θεμελιώδης).

' Οταν οι ράβδοι του ξυλοφώνου είναι κούφιες (σωλήνες), επειδή οι αρμ. συχνότητες ενεργοποιούνται στην κοιλότητα, παράγεται ήχος με. μεγαλύτερη ένταση και αριθμό αρμονικών, συγκριτικά με εκείνον που παράγεται από συμπαγείς ράβδους.

Γενικά όλα τα ξυλόφωνα παράγουν μουντό ή χ ο (σύσταση ύλης), ιδι-αίτερα όταν το ύψος του αντιστοιχεί σε χαμηλές συχνότητες.

ΧΖΙΧ >ocx χ / ' *\ '' "Ν S

— * * Η κ —

Σχ. 171 Σχηματική παράσταση παλλόμενης ράβδου ξυλοφώνου

Έκταση οργάνων με ξύλινες ράβδους

Ξυλόφωνο με αντηχεϊο-σωλήνες

xilofono e xilofono a tastiera

(γράφεται ) (ακούγεται 8"' ψηλ.)

xi lo fono Soprano x i lofono in Cassetta

Xilofono tenore

e Xi lofonho basso

Xilomarimba

# (γράφεται-ακούγεται)

(γράφεται-ακούγεται)

(γράφεται-ακούγεται)

221.

/ Π — II s jr ' Λ ^ y m' if I f n y

V ί

(γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλ.)

Έκταση μαρίμπας

m 3. a l to , t e n o r e

2. a l t o

4. ba s so , a l to , t e n o r e

w

1. S o p r a n o

* * Τ 6. ba s so

5. c o n c e r t o

( [

2 2 2

Ξυλόφωνα με αντηχείο-κιβώτιο

Xilofono soprano

(γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλ.)

Xilofono alto

(γράφεται-ακούγεται)

Xilofono basso

(γράφεται-α κούγεται)

( ( ( ( ( ( ( (

Όργανα με μεταλλικές ράβδους

Το δ ι α π α σ ώ ν * ή τ ο ν ο δ ό τ η ς (Ιταλ. diapason, Γαλλ. diapason, Γερμ. Stimmgabel, Αγγλ. diapaison)

Είναι όργανο που χρησιμοποιείται για πειραματικές μελέτες, παράλ-ληλα δε συνιστάται σαν το καλύτερο μέσο για το κούρδισμα των μουσι-κών οργάνων, επειδή η μεταβολή της συχνότητάς του στην κάθε αλλαγή θερμοκρασίας του ατμοσφ. αέρα είναι περιορισμένη, σε σύγκριση με εκείνη που παρατηρείται σε άλλα όργανα.

Η μεταβολή της συχνότητας του διαπασών, σε κάθε πρόσθεση θερμο-κρασίας 1°C, κυμαίνεται από 0,0001 μέχρι 0,01%, αυτό θα εξαρτηθεί από την ποιότητα και τον τρόπο κατασκευής.

Σε κάθε διαπασών αναγράφεται η συχνότητα που παράγει. Τα πλέον συνηθισμένα είναι εκείνα που παράγουν το φθόγγο:

(λα1 = 440 Ηζ)

Ηχητική συμπεριφορά του διαπασών Η ακτινοβολία των ηχητ. κυμάτων που παράγει το διαπασών είναι

περιορισμένη. Οι ισχυρότερες ταλαντώσεις παρατηρούνται στο επίπεδο που περνάει μέσα από τα δυό του σκέλη (σχ. 172). Έτσ ι λοιπόν, η ένταση των αρμον. συχνοτήτων είναι τόσο μικρή, ώστε το ανθρώπινο αφτί να ξεχωρίζει μόνο το θεμελιώδη και μάλιστα με δυσκολία. Αν τοποθετή-σουμε το διαπασών πάνω σε ένα αντηχείο, τότε ακούμε σύνθετο ήχο, γιατί με τη βοήθεια του αντηχείου αυξάνεται η ένταση όλων των αρμονι-κών συχνοτήτων**.

Η συχνότητα του θεμελιώδη, που παράγει το διαπασών, έχει σχέση:

f = 5,5 - ΙΟ4 · ·^

(f = συχνότητα, d = πάχος, I = 'μήκος κάθε σκέλους σε εκατοστά).

ΣΗΜ.* Η λέξη δ ιαπασών είναι άκλιτη , γ ιατί προέρχεται από π α ρ ά λ η ψ η ορισμένων λέξεων από τη φμάση : «η διαπασών των χορδών συμφωνία», που σημαίνε ι : ·<η συμφωνία με όλες τις χορδές». Τη χρησιμοποιούμε ακόμα και μεταφορικά, όταν θέλουμε να δηλώ-σουμε τη μεγάλη ένταση της φωνής π.χ. «αυτός τραγουδάει στη δ ιαπασών».

Διαπασών λέγεται ακόμη και η οκτάβα. ΣΗΜ.** Ο πιο απλός τρόπος για να μεγαλώσουμε τ η ν ένταση του ήχου, που παράγει το διαπασών, είναι να το ακουμπήσουμε αμέσως μετά τη δ ιέγερση πάνω στο ηχε ίο του οργά-νου μας.

I

224.

Σχ. 172 Σχηματική παράσταση παλλόμενου τονοδότη. Το τ ρ ί γ ω ν ο (Ιταλ. il triangolo, Γαλλ. le triangle, Γερμ. das Triangel,

Αγγλ. triangle) Αποτελείται από μια μεταλλική ράβδο σε σχήμα τριγώνου, που η μια

γωνία είναι ανοιχτή. Παίζεται με επικρουστήρες No 11. Ηχητική συμπεριφορά του τριγώνου

Ο ήχος, που παράγει το τρίγωνο,, είναι τόσο διαπεραστικός, ώστε να ξεχωρίζει ακόμη και από ηχητ ική μάζα μεγάλης ορχήστρας. Αυτό οφεί-λεται στη μεγάλη ένταση και τον υψηλό βαθμό οξύτητας των αρμονικών συχνοτήτων που φτάνει μέχρι 16.000 Hz περίπου.

Το ύψος του ήχου, που παράγει το τρίγωνο, δεν διακρίνεται, γιατί η ένταση των ψηλότερων αρμονικών είναι μεγαλύτερη από εκείνη των χαμηλότερων. Με άλλα λόγια, επειδή η ένταση των ψηλότερων αρμον. συχνοτήτων σκεπάζει εκείνη του θεμελιώδη και των παραπλήσιων αρμο-

Το μ ε τ α λ λ ό φ ω ν ο (Ιταλ. il metallofono, Γαλλ. le metallophone, Γερμ. das Metallophon, Αγγλ. metallophone)

Αποτελείται από μεταλλικές ράβδους στηριγμένες σε ξύλινη βάση σε χρωματική διάταξη. Παίζεται με επικρουστήρες Νοί , 3, 9 και 10.

Το Γ κ λ ό κ ε ν σ π η λ (Ιταλ. i campanelli, Γαλλ. glockenspiel, Γερμ. das Glockenspiel, Αγγλ. glockenspiel).

Το γκλόκενσπηλ ή κουδουνόκρουσμα, είναι ένα είδος μεταλλοφώνου με ράβδους από ατσάλι, που ο ήχος του διακόπτεται με ποδοπίεστρο όμοιο με εκείνο του βιμπραφώνου. Παίζεται με επικρουστήρες No 7 κα 11.

Το σ ίστρο (Ιταλ. il sistro, il carillon, Γαλλ. le jeu de timbres, Γερμ. das Glockenspiel-vorlaufer der Lyra, Αγγλ. little bells)

To σίστρο — ελληνικά το λέμε και στρατιωτική λύρα — είναι πρό-γονος του γκλόκενσπηλ, αποτελείται από μεταλλικές ράβδους και έχει το σχήμα αρχαίας ελληνικής λύρας. Είναι φορητό όργανο και χρησιμο-ποιείται στις μουσ. μπάντες και στις στρατ. μουσικές, με έκταση που ποι-κίλλει.

Σχ. 176 Lyra (sistro)

Το μ ε τ α λ λ ό φ ω ν ο με τ ο σ τ ι έ ρ α * (Ιταλ. i campanelli a tastiera, Γαλλ. les [jeux de] timbres a clavier ή glockenspiel a clavier, Γερμ. das Klavierglockenspiel, Αγγλ. key board glockenspiel)

Μεταλλόφωνο που μοιάζει με πιάνο, δηλαδή είναι πληκτροφόρο όργανο και παίζεται όπως το πιάνο. Τα σφυράκια που χτυπάνε τις ράβδους είναι από μέταλλο.

ΣΗΜ.* Το μεταλλόφωνο με ταστιέρα το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο W. Α. Mozart ( "Zauber f ld te" -μαγικός αυλός) και ε ίχε έκταση ντο 2 = 520Hz — ντο 5 = 4.160Ηζ.

226.

Η τ σ ε λ έ σ τ α * (Ιταλ. la celesta, Γαλλ. la celesta, Γερμ. die Celesta, Αγγλ. celesta)

Πληκτροφόρο όργανο με ράβδους από μείγμα πεπιεσμένου υδραργύ-ρου, τα σφυράκια που χτυπάνε τις χορδές είναι μεταλλικά, παίζεται όπως το πιάνο.

Σχ. 177 Campanelli a tastiera Σχ . 178 Celesta

Το τ ο υ μ π ό φ ω ν ο * * (Ιταλ. il tubofono, Γαλλ. tubophone. Γερμ. das Tubophon ή das Tuboscampanophon, Αγγλ. tubo-phon).

To σημερινό τουμπόφωνο αποτελείται από κυλινδρικές μεταλλικές (μπρούντζο ή ατσάλι) ράβδους. Το παλιό τουμπόφωνο αποτελούνταν από ξύλινες κυλινδρικές ράβδους. Παίζεται με μπαγκέτες No 6.

Σχ. 179 Tubofono

ΣΗΜ.* Η τσελέστα είναι ε π ι ν ό η σ η του Γάλλου Α. Mustel (1886).

ΣΗΜ.** Το τουμπόφωνο το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο Α. Χατσατουργ ιάν στη σύνθεσή του: "Ga-janeh".

227

Το β ι μ π ρ ά φ ω ν ο (Ιταλ. il vibrafono, Γαλλ. le vibraphone, Γερμ. das Vibraphon, Αγγλ. vibraphone)

To βιμπράφωνο είναι ένα μεταλλόφωνο, με αντηχε ίο από μεταλλι-κούς σωλήνες , είναι αμερικανικής προέλευσης (1907) και χρησιμοποιε ίτα ι συνήθως σ τ η μουσική τζαζ.

Το μήκος και η διάμετρος κάθε σωλήνα είναι ανάλογα με τις διαστά-σεις της αντ ίστο ιχης ράβδου. Στο επάνω άνοιγμα κάθε σωλήνα συγκρα-τείται ένας μεταλλ. δ ίσκος , που περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του με τη βοήθεια ηλεκτροκ ίνητου μοτέρ*. Ο ήχος , που παράγει το βιμπράφωνο, σταματάει με τη βοήθεια ποδοπίεστρου (πεντάλ), που είναι σαν εκείνο το γκλόκενσπηλ ( u ανάποδο πι). Παίζεται με επικρουστήρες No 1, 2, 3, 4, 5, 7, 9, 10 και 11. Ηχητική συμπεριφορά του βιμπραφώνου

"Οταν διεγείρεται η ράβδος τα η χ η τ . κύματα με τη βοήθεια του ατμοσφ. αέρα μεταβιβάζονται στον αντ ίστο ιχο σωλήνα ίου αντηχε ίου όπου ενεργοποιούνται . Ό τ α ν λειτουργεί το μοτέρ, ο δ ίσκος περιστρέφε-ται γύρω από τον άξονά του, με αποτέλεσμα η ροή των η χ η τ . κυμάτων να διακόπτεται σε ελάχιστα χρον ικά διαστήματα, δηλαδή παράγεται ένας ήχος τρεμουλιαστός, που λέγεται βιμπράτο (ιταλ. vibrato), α π ' όπου το όργανο αυτό πήρε το όνομά του.

Σχ. 180 Vibrafono

-ημ·* Οταν δε χρησιμοπο ιε ί τα ι το ηλεκτρ ικό μοτέρ σημειώνεται : "senza v ibra to" (Ιταλ. = "χωρίς β ιμπράτο», Γερμ. " o h n e M o t o r " = «χωρίς μοτέρ»).

228

Ο ι κ α μ π ά ν ε ς σ ω λ ή ν ε ς (Ιταλ. le campane tubolari, Γαλλ. le tube de cloche, Γερμ. die Rohrenglocken, Αγγλ. tubular bell)

Ό ρ γ α ν ο ασιατικής καταγωγής, αποτελείται από κυλινδρικούς μεταλ-λικούς σωλήνες, που συγκρατούνται από άγκυστρα ειδικού μεταλλικού σκελετού.

Οι σωλήνες είναι σε χρωματική διάταξη και το ύψος που παράγουν εξαρτάται από το μήκος το πάχος και τη διάμετρο τους. Παίζονται δε με επικρουστήρες (σφυράκια) No 7 και 19 και ο ή χ ο ς τους μας θυμίζει εκεί-νον της εκκλησιαστικής καμπάνας.

Σχ. 181 Campane tubolari

Έκταση οργάνων με μεταλλικές ράβδους

- )

Glockenspiel (ορχήστρας με πεντάλ) Φ (γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλ.)

Φ /— -

(γράφεται)

.-Λ*-)

Μ (ακούγεται 8"' ψηλ.)

229

Klaviaturglockenspiel (Campanello a tastiera)

^zz •7-(γράφεται)

(ακούγεται 8™ ψηλ.)

Sopranglockenspie l

t* ~7

(γράφεται)

Φ Altaglockenspiel

(ακούγεται· 16 *" ψηλ.)

Φ Φ (γράφεται) (ακούγεται 8™ ψηλοτ. )

Glockenspiel-Lyra (Sistro)

Φ (γράφεται -ακούγεται )

Metallofono και Vibrafono (χωρίς μοτέρ)

Φ (γράφεται -ακούγεται )

Metallofono Soprano

Φ (γράφεται) (ακούγεται 8"' ψηλ. )

230

Metallofono alto

# (γράφεται-ακούγεται)

Metallofono basso

(γράφεται-ακούγεται)

Tubofono

#3 (γράφεται)

Campane tuborari

(ακούγεται 16" ' ψηλ.)

* (γ ράφονται-ακούγονται )

Celesta

t 8" ι

(γράφεται) (ακούγεται 8"' ψηλ.)

Ηχητική συμπεριφορά των οργάνων με μεταλ. ράβδους

Ο ήχος , που παράγουν τα όργανα με μεταλ. ράβδους, σε σύγκρ ιση με εκείνον που παράγουν τα όργανα με ξύλινες ράβδους, έχει μεγαλύτερη ένταση, συνοδεύεται με λ ιγότερο θόρυβο, οι ψηλότεροι αρμονικοί έχουν μεγαλύτερη ένταση ενώ οι χαμηλότερο ι μικρότερη και ο θεμελιώδης μεγαλύτερη ένταση.

Να θυμίσουμε ότι το υλικό κατασκευής της ράβδου παίζει σημαντ ικό ρόλο όσον αφορά το χαρακτήρα , την ποιότητα του ήχου. Ετσι, ο ήχος της τσελέστας μας θυμίζει αρμονικούς ήχους βιολιού (φλαουτάτα), γιατί οι ράβδοι της είναι φτιαγμένες από . πεπιεσμένο υδράργυρο. Ο ήχος του τουμπόφωνου είναι δ ιαπεραστικός , γ ιατί οι ράβδοι του είναι από ατσάλι . Ο ήχος της καμπάνας σο)λήνα είναι μελαγχολ ικός , γιατί οι σωλήνες του είναι από μπρούντζο.

Ηχητικές πλάκες Ηχητική πλάκα ονομάζουμε κάθε λείο ηχογόνο σώμα π.χ. πέτρα,

ξύλο, μέταλλο κ.λπ. με την προϋπόθεση ότι αυτό δεν είναι ράβδος. Οι ηχητικές πλάκες πάλλονται όπως και οι ράβδοι, δηλαδή όχι μό-

νο σαν ενιαίο σύνολο, αλλά και σε μικρότερα μέρη.

Όργανα με ηχητικές πλάκες είναι:

Η η χ η τ ι κ ή π λ ά κ α μ ε τ ά λ λ ο υ * (Ιταλ. la campana in lastra di metallo, Γαλλ. la cloche en lame de metal, Γερμ. die Plattenglocken, Αγγλ. platte bell).

Είναι μια τετράγωνη πλάκα από μέταλλο (αλουμίνιο, μπρούντζο ή ατσάλι), ασιατικής καταγωγής. Ο ήχος που παράγει μας θυμίζει εκείνον της εκκλ. καμπάνας — ιδιαίτερα όταν η πλάκα είναι από μπρούντζο — γ ι ' αυτό ονομάζεται και καμπάνα σε πλάκα μετάλλου.

Τις πλάκες τις κρεμάνε με σκοινί από ένα μεταλλικό σκελετό και παράγουν ήχο που το ύψος τους εξαρτάται από τις διαστάσεις και το είδος του μετάλλου που κατασκευάζεται η πλάκα. "Ενα παράδειγμα: Ό τ α ν μια πλάκα είναι από αλουμίνιο και έχει διαστάσεις 100 * 75 cm και βάρος 6 kg, τότε παράγει το Ντο = 65 Hz. Μια άλλη πλάκα με δια-στάσεις 28 χ 75 cm και βάρος 1 kg παράγει το ντο2 = 520 Ηζ.

Οι πλάκες παίζονται με επικρουστήρες No 16, 17. 18 και 19.

Σχ. 182 Campana in lustra di metallo

ΣΗΜ.* To όργανο αυτό χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : G . Puccini («Tosca»), R. Strauss («Also sprach Zarathust ra») , A. Schonberg («Die gliickliche Hand») κ.ά.

Υπάρχουν και στρογγυλές μεταλλ ικές πλάκες.

233.

Το γ κ ο γ κ * (Ιταλ. il gong, Γαλλ. le gong, Γερμ. der Gong, Αγγλ. gong). Γκογκ λέμε κάθε όργανο που το ηχογόνο του σώμα είναι φτιαγμένο

από σφυρηλατημένο ορείχαλκο, με κύρτωμα κατάλληλο, ώστε να παρά-γεται ήχος με ευδιάκριτο ύψος.

Τα γκογκ κατάγονται από τη Γιάβα. Στην Ευρώπη χρησιμοποιήθη-καν μόλις το 19ο αι. (1872). Ό τ α ν παίζονται πολλά μαζί τα κρεμάνε από άγκιστρα μεταλλικού σκελετού και διεγείρονται στο κέντρο με επι-κρουστήρες No 16, 17 και 18.

Ό π ω ς είπαμε προηγούμενα τα γκογκ παράγουν ήχο με ευδιάκριτο ύ-ψος. Αυτό οφείλεται κυρίως στο κύρτωμα του δίσκου, γιατί έτσι πετυ-χαίνεται η αύξηση της έντασης του θεμελιώδη. Το ύψος του ήχου συ-ναρτάται με τη διάμετρο, το πάχος και την κοιλότητα πΰυ έχει το κύρ-τωμα. Τα γκογκ έχουν έκταση:

* (τr)

(γράφονται — ακούγονται )

ΣΗΜ.* Πολλο ί συνθέτες της ε π ο χ ή ς μας, όταν χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ο ύ ν τ α μ - τ α μ στα έργα τους — ιδιαίτερα εκείνα που παράγουν βαθύ ή χ ο — τα χαρακτηρ ί ςουν σαν «γκογκ».

Οι γνωστότεροι συνθέτες που χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν γ κ ο γ κ σε δ ιάφορα έργα τους είναι ο ι : Puccini («Madame Batterfley»), R. Strauss («Die Frau ohne Schatten»), C. Orff («Antigo-nae», «Oedepus der Tyrann», «Prometheus») κ.ά.

234.

Σχ. 184 Tam-tam

W a t e r g o n g * * (Αγγλ. σημαίνει γκογκ νερού). Είναι ένα ταμτάμ με διάμετρο 30 μέχρι 40 cm. Το περίεργο μ ' αυτό

το όργανο είναι ότι μόλις το διεγείρουν το βουτάνε αμέσως μέχρι τη μέση μέσα σε ένα δοχείο με νερό με αποτέλεσμα να παράγεται glissando.

Τα ταμτάμ παίζονται: α. Με τα χέρια (con la mano). β. Με δοξάρι (η τριβή γίνεται στο χείλος του δίσκου), γ. Με ατσάλινες σκούπες (No 20). δ. Με επικρουστήρες No 17 τα μεγάλα, No 15 ή 16 τα μεσαία και

No 1,4 και 9 τα μικρά. Ηχητική συμπεριφορά των ταμτάμ

Η ένταση των αρμ. συχνοτήτων είναι μεγαλύτερη από εκείνη του θεμελιώδη, με αποτέλεσμα να παράγεται ένα μείγμα από τόνους.

Ό τ α ν το ταμτάμ παίζεται με δοξάρι ο ήχος είναι πάρα πολύ οξύς και μας θυμίζει υπερτόνους, είναι όμως μικρής διάρκειας.

Τ ο τ α μ τ ά μ * (Ιταλ. il t am- tam, Γαλλ. le t am- tam, Γερμ. das Tamtam, Αγγλ. tam - tam).

Ό ρ γ α ν ο που μοιάζει πολύ με το κινέζικο γκογκ. Τα σημερινά ταμτάμ φτιάχνονται από μεταλλόκραμα ή από σφυρηλατημένο φύλλο ορείχαλ-κου και τα κρεμάνε με σκοιν ί , που περνάει μέσα από δύο τρύπες, που βρίσκονται στο χείλος του δίσκου.

ΣΗΜ.* Το ταμτάμ χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : i. Strawinsky («Petruska»), Μ. d e . F a l l a («Meister Pendros», «Elektra»), C. Orff («Oedepus der Tyrann»), A. Schon-berg («die gliickliche Hand-») κ.ά.

ΣΗΜ.** T o Watergong χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : J . Cage («First construk-tion in Metal») J . Cage — L. Har isson («Duble Music») κ.ά. Γεν ικά το όργανο αυτό χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από Αμερικανούς συνθέτες.

Το φ λ ε ξ ά τ ο ν ο * (Ιταλ. il flessatono, Γαλλ. les flexatone, Γερμ. das Fle-xaton, Αγγλ. flexatone).

Αποτελείται από μια μεταλλική γλώσσα στερεωμένη σε ένα πλαί-σιο, που διεγείρεται με δύο συναρμολογημένα μεταλ. γλωσσίδια με ξύ-λινο κεφάλι ντυμένο με πετσί.

Ο ήχος, που παράγει το φλεξάτονο, είναι τρεμουλιαστός (βιμπράτο) και έχει ευδιάκριτο ύψος, παράγεται δε με τον εξής τρόπο:

Ό τ α ν ο εκτελεστής κουνάει το όργανο, κουνιούνται παράλληλα και τα γλωσσίδια χτυπώντας τις δύο πλευρές της γλώσσας, παράγοντας έτσι τον ήχο. Το ύψος του ήχου ρυθμίζεται με την ανάλογη πίεση του αντί-χειρα του εκτελεστή, που τον τοποθετεί πάνω σε μια προεξοχή που έχει η μεταλλική γλώσσα στην ελεύθερη άκρη της. Έ τ σ ι , όσο περισ-σότερο πιέζει τον αντίχειρά του ο εκτελεστής, τόσο μεγαλώνει το ύψος και αντίστροφα.

Το φλεξάτονο έχει έκταση: Ν)

Το μ ο υ σ ι κ ό π ρ ι ό ν ι * * (Ιταλ. la sega cantate, Γαλλ. la scie musicale, Γερμ. die sigende Sage, Αγγλ. musical saw).

To μουσικό πριόνι — λέγεται και πριόνι που τραγουδά — μοιάζει με το γνωστό σε όλους μας χειροπρίονο των ξυλουργών. Η μεταλλική του γλώσσα διεγείρεται συνήθως με δοξάρι και σπάνια με κρούση. Το ύψος του ήχου ρυθμίζεται με το ανάλογο λύγισμα της γλώσσας και έ-χει την ίδια έκταση με εκείνη του φλεξάτονου.

Σχ. 186 Sega cantate

ΣΗΜ.* Το φλεξάτονο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες: Α. Schonberg («Moses u. Aron»), A. Berg («Drei Orchesterstiike»), A. Chatscha tur jan («Klavierkonzert») κ.ά.

ΣΗΜ.** To μουσικό πριόνι χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε α π ' τους συνθέτες Η. W. Henze («Elegie fur junge Liebende»), A. Honegger («Antigonae»), T. Mayuzumi («Tonpleromas») κ.ά.

236.

Τ ο α μ ό ν ι * (Ιταλ. Γ incudine, Γαλλ. Γ enclume, Γερμ. der Amboss, Αγγλ. anvil).

Είναι το γνωστό αμόνι των σιδεράδων, σε διάφορα μεγέθη. Παίζεται με σφυριά (No 19) και παράγει ήχο με ευδιάκριτο ύψος.

Το μποτιλιόφωνο έχει έκταση:

(γράφεται )

I (ακούγεται 8™ ψηλ.)

ΣΗΜ.* Το αμόνι χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε α π ' τους συνθέτες R. Wagner («Rheingold»), J . Strauss («Fenerfest»), A. Berlioz («Benvenuto cellini»), C. Orff («Antigonae») κ.ά.

T o μ π ο τ ι λ ι ό φ ω ν ο * * (Ιταλ. il suono di bottiglia, Γαλλ. le bouteillophone, Γερμ. das Bouteillophon ή das Flasohenspiel, Αγγλ. popo - bottes).

To μποτιλιόφωνο μπουκαλόφωνο ή φιαλόφωνο, είναι μια σειρά ά-δεια μπουκάλια, σε διάφορα μεγέθη, κρεμασμένα από το λαιμό τους με πλαστικό σκοινί σε ένα μεταλλικό πλαίσιο. Παίζονται με επικρουστή-ρες No 5.

Κάθε μποτίλια παράγει ήχο με διαφορετικό ύψος, που είναι ανά-λογο με το μέγεθος και το πάχος της. Καμιά φορά τυχαίνει κάποια μπο-τίλια να μην παράγει το ύψος που θέλουμε, να είναι δηλαδή φάλτσα από την κατασκευή της. Τότε ρυθμίζουμε το ύψος με ανάλογη ποσότητα νερού, που ρίχνουμε μέσα στη μποτίλια. Αυτό ισχύει μόνο όταν το ύψος του ήχου είναι χαμηλότερο.

Σχ. 188 Suono tli buuighu

ΣΗΜ.** Το μ π ο τ ι λ ι ό φ ω ν ο το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν οι συνθέτες: Eric Satie («Parade», μουσ. μπαλλέτου), Α. Honegger («Le dit des jeux du monde»), B. Nilsson («Reaktionen») κ.ά.

2 3 7

Το κ ο υ π ό φ ω ν ο * (Ιταλ. i bicchieri di vetro, Γαλλ. les coupes de verre, Γερμ. das Glaserspiel, Αγγλ. musical glasses).

To κουπόφωνο ή ποτηρόφωνο είναι ένα σύνολο από άδεια ποτήρια (κούπες), με λεπτά τοιχώματα, σε διάφορα μεγέθη, τοποθετημένα πάνω σε χοντρό ύφασμα, συνήθως σε χρωματική σειρά. Παίζονται με επι-κρουστήρες No 5 ή με τριβή, συγκεκριμένα, ο εκτελεστής τρίβει τα δάχτυλά του πάνω στο χε ίλος των ποτηριών, αφού πρώτα τα υγράνει με ξίδι.

Κάθε ποτήρι παράγει ήχο με διαφορετικό ύψος, που είναι ανάλογο με το μέγεθος και το πάχος του. Μπορεί να τύχει ένα ή περισσότερα π ο τ ή ρ ι α να είναι από την κατασκευή τους φάλτσα, δηλαδή το ύψος να είναι χαμηλότερο. Στην περίπτωση αυτή το ύψος ρυθμίζεται με ανά-λογη ποσότητα νερού που ρίχνουμε μέσα στο ποτήρι.

Ό τ α ν το κουπόφωνο παίζεται με τριβή, ονομάζεται υαλοαρμόνικα** (Γερμ. Glasharmonika). Ό τ α ν τα ποτήρια είναι κρυστάλλινα, το κου-πόφωνο ονομάζεται κρυσταλλόφωνο.

κουποφωνο υαλοαρμόνικα

I (γράφεται — ακούγεται

i (γράφεται — ακούγεται)

ν , , y w ν

Χ L ν Σχ. 189 Bicchieri di vetro

ΣΗΜ.*1 Ο C. Orff στη σύνθεση του «der Mond» χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε 6 ποτήρια με ύψος : ντο2

= 520 Hz, ρε2 = 584 Ηζ, μι2 = 565 Ηζ, σολ. 2 = 793 Ηζ, λα 2 = 880 Η ζ και ντο^ = 1040 Ηζ. Ο ίδιος συνθέτης χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ποτήρ ια και σε άλλα έργα του : «Astutuli», «Weihnachtsspi-el», «Oedipus», «Prometheus»).

ΣΗΜ.** Υαλοαρμόνικα χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο R. Strauss σ τ η ν όπερα: «die Frau ohne Schat-ten».

238.

Το λ ι θ ό φ ω ν ο * (Ιταλ. il litofono, Γαλλ. le lithophone, Γερμ. das Litho-phon, Αγγλ. lithophone).

Ό ρ γ α ν ο Κινέζικο - Ινδονησιακό. To σημερινό λιθόφωνο (Ιταλ. la lastra di sasso, Γερμ. das Steinspiel, Αγγλ. stone disc) αποτελείται από πελεκημένες πέτρες, σε σχήμα δίσκου, στηριγμένες πάνω σε μεταλλι-κές βέργες. Η μια άκρη της βέργας — αυτή δηλαδή ποΟ στηρίζεται η πλάκα — είναι ντυμένη με καουτσούκ για να μη φαγώνεται η πλάκα και η άλλη είναι στερεωμένη σε μεταλλική βάση.

Το λιθόφωνο παράγει ήχο με μεγάλη διάρκεια — μφς θυμίζει εκεί-νον του ξυλοφώνου, που αντιστοιχεί στην ψηλότερη περιοχή συχνοτή-των της έκτασής του — και ευδιάκριτο ύψος, που είναι ανάλογο με τη διάμετρο και το πάχος κάθε πλάκας. Παραδείγματα: Μια πλάκα με διάμετρο 21 cm και πάχος 2 cm παράγει το φθόγγο ντο4 = 2080 Hz. Μια άλλη πλάκα με διάμετρο 21,5 και πάχος 1,8 cm παράγει το φθόγγο λα3 = 1760 Ηζ κ.λπ.

Το λιθόφωνο παίζεται με επικρουστήρες που ποικίλλουν ανάλογα με το βαθμό της έντασης. Έ τ σ ι , για ff, f, mf και ρ χρησιμοποιούνται αντίστοιχα επικρουστήρες No 7α, 7β, No 5β και No ,5γ.

Το λιθόφωνο έχει έκταση:

Σχ. 190 Litofono

γράφεται:

ακούγεται:

ΣΗΜ.* Τ ο λ ιθόφωνο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : C. Orff («Die Kluge». «Trionfi», «Ant igonae», «Oedepus der Tyrann»), M. Kelemen («Equilibres») κ.ά.

t i l l

239

Τα κύμβαλα Τα α ρ χ α ί α κ ύ μ β α λ α (Ιταλ. i crotali ή cimbali antichi, Γαλλ. les crota-

les ή les cymbales antiques, Γερμ. die Zimbeln, Αγγλ. crotales ή greek cymbales ή antike cymba-les).

Τα αρχαία κύμβαλα ή κρόταλα* ή μικρά κύμβαλα είναι μεταλλικά υποκοίλα ημισφαίρια, με μικρή διάμετρο, τα συναντάμιε σε αρχαίους πολιτισμένους λαούς (Αιγύπτιους, Ασσύριους, Έ λ λ η ν ε ς κ.ά.) από την εποχή του σιδήρου, παίζονταν όπως οι καστανιέτες.

Τα σημερινά κρόταλα έχουν διάμετρο 6 μέχρι 12 cm, παράγουν ήχο με ευδιάκριτο ύψος και παίζονται όπως οι καστανιέτες ή με επι-κρουστήρες No 7 και 11. Ηχητική συμπεριφορά των κροτάλων

Ό τ α ν τα κρόταλα παίζονται όπως οι καστανιέτες, παράγουν δυνατό ήχο, επειδή σε κάθε σύγκρουση φυλακίζεται και μια ποσότητα όγκου αέρα μέσα στις κοιλότητες των δισκίων, που μεσολαβεί στην ανάκλα-ση των ηχητικών κυμάτων, με αποτέλεσμα να ενισχύεται ο ήχος πριν σβήσει, δηλαδή παρατηρείται το φαινόμενο της αντήχησης.

Τα κρόταλα παράγουν αρμονικούς που το ύψος τους φτάνει μέχρι 10.000 Hz περίπου.

8 ~ T i T · Έχουν έκταση:

ί - · < * ( φΓίφοντιπ) (ακούγονται Ιό" ψηλοτ . )

Σχ. 191 Crota/i

. ,92 Crota/ofono

ΣΗΜ.* Τα κρόταλα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν από τους συνθέτες : R. Strauss («Josephs Legen-de»), C. Orff («Odepus der Tyran»), L. Delibes («Copelia»), H. Belioz («Romeo et Juliette»), M. Ravel («Alborada del grazioso»), I. Strawinsky («Les Noces) κ.ά.

240.

Τα κ ύ μ β α λ α ή π ι ά τ α (Ιταλ. i piatti, Γαλλ. les cymbales, Γερμ. die Becken, Αγγλ. cymbales).

Τα πιάτα (λέγονται και τούρκικα πιάτα) παίζονται κατά ζευγάρια (Ιταλ. i. piatti a due, Γαλλ. les cymbales a 2, Γερμ. die Becken paarweise, Αγγλ. cymbals pair) με δυο τρόπους:

α. Με μηχανισμό που λειτουργεί με πεντάλ (Ιταλ. i piatti a pendale, Γαλλ. les cymbales a pedale, Γερμ. die Becken mit Fussmaschine, Αγγλ. Footcymbal), όπου τα πιάτα συγκρούονται μεταξύ τους και β. με τα χέ-ρια του εκτελεστή που κάνουν τη δουλειά του μηχανισμού, συγκεκρι-μένα: Το κάθε πιάτο έχει μια δερμάτινη θηλιά στο κέντρο του. Ο ε-κτελεστής περνά τα χέρια του μέσα στις θηλιές, συγκρατεί έτσι τα πιά-τα και όταν θέλει να τα παίξει χτυπά τ-ο ένα με το άλλο.

γ. Τα πιάτα παίζονται ακόμα αφού τα κρεμάσουν ή στηριγμένα σε μεταλ. βάσεις: (Ιταλ. il piatto sospresso, Γαλλ. la cymbale suspendue, Γερμ. das Becken hagend ή das Becken auf stander, Αγγλ. suspended cymbal).

Τα πιάτα, που παίζονται κατά ζευγάρια, έχουν διάμετρο από 30 μέ-χρι 36 cm και εκείνα που παίζονται χωριστά από 30- 55 cm.

Τα πιάτα παίζονται: α. με μπαγκέτες No 1, 2, 5, 9, 11, 12 και 14. β. με μεταλλ. σκούπες (No 20). γ. με τα χέρια (con la mano), όταν πρόκειται για pp.

Ηχητική συμπεριφορά των πιάτων Τα πιάτα παράγουν θόρυβο, με άλλα λόγια τα ηχητ ικά κύματα δεν

έχουν συγκεκριμένη μορφή (σχ. 193). Το σημείο στήριξης (κέντρο του δίσκου) είναι σταθερός δεσμός, ενώ στα άλλα σημεία σχηματίζονται κοιλιές. Ό τ α ν παίζονται με μπαγκέτες No 4 λόγου χάρη, το ύψος των αρμονικών φτάνει μέχρι 9.000 Hz και ο ήχος είναι διαπεραστικός. Ό -ταν παίζονται κατά ζευγάρια το ύψος των αρμονικών φτάνει μέρι 3.000 Hz περίπου και ο ήχος είναι μεταλλικός.

- - f t n f r V f t Ί Becken gegen Becken

ίο -f—

0

100 j

J

10 00

W t v

\ / \ / \ λ A

2000 3000

Scblegel eeqen Becken A f\m

F

Lii! I 11 : u u L/ y \ ^ —

ι i ; i , ι ι ι ! ι • ο 1000 2000 3000 4000 5000 6COO 7000 8000 9000 10000

——Hem

Σχ. 193 [Jopr.ia ηχητ. κυμάτων που παράγουν τα πιάτα όταν παίζονται α) κατά ζεύγη και β) με επικρουστήρες

Τα κινέζικα πιάτα (Ιταλ. i piatti cinese, Γαλλ. les cymbales chinoise, Γερμ. die chinesischen Becken Αγγλ. Chinese cym-bals).

Πιάτα που χρησιμοποιούνται σε κλασικές ορχήστρες :αι μουσικές μπάντες.

Τα κινέζικα πιάτα μοιάζουν πολύ με τα τούρκικα, με τη διαφορά ότι ο θόλος τους είναι στρογγυλός και το χε ίλος γυρισμένο προς τ " έξω. Παίζονται κατά ζευγάρια ή με τον επ ικρουστήρα No 9β.

Ο ήχος , που παράγουν τα κινέζικα πιάτα, είναι μουντός επειδή κα-τασκευάζονται από κράμα σφυρηλατημένου λευκοσιδήρου. Ό τ α ν παί-ζονται με επ ικρουστήρα ο ήχος μας θυμίζει εκείνον που παράγει το μι-κρό ταμτάμ.

Σχ . 196 Piatt ο Cinese

ι

Σχ . 195 Piatto sospresso

Σχ. 194 Piatti a pent ale (footcymbal)

Σχ . 197 Piatti a due

Καμπάνες και κουδούνια Η κ α μ π ά ν α * (Ιταλ. la campana, Γαλλ. la cloche, Γερμ. die Kirchen-

glocke, Αγγλ. bell). Η καμπάνα (στην καθαρεύουσα εκκλησιαστικός κώδων) έχει σχήμα

κόλουρου κώνου και κατασκευάζεται συνήθως από μπρούντζο (78% χαλ-κό και 22% κασσίτερο). Στην κορυφή του κώνου συγκρατείται ένα με-ταλλικό γλωσσίδι . Ό τ α ν η καμπάνα κινείται, το γλωσσίδι χτυπάει δια-δοχικά δυό σημεία του χείλους, διαμετρικά αντίθετα και έτσι παράγεται ο ήχος.

Επειδή η κατασκευή της καμπάνας απαιτούσε πολύ χρόνο και ει-δικευμένους τεχνίτες, αντικαταστάθηκε στην αρχή με μεγάλα ταμτάμ (Μ. Musorgsky: "Boris Godunow") και αργότερα με καμπάνες σωλήνες. Ηχητική συμπεριφορά της καμπάνας

Η ένταση των αρμονικών, που παράγει η καμπάνα, παρουσιάζει μια ιδιορρυθμία. Συγκεκριμένα: μετά τη διέγερση — και μάλιστα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα — η ένταση των ψηλότερων αρμονικών μειώ-νεται γρηγορότερα από εκείνη των χαμηλότερων. Τη μεγαλύτερη έντα-ση έχει ο θεμελιώδης, μετά ο δεύτερος αρμονικός (8να), ύστερα ο τρίτος αρμονικός' (πέμπτη) και αν η καμπάνα είναι φτιαγμένη από μπρούντζο, ακολουθεί εκείνη της τρίτης μικρής, ενώ αν είναι φτιαγμένη από άλ-λη σύνθεση μετάλλων — π.χ. ατσάλι, αλουμίνιο και νίκελ — ακολου-θεί η ένταση της μεγάλης τρίτης.

Η ιδιορρυθμία της έντασης των αρμονικών έχει σαν αποτέλεσμα να διακρίνουμε 4 διαφορετικούς τόνους, δηλαδή μια συγχορδία, που αποτελείται από την τονική, την ογδόη, την πέμπτη και τη μικρή ή με-γάλη τρίτη ανάλογα με το υλικό κατασκευής της καμπάνας.

ΧΗΜ.* Η καμπάνα χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε σε όπερες, γνωστή με το όνομα Καλόττα (Calotta). Ο Α. Baio σ τ η ν όπερα «Mefistofele» χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε 5 καμπάνες τονισμένες ( |Ντο, ,Ρε, ,Μι, ,Φα, ,Σολ) στη χ α μ η λ ό τ ε ρ η περ ιοχή της μουσικής έκτασης . Η χαμηλότερη καμπάνα ( ,Ντο) ζύγιζε γύρω στα 1000 kg, ενώ η ψηλότερη ( ,Σολ) ζύγιζε περίπου 30 Kg.

243.

Η κ ω δ ω ν ο σ τ ο ι χ ί α (Ιταλ. il cariglione ή il cariglione la soneria di campane, Γαλλ. le carillon, Γερμ. das Turmgloc-kenspiel, Αγγλ. bell chimes).

Μια σειρά από καμπάνες, σε διάφορα μεγέθη, κρεμασμένες σε καμ-παναριό. Από το 13ο αι. διεγείρονταν με τη βοήθεια μηχανισμού.

Το γ ε λ α δ ο κ ο ύ δ ο υ ν ο * (Ιταλ. Ιο scampanellio da gregge, Γαλλ. le bruit de sonnailles, Γερμ. die Herdenglocke, Αγγλ. cow - bells).

To γελαδοκούδουνο ή κυπροκούδουνο, είναι ο κύπρος που κρεμάνε στο λαιμό των ζώων. Κατασκευάζεται συνήθως από μπρούντζο, είναι κοίλο σε σχήμα κόλουρου κώνου και διεγείρεται με μεταλλικό γλωσ-σίδι, όπως η καμπάνα, ή με επικρουστήρες No 12. Το ύψος του ήχου άλλοτε διακρίνεται και άλλοτε όχι , αυτό θα εξαρτηθεί από το υλικό και το μέγεθος του κώνου. Γενικά το γελαδοκούδουνο χρησιμοποιείται περισσότερο για μίμηση ή για να τονίζει το ρυθμό, παρά για τις μου-σικές του ικανότητες.

Σχ. 199 Scampanelli da gregge Σχ. 200 Agogo bells

To ε π ι τ ρ α π έ ζ ι ο κουδούνι (Γαλλ. la soneta de table, Γερμ. die Tisch-glocke, Αγγλ. dinner bell).

Πρόκειται για το κουδούνι που χρησιμοποιούν οι δικαστές για να επιβάλλουν την τάξη στο ακροατήριο του δικαστηρίου, το λέμε και σχο-λικό κουδούνι.

Στην Αγγλία χρησιμοποιούν έναν τύπο επιτραπέζιων κουδουνιών σε χρωματική διάταξη, είναι τα λεγόμενα κουδούνια χειρός (Αγγλ. Hand -bells**, Ιταλ. i sonagli a mano, Γαλλ. les clochettes a mains, Γερμ. das

ΣΗΜ.*1 Γελαδοκούδουνο χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν οι συνθέτες: R. Strauss (« Alpensymphonie», κουδούνια με συγκεκριμένο ύψος), Α. Weber («Fiinf Stiicke fiir Orchester» op . 10), G. Mahler («6 και 7 Symphonie»).

ΣΗΜ.** To Hand-be l l s χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες: Μ. de Falla («Meister Pedros Puppenspiel»), M. Musorgsky (όπερα : «Boris Godunow») , Verdi (όπερα: «Don Carlos»).

244 .

Handglockenspiel), με έκταση μια οκτάβα.

Σχ . 201 Hand-bells

Το κ ω δ ω ν ο φ ό ρ ο κοντάρι (Ιταλ. Γ albero di sonagli ή la barra di so-spensione con i sonagli, Γαλλ. le chapeau chinois, Γερμ. der Schellenbaum, Αγγλ. bell - tree). ,

Ονομάζεται και κινέζικο καπέλο ή μπελ -θρή. Αποτελείται από πολ-λά κουδουνάκια σε διάφορα μεγέθη, κρεμασμένα από μεταλλικά στεφά-νια, που στηρίζονται σε ένα ξύλινο κοντάρι. Το όργανο αυτό χρησιμο-ποιείται στην Αμερική.

Έ ν α άλλο γνωστό κουδούνι είναι το Γιαπωνέζικο Dobaci* , από μπρούντζο, σε διάφορα μεγέθη. Παίζεται με ξύλινο ραβδί ντυμένο με πετσί.

Σχ . 202 Albert) di sonagli (Ιαπωνίας) Σχ. 204 Dobaci

Σ ΗΜ .* To Dobaci το χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο Η. W. Henze στη σύνθεση του: «Das Floss der Medusa» και το ονόμασε " T e m p l e be l l s " .

Οι σείστρες Η σ ε ί σ τ ρ α * (Ιταλ. la sistra, Γαλλ. le sistre, Γερμ. das Sistrum, Αγγλ.

sistrum). Αποτελείται από μικρούς μεταλλικούς δίσκους περασμένους σε μια

μεταλ. ράβδο. Ο ήχος παράγεται από τη μεταξύ τους σύγκρουση, που προκαλείται όταν ο εκτελεστής κινεί τη σείστρα. Διακρίνουμε:

α. Τη σείστρα που η ράβδος στερεώνεται στις δύο άκρες μεταλλι-κού ημισφαιρίου με χειρολαβή.

β. Εκείνη που μοιάζει με τρόμπα ποδηλάτου. Έχει 6 μέχρι 8 δί-σκους.

γ. Τη σείστρα που η ράβδος περνά από τις δύο πλευρές πλαισίου σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμμου.

δ. Εκείνη που η ράβδος με τη χειρολαβή σχηματίζουν οξεία γωνία.

Σχ. 205 Sis ire

ΣΗΜ.* Τις σείστρες τις χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν πολλο ί συνθέτες : J . Cage και L. Harisson (••Double music»), J . Strauss («Die Fledermauss», «der Zigeunerbaron»), G . Rossini («Barbier von Sevilla»), C. Orff («Oedepus der Tyrann») , A. Clementi («Informel N o 1») κ.ά.

Να μη συγχέουμε τη σε ίστρα (από το σε ίω= κ ινώ, ταλαντεύω) με το σ ίστρο , που είναι η στρατ ιωτ ική λύρα.

246.

Ο ι μ α ρ ά κ ε ς * (Ιταλ. ι maracas, Γαλλ. les maracas, Γερμ. die Mara-cas, Αγγλ. maracas).

Ξύλινο όργανο συνήθως σε σχήμα βαρελιού, παράγει θόρυβο και είναι Λατινοαμερικάνικης καταγωγής.

Στην κοιλότητα του οργάνου εσωκλείονται σκληροί καρποί ή σκα-για ή χαλίκια. Με το κούνημα το περιεχόμενο προσκρούει στην εσω-τερική επιφάνεια της κοιλότητας και έτσι παράγεται θόρυβος.

Το όργανο αυτό χρησιμοποιείται συνήθως για να κρατεί το ρυθμό Λατινοαμερικάνικων φολκλορικών χορών.

Σχ. 206 Maracas

Η κ α μ π ά τ σ α * * (Ιταλ. la cabaza, Γαλλ. la cabaza, Γερμ. die Cabaza, Αγγλ. cabaza).

Ξύλινο όργανο, που μοιάζει με αχλάδι, σε διάφορα μεγέθη, αφρι-κανικής καταγωγής.

Η καμπάτσα παράγει τον ήχο της όπως οι μαράκες. Παίζεται με πολλούς τρόπους και χρησιμοποιείται συνήθως για να κρατεί το ρυθμό της σάμπας.

Σχ .207 Cabaza

ΣΗΜ.* Οι μαράκες χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν U J I O πολλούς συνθέτες, οι πιο γνωστοί απ" αυτούς ε ίναι : P. Sanjuan («Liturgia Negra») C. Orff («Bernauerin», «Trionfi», «Antigonae»), S. Prokoview («Romeo et Juliette») κ.ά. ΣΗΜ.** Την καμπάτσα τη χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο C. Orff στη σύνθεσή του: «Prometheus».

247

Το τούμπο (Ιταλ. il tubo, Γαλλ. le chocalho, Γερμ. das Schutelrohr,

Κυλινδρικός σωλήνας από ξύλο ή μπαμπού, σε διάφορα μεγέθη, στην κοιλότητα του σωλήνα εσωκλείονται ξερά σπόρια ή σκάγια, παί-ζεται με κούνημα όπως οι μαράκες και η καμπάτσα.

Το πιο γνωστό τούμπο είναι το βραζιλιάνικο τούμπο (Ιταλ. il bambu brasiliano, Γαλλ. le tubo ή le bambou Bresilien, Γερμ. das Tubo spanisch, Αγγλ. Brasilian bambu shaker).

Αγγλ. shocallo).

f a r

J & t

Σχ. 208 Tubo

248.

Τα ξύλινα τύμπανα Πρόκειται για ξύλινα ηχογόνα σώματα, αφρικανικής και απωανατο-

λικής προέλευσης, σε διάφορα σχήματα και μεγέθη, παίζονται με μπαγ-κέτες.

Τα κυριότερα α π ' αυτά είναι:

Η ξ ύ λ ι ν η κ α μ π ά ν α * (Ιταλ. la cambana di legno, Γαλλ. le temple-bloc, Γερμ. der Tempelblock, Αγγλ. temple block).

Κατάγεται απ ' την Κίνα, Ινδοκίνα και Ιαπωνία, μοιάζει με κεφάλι ψαριού (στα κινέζικα λέγεται ξύλινο ψάρι) και παίζεται με ξύλινες, μπαγκέτες στηριγμένο σε μεταλλική βάση.

Ο ήχος που παράγει η ξύλινη καμπάνα (λέγεται και τέμπλεμπλοκ) είναι σκοτεινός, έχει μεγάλη ένταση, γιατί οι συχνότητές του ενεργο-ποιούνται στο κοίλωμά του και το ύψος του κυμαίνεται μεταξύ ντο2

και σολ3.

I Σχ . 209 templeblock

Λ ο γ κ - ντραμ (απ ' το Αγγλ. l og -d rum = μακρύ τύμπανο, Ιταλ. il log-drum, Γερμ. die Log-d rum) .

Είναι ένα ζύλινο τύμπανο σχήματος ορθογωνίου παραλληλογράμ-μου ή κύβου**, που προήλθε από παραλλαγή του παλιού μεξικάνικου

ΣΗ Μ .* Τ ο όργανο αυτό το συναντάμε: Ν. Mamangakis: «Konstrukt ionen», (= κατασκευ-ές) G . Gershwin: «Porgy and Bess», A. Berg: «Lulu», W. Wal ton : «Facade», M. Gou ld : «Leteinamerikanische Symphonie», A. Schibler: «Konzert fiir Schlagzeug und Orchestep>, L. Foss: «Echoi» κ.ά.

ΣΗΜ.** To Λογκ-ντραμ , που έχει το σ χ ή μ α κύβου (cherry long-drum) έχει 6 γλώσσες και παράγει 6 φθόγγους (βλέπε το σχέδιο) .

249.

ξυλοτύμπανου τεπονάτσλι (Teponatzli). Η πάνω επιφάνεια είναι κομμέ-νη έτσι που σχηματίζεται μια γλώσσα. Παίζεται συνήθως, με μπαγκέτες ξυλοφώνου και παράγει ήχο με ευδιάκριτο ύψος.

Σχ. 210 Log-drum

Το τ ύ μ π α ν ο σ ω λ ή ν α ς (Ιταλ. la nacchera cilindrica, Γαλλ. le bloc de bois [cylindrique], Γερμ. die Rohrentrommel, Αγγλ. tubular - torn).

Είναι ένα κούφιο σκληρό κυλινδρικό ξύλο, που βγάζει δυο διαφο-ρετικούς ήχους, έχει μήκος 25- 30 cm, διάμετρο 5 - 6 cm περίπου, στε-ρεώνεται στο στεφάνι της γκρανκάσσα και χρησιμοποιείται για να το-νίζει το ρυθμό.

Η κ α σ ε τ ί ν α (απ ' το Ιταλ. la cassettina [di legno], Γαλλ. le bloc en bois, Γερμ. der Holzblock, Αγγλ. wood block).

To όργανο αυτό μοιάζει με κασετίνα. Παράγει ήχο με ευδιάκριτο ύψος που κυμαίνεται μεταξύ σολ2 = 784 Hz και ντο4 = 2080 Ηζ, αυτό θα εξαρτηθεί απ ' τις διαστάσεις του οργάνου, ένα παράδειγμα: Για να πα-ραχτεί το ντο4 = 2080 Ηζ λόγου χάρη, το όργανο πρέπει να έχει τις εξής διαστάσεις: μήκος 18 cm, πλάτος: 6 cm και ύψος: 4 cm.

Σχ. 211 Nacchera ci/idrica Σχ. 212 Cin.scuina

Τ ο ξ ύ λ ι ν ο β α ρ έ λ ι (Ιταλ. il barile di legno, Γαλλ. de baril de bois, Γερμ. das Holzfass, Αγγλ. wood - barrel).

Ό ρ γ α ν ο ιαπωνικής ίσως καταγωγής, μοιάζει με βαρέλι, έχει ύψος 67 cm περίπου και η επάνω επιφάνεια έχει διάμετρο 35 cm περίπου. Παίζεται δε με μπαγκέτες που έχουν μήκος 43 cm και διάμετρο 3 cm περίπου.

Το ξύλινο βαρέλι παράγει ποικιλία ηχοχρωμάτων, γιατί δε χτυπιέ-ται μόνο η επάνω επκράνειά του, αλλά και διάφορα άλλα σημεία.

Η τ ά β λ α (Ιταλ. la tavola di legno, Γαλλ. la tabla de bois, Γερμ. das Schlagbrett, Αγγλ. beat - board).

Είναι μια πλάκα από σκληρό ξύλο. Το όργανο αυτό το χρησιμο-ποίησε ο C. Orff στη σύνθεση του «Προμηθέας» σε συνδυασμό με ξύ-λινο βαρέλι και τύμπανο ορχήστρας .

Σχ . 213 Barile di legno

legno

Οι ξύστρες Ό ρ γ α ν α φτιαγμένα <ιπό σκληρό ξύλο ή μπαμπού, παράγουν θόρυβο

που προκαλείται από την τριβή ενός ξύλινου λεπτού ραβδιού πάνω στην οδοντωτή τους ράχη.

Το ρέκο - ρ έ κ ο * (Ιταλ. il reco reco, Γαλλ. le reco reco, Γερμ. das Reco - Reco, Αγγλ. reco reco).

Έ ν α ς τύπος ξύστρας.

Η κουϊγιάντα (Quijada). Είναι η κάτω γνάθος γαϊδουριού, παίζεται όπως όι άλλες ξύστρες,

με τη διαφορά ότι η τριβή του ραβδιού γίνεται πάνω στα δόντια της γνάθου.

Ά λ λ ο ς ένας γνωστός τύπος ξύστρας είναι το γκουϊρο (Guiro)**.

ΣΗΜ.* Το ρ έ κ ο - ρ έ κ ο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από το Μ. Ravel («L' enfant et les sortileges»). ΣΗΜ.** To γκου ϊρο χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ ε από τους συνθέτες : Η. Vil la-Lobos («Virapupii»). P. Sanjuan («Liturgia Negra»), A. Clementi («Informel No 1) κ.ά.

252 .

Η ρ ο κ ά ν α * (Ιταλ. la raganella, Γαλλ. la crecelle, Γερμ. die Ratsche, Αγγλ. ratchet).

Είναι φτιαγμένη από ξύλο ή και από μέταλλο, αποτελείται από έ-ναν οδοντωτό τροχό που στερεώνεται σε έναν άξονα και από μια ξύλι-νη γλώσσα στερεωμένη σε ένα πλαίσιο που περιστρέφεται ελεύθερα γύρω από τον άξονα του οδοντωτού τροχού. Ό τ α ν ο εκτελεστής γυρί ζει τον άξονα με το χέρι, η κ ίνηση μεταδίδεται και στο πλαίσιο που γυ-ρίζει γύρω από τον οδοντωτό τροχό. Η γλώσσα με την κ ίνηση του πλαι-σίου, χτυπάει διαδοχικά πάνω στα δόντια του τροχού και έτσι παράγε-ται θόρυβος. Ο θόρυβος έχει μεγάλη ένταση και χαρακτήρα ανάλογο με το υλικό κατασκευής της ροκάνας.

Η ροκάνα είναι παλιό όργανο — ίσως Ινδικής καταγωγής — σε πολλούς τύπους. Στην Ευρώπη χρησιμοποιήθηκε στις Δυτικές χριστια-νικές εκκλησίες για σήμαντρο. Έ ν α ς τύπος ροκάνας είναι εκείνος που ονομάζεται μικρή ροκάνα και χρησιμοποιείται συνήθως για παιδι-κό παιχνίδι.

Σχ. 218 Ragaiw/le

ΣΗΜ.* Μικρή ροκάνα χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε ο L. Mozart στη σύνθεσή του: «Kindersymphonie». Διάφορους τύπους ροκάνας χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ α ν οι συνθέτες : L. v. Beethoven («Wellingstons Sieg»), C. Orff («Bernauerin»), R. Strauss («Don Quichote», «der Rosenkavalier»), A. Schonberg («Gurrelieder»), M. Ravel (<>L' Heure espagnola»), M. de Falla («Meister Pedros Puppenspiel») κ.ά.

Τα κρόταλα* Ο ι κ α σ τ α ν ι έ τ ε ς * * (Ιταλ. le castagnette, Γαλλ. les castagnettes, Γερμ.

die Kastagnetten, Αγγλ. castanets). Οι καστανιέτες είναι Ασιατικής καταγωγής, σε διάφορους τύπους

και μεγέθη, παίζονται με πολλούς τρόπους, συνήθως κατά ζευγάρια. Οι πιο γνωστές καστανιέτες είναι οι Ισπανικές (castanuelas). Είναι

δύο κοίλα ημισφαίρια, φτιαγμένα από σκληρό ξύλο, όπως παλλίσανδρο, καρυδιά της Ταγκανίκα, έβενο κ.ά.

Οι καστανιέτες χρησιμοποιούνται συνήθως να συνοδεύουν φολκλο-ρικούς χορούς και παίζονται α π ' τους ίδιους τους χορευτές.

Ο ήχος που παράγουν οι καστανιέτες είναι μείγμα από τόνους με συχνότητες που κυμαίνονται μεταξύ 2500 και 5500 Hz, έχει μεγάλη ένταση, γιατί κατά τη σύγκρουση οι αρμονικές συχνότητες ενεργοποι-ούνται στις κοιλότητες των ημισφαιρίων (βλέπε κρόταλα). Οι κ λ ά β ε ς * * * (Ιταλ. i claves, Γαλλ. les claves, Γερμ. die Claves, Αγγλ.

Claves). Οι κλάβες ή κροταλορόπαλα είναι ένα ζευγάρι κυλινδρικά ρόπαλα

με μήκος 20 cm περίπου και μικρή διάμετρο. Ο ήχος παράγεται με τον εξής τρόπο: Ο εκτελεστής κρατεί το ένα

ρόπαλο με τις άκρες των δαχτύλων του έτσι, ώστε το χέρι του να σχη-ματίζει αντηχείο. Με το άλλο χέρι κρατεί το άλλο ρόπαλο και το χτυ-πά πάνω σ ' εκείνο που κρατεί με τα δάχτυλα και έτσι παράγεται ο ήχος, που το ύψος του δεν διακρίνεται, έχει όμως μεγάλη ένταση, ε-πειδή τα ηχητικά κύματα ανακλούνται στη χούφτα (αντηχείο) του εκτε-

Σχ. 219 Castagn-ette Σχ. 220 (_ laves

ΣΗΜ.* Κρόταλα είναι και τα αρχα ία κύμβαλα, τα γράψαμε όμως στα κύμβαλα, γιατί έχουν μεγαλύτερη συγγένεια με αυτά λόγου υλικού και σχήματος κατασκευής . ΣΗΜ.** Τις καστανιέτες τις συναντάμε σε έργα των συνθετών: R. Strauss («Rosenkavali-er», «Elektra»), Bizet («Carmen»), de Falla («Dreispitz»), Debussy («Iberiasuite»), M. Ravel («Rapsodie espagnola») κ.ά.

ΣΗΜ.*** Οι κλάβες χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ή θ η κ α ν α π ' τους συνθέτες : Β.Α. Zimmermann («Dialoge». «L. Foss», «Echoi») C. Chavez («Sinfonia India»), P. Sanjuan («Liturgia Negra») κ.ά.

254.

Η μ π ι ν - σ α σ ά ρ α (Ιταλ. la b in-sasara , Γαλλ. la b in-sasara , Γερμ. die Bin-Sasara ή Reihenklapper, Αγγλ. bin-sasara) .

Αποτελείται από 80 - 90 περίπου ξυλαράκια, που το καθένα έχει 3 cm πλάτος και 10 cm μήκος. Η μια τους άκρη συγκρατείται με θη-λιά σκοινιού, που έχει μήκος 125 cm περίπου. Με το τέντωμα του σκοι-νιού τα ξυλαράκια συγκρούονται μεταξύ τους, παράγοντας έτσι θόρυβο μικρής διάρκειας, που μας θυμίζει εκείνου της ξύστρας γκουϊρο.

Γνωστή είναι και η κοκιρίκο - σασάρα (kokiriko - sasara). Τη μ π ι ν - σ α σ ά ρ α τη συναντάμε στη σύνθεση: «Προμηθέας» του

c . Orff. ^ m m ^ m a m m m m m m m m m

Σχ . 221 Kokiriko sasara ffjiaaSffiKjffig Σχ. 222 Bin-sasara

To μ π ό ν ε ς (Ιταλ. la tabella, Γαλλ. la cliquette, Γερμ. die Brettchenklap-per, Αγγλ. Bones).

Κρόταλο που αποτελείται από δύο ξύλινες ή κοκάλινες πλάκες. Ο πιο γνωστός τύπος μπόνες είναι ο Hyoshigi, που χρησιμοποιείται στη νοτιοαμερικάνικη φολκλορική μουσική.

Η φ ρ ο ύ σ τ α (απ ' το Ιταλ. la frusta, Γαλλ. le fuet, Γερμ. die Peitsche, Αγγλ. whip).

Λέγεται και κρόταλο μαστίγιο.

Σχ. 223 Bones

Το α ι ο λ ό φ ω ν ο * (Ιταλ. la macchina dal vento, Γαλλ. la machine a vent ή 1' eoliphone ή Γ eoline, Γερμ. die Windmaschi-ne ή das Aeolophon).

' Οργανο - μηχανή, που χρησιμοποιείται για τη μίμηση τβυ αέρα. Υ-πάρχει και όργανο που μιμείται τη βροχή, το: «Γ effetto di pioggia (Ιταλ.), «le prisme de pluie» (Γαλλ.), «das Regenprisma» (Γερμ.), «rain imitation» (Αγγλ.). To όργανο αυτό το συναντάμε στον: «κουρέα της Σεβίλλης» του G. Rossini.

Σχ. 225 Macchina dal vento Σχ. 226 Effetto di pioggia

Ντραμς (απ ' το αγγλικό drum = τύμπανο, Ιταλ. batteria, Γαλλ. batterie, Γερμ. Schlagzeug).

Συγκρότημα από μεμβρανόφωνα και ιδιόφωνα όργανα. Τα βασικότε-ρα α π ' αυτά είναι: Η γκρανκάσα, το στρατ. ταμπούρο με σορντϊνα, το βαθύ τύμπανο, τα πιάτα και ένα ή περισσσότερα γελαδοκούδουνο. Παί-ζεται από ένα μουσικό και χρησιμοποιείται στη μουσική τζαζ, σε ορχή-στρες που παίζουν μοντέρνους χορούς κ.λπ.

Η ντραμς είναι όργανο που κρατεί το ρυθμό, έχει όμως την ικα-νότητα να δώσει μια μελωδία, όπως ακριβώς θα την έδινε ένα όργανο μελωδικής ομάδας, σαξόφωνο λόγου χάρη ή κορνέτα κ.ά.

ΣΗΜ.* Το α ιολόφωνο χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ ε για πρώτη φορά ο R. Strauss στις συνθέσεις TOP: «Don Quichote», «Alpensymphonie», «Josephs Legende», «die Frau ohne Schatten». Αλλοι συνθέτες που έκαναν χ ρ ή σ η του α ιολόφωνου σε συνθέσεις τους : D. Milhaund («L' homrae et son desir») Μ. Ravel («L' enfant et les sortileges», «Daphnes et chloe»), C. Orff («<fcr Mond», «Prometheus», «Wheihnachtsspiel») κ.ά.

250

Σύμβολα που χρησιμοποιούνται για τα μέσα εκτέλεσης της ντραμς: 1. ^ bacchetta di triangolo (μπαγκέτα τριγώνου) 2. 9 bacchetta di feltro (μπαγκέτα με κετσέ) 3. Τ bacchetta di metallo (μεταλλική μπαγκέτα) 4. ^ bacchetta di legno (ξύλινη μπαγκέτα) 5. Τ bacchetta di xilofono (μπαγκέτα ξυλοφώνου) 6. ί spazzola metallica da jazz (μεταλ. σκούπα της τζαζ) 7. ^ bacchetta di pelle (μπαγκέτα με δέρμα) 8. Τ3 bacchetta di gomma (μπαγκέτα με καουτσούκ) 9. Υ ή λ mano (χέρι)

10. 4 ή + unghia (νύχι) 11. 1 verga (βέργα)

Ε Ο

Σχ. 227 Β α tier ία

Το μπουμ - μπάσσο (Ιταλ. il bumbass, Γαλλ. basse de flandres, Γερμ. der Bumbass, Αγγλ. bumbass ή bladder und strings).

Λέγεται και μπάσσο του διαβόλου. Είναι μια πρωτόγονη ντραμς, α-ποτελείται από μια ράβδο (μέχρι 2 μέτρα μήκος), από ένα ή δύο κύμ-βαλα, από ένα κωδωνοφόρο στεφάνι και από ένα ταμπούρο, πάνω απ ' το οποίο περνά μια τεντωμένη χορδή από ψιλό σύρμα. Υπάρχουν πολ-λών ειδών μπουμ-μπάσσο .

Εκτέλεση: Ο εκτελεστής μ ' ένα ξύλινο ραβδί χτυπά τη χορδή

και το δέρμα του ταμπούρου, ενώ παράλληλα χτυπά και τη ράβδο (ρα-χοκοκαλιά) του οργάνου στο δάπεδο.

Αλλα γνωστά όργανα είναι: σβούρες, σε διάφορα μεγέθη, μεμβρά-νες που τραγουδάνε (kazzo), ποδοκρόταλα, που χρησιμοποιούνται σε Ι-σπανικούς φολκλορικούς χορούς | αλυσίδες και άλλα λιγότερο γνωστά.

Να έχουμε δε υπόψη μας ότι στο χώρο της πειραματικής μουσικής το καθετί, με το οποίο μπορεί να προκληθεί ήχος σκόπιμα, μπορεί να, παρθεί σαν μουσικό όργανο.

258.

Μπάντες ( Ό ρ γ α ν α που χρησιμοποιούνται στις μπάντες και η σειρά τους στην παρ-τιτούρα)

1. Μεγάλη μπάντα (grande banda)

Ottavino in Do

2 Flauti in Do

2 Oboi

Clarinetto picc. in Lab

2 Clarinetti picc. in Mib

Clarin. sopr. in S ib l m '

Clarin. sopr. in Sib IId i

2 Clarinetti contr. in Mib

Clarinetti bassi in Sib

Saxofono soprano in Sib

2 Saxofoni contralt'i in Mi

Saxofono tenore in Sib

I

Saxofono baritono in Mib Saxofono basso in Sib

Contrabasso ad ancia

i

I

1 e 2

4 Cornt in Mib (o in Fa)

3 e 4

2 Cornette in Sib

2 Trompe in Mib (o in Fa)

2 Trompe in Sib basso

; 2 Tromboni tenor. : in Sib

: Tromb. basso in Fa ;Tromb.e contrabb.

in Sib

1

ί !=

J

J

2 Flicorno soprani no

in Mib

Flicorni soprani

in Sib

2 Flicorni contralti

in Sib

2 Flicorni tenori in Sib

2 Flicorni bassi in Sib

2 Flic, bassi gr. in Fa e in Mib

2 Flic, contrabassi

i

1

#

Φ

Timpani

Tamburo

Cassa e Piatti

Μεσαία μπάντα (media banda)

F l a u t o in Do (o Ot tavino in Do)

2 Clar inet t i p iccol i in

lo con I ' abb l . del La \>)

Clar in . eopr . in Si t> I»i

Clar in sopr . in Si b IIdi

2 Clar ine t t i con t r . in Mi[>

Saxofono Sopr . in S i b

Saxo fono cont r . in Mib

Saxofono tenore in S i b

Saxofono ba r i t ono in M i b

2 c o r m in Mii>(o in Fa)

2 Cornet te in S i b

2 T r o m b e in Mi b (o in F a )

2 T r o m b e in Si \> basso

t Φ Φ $

I φ φ Ι Φ I

2 T r o m b o n i tenor i in Fa

T r o m b o n e basso in Fa

F l i c o r n o s o p r a n i n o in M i b

2 F l i co rn i sop ran i in Sib

2 F l i co rn i cont ra l t i in Mib

2 F l i co rn i t enor i in S i b

2 F l i co rn i bassi in S i b

2 F l i co rn i bass i grave in Fa e in Mi b

2 F l i co rn i con t r abb . in S i b

T i m p a n i

T a m b u r o

J cassa e piatt i

Μικρή μπάντα (piccola banda)

Flau to in D o (o Ottavino in Do) #

clar . piccolo in Mib

Clar in . sopr . in S ib I - i

c lar . sopr . in Si b lid·

Saxofono cont r . in Mib

Saxofono tenore in Sib

Saxofono b a r i t o n o

2 corni in Mi b (o in F a )

2 cornet te in Si b

3 T r o m b o n i in S i b

i $

I # Φ Φ m

F l i c o r n o s o p r a n i n o in Mib

2 Fl icorni s o p r a n i in S i b

2 F l i co rn i contra l t i in Mib

F l i corno t eno re in S i b

2 Fl icorni bass i in S i b

2 F l icorn i bassi gravi in Fa e in Mi b

2 Fl icorni c o n t r a b b . in S ib

T a m b u r o

J Cassa e Pia t t i

3 Timpani

T a m b u r o

Piatt i e tam tam

G. Cassa

Xilofono

Arpa <

lo

Violine <

2o

viole

violoncelli

contrabasei

Βιβλιογραφία

1. «Handabuch die Musikinstrumentenkunde»: Carl Sachs. 2. «Einfuhrung in die Akustik»: W. Stauder. 3. «Handbuch der Instrumentenkunde»: E. Valentin. 4. «Der Klang der Musikingstrumenten»: M. Dickreiter. 5. «Dizionario di Musica»: R. de Conde. 6. «Αρμονία της σύγχρονης μουσικής»: Σ. Μιχαηλίδης. 7. «Die Schallwelt in der wir leben»: R. M. Schafer. 8. «Storia della musica»: R. Allorto. 9. «Die physikalischen Grundlagen der Musik»: H. Schmidt.

10. «Acoustique musicale moderne»: R. S. Lacape. 11. «Musikinstrumente und ihre Klange»: C. V. Raman. 12. «Handbug des Schlagzeugs»: K. Peinkofer - F. Tannigel. 13. «Musikinstrumente in der Akustik»: K. Gentil. 14. «Οργανογνωσία και αναλύσεις μουσ. έργων»: Β. Δέλλιος. 15. «Algemeine Musiklehre»: Η. Grabner. 16. «Acoustics of music»: W. T. Bartolomew. 17. «The acoustical faundation of music»: J. Backus. 18. «Tabellen zur Musikgeschichte»: A. Schering. 19. «Elementi di fisica i licei e scientific!»: R. Avigliano. 20. «II maestro di banda»: P. Ermenegildo. 21. «Geist und Werden der Musikinstrumende»: Curt Sachs. 22. «Lehrbuch der Instrumentation»: H . 'Erpf .

Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 3-11 Υλη 3 Σύσταση ύλης - 3 Ελαστικότητα 3 Περιοδικά φαινόμενα 4 Περίοδος 4 Συχνότητα 4 Εκκρεμές - 4 Μετρονόμος ή χρονόμετρο 7 Κύματα 9 Είδη κυμάτων - - - · Ό

Μ Ε Λ Ε Τ Η Τ Ο Υ Η Χ Ο Υ Σ Α Ν Κ Α Θ Α Ρ Α Φ Υ Σ Ι Κ Ο Φ Α Ι Ν Ο Μ Ε Ν Ο 12-31

Παραγωγή και διάδοση ήχου 12 Ταχύτητα διάδοσης ηχητικών κυμάτων 13 Μήκος κύματος 13 Ανάκλαση '4 Επίπεδη ανάκλαση 14 Παραβολική ανάκλαση 14 Ελλειπτική ανάκλαση 15 Διάθλαση '5 Περίθλαση 16 Συντονισμός 16 Συμβολή ηχητικών κυμάτων 17 Στάσιμα ηχητικά κύματα Ηχώ και πολλαπλή ηχώ 19 Αντήχηση ή μετήχηση · 20 Ηλεκτρονικός παλμογράφος 21 Αρμονικοί ήχοι 21 Είδη ήχων 24 Μουσικοί ήχοι και τα χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα 25.26 και 28 Κλίμακα ακουστότητας 27 Θόρυβος 29 Κρότος 30 Ορια ακουστών ήχων 30 Μουσική έκταση 30

Α Κ Ο Υ Σ Τ Ι Κ Η Χ Ω Ρ Ω Ν 31-34

Μ Ο Υ Σ Ι Κ Α Σ Υ Σ Τ Η Μ Α Τ Α Κ Α Ι Σ Κ Α Λ Ε Σ 35-104 Πυθαγόρειο σύστημα 35 Σύστημα Αριστόξενου - Ζαρλϊνο 39 Σύστημα Δίδυμου 40 Αποτομή - Λείμμα 45 Προσδιορισμός σχέσης διαστημάτων με λογάριθμους και Cents 46 Συγκερασμένο σύστημα 49 Τρόποι 58 Αρχαίοι Ελληνικοί τρόποι 58 Βυζαντινοί Ηχοι 63 Κλίμακες (δρόμοι) της Ελληνικής λαϊκής μουσικής 66 Ινδικό σύστημα 68 Πεντάφθογγο σύστημα 71 Αρμονική στήλη 72 Δωδεκάφθογγο σύστημα 75 Κλίμακες που χρησιμοποιούνται στον αυτοσχεδιασμό 76-104

Τ Α Μ Ο Υ Σ Ι Κ Α Ο Ρ Γ Α Ν Α Κ Α Ι Η Α Κ Ο Υ Σ Τ Ι Κ Η Τ Ο Υ Σ 105-257

Κατηγοριοποίηση - ταξινόμηση των μουσ. οργάνων 106 Έγχορδα όργανα 108-143 Χορδή 108 Ηχείο 110 Ταστιέρα " I Δοξάρι - τόξο 111 Κολοφώνιο 112 Σορντίνα " 2 Τριβή 112 Ποιότητα ήχου εγχόρδων 113 Υποδιαίρεση των εγχόρδων 117

Όργανα που οι χορδές τους διαγείρονται με τριβή 117-124 Βιολί 118 Βιόλα 118 Βιολοντσέλο ή τσέλο 120 Κοντραμπάσσο 120 Κρητική λύρα 1-21 Ποντιακή λύρα 121

Όργανα που οι χορδές τους διαγείρονται με τράβηγμα 125-139 Ά ρ π α 125 Τσέμπαλο 126

Ψαλτήρι 128 Κιθάρα 129 Μπάντζο 130 Μπαλαλάϊκα 131 Μπουζούκι 132 Μπαγλαμάς 132 Ταμπουρίτσα 132 Ταμπουράς 132 Λαούτο 134 Ούτι 134 Μαντόλα '37 Μαντολίνο 138

Όργανα που οι χορδές τους διαγείρονται με χτύπημα 140-143 Πιάνο 141 Κλαβίχορδο 142 Σαντούρι 143 Πνευστά όργανα (αερόφωνα) 144-197 Ηχητικοί σωλήνες 145 Ποιότητα ήχου πνευστών 148 Φλαουτοειδή 150-159 Φλάουτο '50 Πίκολο 151 Σουραύλι 154 Εκκλησιαστικό όργανο 155 Σφυρίχτρες 157-158 Ταυτοφωνία i 160 Μονόγλωσσα και δίγλωσσα (γλωττιδικά) 162-180 Κλαρινέτο '62 Σαξόφωνο '66 Μεταλλικές γλωσσικές 170 Ακορντεόν 170 Μελόντικα 171 Φυσαρμόνικα στόματος του Μπούσμαν 172 Αρμόνιο '73

Ό μ π ο ε '74 Αγγλικό κόρνο 175 Φαγκότο '75

Άσκαυλος '78 Τσαμπούκα 178 Γκάιντα '78 Χάλκινα 180-197 Επιστόμιο

Ηχητικός σωλήνας '80 Φυσικοί ήχοι ή κρυμμένες νότες - 181 Βαλβίδες - έμβολα (κλειδιά) 182 Σορντίνα '82 Κόρνο '83 Κορνέτα '88 Σάλπιγγα '88 Τρόμπα '88 Τούμπα ' Ό Τρομπόνι ' 9 ' Τρομπόνι α τίρο '91 Τύμπανα (μεμβρανόφωνα) 198-214 Σορντίνα των τυμπάνων 199 Μέσα με τα οποία παίζονται τα τύμπανα και τα ιδιόφωνα όργανα 199-202 Σύμβολα μεμβρανοφώνων - ιδιοφώνων 203 Μικρό τύμπανο 205 Στρατιωτικό τύμπανο 205 Μεγάλο τύμπανο 206 Ταμπούρο τενόρο 206 Ταμπούρο μπάσσο 206 Ταμπούρο της Βασιλείας 206 Προβηγκιανό ταμπούρο 207 Μπόγκος 208 Κόνγκα 209 Ντέφι 209 Κινέζικο τομ - τομ 209 Τομ - τομ της τζαζ '. 209 Λατινοαμερικάνικες τυμπάλες 210 Νταραμπούκα 211 Τάμπλας 211 Ο-ντά ικο 211 Ταμπούρο των Ινδιάνων 211 Τουμπελέκι 211 Τύμπανα (τυμπάλες) 213 Ιδιόφωνα (αυτόφωνα, αυτοηχούμενα) 215-257 Ράβδος 215

"Οργανα με ράβδους 217-231 Ξυλόφωνο 217 Ξυλομαρίμπα 218 Μαριμπάφωνο 218 Ξυλόφωνο σκάφη 219

(

Ξυλόφωνο με ταστιέρα 219 Διαπασών ή τονοδότης 223 Τρίγωνο 224 Γκλόκενσπηλ 224 Μεταλλόφωνο 224 Σίστρο 225 Μεταλλόφωνο με ταστιέρα 225 Τσελέστα 226 Τουμπόφωνο 226 Βιμπράφωνο 227 Καμπάνες σωλήνες 228 Ηχητικές πλάκες 232-257 Ηχητική πλάκα μετάλλου 232 Γκογκ 233 Ταμτάμ 234 Γκογκ νερού 234 Φλεξάτονο 235 Μουσικό πριόνι 235 Αμόνι 236 Μποτιλιόφωνο 236 Κουπόφωνο 237 Λιθόφωνο 238 Αρχαία κύμβαλα 239 Κύμβαλα ή πιάτα 240 Κινέζικα πιάτα 241 Καμπάνα 242 Κωδωνοστοιχία 243 Γελαδοκούδουνο 243 Επιτραπέζιο κουδούνι 243 Κωδωνοφόρο κοντάρι 244 Σείστρα 245 Μαράκες 246 Καμπάτσα »· · 246 Τούμπο 247 Ξύλινη καμπάνα 248 Λόγκ - ντραμ 248 Τύμπανο σωλήνας 249 Κασετίνα 249 Ξύλινο βαρέλι 250 Τάβλα 250 Ρέκο - ρέκο 251 Κουϊγιάντα 251

Ροκάνα Καστανιέτες Κλάβες Μπιν - σασάρα Μπόνες Φρούστα Αιολόφωνο Ντραμς Μπουμ - μπάσσο