e drejta romake,fakulteti juridik

8/18/2019 E Drejta Romake,Fakulteti Juridik

1/62

E drejta romake

Hyrje

Programi dhe qëllimet e mësimit të së drejtës romake Në kuptimin e gjerë apo gjenerik , termi e drejta romake përfshin tri disiplina shkencore që

ndryshojnë mjaft : a) institucionet e të drejtës romake ose shkencën që gjurmon thelbin einstitucioneve juridike të së drejtës private në kohën e ekzistimit të omës b) historinë e sëdrejtës romake ose shkencës që studion evoluimin ! institucioneve juridike romake kryesishtnë lëminë e organizimit të aparatit shtetëror dhe burimeve të drejtësisëc) pandektet " libër që përpunon në hollësi ndonjë materie ) ose shkencën që gjurmon të ashtuquajturën e drejtëromake e recipuar apo të drejtën romake që ishte marrë si rend pozitiv juridik në kohën elindjes së rendit ekonomik#shoqëror borgjez$

" !nstitutiones në gjuhën latine dmth manual ! vogël , ose libër për fillestarë, vepër nga e cila

merren %prima legum cunabula % mësimet e para juridike $ Programi ! të drejtës romake përfshin kryesisht tërë materien që juristët e quanin jus

publicum dhe jus privatum$ Në veprat e juristëve romakë ,jus publicum apo e drejtë publikequhej përmbledhja e rregullave juridike të cilat %ad statum rei rromanae spectant % & ! përkisnin pozitës juridike të shtetit romak $ 'us publicum përfshinte rregullat e rregullimitshtetëror të burimeve tëdrejtësisë , të veprimit të organeve shtetërore , të financave shtetëroreapo publike , të organizimit të ushtrisë etj $

!us privatum apo e drejta private quheshin ato rregulla juridike që shërbenin për rregullimin e

marrëdhënieve midis personave të koordinuar fizikë apo juridikë $ Privatum ius est quod adsingulorum utilitatem pertinet & e drejtë private është ajoqë ! përket dobisë sëindividëve $

( drejta private ndahej në tri pjesë : %mne autem jus quo utimur vel ad personas pertinet ,vel ad res vel ad actiones* & e tërë drejtësia që e përdorim ne ka të bëjë ose me persona oseme sende ose me padi $

+$ 'us quod ad personas pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregulloheshin tëashtuquajturat të drejta personale dhe marrëdhënjet personale midis banorëve të shtetitromak$ Në këto norma bënin pjesë : rregullat e zotësisë juridike dhe vepruese të qytetarëve ,të zotësisë juridike dhe të veprimit të personave të lirë që nuk ishin qytetarë të shtetit romak ,e autorizimeve të patronëve mbi skllevërit , e pushtetit të burrit ndaj gruas , e pushtetit të atitndaj fëmijëve , e pushtetit të tutorit dhe kujdestarit ndaj personave pa zotësi veprimi $

$ 'us quod ad res pertinet : përfshinte rregullat e marrëdhënieve pronësore, midis personave qëdilnin si titullarë të autorizimeve pronësore si psh : rregullat e pronës , të posedimit , të tëdrejtave reale mbi sendet e huaja , të detyrimeve apo të trashëgimit $

-$ 'us quod ad actiones pertinet : përfshinte rregullat juridike me të cilat rregullohej mbrojtja etë drejtave subjektive të karakterit personal dhe pronësor psh : rregullat e ushtrimit të procedurës gjyqësore , të llojeve të padive , të kundërshtimeve të lejuara e të tjera $

'uristët e lashtë romakë e përcaktonin shtetin si %res publica % & si organizatë që ekziston për

mbrojtjen e interesave të përgjithshme të të gjithë banorëve , kurse drejtësinë % ars boniaequi % si mjeshtëri të së mirës dhe të së drejtës apo bile edhe si postulat të moralit : tria


2/62

praecepta juris sunt : honeste videre, alterum non laedere , suum cuique tribuere & drejtësiaka tri urdhëra : të jetosh me nderë , të mos ! bësh dëm tjetrit , secili të marrë atë që ! takon $

.umma injuria & instrumente të dhunës dhe padrejtësisë klasore$

/urimet e historisë së shtetit romak dhe të së drejtës romake

.i material themelor të burimit dalin legjendat dhe gojëdhënat popullore të ruajtura dhe të

riprodukuara në veprat e historianëve tëmëvonshëm $ Përpos këtij materiali që nukkonsiderohet si material burimor me vlerë të dorës sëparë , rëndësi të madhe kanë ehekërkimet filologjike dhe studimet semasiologjike $

Për periodën e fundit në zhvillimin e shtetit romak dhe të së drejtës romake, materiali

burimor është më ! ploti $ 0jo ishte koha e punës ligjdhënëse e perandorit 'ustinian në tëashtuquajturit 1orpus juris civilis $

.istemi ! mësimit të së drejtës romake Në studimin e lëndëve historike , ndër të cilat bën pjesë e drejta romake , zakonisht përdoret

sistemi kronologjik ose sinkronik ! mësimit " e2positio)$ 0rijimi ! pronës private dhe shenjat e para të luftës klasore ishin dy fakte që kushtëzuan

krijimin e shtetit dhe njëherazi qenë edhe pikënisje për të kaluar në rregullimin emarrëdhënieve shoqërore jo me zakone & po me norma juridike $ 0ëtu fillon shteti ! lashtëromak dhe e drejta e lashtë romake " ius civile e lashtë)$

Në vend të kushtëzimit themelor midis plebejasve dhe patricëve lindi kundërshtimi ! ri

themelor midis skllavopronarëve dhe skllevërve $ 3ukuritë e reja sollën shndërrimin e shtetittë lashtë patriciano & plebejas në maqineri shtetërore të skllavopronarëve dhe nënshtrimin e

jus civile të lashtë para sistemit të së drejtës pretoriane , gjegjësisht honorare dhe klasike $ .istemet e reja juridike që janë konsideruar vetëm teorikisht si e drejtë e rendit tëdytë , në

praktikë bëheshin gjithnjë më të rëndësishme dhe me normat e tyre të n2jerra vetëm pjesërisht nga rezervuari ! juris civilis dhe pjesërisht nga ndjenjat e drejtësisë dhe dispozitat e juris gentium , ishin një periodë kalimtare kah e drejta e re unike romake $

Pra në historinë e kësaj periode duhet filluar me shfaqjen e skllavërisë klasike apo me

shfaqjen e latifundeve në jetën ekonomike , me shfaqjen e nobilitetit dhe lumpen#proletariatitnë jetën ekonomike , me fillimin e krijimit të oligarkisë së senatit në rregullimin shtetëror dheme futjen e magjistraturës së pretorit peregrin në lëmin e drejtësisë$

Pika e fundit e periodës sëdytë : në këtë periodë të ekzistimit të shtetit romak akti më

karakteristik juridik ishte (dikti ! 0arakales ! vitit + të epokës së re me të cilin të gjithë banorët e lirë të Perandorisë romake me përjashtim të dediticëve , morën statusin e qytetaritromak $

.i periodë e tretë në historinë e shtetit dhe të së drejtës romake duhet theksuar periodën e

shtetit të ri burokratik dhe rendit të ri unik juridik për të gjithë banorët e shtetit romak $ Në bazë të efekteve të paraqitura mund të përfundojmë se periodizimi në studimin e historisë

së shtetit romak dhe historisë së të drejtës romake , duhet të jetë ky :


3/62

!$ Perioda e parë : perioda e shtetit të lashtë romak patriciano plebejas dhe e jus civile të lashtëromake " prej fillimit të krijimit të shtetit romak gjer me futjen e magjistraturës së pretorit peregrin & prej vitit 456# 6 p,e së re $

!!$ Perida e dytë : perioda e shtetit klasik skllavopronar dhe e të drejtës romake honorare dheklasike " prej futjes së magjistraturës së pretorit peregrin gjer te (dikti ! 0arakales & prej vitit

6 të epokës së vjetër & + të epokës së re )$!!!$ Perioda e tretë : perioda e shtetit centralist & burokratik dhe apsolut dhe e të drejtës unike

perandorake romake apo të drejtës postklasike , prej vitit + #647 apo 575 p,e së re $

8arrëdhëniet ekonomiko & shoqërore , rregullimi politik dhe burimet e drejtësisë nëomën e 9ashtë " perioda e parë )

0rijimi ! qytetit të omës " !talia në kohën e themelimit të qytetit të omës )

Para themelimit të qytetit tëomës , sipas traditës në shek #të të epokës së vjetër në !tali

kishte kaluar koha e bakrit " kultura terramare) dhe u shfaq koha e hekurit "kultura villanova) & perioda më e lartë barbare$

;ulumtimet mbi prejardhjen e banorëve të !talisë së kohës sëhekurit , tregojnë se pjesën më

të madhe të banorëve të !talisë qendrore e përbënin fiset indoevropiane që quheshin italikë$ Ndër italikët dalloheshin sabinët , samnikët , picenët , umbrijët dhe latinët $ Në të njëjtënkohë jetonin grupe ilirësh &japigët dhe venetët dhe galët $

Ndikim të madh në ngritjen e nivelit kultural dhe ekonomik të banorëve të !talisë

bënëetrurët , të cilëve u shkoi për dore të krijojnë shtetin e fuqishëm skllavopronar$

hdukja e marrëdhënieve kolektive në prodhim dhe lindja e pronës private

Në kohën e themelimit të qytetit të omës tani më ishte bërë ndarja e parë e madhe shoqërore

e punës & ndarja e punës & ndarja e bujqësisë nga blegtoria$ Në shek e parë të ekzistimit tëseptimontiumit dhe qytetit të fortifikuar u bë ndarja e dytë & ndarja e zejeve dhe punës bujqësore si dhe ndarja e tretë shoqërore e punës# ndarja e tregtarëve si shtresë e vecantë enjerëzve të cilët nuk merrnin pjesë në prodhimin e drejtpërdrejtë tëvlerave , por dilnin sindërmjetësuses në qarkullimin e prodhimeve $

?jatë nundineve romake përveq prodhimeve tëblegtorëve , bujqëve dhe zejtarëve romakë

shiteshin edhe prodhime të importuara nga vendet fqinje e bile edhe nga ato tejdetare $" nundinae & ishin ditët solemne për akte religjioze de skëmbimin e mallit $ /inin cdo tënëntën ditë $


4/62

0ur veglat më të përsosura , vecanërisht për prodhimtarinë bujqësore dhe të ushtruarit e

zejtarisë , të importuara nga ?reqia dhe (truria mundësuan që grupet e vogla të anëtarëve tëgjensit të ndahen si grupe të vecanta të prodhuesve , pushoi prodhimtaria e përgjithshme dhe bashkë me të edhe ndarja e përgjithshme e gjërave të prodhuara $ @ë atëherë toka dhe mjetettjera të gjensit ju dorëzuan për qeverisje disa grupeve të gjentilëve të cilët përbënin të

ashtuquajturin & consortium$ =etëm kur toka e gjensit pushoi të ndahej cdo 5 vjet dhe kur përherë u dorëzohej në qeverisje

disa konsorciumeve , konsorciumet ose grupet edhe më të ngushta të të afërmve të gjakut, tëquajtura familia & pecuniaque , u vendosën si pronarë gruporë ose privatë të pasurive tëmëparshme të gjensit $

regullimi gjentil ! omës më të lashtë

Në terrenin e omës jetonin -AA gjense ose klane $ 1do gjens përbënte bashkësinë

ekonomike tëmbyllur , egzogane dhe natyrale të pasardhësve të ndonjë heroi legjendar "heros eponimos ) dhe personave të tjerë të cilët me anë të adrogimit ose adpotimit ishin

pranuar anëtarë të gjensit$ Në krye të gjensit qëndronte kryeplaku " pater gentis ) $ 0ryeplaku ! gjensit duke u këshilluar me gjentilët tjerëmeshkuj , drejtonte punët e gjensit ,

gjykonte në rast konflikti midis anëtarëve dhe bënte aktet religjioze " sacra gentilica ) $ .i shkallë më e ulët e bashkimit të gjenseve doli kuria ose vëllazëria $Btë e përbënin disa

gjense me lidhje gjaku që jetonin si fqinjë të drejtpërdrejtë$ 1do kuri ishte një lidhje prej +Agjensesh$ 3etyrat e kurisë ishin që të organizonte mbrojtjen e përbashkët tëgjenseve , tëanëtarëve të kurisë si dhe të zgjidhte konfliktet që shpërthenin midis gjenseve të të njejtëskuri me rastin e zaptimit të tokës dhe konflikteve reciproke të gjentilëve$

Në krye të kurisë gjendej asamblea e të gjithë gjentilëve meshkuj madhorë, Bsamblea

zgjidhte kryeplakun " curio ) ! cili komandonte ushtrinë e kurisë , gjykonte në rast nevoje dhe

bënte aktet religjoize me ndihmën e klerikut të quajtur flamen curialis $ .i shkallë më e lartë e bashkimit të gjenseve ishte tribusi apo fisi $ 1do fis apo tribus përbëhej

prej +A kurish , gjegjësisht prej +AA gjensesh $ Në terrenin e omës ishin gjithsej - tribuse $9idhja e tre tribusëve në krye të së cilës ishte reksi si udhëheqës ushtarak madhor , kleriksuprem , organ kryesor ekzekutiv dhe gjyqtar suprem, pastaj senati si grup ! kryepleqve të tëgjitha gjenseve dhe asamblea e të gjithë gjentilëve , të organizuar në kuri "komicia kuriate ) përbënte populus romanus $

ënja e rregullimit gjentil

.hpartallimi ! gjensit dhe shfaqja e bashkësive familjare : 0ur veglat e prodhimit u zhvilluan

gjernë atë masë sa bënë të mundur ekzistimin e grupeve më të vogla të prodhuesve , në vendtë gjensit si njësi themelore prodhuese u shfaqën konsorciumet dhe familjet agnate nën pushtetin e pater familjasit $

Në konsorcium ruhej akoma parimi ! barbarisë së anëtarëve të rritur meshkuj , ndërsa në

familjen agnate nën pushtetin e pater familiasit vetëm kryetari ! familjes ishte personi ! ciligëzonte të gjitha të drejtat $


5/62

Në raste të jashtëzakonshme e sidomos në momentin e vdekjes së kryetarit të familjes

ngjallej përsëri idea e solidaritetit sepse atëherë sipas dispozitave të së drejtës romake gjëratfamiljare ndaheshin sipas parimeve sikur personat alieni juris %quodam modo % të kishin qenë pronarë të pasurisë edhe për të gjallë të kryetarit të familjes $

Patronët dhe klientët :Në bazë të ndryshimit per nga pasuria , anëtarët e të njejtit gjens u

ndanë në grupin e protektorëve ose patronëve dhe në grupin e të përkrahurëve apo klientëve $Patronët ishin më të nderuar dhe më të pasur ndërsa klientët ishin pa prestigj dhe tëvarfër $

Patricët dhe plebejasit : Problemi ! prejardhjes së plebejasve është një ndër problemet e

diskutuara më shumë nga lëma e historisë së hershme romake $ ;ipotezat e shumta për këtëcështje mund të përmblidhen në tri gurpe : sipas grupit të parë & patricët ishin banorët më tëlashtë të omës, ndërsa plebejasit masë e të ardhurve , pjestarët e fiseve të pushtuara $ .ipasgrupit të dytë të hipotezave banorët më të lashtë të omës ishin plebejasit,ndërsa patricët pushtues qoftë sabinë qoftë etrurë$ .ipas grupit të tretë edhe patricët edhe plebejasit kishinnjë prejardhje të njejtë etnike ndërsa dallimi ! pozitës juridike kushtëohej me diferenciminekonomik $

.kllavëria : 8enjëherë pasi fuqia punëtore e njeriut u bë aq produktive sa që përvecshpenzimeve për sigurimin e jetës së vetë prodhuesit filloi të japë edhe mbivlerë pune undërpre zakoni ! vrasjes së robërve të luftës$

0rijimi ! shtetit romak

0oha kur u bënë të shpeshta kundërshtimet klasore që sollën shkatrrimin e organizatës

klanoro#fisnore romake njihet si periodë mbretërore e demokracisë ushtarake$

rganet e pushtetit në periodën mbretërore apo të demokracisë ushtarake

0omicionet kuriate : ishin njëri ndër institucionet më të lashta të rregullimit shtetëror

klanoro#fisnor $


6/62

0omicionet centurione

3ëshira që në rradhët ushtarake të futej edhe ajo popullsi që nuk ! takonte organizatës

gjentile po që në omë ishte shumëzuar mjaft & plebejasit lindi nevojën e riorganizimit tësistemit të rekrutimit të ushtrisëromake $ eforma e sistemit ushtarak romak lidhet me

mbretin .er


7/62

cilave u shkoi për dore që për vete të siguronin pjesën më të madhe të pasurisëekonomike , tëfituar nga latifundet e formuara si dhe monopolin mbi shërbimet shtetërore $


8/62

tridhjetë kuriet e mëparshme që përfaqësoheshin prej tridhjetë liktorëve & mblidheshinsimbolikisht për të marrëpjesë në aktete adrogimit , detestatio sacrorum dhe në përpilimin etestamentit $

0omicionet centurione :komicionet centurione u ruajtën si %comititatus ma2imus* të popullit

romak $


9/62

Në kohën e epublikës së hershme senati ishte organ shtetëror ! përbërë prej -AA pjesëtarësh

më me autoritet të rendit shoqëror patricia $@ë të ishe formalisht anëtar ! senatit , kërkohej qëmagjistratët e mëparshëm të ishin të regjistruar në listën e senatorëve $ egjistrimin në listëne senatorëve pas ligjit të vinit e kryenin censorët $

Bnëtarët e senatit të regjistruar në listën e senatorëve , nëse para se të hynin në senat kishin

kryer njërën nga magjistraturat ndaheshin në senatorë të rangut të konsullit , të pretorit , tëcensorit dhe të edilit , ndërsa të gjithë senatorët e tjerë ishin senatores pedari $ " senatori pedari ishin anëtarët e senatit të cilët nuk kishin të drejtë të përdornin selinë kurule dhe tëcilët nuk kishin të drejtë të merrnin fjalën në debatet e senatit )$

.enatori më ! vjetër në rang quhej princepcs senatus $


10/62

Ndarja e magjistraturave dhe e magjistratëve romakë

(dhe pse magjistraturat ishin sistem ! përhershëm ! ushtrimit të punëve shtetërore , titullarët

e magjistraturave ose magjistratët ishin funksionarë të përkohshëm shtetëror $ Pushteti !magjistratëve kufizohej me perioda të shkurtëra dhe të përcaktuara saktë që më parë dhe që

nuk ishin më të gjata se një vit e gjysmë $ Pushteti ! cdo magjistrati ishte ! kufizuar me të ashtuquajturën të drejtëintercesioni$


11/62

8agjistraturat e rregullta dhe tëjashtëzakonshme , magjistraturat e rregullta ishin ato që

kishin për qëllim të kryenin punët e përhershme dhe vijuese shtetërore $


12/62

8e zgjerimin e shtetit romak dhe formimin e grupeve të reja të banorëve që nuk kishin tëdrejtën e statusit të qytetarit romak u shfaq edhe nevoja që njëri nga magjistratët romakë tëngarkohej me ushtrimin e diktaturës në marëdhënje mes qytetarëve romakë dhe banorëve tështetit romak pa të drejtën e statusit të qytetarit si dhe mes pjestarëve të grupeve të ndryshmetë latinëve dhe peregrinëve $ Prandaj u zgjodhën dy pretorë $ Njëri prej tyre quhej praetor

urbanus & qui inter civis jus dict & ndërsa tjetri praetor peregrinus &qui inter et peregrimos jusdicit $

b) 8agjistratët e rregullt patricianë "patriciano# plebejas ) cum potestate 1ensorët: të zgjedhur për cdo pesë vjet " cdo lustrum ) në komicionet centurione$ 3etyrat

themelore të censorëve & përpilimi ! listave ushtarake dhe tatimore në afatin prej një vit egjysmë pas zgjedhjeve & ! shtyri historianët të pohojnë se censura në fillim ishtemagjistraturë e parëndësishme & cum potestate$ 1ensorëve së shpejti iu dha e drejta të përpilonin edhe listat e personave të cilët bëheshin anëtarë tësenatit $

(dilët kurulë: për përgaditjen e lojrave publike në omë për kujdesin rreth mbajtjes së rendi

publik " policia ) , për furnizimin e qyteti si dhe për mbikqyrjen e tregut ishin zgjedhur nëkomicionet tribuciane , edilët patricianë që duke pasur të drejtën të përdornin selinë kurule uquajtën kurulë $

0uestorët : ishin organe ndihmëse të konsujve$ 0onsujt ! emëronin që të bënin hetime

përkitazi me veprat penale dhe që të ushtronin detyrat e ardhshme $ 0uestorët zgjedheshin nëkomicione dhe u bënë magjistratë patricianë cum potestate , ndërsa numri ! kuestorëve u rritnë katër kurse të drejtën e pjesëmarrjes në kuesturë e fituan edhe plebejasit$

0olegjiumet klerikale : për ushtrimin e kultit publik kujdeseshin kolegjiumet e klerikëve $ .a

! përket disiplinës dhe cështjeve të tjera pjestarët e kolegjiumeve klerikale gjendeshin nën juridiksionin e klerikut suprem & pontife2 " pontife2ma2imus kishte pushtetin supremdisiplinor brenda kolegjiumeve klerike $ e2 sacrorum merrej si klerik suprem në cështjet ekultit publik mirëpo nuk kishte kurrëfarë pushteti as ndaj klerikëve as ndaj qytetarëve )$8e punët shtetërore në kuptimin kategorik ,klerikët merreshin me rastin e konvokimit tëkomicioneve kuriate "comitia calata ) edhe në judikaturën e epublikës së hershme $

0olegjiumet ndihmëse : për të kryer punët e caktuara administrative dhe gjyqësore , përvec

magjistratëve të përmendur në komicionet tribusiane zgjedheshin edhe të ashtuquajturitvigintise2viri ose vigintiviri$ 8idis këtyre 7 organeve të ulëta shtetërore ishin : tres viricapitales & organet policore dhe gjakësorët, decemmviri &gjyqëtarët kompetent për tëgjykuarnë kontestet për liri dhë në cështjet trashëgimore : tres viri aere argento auro flandoferiundo & personat e ngarkuar për prerjen e të hollave ,quattor viri vis in urbe purgandis &katër persona të ngarkuar që të mbanin pastërtinë në qytetin e omës , doviri viis e2tra urben

pugandis & dy persona që të kujdeseshin për rrugët jashtë omës , praefeciti 1apuam 1umas & zëvendësit e pretorit në !tali $

8agjistratët e jashtëzakonshëm patricianë" patriciano & plebejas )


13/62

3iktatori : diktatorin e emëronte njëri nga konsujt $ 3iktatori ! emëruar merrte summum

imperium apo pushtetin sovran në tërë shtetin romak $ 0undër vendimeve të diktatorit nuklejohej as provokacio nëasamble , as intercesim ! magjistratit , as vetoja e tribunit $

8agister equitum :menjëherë pas emërimit diktatori detyrohej të caktonte komanduesin e

kalorësisë , ! cili gjendej nën komandën supreme të diktatorit apo që të drejtën e komandës e

humbte bashkë me diktatorin $ Praefestus urbi : në kohën kur ende nuk ekzistonte pretura , kur ishte e nevojshme që të dy

konsujt ta linin qytetin , konsulli që e braktiste qytetin ! fundit , detyrohej të emëronte prefektin e qytetit " praefectus urbi ) $Prefekti ! qytetit kujdesej deomos për ruajtjen e qetësisëtë rendit dhe për jetën normale shtetërore$

8agjistraturat plebejase


14/62

8os , mores majorum , diuturna , longa ose inveterata consuetudo ishin shprehje romake të

rregullave zakonore të sjelljes $

Perioda e së drejtës zakonore

rganet shtetërore patriciane për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë qytetarëve

aplikonin ekskluzivisht zakonet e krijuara në kuadrin e rrethit patrician zakonisht qëshprehnin interesat e patricëve : omnes metu , legum verterent in plebem $

B) 'us dhe fas termin %fas* romakët e përdornin për të treguar zakonet dhe rregullat juridike

zakonore me karakter religjioz ndërsa termin %jus* e përdornin për rregullat e sjelljes qëshërbenin për rregullimin e marrëdhënjeve ndërmjet qytetarëve $

Në kohën më të lashtë për shkak të mentalitetit të romakëve të gjitha rregullat zakonoro dhe

ato zakonoro#juridike , kishin karakter sakral dhe bënin pjesë në lëmin e të drejtës religjioze & Fas $ 8e ndarjen e njerëzve në klasa dhe me imponimin e rregullave zakonore të krijuaranë kuadrin e njëklase , si rregulla të sjelljes së klasës tjetër filluan të krijoheshin edherregullat e jusit ose të të drejtës profane $

9eges regiae :disa shënime që u ruajtën gjenden kryesisht në përmbledhjen që mban titullin %leges regiae % " jus papirianum) $ 9eges regiae përmbajnë rregulla arkaike mbi rregullimin emarrëdhënjeve shoqërore në organizatën klanoro#fisnore , mbi kultin romak dhe religjionin ,mbi marrëdhënjet brenda familjes , sidomos mbi marrëdhënjet midis burrit dhe gruas , si dheatit dhe fëmijëve $ Në këtë përmbledhje ruhen edhe dispozitat e para nga lëma e të drejtës penale dhe civile $

Perioda e të drejtës së shkruar jus scriptum

0ur me kërkesën e plebejasve u regjistruan rregullat e të drejtës zakonore që ! aplikonin

magjistratët patricianë $ .i rezultat ! luftës së qëndrueshme të plebejasve doli le2 H!!

tabularum , apo ligji ! H!! tabelave $

9igji ! H!! tabelave

Përpjekjet që të regjistroheshin rregullat juridike zakonore si pohon tradita romake , bënë që

të themelohej komisioni prej tre anëtarësh , ! cili që dërguar në ?reqi ti studionte ligjet e.olonit $ Pas kthimit tëkomisionit që suspenduar magjistratura e rregullt & konsullata dhe nëvend të konsujve u zgjodhën decemviri legibus scribendis $

3ecemvirët regjistruan rregullat juridike në +A tabela dhe ua paraqitën komicioneve

centurione për aprovim $ 8eqë u konstatua që tabelat e propozuara nuk përmbanin të gjithadispozitat juridike për vitin tjetër u zgjodhën decemvirët e rinj të cilët ua parashtruan

komicioneve centurione edhe dy tabelat e fundit $ 0ështu lindi ligji ! H!! tabelave ! cili gjatëtërë historisë së omës konsiderohej si % fons omnis publici privatique jurisi %$ " burim ! tëdrejtes publike dhe private )$


15/62

dhe mbi të drejtën trashëgimore , mbi marrëdhëniet pronësore , mbi veprat penale , mbi aktetreligjioze , si dhe dispozitat tjera për rregullimin e lloj lloj lëmeve shoqërore $

9igjet $ 9eges

regullat juridike për rregullimin e marrëdhënjeve të shumta n2irrenin në komicionet romake

të cilat autorizimin për të n2jerrërregulla juridike me detyrim të përgjithshëm e mbështetnin pikërisht në dispozitat e ligjit H!! tabelave$ Prej asaj kohe vendimet e komicioneve me përmbajtje të përgithshme dhe me përmbajtje apstrakte quheshin leges & ligje : le2 est quod populus jubet atque constituit & ligj është ajo që urdhëron dhe përcakton populli $

!nisiativë për të n2jerrë ligje kishin magjistratët me jus agnedi cum populo $ 8agjistratët

përpilonin propozimin ligjor & rogatio dhe e ekspozonin nëforum $ Pas tri nundinesh ,mblidheshin asambletë që votonin për propozimin ligjor me %uti rogas % ose me % antiquo* $0ur shumica e centurioneve apo shumica e tribuseve votionin për rrogacion e magjistratëve ,rrogacioja e aprovuar merrej si ligj & le2 $

9igji ! aprovuar nuk e obligonte popullin romak për gjersa a) nuk e ratifikonte senati dhe )

gjersa magjistrati nuk e kishte drejt formalisht tekstin e ligjit që pastaj ekspozoej nëforum $8e rastin e përpilimit të tekstit të ligjit magjistrati duhej që më parë ta shkruante patjetër preskripcionin që përmbante shënimet mbi propozuesin e ligjit dhe mbi kryetarin ekomicioneve si dhe për ditën , vendin dhe për votimin e seancës $

=endimet e concilia plebis $ Plebiscita

=endimet me përmbajtje abstrakte juridike , të aprovuara në asambletë e plebejasve quheshin

plebiscita : plebiscitum est quod plebs jubet atque constituit $ 8eqë në asambletë plebejase patricët nuk kishin të drejtëvote , konsiderohej se plebiscita ishin leges speciales " ligje tëvecanta ) të detyrueshme vetëm për plebejas $ 0ështu plebiscita për nga fuqia juridike u

barazuan me ligjet e aprovuara nëkomicione $

(diktet e magjistratëve

8agjistratët romakë kishin jus edicendi , apo të drejtë që urdhërat e drejtuara qytetarëve

romakë ti deklaronin gojarisht në koncione ose ti jepnin me shkrim në forum $ (dhe urdhërate para të magjistratëve edhe ato të dytat quheshin %edicta* $ 8e anë tëedikteve , magjistratëtkryenin tri detyra të rëndësishme : adimplere "aplikimi) , supplere "përmirësimi) , et corrigere jus civile " plotësimin e rendit ekzistues juridik ) $

Nga kjo veprimtari e magjistratëve , vecanërisht nga veprimtaria e pretorëve u zhvillua një

varg ! tërë ! ri rregullash juridike , ! njohur si e drejtë honorare apo magjistratore $

!nterpretatio $ Fillimet e shkencës juridike

Pasi doli ligji H!! tabelave si burime themelore të së drejtës romake konsideroheshin leges

dhe plebiscita $ Përmbledhja e rregullave juridike që përmbanin këto dy burime quhej juslegitimum $

0rijuesit aktiv të rregullave të reja juridike me rastin e aplikimit të jus legitimumit në kohën

më të lashtë ishin klerikët & të vetmit njohës tëdrejtësisë $ 0lerikët ! krijonin rregullat e reja


16/62

juridike me interpretimin ose shpjegimin e dispozitave ekzistuese juridike $ 0lerikët jepninkëshilla juridike, ndihmonin me rastin e lidhjes së punëve juridike dhe u mësonin të tjerëvezhvillimin e drejtë të kontestave$ 0ëto tri lloje të veprimtarisë së klerikëve njiheshin sirespondere , cavere dhe agere $

0lerikët & interpretatorë nuk ishin vetëm gjurmuesit pasivë të brendisë së rregullave të

shkruara por edhe krijues aktivë të drejtësisë sepse nuk kufizoheshin vetëm që të n2irrninkuptimin gramatik dhe logjik tëligjit $ 9igjet ! interpretonin edhe ekstenzivisht dherestriktivisht bile përdornin edhe analogjinë kur duhej plotësuar zbrazëtirat ligjore $ 0ështuedhe interpretimi u bë viva vo2 juris civiles $ 'us civile romake e asaj kohe përbëhej prejlegitimum dhe prej të drejtës që rezultonte nga interpretimi ! klerikëve $

0arakteristikat e përgjithshme të së drejtës së lashtë romake

( drejta e lashtë romake & jus civile antiquum , jus civile @uiritium &ishte pasqyrë dhe

rregullatorë ! marrëdhënjeve ekonomiko#shoqërore në shtetin primitiv romak $ Në të drejtën e lashtë , gjer me ligjin e H!! nuk kishte të drejtë të shkruar , madje edhe ligji !

H!! tabelave paraqet një kodifikim jo të plotë të drejtës zakonore , ! cili përshkak tëdispozitave joprecize dhe të paqarta jepte mundësi për aplikimin arbitrar dhe interpretiminarbitrar të normave juridike $

( drejta romake ishte kryekëput formaliste$ (dhe gabimi më ! vogël mjaftonte që puna e

ndërmarrë juridike të konsiderohej nul $

8arrëdhënjet ekonomiko#shoqërore , rregullimi shtetëror dhe burimet e drejtësisënë kohën e shtetit klasik skllavopronar romak "Perioda e dytë )

8arrëdhënjet ekonomiko#shoqërore në kohën e shtetit klasik skllavopronar romak

• B) /ujqësia dhe blegtoria : Forma dominuese e ekspluatimit të tokës në periodën e dytë ishte

ekonomia e poesedeve të mëdha apo latifundiste$ (konomia latifundiste në kuptimin e vërtetëu zhvillua atëherë kur në omë u realizuan tri parakushte +) kur tregu romak furnizohejgjithnjë me një nr$


17/62

ekonomisëlatifundiste shpenzoheshin në familia urbana & në familjen qytetare osekonsumuese të pronarit tëlatifundeve $

• /) >ejtaria : dyqanet e mëdha zejtare ishin të organizuara edhe për të kryer punët e gjera

publike : për ndërtimin e objekteve komunale , për ndërtimin e rrugëve , për kryerjen eshërbimeve publike etj $ 8e organizimin e punishteve të këtilla dhe ndërmarrjeve të mëdha

shërbyese merreshin qytetarët e pasur romakë qoftë individualisht qoftë të organizuar nëshoqata & societates negotiatorum $

• 1)


18/62

• (kuestrit : apo princërit ishin romakët e pasur që e kishin fituar pasurinë në veprimtarinë

zejtare , tregëtare apo bankiere , e bile edhe me shfrytëzimin e latifundeve të mëdha , por që paraardhësit e të cilëve nuk ishin titullarë më të nderuar të shtetit romak $

• Plebisi : turma e të varfërve , e konsideruar si turpes peronae ose si persona të cilët për shkak

të profesioneve jo qibare nuk mund të zgjidheshin magjistratë të lartë , përbënte plebisin $Pjesëtarët e plebisit sipas rregullave të pashkruara nuk kishin jus honorum ose të drejtëzgjedhore pasive : në partinë politike që quhej#parti popullore shërbenin si masë e votuesvenë kundërshtimet midis ekuesterëve dhe nobilëve $Për të ekzistuar lumpenproletarët e varfërishin të detyruar t bëhen klientë të nobilëve të pasur $Pozitën më të rëndë në plebesin romak e kishin libertinët ose personat që në mënyrë formaleishin të liruar nga skllavëria $ 9ibertinët edhe sipas rregullave të shkruara nuk kishin jushonorum dhe përvec kësaj edhe në pikëpamje ekonomike dhe politike ishin nën kërcënim të përhershëm të revocationis servitutem , të lidhur ngushtë me patronë nga rendi ! nobilëve oseekuesterëve $

• /anorët e lirë pa të drejtë statusi tëqytetarit : banorët e parë të lirë të omës pa të drejtë

statusi të qytetarit ishin latinët dhe peregrinët $ 0jo popullsi nuk kishte të drejtë të merrte pjesë në jetën politike dhe shtetërore tëomës $ Njëfarë autonomie kishte vetëm nëpërkrahina , mirëpo nën mbikqyrjen e organeve shtetërore romake$ 8eqë këta banorë ishin tëdetyrueshëm të paguanin stipendium dhe tributum dhe të merrnin pjesë në invadimetluftarake të omës natyrisht ata ishin përherë të pakënaqur$

• .kllevërit : Prodhuesit themelorë në shtetin romak si dhe brenda në omë dhe në !tali ashtu

edhe në provinca ishin skllevërit apo servët & njerëzit pa liri dhe status qytetari $

Politika e jashtme dhe luftërat e brendshme

8arrëdhënjet brenda shtetit romak

• 9ufta e peregrinëve për fitimin e statusit të qytetarut dhe për clirimin nga patronati romak :

për të marrë statusin e qytetarit romak luftuan vecanërisht socii !talici , pra banorët e !talisë ,cetat e të cilëve me legjionet romake morën pjesë në krijimin e perandorisë romake $ Pas përpjekjeve të kota që statusin e qytetarit ta fitonin në mënyrë paqëosore aleatët italikëthemeluan konfederatën që e quajtën !talica dhe e rregulluan sipas shembëllës së shtetitromak $ omakët sipas parimit %divide et impera % ua ndanë statusin e qytetarit banorëve të tëgjithë komunave italike të cilat nuk kishin marrë pjesë në kryengritje ose që në afat tëshkurtër prej 7A ditësh kishin dalë nga aleanca e italikëve$ 0jo qe e mjatueshme që aleanca e

italikëve të shkatërrohej dhe që italikët të fitojnë statusin e qytetarit $• 9ufta për reforma : qysh në kohën e leges 9iciniae në omë ekzistonte njëfarë rezistence

kundër krijimit të posedeve të mëdha tokësore $ Btëherë parashikohej që asnjë qytetar romaknuk bënte të posedonte më shumë se 5AA jugerëtokë $ !detë e Flaminit që të ndalej rritja eekonomisë latifundiste ! përvetësuan vëllezërit


19/62

regullimi shtetëror në kohën e shtetit klasik skllavopronar

• Non mos ,non jus & nuk ka më as zakone as drejtësi & ishte fjalë e urtë që dënonte cdo

veprimtari kompllotiste dhe reformiste $ 8egjithatë përpos qëndrimit të këtillë tënobilëve ,organet shtetërore romake , nga forma pothuajse të pandryshuara , ndryshuan në esencë sepse

si organe ku të paktën kah fundi ! periodës së parë vendosnin së bashku edhe plebejasitoptimatët & gjegjësisht nobilët $

• 8irëpo oligarkia e nobilitetit nuk qëndroi gjatë $ Nën presionin e kryengritjeve të skllevërve

kryengritjeve të popujve të nënshtruara dhe luftërave të përgjakshme civile , skllavopronarëtu detyruan ti unisonin forcat $ 0ështu u krijua principata & forma e fshehtë e diktaturës $

regullimi në kohën e oligarkisë së nobilitetit

.enati & organi themelor ! oligarkisë

• Pas ndërprerjes së luftës mes plebejasve , senati ishte organ prej -AA magjistratësh me

shërbim të kryer $ 8eqë të gjithë magjistratët që kishin ushtruar këtë detyrë ! takonin shtresëssënobilitetit , senati u bë me të vërtetë organ ! oligarkisë & shtresës numerikisht të vogël tëaristokracisë trashëgimore$

• Në luftë me magjistratë senati mund të zbatonte senatus consultum ultimum kurse

veprimtarinë e disa magjistratëve mund ta shpallte edhe si cotra rem publicam factum vileri $Përvec kësaj senati ishte organ anëtarët e të cilët ishin të vetmit gjyqëtarë në gjykatat penaletë cilat gjykonin magjistratët , organ prej të cilit varej kandidatura si dhe organ ! cili ! ndante provincat pasi magjistratëve u kalonte koha e shërbimit $

Bsambletë në kohën e oligarkisë

• 0omicionet centurione : organizimi ! komicioneve centurione mbështetej në census $ Nobilëtqenë ata që caktuan që cdo njeri prej tribuseve duhej të jepte nga +A centurione , gjegjësishtnga centurione prej cdo klase$ 0ështu nr ! centurioneve u shtua në-4- $ 0omicionet eriorganizuara centurione edhe më konsideroheshin si comitatus ma2imus dhe mblidheshin për të vendosur mbi propozimet ligjore të magjistratëve cum imperio , si dhe për të zgjedhurnënpunësin më të lartë shtetëror$

• 0omicionet tribusiane• 1ocilia plebis tributa : të drejtë vote në koncil kishin ekskluzivisht qytetarët me origjinë

plebejase dmth qytetarët që gjindeshin edhe mes nobilëve , në mos nuk rridhnin nga ndonjëfamilje e mëparshme patriciane , qytetarët që ! takonin ekuesterëve , poseduesit e vegjël të

tokave dhe zejtarët $• 1omitia curiata :këto asamble vepronin në cështjet e adoptimit "adrogatio) dhe si duket

aprovonin le2uriata de imperio , po vendosnin edhe për disa cështje lidhur me kult $Bsamblenë e kryesonte pontife2 ma2imus $

• 1ontiones


20/62

8agjistraturat në kohën e oligarkisë

• Në këtë periodë pozitat magjistratore ishin të hapura ekskluzivisht për nobilët $ .ikarakteristikë janë shënuar vitet kur si magjistratë të lartë zgjedheshin homines novi

gjegjësisht personat jashtë rradhëve të nobilitetit$• 9e2 villia annalis futi në jetëcertus ordo magistruum ose corsus honorum $ Prej asaj kohe

cdo magjistrat romak fillonte karrierën si kuestror $ Pas kuesturës mund të zgjidhej tribun oseedil $


21/62

pretorit dhe kuestorit si drejtues provincash merrnin titujt prokonsuj , propetorë dhe prokuestorë $ >akonisht promagjistratët e merrnin pushtetin për një vit mirëpo në rastë tërralla kishin mandate më tëgjata $

regullimi shtetëror ! omës në kohën e principatës

• 9uftërat mes partisë së optimatëve "nobilëve) dhe partisë së popularëve "njerëzve të vegjel të

prirë prej ekuestërve) filluan në mënyrë legale me luftën për reforma mirëpo së shpejti ushndrruëan në një varg grushtetesh, diktaturash e luftash të rënda civile $

• Në kohën e sundimit të Bugustit lindi pra rregullimi shtetëror ! cili përnga forma ishte

republikan ndërsa për nga përmbajtja monokratik apo diktatorial : rregullim shtetëror ! cilisipas formës u quajt diarki kurse për nga përmbajtja principatë $

.huarja e organeve republikane

• B) asambletë popullore :• /) senati : vendimet e senatit "senatus consulta ) morrën fuqinë e ligjit $ .enati ! zëvendësoi

asambletë me rastin e zgjedhjes sëmagjistratëve $ .enati administronte punët shtetërore dhe provincat e qetësuara$ .enati kishte të drejtë ta zgjidhte princepsin , kishte edhe të drejtë talargonte princepsin e ta shpallte armik të atdheut , po edhe ti siguronte nderime hyjnore $ 8erastin e emërimit tësenatorit , rrespektoheshin kryesisht dy rregulla +) kërkohej një moshë ecaktuar dhe ) kërkohej census ! caktuar $ Në rastet e rralla kur senati nuk përkulej dhe kurnuk plotësonte dëshirat e princepsit , princepsi si tribun mund të vinte veton dhe ta pezullontecdo vendim të senatit $

• 1) magjistratët :konsideroheshin organe të pricepsit pervec kësaj kur hyri në jetë edhe

praktika që magjistratët të ndërroheshin disa herë gjatë një viti , magjistraturat u bënë emranderi dhe tituj nderi $

• 3) princepsi : trashëgimtarit e Bugustit e bënë zakon që në momentin e hyrjes në fuqi të lege

de imperio të aprovuara në asamble apo senat ti marrin për jetë funksionet magjistratore$.ipas leges de imperio , princepsit merrnin auorizime shumë të mëdha në të gjitha degët e jetësshtetërore#legjisla $ @ysh prej fillimit kishin hyrë edhe dy rregulla tërëndësishme :+)quidquid principi placuit legis habet vigorem & cfarëdo të vendosë princepsi ka fuqinë eligjit )princepe legibus solutus est & princepsi nuk është ! detyruar tu përmbahet rregullavetë rendit juridik $ Pas vdekjes së princepsit për të zgjedhur tjetrin e kishte senati , mirëpoedhe sa ishin të gjallë princepsit mund të linintrashëgimtarë$ 0ëtë e bënin me adoptim , djalit

të adoptuar ! jepnin potestatem tribuniciam minorem dhe e shpallnin bashkëpjestar në pushtet"censores imperi ) $

rganet dhe institucionet ndihmëse të princepsit

• 1onsilium principis :kur merreshin vendime me rëndësi të vecantë nga të gjitha lëmët e jetës

shtetërore , princepsët zakonisht konsultonin senatorët dhe ekuestrir më autoritativë , ndërsanë kohën e perandorit ;adrian qe themeluar pleqësia e përhershme e princepsit " consilium


22/62

principis) $ 8endimi ! pleqësisë nuk e obligonte princepsin $ Pleqësia kishte vetëm të drejtakonsultative $

• Fiscus 1aesaris : princepsi nuk ! kërkonte mjetet materiale për zhvillimin e luftërave dhe

politikës së pavarur prej senatit dhe arkës së vjetër shtetërore të popullit romak $ Për nevojat etij themeloi arkën e vet fiscus ceasaris $

• Praefectus praetorio : meqë prefektët pretorianë ishin komandantë të së vetmes fuqi ushtarakenë !tali ndikimi ! tyre u bë vendimtar sidomos në luftërat rreth fronit$ Për shkak të këtijndikimi praefecti pratorio trajtoheshin si zëvendës të perandorëve dhe si nëpunës mëautoritativë në kohën e principatës $

• >yrat e princepsit D

Bdministrimi ! qytetit tëomës , ! !talisë dhe ! provincave

• B) adiministrimi ! qytetit të omës : në kohën e princepsit administrimi ! qytetit të omës !qe besuar nëpunësit të posacëm praefectus urbi $ Ndihmësi ! prefektit të qytetit ishte praefectus vigilum ose komanduesi ! rojeve tënatës $ Në krye të disa shërbimeve komunalegjendeshin euratores "mbikëqyrsit) $rgan ! vecantë shtetëror ishte edhe procuratir Baugustiab actis urbi që e lajmëronte publikun mbi ngjarjet më të rëndësishme nështet $

• /) administrimi në !tali : përvec organeve vetëqeverisëse lokale në !tali vepronin edhe

organet e dërguara nga oma $ 0ëto organe quheshin 'uridici dhe kishin pushtetin gjyqësordhe administrativ $ !shin nën kontrollin e praefecti pretorio dhe praefecti urbi $

• 1) administrimi në provinca : në kohën e principatës provinca quheshin të gjitha krahinat ,

popullsia e të cilave nuk e kishte fituar të drejtën e statusit të qytetarit $ Provincat që ishin plotësisht të qetësuara "inermes) administroheshin nga populli romak dhe senati , ndërsa provincat ku duhej të mbahej ushtria gjendeshin nën administrimin e princepsit $ Në krye të provincave të pricepsit ishin legati Bugusti $ 9egati Bugusti ishin organe supreme civile dheushtarake ne terrenin e provincës $

>hvillimi ! shkencës juridike dhe burimet e drejtësisë në periodën e shtetit klasikskllavopronar romak

o 'uristët romak kanë shkruar edhe monografi në të cilat përpunoheshin detalisht dispozitat

juridike që përmbanin ligjet e ndryshme , senatus consulta apo konstitucionet e perandorëve $ Një numër ! madh juristësh ka shkruar edhe komente të të gjitha rregullave juridike që bënin pjesë në us civile romake ose në jus honorarium gjegjësisht në rendin juridik që përmbanin

ediktet emagjistratëve në rradhë të parë të pretorëve " comentari ad edictum )si dhe komente që përfshnin rregullat themelore që përmblidhte edhe jus civile edhe jushonorarium " digesta ose pandestae ) $

o (kzistnonin edhe juristët të cilët qëllime pedagogjike e përpunonin problematikën juridike

dhe veprat e tyre ua jepnin n2ënësve në dispozicion$ =eprat e shkruara në këtë mënyrëquheshin institutiones ose enchridia & libra që u jepen në dorë fillestarëve për ti mësuar mëlehtë kuptimet e para dhe teknikën themelore tëdrejtësisë $


23/62

o =lerën kryesore veprave të juristëve romakë ua jepte analiza e rasteve konkrete " casus ) $o


24/62

ogatio : ishte në të vërtetë propozimi ! pandryshuar ligjor sepse në komicionet romake

nuk kishte as diskutim as ndryshime të projektit ligjor$ Projekti ose aprovohej oserefuzohej nëtërësi $ Pas kohës së vëllezërve ?rah qe ndaluar që në një projekt ligjor të përfshihen cështjet me përmbajtje heterogjene $" ligjet me përmbajtje heterogjenequheshin leges per saturam ) $ 8irëpo ngjante që magjistratët të propozonin projekte

heterogjene duke llogaritur se në asamble së bashku me dispozitat që do të gjenin përkrahjen e votuesve do të aprovoheshin edhe dispozitat të cilat po të ishin të ndara nukdo të aprovoheshin kurrë $

.anksioni : sipas sanksionit ligjet ndaheshin në : 9eges perfectae :ishin ligjet që e shpallnin nul cdo veprim të ndërmarrë kundër

dispozitave ligjore 9eges quam perfectae : përkundrazi nuk e anulonin veprimtarinë e ndërmarrë por e

dënonin kryesin e veprës antiligjore 9eges imperfectae : as që ! anulonin veprimet e ndërmarra as që parashikonin dënim

kundër personit që kishte cënuar dispozitat juridike$

9igjet e aprovuara në asamble që kur u hoq e drejta e ratifikimit në senat, obligoninqytetart qysh në momentin e shpalljes së rezultateve të votimit$ !shte zakon që teksti !ligjit të vihej në aerarium dhe të ekspozohej nëforum $

9igjet zakonisht nuk kishim veprim retroaktiv dhe vlenin gjer atëherë kur në mënyrë të

parashikuar nuk abrogoheshin $8ospërdorimi ! gjatë pa intervenim pozitiv ose me heshtjetë ligjdhënësit nuk bënte që ligji tëabrogohej $9igjet mund të abrogohen vetëm në mënyrëformale & me rogacio tëkundërta $" sImund te barte askush pergjegjesi penale per vepren ecila sIka qene e parapare me ligj, ndersa ne kohe me te vonshme vepra e tille parashihet siveper penale$0etu norma ose ligjimund te kete fuqi prapavepruese nese ndokush ka kryer veper penale e cila ka qene e paraparesipas dispozitave ne fuqi, ndersa me vone ligji

penal peson ndryshime dhe vepra e kryer tani nukkonsiderohet me si veper penale, nekete rast kodi penal do te veproje ne menyre retroaktive$ Pra,kryeresit te vepres penalesipas kodit penal do tIi ulet denimi apo edhe ne teresi do tIi falet)$

Nëse rogatio e kundërt e abrogonte tërë ligjin tërë ligjin paraprak konsiderohej se ligji

ishte abroguar G në rast të abrogimit kategorik parcial të tekstit të vjetër ligjor merregullën e re , ligji derogohej "8e anulimin e heshtur nënkuptojmë situatën kur ështën2jerrëligji i ri i cili në mënyrë tjetër nga ligji aktual i rregullon rastet shoqërore dhesipas rregullës ,,le2 posteriorderogate legi priori*, situatën e këtillë të pushimit "anulimitte normes) e quajmë derogacio "derogim)G në rast të aprovimit të rogacios me të cilënndryshonin ose përsoseshin dispozitat e mëparshme , ligji konsiderohej si ! abroguar

ndërsa rastet e plotësimit të dispozitave ekzistuese njiheshin si subrogacio$ 9igjet e aprovuara në asamble vlenin ekskluzivisht për qytetarët romakë" leges personales

) dhe zakonisht për të gjithë qytetarët romakë$ 8e fjalë tjera ligjet ishin rregulla apstraktedhe të përgjithshme të sjelljes të parashikuara për qytetarët e omës dhe të aprovuara nëasamble sipas propozimit " rogacios ) të magjistratëve $

Në raste të rralla edhe pse në kundërshtim me dispozitat e ligjit të H!! tabelave :

privilegia ne inroganto , rogacionoheshin dhe aprovoheshin aty#këtu edhe disa legesspeciales apo privilegia $ 9eges speciales apo leges privilegia ndaheshin nëprivilegia


25/62

favorabilia# rastet kur individët ose grupe të popullsisë përkundrejt shumicës merrnin pozitë të favorizuar & dhe nëprivilegia odiosa & rastet kur me individët ose grupet e popullsisë sillej në mënyrëdiskriminuese $

(diktet e magjistratëve

(diktet e magjistratëve romakë kishin jus edicendi apo të drejtë me gojë" contione ) oseme shkrim në tabelat e bardha " in albo) tuEa komunikonin urdhëresat e qytetarëve dhe banorëve të tjerë të shtetit romak$

Butorizimin për të dhënë edikte e shfrytëzonin më shpesh pretorët dhe edilët në qytetin e

omës , ndërsa në provinca drejtuesit dhe kuestorët$ Në kohën e republikës që bërë zakonqë edhe magjistratët e autorizuar tëaplikonin , të përmirësonin dhe të plotësonin jus civile" adujvare , correigere et supplere jus civile ) , mu në fillim të shërbimit të jepnin tëashtuquajturin edikt të përhershëm " edictum perpetuum) ! cili paraqiste programin e punës të cdo magjistrati$

Në ediktin e përhershëm ose edictum perpetuum u përmblodhën rregullat juridike të

marra nga edikti ! të mëparshmit " edictuum tralaticium) dhe rregullat e reja të cilat për periodën e shërbimit ! parashikonte cdo magjistrat vec e vec "edictum novum) $

Përvec kësaj magjistratët për disa cështje të parashikuara në ediktin e përhershëm prej

rastit në rast shpallnin të ashtuquajturin edikt të paraparë ose edictum repentium$regullat juridike që përmbanin ediktet e magjistratëve njiheshin si jus honorarium ose sie drejtëmagjistratore $

'us honorarium paraqiste pjesërisht përmbledhje të rregullave juridike të caktuara për

rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve romakë , po pjesërisht përmbledhje tërregullave juridike të caktuara për rregullimin e marrëdhënieve midis qytetarëve romakëdhe peregrinëve , si dhe peregrinëve të popujve të ndryshëm mes tyre $

'us honorarium e magjistratëve ndryshonte shumë nga jus civile të lashtë përkatësisht prej jus strictum të periodës së mëparshme , kurse qytetarët romakë mund të zgjidhnin sesipas së cilit prej rendeve juridike do të rregulloheshin marrëdhëniet midis tyre sepse juscivile strictum dhe jus honorarium shpeshherë rregullonin marrëdhënjet e ngjashme nëmënyra të ndryshme $

Përshkak të marrëdhënieve te posalindura në shtetin romak dhe riorganizimit të

pushtetit , senati dhe perandori ;adrian ! urdhëruan juristit 'ulian që ti regjistronterregullat që përmbanin ediktet e magjistratëve dhe vendosën që magjistratët nuk mund tëlëshonin më edikt përmbajtja e të cilit do të ndryshonte nga brendia e ediktit të 'ualianit$0ështu nëtë vërtetë u bë kodifikimi ! jus honorarium $ (dikti ! ri ! kodifikuar quhejedictum perpetuum$

.enatus consulta dhe orationes principum

@ysh në kohën e principatës filloi të humbte veprimtaria ligjëdhënëse e asambleve ,

mendimet e senatit apo senatus consulta morën fuqi të përgjithshme juridike të detyrueshme ,gjegjësisht u bënë burime direkte të së drejtës romake : senatus consultum est quod senatus jubet atque constituit & menidimi ! senatit është ajo që vendos dhë urdhëron senati : ai kafuqinë e ligjit edhe pse është mohuar dikur $


26/62

.enatus consulta aprovoheshin në mbledhjet e senatiti sipas propozimit të princepsit ose të

ndonjë magjistrati tjetër $ Pas diskutimit dhe votimit për propozim mendimet evidentoheshndhe vedoseshin në arkivin shtetëror " aerarium) $

0onsiderohej se senatus consultum e obligonte popullinnë momentin e dorëzimit të

dokumentit të shkruar në arkivin shtetëror pra edhe para se ti shpallej "publikohej ) popullit

me anë të komunikimit në koncione apo duke ekspozuar tekstin në forum $ ?jatë zhvillimit të mëtejshëm të principatës kur marrëdhëniet midies senatit dhe princepsit

tani më ishin spastruar , senati nuk votonte më përkitazi me propozimet e princepsit : !aprovonte me aklamacion $

Prandaj si burime të drejtësisë nuk merreshin më mendimet e senatit por orationes principum

& fjalimet ose rekomandimet e princepsit të mbajtura ose të le2uara në mbledhjen solemnetësenatit $

esponsa prudentium

Bugusti ua njohu disa juristëve të dalluar jus publice respondendi e2 auctoritate principis &të

drejtën e dhënjes së mendimeve publike , profesionale sipas autorizimit të princepsit $ esponsa prudentium apo mendimet profesionale të juristëve të konsulturara qoftë nga

gjyqtarët ose nga qytetarët individual kishin fuqinë e detyrueshme , gjegjësisht u bënë burim! të drejtës romake $ rallë kur ekspertët e konsultuar juridikë nuk pajtoheshin në mes tyre,gjyqtari ishte ! autorizuar që nga mendimet e propozuara të zgjedhte lirisht atë që do të përdorte në zgjidhjen e cështjes juridike $


27/62

zgjidhjes së rasteve të ngjashme tëmëvonshme $ 0ështu edhe dekretet u bënë burime tëdetyrueshme të drejtësisë" e drejtë precedetale ) $

escripta : përgjegjet e princepsit cështjeve juridike të privatëve apo organeve shtetërore

quheshin recripta ose epistolae " subsciptiones) $ 0ualifikimi ! dhënë në reskript dukesupozuar se gjendja faktike është e vërtetë ishte ! detyrueshëm jo vetëm për gjyqtarin apo

nëpunësin administrativ që vendosnin për cështjen konkrete por edhe për gjyqtarët dhenëpunësit tjerë administrativë të cilët më vonë bënin kualifikimin juridik të faktevetëngjashme $ Prandaj edhe reskriptet kishin fuqinë e precedentëve$

0arakteristikat e përgjithshme të së drejtës klasike romake

• Në bazë të veprimtarisë së magjistratëve dhe juristëve që tEja përshtatnin rendin juridik

marrëdhënjeve të posakrijuara ekonomike dhe shoqërore tëomës , jus civile e lashtë , e

përbërë prej jurs legitimum dhe të drejtës së perandorëve u zgjerua me një varg të tërërregullash të reja të së drejtës honorare$

• ( drejta honorare apo e drejta e magjistratëve si u tha ndahej në të drejtë honorare për

rregullimin e marrëdhënjeve midis qytetarëve pjesa e së drejtës civile dhe në të drejtënhonorare për rregullimin e marrëdhënjeve midis të gjithë banorëve të lirë të shtetit romak & jus gentium $

• Për dallim nga e drejta e lashtë romake rregullat juridike të së cilës përbënin jus striotumvargun e ri e rregullave të së drejtës honorare e përbënte jus aequum apo e drejtë e bazuar në parimet %e drejtësisë së vërtetë % gjegjësisht %mirëbesimit dhe nderit % $

• endi juridik ! shtetit romak ! krijuar kryesisht nga veprimtaria e pretorëve peregrinë quhej

jus gentium: quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit id apus omnes populus peraque custoditur vocaturque jus gentium quasi quo jure omnes gentes untur & pra atë që e parashikon arsyeja natyrore për të gjithë njerëzzit rrespektohet një lloj te të gjithë popujt dhequhet jus gentium " e drejta e popujve) gjegjësisht e drejtë që e përdornin të gjithë popujt $

• 0ështu në shtetin romak u fut me të vërtetë rendi ! trefishtëjuridik : dy variante të rregullave

juridike për rregullimin e marrëdhënieve mes qytetarëve romakë dhe një rend juridik & jusgenitum & për rregullimin e marrëdhënjeve juridike mes qytetarëve romakë e peregrinëve dhemes peregrinëve të popujve të ndryshëm $

• Për dallim prej të drejtës së lashtë që nuk njihte mbrojtjen e asnjë marrëdhënjeje për të cilën

nuk parashikohej padi speciale , organet e judikaturës të periodës klasike " pretorët , edilët ,

kurulët ) sipas parimit aequitatis mendonin se mbrojtjen juridike duhej dhënë cdo rasti që prekte të drejtat personale dhe pronësore të individëve $ 8e qëllim të mbrojtjes sëgjithanshme të të drejtave të qytetarëve hynë në përdorimm actiones in factum speciale $

8arrëdhënjet ekonomiko#shoqërore të periodës postklasike

• Pjesët e ndara të latifundeve të dhëna skllevërve për ti punuar quheshin peculium $


28/62

•


29/62

9igji ! të cituarit

?jyqtarëve dhe palëve u lejohej që me rastin e rregullimit të marrëdhënjeve të cilat nuk ishintë rregulluara me konstitucionet perandorake tu referohen zgjidhjeve që përmbanin veprat eruajtura e sidomos ato tëPapinianit , Paulusit , të Clpianit dhe të 8odestinit$

8endimi ! Papianit rrinte më lart nga mendimet e cdo individi tjetër po ishte më ! ulët sesa

mendimi identik ! dy vetëve $ 8eqë detyra e gjyqtarëve me rastin e aplikimit të rregullave juridike që përmbanin veprat e

juristëve klasikë ishtë zakonisht numërimi ! votave , ! tërë institucioni ! veprave juridike si burime të drejtësisë u quajt në mënyrë spirtuoze % senati ! të vdekurve %$

0onstitucionet apo leges

/urim aktiv ! rregullave me detyrim të përgjithshëm të sjelljes në periodën e tretë ishin vetëmkonstitucionet e perandorëve që quheshin leges$ Në krijimin e rregullave juridike mekonstitucione perandorët nuk ishin të detyruar tu përmbaheshin formaliteteve $ !shtë parimi%quidquid principi placuit legis habet vigorem % $

.i konstitucione të perandorit përvec edikteve të përmendura apo legs generales edhe më

tutje u ruajtën mandatet që tani ishin tëkodifikuara , decretet dhe rescriptet $ escriptet ishinmënyra më e shpeshtë që perandorët futnin novitete në lëmën e të drejtës private $

Përvec llojeve të përmendura tëkosntitucioneve , që ekzistonin edhe në periodën e

mëparshme për shkak të ndarjes së shtetit romak në Perandorinë e 9indjes dhe të Perëndimitdolën edhe sanksionet pragmatike "sanctiones pragmaticae ) si një ndër burimet e drejtësisë$

Pragmatica sanctio ishte një shkresë e perandorit të njërës gjysmë të perandorisë që !dërgohej perandorit të gjysmës tjetër $ Në shkresë kërkohej që konstitucioni ! caktuar ! marrënga perandori adresant të konsiderohet si burim ! drejtësisë edhe në terrenin e perandoritadresat $

.ipas kësaj shembëlle si sanctiones pragmaticae konsideroheshin të gjitha aktet ligjdhënëse

të perandorit me përmbajtje të përgjithshme të marra me propozim të organeve publike ose personave juridikë $

0arakteristikat e përgjithshme të së drejtës postklasike romake

Në bazë të faktit që ekonomia romake humbi karakteristikat e ekonomisësë shoqërisë klasike

skllavopronare dhe që si mënyrë themelore e prodhimit në kohën postklasike u përforcua prodhimi ! njerëzve të lirë dhe jo të lirë, të lidhur me kushtet e prodhimit dhe me veglat e punës , në konstitucionet e perandorit dolën dispozitat mbi lidhjen e njerëzve me profesiondhe me vendbanim , pra dolën rregullat mbi rregullimin shoqëror të klasave , të rëndësishme për formacionin ekonomiko#shoqëror feudal$

(lementet feudale që nuk ! njihte e drejta klasike , depërtuan në të gjitha degët e të drejtës

private : psh e drejta statusore caktonte që asnjëri që ish lidhur me profesion nuk kish të


30/62

drejtë ta braktiste tokën që punonte ose vendin e punës ku vepronte G e drejta familjarekonsideronte se është e palejushme martesa mes personave të profesioneve të ndryshme etj$

0ur humbi rëndësia e statusit të qytetarit para perandorëve apsolutë, u bë edhe barazimi

formal ! të gjithë banorëve të lirë të omës në pozitën e shtetasit $ 0y fakt kushtëzoizhdukjen e ndarjes të së drejtës romake në jus civile dhe jus gentium $ @ë të dy rendet e

mëparshme juridike u shkrinë në një rend unik juridik ! njohur me emrin jus $ 'usi si rend ! ruajtur nga periodat e mëparshme ndryshonte prej rendit të ri leges & që ! jepnin

perandorët të frymëzuar me tendenca feudale , kurse prej kohës kur u pranua religjioni !krishterë edhe me ide krishtere$

1entralizimi burokratik ! kësaj periode u shfaq edhe në lëmën e mbrojtjes së tëdrejtave $

8brojtja e të drejtave ! qe lënë organeve shtetërore të lidhura me piramidën e kierarkisë $Përshkak të marrëdhënieve kierarkike të organeve shtetërore , në procedurën civile lindënnovitete esenciale p$sh skish më ndarje të procedurës në dy pjesë , lindi teoria ligjore endarjes së provave dhe sistemi ! ankesave juridike$

Pasataj kundërthëniet esenciale mes rendit juridik të kohërave të mëparshme që ruhenin në

veprat e juristëve klasikë "jus) dhe rendit juridik të cilin e krijonin perandorët për të kënaqurmarrëdhëniet konkrete ekonomiko#shoqërore dhe për ta mbrojtur godinën shtetërore burokratiko#kierarkike dhe apsolute , shkaktuan nevojën urgjente të pa evitueshme për barazimin e kundërthënieve mes jus dhe leges$ 0jo nevojë solli punimet serioze nëkodifikimin e drejtësisë e definitivisht edhe kodifikimin e perandorit 'ustinian $

0odifikimi ! 'ustinianit

'ustiniani vendosi të kodifikonte tërë të drejtën romake : edhe burimet që përmbanin jus edhe

burimet që përmbanin leges $ Pra 'ustiniani vendosi ti evitojë dallimet në solucione mes jusvetus ose të drejtës së lashtë që përmbanin veprat e juristëve klasikë dhe jus novum apo të

drejtës së re që kishin konstitucionet e perandorëve $ Puna e kodifikimit filloi në vitin 5 me konstitucionin % ;aec quae necessario* nën kryesinë

e


31/62

Pesëdhjetëvendime $ Pasi kjo u tregua jopraktike u përgadit botimi tjetër ! kodeksit me tëcilin kundërthënjet mes 3igjesta dhe !nstitucione u shmangën $ /otimi ! dytë ! kodeksit !quajtur 1ode2 repetitae praelectionis hyri në fuqi sipas konstitucionit %?ordi*$

Pas përfundimit të punës së komisionit e drejta e kodifikuar romake " jus dhe leges)

përmblidhej në tri përmbledhje juridike :

!nstitucione 3igjesta ose Pandekte 1ode2 repetitae praelectionis

.i pjesë e kodifikimit të 'ustinianit konsideroheshinedhe Novellae gjegjësisht konstitucionet

që ! shpalli 'ustiniani pas përfundimit të punës më!nstitucione , 3igjesta dhe 0odeks$ 0ështulindi kodifikimi ! 'ustinianit katër pjesësh të cilat gjatë mesjetës u quajtën 1orpus juriscivilis$

+$3igesta apo Pandectae :pjesa më e rëndësishme e kodifikimit të 'ustinianit ishin 3igestat

apo Pandectae , përmbledhje e madhe e jusit e ndarë në 5A libra $ Në digesta ishin zgjidhur tëgjitha cështjet nga lëma e të drejtës publike dhe asaj private$

$!nstituciones :institucionet , %të drejtuara nga rinia që ish përmalluar për ligje %, përmbaningjithsej 6 libra që rrihnin shkurtimisht problemet e të drejtës statusore , familjare , reale ,obligatore dhe trashëgimore , si dhe cështjet e procedurës civile dhe penale $

-$1ode2 repetitae praelectionis : apo botimi ! spastruar ! 0odeksit të ri të 'ustinianit

përfshinte normat nga të gjitha lëmët e drejtësisë $ 0odeksi është një vepër e madhe e ndarënë + libra $

6$Novellae: apo 0onstitucionet e reja të 'ustinianit ishin fryt ! veprimtarisë ligjdhënëse të

'ustinianit pas përfundimit të punës në kodifikimin dhe përmblidhnin +5A konstitucione , përmbajtja e të cilave thellohet në të gjitha lëmët e jetës juridike $

Pjesa

( drejta personale , pronësore dhe kontestuese

" 'us quod ad personas , quod ad res et quod ad actiones pertinet)

( drejta personale " jus quod ad personas pertinet )

( drejta statusore

'us quod ad personas pertinet apo e drejta që ! përket personit " e drejtë personale) është

ndarë në dy grupe themelore në veprat e juristëve romakë : në rregulla juridike që rregullojnëcështjet e zotësisë juridike dhe të veprimit të subjekteve të drejtësisë si pjesëmarrës në jetën publike dhe private të omës dhe që zhvillohet jashtë kuadrit të familjes , dhe në rregulla juridike që rregullojnë pozitën juridike të personave të ndryshëm brenda familjes romake $


32/62

Nga ky aspekt edhe sot është bërë zakon që e tërë e drejta personale të ndahet në të drejtën

statusore dhe në atë familjare$ ( drejta statusore është një përmbledhje rregullash juridike me të cilat rregullohej pozita

juridike "statusi) ! personave të ndryshëm "persona, caput) , ose e kategorive të tëra të banorëve të shtetit romak si pjesëmarrës në jetën publike dhe private të omës$

Pra e drejta statusore paraqet një përmbledhje të rregullave juridike me të cilat rregullohen

cështjet mbi zotësinë juriike dhe të veprimit të subjekteve tëdrejtësisë , me përjashtim tërregullave juridike me të cilat rregullohej pozita juridike e personave të ndryshëm brendafamiljes romake $

B)>otësia juridike dhe e veprimit :me rastin e përcaktimit të pozitës juridike "statusit) të personave të ndryshëm " subjekteve të drejtësisë ) juristët romakë përdornin shprehjet zotësi juridike"capacitas juridica dhe zotësi veprimi "capacitas agendi ) $

0uptimi zotësi juridike " capacitas juridica) në veprat e juristëve romakë nuk është përcaktuar , mirëpo kanë lënë të kuptohej se me fjalën zotësi juridike kuptonin cilësinë e një personi të caktuar që të jetë titullae ! të drejtave dhe detyrimeve $ 8eqë të drejtat dhedetyrimet , që përmbante fjala zotësi juridike , ! përkitnin lëndëve të shumëllojshme , u bëzakon që të dallohen : >otësia juridike në lëmën e të drejtës publike " jus publicum)

>otësia në lëmë e të drejtës private " jus privatum ) $ >otësia juridike në lëmën e të drejtës publike " zotësia politike juridike) përmblidhte

autorizimet parciale ose të plota të subjekteve të caktuara që të marrin pjesë në jetën publiketë shtetit romak si tutllarë të së drejtës aktive dhe pasive të votimit "jus sufragi dhe jus

honorum ), si ushtarë në legjionet romake, si pjesëmarrës në solemnitetet religjioze dhe profane romake dhe në përgjithësi si persona të cilëve u ishte lejuar të ndikonin në ritmin e punëve shtetërore $

>otësia juridike në lëmën e të drejtës private " zotësia privato#juridike) përfshinte autorizimet

e subjekteve të caktuara që të jenë titullarë të të drejtave parciale ose të plota brenda shtetitromak dhe të përdorin institucionet e të drejtës familjare " jus connubii) , institucionet e tëdrejtës kontestuese " legitimatio activa et passiva ) $

Bs fjala zotësi veprimi në veprat e juristëve romakë nuk ishte përcaktuar $ omakët me këtë

fjalëkuptonin : zotësinë juridike të njohur të subjektit të drejtësisë që të dalë pavarsisht nëkomunikimin privato#juridik dhe të përdorë pavarsisht të drejtat e njohura , si dhe ti plotësojë

pavarësisht të gjitha detyrimet e marra , pra që në emër të vet dhe për llogari të vet personaletë ndërmarrë personalisht punë juridike me qëllim që ti gëzojë të drejtat e veta dhe të përgjigjet personalisht për të gjitha detyrimet e marra dhe veprimet e bëra antiligjore$

Pra zotësia e veprimit është e ndarë në dy nënlloje : Në zotësi veprimi në kuptim të ngushtë ose zotësi për ndërmarrjen e punëve juridike në

emër të vet dhe për llogari të vet 3he në të ashtuquajturën përgjegjësi për veprim antiligjor të njohur me emrin përgjegjësi

deliktore$


33/62

>otësia e veprimit & e madhe ose e vogël varej nga mosha , nga aftësia e gjykimit dhe nga

seksi ! subjekteve të ndryshme $

/) .ubjektet e drejtësisë: në bazë të dispozitave të rendit juridik , vetëm njerëzit mund të jenë titullarë të të drejtave dhe detyrimeve apo subjekteve të drejtësisë , pasi drejtësiaekziston për shkak të njerëzve$

0jo nuk do të thotë se si subjekte të drejtësisë në kohën e omës merreshin vetëm individët$

.ubjektiviteti juridik u njihej edhe kolektiveve dhe merrej si duhej $ Bi u njihej dhe masave tëndara të vlerave që shërbenin për plotësimin e nevojave të një rrethi më të gjerë apo tëngushtënjerëzish $

Pra subjektet e drejtësisë ndaheshin në : Persona të caktuar individualisht &persona fizikë " personae phycicae)

Persona moralë apo juridik "persona moreales apo personae juridicae) $ Personat juridikë si subjekte të drejtësisë ndaheshin në shoqata njerëzish " sodalitates ,

collegia , universitas personarum ) dhe në grumbuj sendesh apo fondacione " universitatesrerum , cause piae )$

>otësia juridike e personave fizikë


34/62

>otësia juridike e qytetarëve romake " status civitatis)

1ives romani &personat fizikë që kishin pozitën e qytetarëve romakë "status civitatis) nukkishin të drejta tëbarabarta $ /rendia e të drejtave të qytetarëve romakëndryshonte $

B) 8ënyra se si fitohej statusi ! qytetarit : .tatusi ! qytetarit romak fitohej ose me të lindur " jus sangiunis) ose me natyralizim " naturalisatio)$

@ysh kur në të drejtën romake u ndalua vrasja dhe ekspozimi ! fëmijëve , me përjashtim të të

shëmtuarve dhe trashëgimtarëve që shihej se ishin të paaftë për jetë " personae debiles) , tëdrejtën e jetës dhe të statusit të qytetarit romak e fitonin bile qysh në castin e lindjes fëmijët emartesës së qytetarit romak me qytetaren romake , fëmijët jolegjitimë të qytetares romake sidhe fëmijët e lindur të gruas e cila në momentin e lindjes gjendej në skllavëri dhe që gjatëasaj kohës sa ishte shtatëzënë gëzonte të drejtat qytetare bile për pak kohë "favor libertatis) $

Në rastet e rralla fëmijët e lindur të qytetares romake që ishte e martuar më ndonjë peregrin !cili nuk gëzonte jus conubi sipas dispozitës përkatëse merrte pozitën e peregrinit $

>otësia juridike e fëmijës së lindur niste në momentin e fundit të lindjes m apo në momentin

kur fëmija ndahej fare nga zorra e këthizës " partus perfectus) $ 3ominoi mendimi !sabinianëve se është e mjaftueshme cfarëdo shenje e jetës që fëmija të konsiderohej !gjallë $


35/62

omës$@ë të dy ligjet ! n2orri Bugusti që të pengojë lirimin e pamasë të skllevërve)$ Në tëdrejtën postklasike mbizotëroi pikëpamja që cdo skllavi të liruar nga patroni &qytetari , duhejti njihej e drejta qytetare pavarsisht nga mënyra e lirimit$

Natyralizimi publik : ose natyralizimi me vendim të organeve shtetërore mund të ishte : ! rregullt ose

! 'ashtzakonshëm Natyralizimi ! rregullt ! lejohej personave që ! plotësonin kushtet e parashikuara$ 0ushtet e

parashikuara ishin më të buta për persona në pozita latinësh e pak më të ashpra për personanë pozita grinësh $

Natyralizimi ! jashtëzakonshëm u lejohej ose individëve që kishin merita të jashtëzakonshme

për omën ose tërë qyteteve dhe disa popujve $

/)Përmbajtja e statusit të qytetarit romak :në lëmën e drejtësisë publike p$sh " të drejtave politike) është e zakonshme që si të drejta të qytetare të merren këto: jusssufrafi ose e drejtaaktive e votimit "e drejta për të votuar në asamble) Gjus honorum ose e drejta pasive e votimit

"e drejta të zgjedhesh titullar ! shërbimeve publike ) G e drejta e shërbimit në legjione , edrejta e pjesëmarrjes në solemnitetet religjoze dhe profane dhe në jetën publike të shtetit në përgjithësi $

Në kohën e principatës sidomos në kohën e dominatit , qytetarët e omës ngelen pothuajse

me autorizime publiko#juriike dhe me të drejta politike boshe $ Përmbajtje e përhershme e të drejtës të qytetarit në lëmën e të drejtës private përmendet jus

conubi ose e drejta për të lidhur martesëdhe jus comerci apo e drejta për ti përdorurinstitucionet e të drejtës pronësore romake , të drejtën e lidhjes së marrëdhënjes obligatore ,të drejtën e trashëgimit në kuptimin aktiv dhe pasic dhe të drejtat e mbrojtjes juridike$

Përveq këtyre si e drejtë e vecantë e qytetarëve romake konsiderohej edhe e drejta e të

ashtuquajturës tria nomina $ Butorizimet e përmendura privato juridike gjendeshin në të drejtat qytetare gjatë tërë

zhvillimit të shtetit romak $


36/62

Personat alieni juris apo personat që jetonin nën pushtetin e shefit tëfamiljes , nëse ishin

meshkuj të rritur " puberes) gëzonin të gjitha të drejtat politike të rendit të tyre shoqëror ,mirëpo gjatë jetës së shefit të families gjerë në të drejtën klasike nuk kishin jus commercil $

Në periodën postklasike kufizimi ! vecantë ! të drejtave qytetare zbatohej kundër kolonëve

dhe kundër personave të tjerë të lidhur me profesion "farbicenses , zejtarët dhe tregëtarët ) $

Personat lidhur me profesion humbën cdo të drejtë të ndërrimit të profesionit dhe përposkësaj humbën edhe të drejtën e martesës me qytetarët të profesioneve tjera $ Pra u qe kufizuar mjaft jus comercil dhe jus conubi$

0ufizimet e vecanta ose individuale të brendësisë së të drejtave të qytetare apo të

subjektivitetit juridik parashikoheshin për ne2i dhe për addicti , për personat in mancipio , për auctocrati ,për ab hoste redempti , për personat intestabiles , për personat dum notacensoria , për përsonat infamëdhe për turpes personae $

Një nga rastet më të vjetra të humbjes së të drejtave civile përshkak të rrethanave të vecanta

ishte rasti ! skllavërisëdebitore $ .kllevërit debitorë" ne2i dhe addicti) ishin personatinsolventë të cilët ose vullnetarisht ose pas vendimit gjyqësor e paguanin te kreditorët

bor2hin me punë $ Personat e këtillë ishin në një pozitë me skllevërit gjersa të paguanin bor2hin $ ?jatë kësaj

kohe nuk kishin as autorizime privato#juridike as publiko#juridike por kishin të drejtë të paraqiteshin për të shërbyer në legjione$

0jo pozitë ndryshonte nga pozita e skllevërve të vërtetë sepse skllevërit debitorë pas pagimit

të bor2hit liroheshin deomos me ligj dhe se fitonin të drejta të pacënuara civile të rendit tëtyre shoqëror$

Personat in mancipioishin personat alieni juris të cilët patres familias ! shitnin nëpërmjet

mancipimit , zakonisht gjatë kohës së një lustrumi " koha prej 5 vjetësh ) me kush që prejmancipatarit të cilit ja kishin shitur të merrnin kundërshpërblim për punën që do të kryenin

personat in mancipio në të shtëpinë e patronit të ri $ Personat in mancipio konsideroheshin edhe personat alieni juris të cilët pater familiasi pas

ndonjë delikti ja dorëzonte të dëmtuarit në vend të pagimit të dëmit të shkaktuar " no2aededito )$

Butocrati "gladiatores )ishin personat që ! betoheshin lanistit apo organizatorit të lojrave

publike se do të luftojnë sipas urdhërit të tij dhe sipas të gjitha rregullave të luftëravegladiatore$ Përshkak të këtij detyrimi humbën edhe lirinë e lëvizjes dhe atë që të kujdeseshin për veten e tyre dhe bashkë me këtë edhe mundësinë që ti shfrytëzonin të drejtat civile $

@ytetarët romakë të zënë robër nga armiku humbisnin statusin e qytetarit dhe lirinë dhe

trajtoheshin si skllevër$ Në të drejtën klasike dhe postklasike detyra e blerjes së lirisë sërobërve të luftës nuk ishte e rregulluar në pikëpamje juridike $ 0ur ndonjë romak ! asaj kohen2irej nga robërisa duke paguar lirinë "ab hoste redemptus) sipas rregullave mbi postliminiumin fitonte të gjitha të drejtat civile me përjashtim të autorizimeve thjesht personale $

!nstitucioni ! postliminiumit mbështetej në fiksionin se robëria as që ish shfaqur$ ?jer me

pagimin e shumës së caktuar romaku ! n2jerrë nga robëria gjendej në pozitë shumë tëngjashme me pozitën e personave in macipio$


37/62

Personae intestabiles : ishin personat që kishin marrë pjesë më rastin e lidhjes së punëve

juridike vecanërisht në formën per aes et libram , dhe që kishin refuzuar të dëshmonin në atëqë mund të kishin dëgjuar më parë $ 'us comercin e kishin mjaft tëkufizuar $

@ytetarët të cilëve censorët u kishin dhënë vërejtjen nota censoria e humbisnin jus honorum

dhe clyheshin nga lista e senatorëve dhe kalorësve "ekuestërve)$

Persona infamë osë të pandershëm konsideroheshin të gjithë qytetarët që kishin bërë ndonëj punë të pandershme në bazë të së cilës ipso jure ase me vendimin e gjyqit ishin njollusur si të pa denjë për disa të drejta$ 0jo infami quhej infamia juris dhe ndahej në: infamia immediata dhe infamia mediata $

!nfamia imediata ose pandërshmëria direkte bëhej ipso jure në raste të bankrotimit tërremë ,

të bigamisë , të rimartesës së gruas para kalimit të afatit etj $ !nfarmia mediata ose pandershmëria indirekte ishte si pasojë e vendimit për deliktët injuria ,

dolus , rapina , furtum etj$ Në bazë të infamiajuris personat e pandershëm humbisninautorizimet publiko juridike , ndërsa ato privato juridike ! gëzonin fare pak $


38/62

me punë në 2ehrore "ad metalia) ose me luftë me bisha " ad bestias) si dhe në rast tëaktgjykimit dënim me vdekje " poena capitalis) $ Në të gjitha këto raste qytetarëtromakëhumbnin jo vetëm statusin e qytetarit por edhe statusin e lirisë dhe në cdo pikëpamje barazoheshin me skllevërit $

1apitis deminutio media bëhej kur qytetari romak transferohej në një komunë latinë apo

peregrine , kur kalonte në anën e armikut , kur shqiptohej dënimi aquae et ignis interdictio" dëbim nga oma ) si dhe kur shqiptohej dënimi me deportim dhe me relegaion " caktim !vendit të qëndrimit me dhunë ) $ Në këto raste romakët e humbnin me të vërtetë statusin eqytetarit mirëpo ruanin lirinë , në pikëpamje të të drejtave barazoheshin ose me latinët ose me peregrinët $

Për rikthimin e statusit të qytetarit edhe me rastin e capitis deminutio ma2ima edhe me rastin

capitis deminutio media, kur humbja e statusit të qytetarit nuk paraqiste sanksion për shkak tëveprave penale, shërbente institucioni i jus postliminii$ Në rastet tjera, rikthimi i statusit tëqytetarit "riintegrimi) mund të lejohej ekskluzivisht me vendimin e organeve kompetenteshtetërore "beneficio principali)$

>otësia e veprimit e personave fizikë

Ldo personi fizik të cilit i njihej zotësia juridike "capacitas juridica) nuk kishte edhe zotësinë

e veprimit "capacitas agendi) apo zotësinë që në emër dhe llogari të tij të lidhte punë juridikee që personalisht të përgjigjej për veprimet e ndërmarra antiligjore "deliktet)$

@ysh prej kohërave më të lashta në të drejtën romake u pa fakti se vetëm ata persona fizikë

që me moshën e tyre, me kualitetet psikike, morale dhe fizike dhe sipas pikëpamjeve tëromakëve,me seksin e tyre, garantonin se në komunikimin juridik mund të silleshin si njerëztë arsyeshëm, ruanin të drejtat e tyre dhe mund të përgjigjeshin pavarësisht për veprimet

antiligjore$ Në të gjitha rastet kur për shkak të papjekurisë, për shkak të seksit, mungesave psikike,

morale dhe fizike të subjekteve të drejtësisë, nuk kishte garanci të këtillë, sipas dispozitave tësë drejtës romake subjekteve të tillë defekt u merrej në tërësi apo pjesërisht zotësia eveprimit$

8ungesa e zotësisë së veprimit zëvendësohej me institucionin e tutorisë te ata persona të cilët

natyrisht as që mund të ishin të zot të vepronin "të miturit dhe gratë)$ Ndërsa me institucionin e kujdestarisë te personat të cilët duhej të kishin zotësi veprimi, por

këtë cilësi e kishin humbur për shkak të të metave personale "personat me të meta psikike,morale dhe fizike etj)$

0ufizimet e zotësisë së veprimit të të miturve

.i të mitur ose impuberes, sipas dispozitave të së drejtës së lashtë konsideroheshin të gjithë

personat meshkuj dhe femra që nuk kishin arritur moshën e pubertetit apo të pjekurisëseksuale$ Pjekurinë seksuale apo pubertin e cdo personi mashkull duhej vërtetuarindividualisht ndërsa për femra ekzistonte supozimi se piqen kur mbushin mohësh + vjecaredhe që në atë moment bëhen të afta për martesë $


39/62

>gjidhjen e te drejtes se lashte në periodën klasike e mbronin sabinianet, ndersa prokuleanet

konsideronin se edhe për meshkuj duhej aprovuar supozimin se pubertetin e mberrijne kurmbushin moshen +6 vjeqare$8endimin e prokuleaneve e pranoi edhe 'ustiniani$

Personat e mitur gjer kur mbushnin moshën 4 vjeKare quheshin infantes$ Në këtë kohë nuk

kishin fare zotësi veprimi$ Pas moshës 4 vjeKare, të miturit përbënin grupin e personave të

quajtur impuberes infantia majores "personat e mitur të dalë prej fëmijërisë)$ >otësia juridikee këtyre personave ishte e kufizuar: kishin të drejtë të lidhnin punë juridike me të cilat përmirësonin pozitën e tyre ekonomike, ndërsa nuk kishin zotësi veprimi për punët juridikeme të cilat do ta keqësonin pozitën e tyre ekonomike "deteriorem condicionem facere )$

Për sa i përket përgjegjësisë deliktore të të miturve, konsiderohej se në pikëpamje deliktore

dhe penalo & juridike mund të jenë përgjegjës të gjithë personat që janë në pubertet "personatmadhor) dhe ata të mitur që janë afër pjekurisë$ 8e fjalë të tjera, në pikëpamje penalo & juridike dhe deliktore përgjigjeshin personat madhorë dhe të mituri e dalë prej fëmijërisë & tëmiturit pasi mbushin +A vjet$ Ndërsa nuk përgjigjeshin infantes dhe të miturit e vegjël" impuberes infantie pro2imi ) $

0ufizimet e zotësisë së veprimit të femrave

Femrat sui juris, pas plotësimit të moshës + vjeKare liroheshin nga tutoria mbi të miturit$

0jo nuk do të thotë se në atë moment fitonin zotësinë e plotë të veprimit$ Bto ngelnin mezotësi të kufizuar veprimi dhe hynin nën pushtetin e tutorit mbi gratë madhore"otësi të kufizuar të veprimit kishin edhe të ashtuquajturit batakKinjtë ose prodigët, apo personat që pa arsye shkapërderdhnin trashëgimin e gjyshit dhe kështu rrezikoninekzistencën e familjes, për shkak të kësaj mungese morale, këtyre personave u caktohejkujdestari$ Në atë rast kishin zotësi të kufizuar veprimi, e cila për nga përmbajtja barazohejme zotësinë e veprimit të të miturve të dalë nga fëmijëria " impuberes infantia majores) $

(dhe personat me të meta fizike kishin aty & këtu zotësi të kufizuar veprimi, mirëpo vetëm sa

i përket atyre punëve juridike, forma e të cilave nuk mund të përmblidhej për shkak të tëmetës ekzistuese fizike$


40/62

0ufizimet e zotësisë së veprimit të personave më të rinj se 5 vjec

Në periodën klasike te zhvillimit të së drejtës romake u bë e qartë se personat madhorë

meshkujt qe posa kishin mbushur moshen +6 vjeqare nuk mund të paraqiteshin pa rrezik nëkomunikimin juridik kshtu qe pretorët romak u jepnin personave qe kishin pësuar dëm te

ashtuquajturen MIestitutio in integrum ob aetatem %ose të drejtën e rivendosjes së gjendjes semëparshme për shkak të moshës$ Personat nën moshen 5 vjeqare mund ta evitonin këtë rrezik poqese me rastin e lidhjes se

punës juridike kishte marr pjesë qytetari romak i autorizuar ose kujdestari "1urator) ! cili me praninë e vet garantonte se në punën e lidhur juridike nuk ka elemente mashtrimi $

otësia e veprimit të këtyre personave ishte diKka më e madhe se zotësia e veprimit e

inpuberes infantia majores$ 0ështu kufiri i pjekurisë apo e zotësisë së veprimit u ngrit prej +6në 5 vjeK për meshkuj, po kur edhe gratë u liruan nga tutoria mbi gratë, edhe pjekuria e tyreu ngrit në këtë moshë$ =etëm në raste të rralla dhe sipas lejes së veKantë të perandorit, në tëdrejtën postklasike disa nga meshkujt mund të fitonin zotësinë e plotë të veprimit kurmbushnin moshën A vjeKare$ 0ufiri i poshtëm për gra ishte në raste të rralla mosha +vjeKare$

>otësia juridike dhe ajo e veprimit të personave juridikë

Personat juridikë të cilëve u njihej statusi që të ishin titullar të të drejtave dhe detyrimeve

"zotësia juridike, subjektiviteti juridik) dhe që me ndihmën e organeve të tyre të shprehninvullnetin duke hyrë në marrëdhëniet juridike midis tyre dhe me personat juridikë "zotësia eveprimit), ekzistonin edhe sipas dispozitave të së drejtës romake, duke filluar prej kohëravemë të lashta edhe pse as në të drejtën e lashtë, as në atë klasike, as postklasike nuk ishte përpunuar teoria e personave juridikë$

Personat juridikë në të drejtën e lashtë Nga dispozitat e ruajtura është vështirë të përcaktohet se cilës shoqatë të njerëzve dhe cilës

masë sendesh i njihej zotësia juridike dhe ajo e veprimit në kohën e të drejtës së lashtë$ shtëe sigurt se zotësinë juridike e kishte shteti romak$ .hteti romak jo vetëm që kryente funksione pushteti, funksione të personit juridik të së drejtës publike, por kishte edhe funksione të qartatë personit juridikë të së drejtës private, shteti romak i asaj kohe posedonte


41/62

pasurinë" respublicae) për plotësimin e nevojave të përgjithshme shtetërore, merrte pjesë nëkomunikimin privato#juridik me blerje, shitje, ndarje toke etj$

PërveK shtetit romak, sipas dispozitave të së drejtës së lashtë, statusi i personit juridikë apo

moral u njihej edhe disa enteve të emancipuara shtetërore dhe shoqërore, që kishin detyra

e drejta romake,fakulteti juridik

Documents