Стар. 1Лідскі Летапісец № 2 (38)

pawet.

net

Стар. 2 Лідскі Летапісец № 2 (38)

ДОЎГАЧАКАНАЯ ЗНАХОДКА

Пасля публікацыі ў нумары 35 “Лідскагалетапісца” артыкула “Расчыстка сядзібы ІгнатаДамейкі ў Заполлі” рэдакцыя атрымала ліст ад І.І.Лоўкіса, які вучыўся ў Запольскай сярэдняй школе з1958 па 1968 год і з’яўляецца выпускніком апошнягавыпуска гэтай школы.

Спадар Лоўкіс даслаў фатаграфіі школы іпланы яе абодвух паверхаў.

Развеяны яшчэ адзін міф, а менавіта міф пратое, што не існуе ні адной фатаграфіі гэтага дома,за што мы выказваем спадару І.І. Лоўкісу самуюшчырую падзяку.

Запольская сярэдняя школа размяшчалася ў домеКвяткоўскай-Шалевіч, які быў разбудованы з дома ІгнатаДамейкі ў Заполлі Лідскага раёна.

Дасланыя фатаграфіі і планы дапаўняюць іўдакладняюць артыкул у нумары 35 часопіса. На самайсправе гэта ўсё-такі не двухпавярховы дом, а аднапа-вярховы дом з мансардай. Мясцовыя жыхары аднаклічылі яго двухпавярховым.

План, дасланы І.І. Лоўкісам, складзены па-памяці, але вельмі дакладна кладзецца на план фунда-ментаў сядзібы, складзены паводле абмераў.

Адкрыта яшчэ адна старонка нашай гісторыі.

pawet.

net

Стар. 3Лідскі Летапісец № 2 (38)План размяшчэння

памяшканняў Запольскай сярэдняй школы, 1968 г.

12 4

3

5

6

14 13 12

534 2

1

10 9 7

811

ІІ паверх

І паверх

1. Калідор.2. Спальны пакой (для дзяўчынак, дзеці здалёкіх вёсак маглі начаваць у школе).

3. Класны пакой.4. Фіз.-хім. кабінет.5. Спальны пакой (для хлопчыкаў).

Уваходу падвал

1. Ганак.2. Калідор (фае).3. Класны пакой.4. Класны пакой.5. Актавая зала.

6. Бібліятэка.7. Класны пакой.8. Каморка.9. Класны пакой.10. Класны пакой.

11. Калідор (4 пячныя стаякі).12. Настаўніцкая.13. Кабінет дырэктара.14. Кухня.

pawet.

net

Стар. 4 Лідскі Летапісец № 2 (38)

КРОНІКА ЛІДЫУ красавіку 2007 года 11-ці класнік Лідскай гімназіі № 1Станіслаў Шапавалаў заняў 1-е месца ў Рэспубліканскайалімпіядзе па матэматыцы.Настаўнік - Заслужаны настаўнік БеларусіАльфрэд Антонавіч Ладыка.

15 красавіка 2007 годаў мікрараёне Маладзёжныг. Ліды асвечаныкасцёл Літасці Божай.

26 красавіка Марыя Карабан з Ліды стала“Міс Уроцлаўскай палітэхнікі”.(Уроцлаўскага палітэхнічнага універсітэта,Польшча.)

pawet.

net

Стар. 5Лідскі Летапісец № 2 (38)

У траўні 2007 г. загадчык аддзела “Лідскай газеты”Святлана Талмачова прызнана лепшай журналісткайГарадзенскай вобласці.

У чэрвені 2007 года выйшла кніга лідскага паэтаСмарагда Сліўко “Продлись мгновение”(пасмяротнае выданне).

27 красавіка 2007 г. на тэрыторыі Лідскайбальніцы адкрыты акушэрскі корпус, будаўніцтваякога было пачата ў канцы 80-х гадоў.

pawet.

net

Стар. 6 Лідскі Летапісец № 2 (38)

Цвермы: вяртанне святыніЦвермы. Гэтая невялікая вёсачка, якая знахо-

дзіцца за 12 км ад Ліды, мае сваю цікавую гісторыю,цесна звязаную з капліцай. Капліца знаходзіцца ў лесенедзе за кіламетр ад вёскі. Аб яе ўзнікненні ў касцель-ных паперах захаваліся наступныя звесткі. Некалі з даўніхчасоў у тым месцы стаяў крыж з драўлянай фігуркайІсуса Хрыста, а побач шматвекавая хвоя. Да крыжамясцовыя людзі ставіліся з вялікай павагай. Аднойчыбыла вялікая бура, якая паваліла крыж. Жыхар вёскіСтэфан Валяль (згодна касцельных дакументаў памёр у1787 г.) забраў фігурку дахаты і паклаў у спіжарню.Аднойчы Стэфану прысніўся сон, у якім ён пачуў словы:“Навошта ты трымаеш мяне замкнуўшы ў спіжарні?”,і пасля гэтага Стэфан аслеп. Суседзі разам з жонкайМар’янай дапамаглі яму зрабіць новы крыж, прымаца-ваць фігурку і даставіць яго на старое месца. Пасляустаноўкі крыжа зрок вярнуўся да Стэфана. З таго часукрыж пачаў лічыцца цудадзейным, які дапамагае прыхваробах. Старэйшыя жыхары Цвермаў сцвярджаюць,што самі не раз звярталіся да крыжа, і не раз бывала,што хваробы праходзілі. У 1920 годзе крыж быў першыраз зняважаны. Нейкі чырвонаармеец, які праязджаўпа дарозе пасек яго шабляй. Людзі аднавілі крыж іпрацягвалі гэтае месца шанаваць. Бачачы такую павагуда гэтага месца, пробашч Лідскага фарнага касцёлаІпаліт Баярунец ў 1935 годзе на сродкі парафіянпабудаваў драўляную капліцу. Згодна паведамленняў

тагачаснай польскай прэсы на асвячэнні капліцыпрысутнічала каля 15000 чалавек. З таго часу на другідзень свята Сёмухі кожны год каля капліцы збіраласянекалькі тысяч вернікаў з парафій Ліды, Бердаўкі, Тра-келяў і іншых, нават, з за мяжы Лідскага павету. Святыкрыж з фігуркай Хрыста быў размешчаны ў галоўнымалтары капліцы. Захаваўся фотаздымак капліцы 1939 г.На здымку побач з капліцай бачна і шматвекавая хвоя.

З прыходам Савецкай улады такая папулярнасцькапліцы атэістычнаму начальству не спадабалася, тамуяе было вырашана разбурыць. Кіраваў гэтым актамвандалізму ў 1960 годзе, а капліца была цікавымпомнікам архітэктуры народнага дойлідства, дырэктарДварышчанскагасаўгаса Іваноў.Яму дапамагалісаўгаснікі Слюса-раў, Жамойда і ін-шыя.

Р азб урал ітрактарам, зачапіў-шы тросам за верхкапліцы. Вернікамаднак дазволілі вы-несці крыж з фігур-кай, які яны пера-далі ў Тракельскі

Капліца ў Цвермах. Здымак 1939 г.Апрануты ў медзь Цвермскікрыж у Тракельскім касцёле.

Травень 2007 г.

Цудадзейны Цвермскі крыж.Здымак 1939 г.

28 траўня 2007 года асвечана адноўленая капліца ў Цвермах

pawet.

net

Стар. 7Лідскі Летапісец № 2 (38)

касцёл, дзе яго адзелі ў медныя шаты, і дзе ёнпрастаяў да вясны 2007 г. А старую хвою чакаўнаступны лёс. Пасля разбурэння капліцыгеадэзісты вырашылі паставіць у гэтым месцытрыангуляцыйны знак. Сасна замінала ім гэтазрабіць, і таму было вырашана яе спілаваць.Як толькі пачалі пілаваць высветлілася, штопіла ўзята замалая, а з дрэва пацякла смалаколерам падобная на кроў. Гэта моцнанапалохала геадэзістаў, і яны пакінулі дрэва ўспакоі. Аднак час зрабіў сваю справу, і дрэвапару гадоў назад павалілася. Гэта былосапраўды магутнае дрэва таўшчынёй у тры зпаловай ахопы.

Месца, дзе была капліца, шмат гадоўпрастаяла ў запусценні. I вось у 2007 г. знай-шоўся фундатар - фермер Капачэль ВалянцінЭдвардавіч, які разам са сваімі сваякамі,пабудаваў на месцы старой, невялікую новуюкапліцу, на старое месца з Тракельскагакасцёла быў вернуты знакаміты крыж. І праз47 гадоў 28 траўня 2007 года на гэтьм месцызноў прагучала святая імша. На асвячэннікапліцы, нягледзячы на панядзелак, прысутні-чала каля пяці соцень чалавек з Лідскай,Бердаўскай і Ліпнішскай парафій...

Аўтары вельмі ўдзячныя пробашчуТракельскага касцёла Паўлу СтаніславуУшакевічу і усім жыхарам Цвермаў за прад-стаўленыя матэрыялы для напісання арты-кула.

Уладзімір Круцікаў, Міхась Бурачэўскі.Каля паваленай старажытнай хвоі. 28.05.2007 г.

Асвячэнне новай капліцы ў Цвермах. 28.05.2007 г.

pawet.

net

Стар. 8 Лідскі Летапісец № 2 (38)

КронiкаайкуменыЛ і д с к і г і с т а р

ы ч н ы к а л я нд а р

красавік - чэрвень1387 год, вясна - лета. Хрышчэнне жыхароў Лідчыны ў каталіцкую

веру.

1387 год, 15 чэрвеня. Кароль польскі Ўладзіслаў Ягайла прыняў уЛідскім замку прысягу ад князя полацкага Скіргайлы-Яна. Скіргайлапрызначаны Вялікім князем і намеснікам польскага караля ў ВКЛ.

1387 год. Першае пісьмовае згадванне р. Дзітва.

1507 год. Захарыяш Кузьміч атрымаў ад караля і Вялікага князяЖыгімонта 6 валок зямлі ў раёне сучаснай вуліцы Энгельса.

1527 год, 27 траўня. Кароль Жыгімонт пацвярджае сынам ЮрыяІльініча раздзел бацькаўскай спадчыны. Упершыню згадваецца Бердаўка, атаксама Дворышча, Збляны, Прыдыбайлы.

1557 год, 1 красавіка. Прыняты “Устаў на валокі” - закон аб валочнай памеры.

1557 год, 4 красавіка. Нарадзіўся Леў Сапега - дзяржаўны дзеяч ВКЛ. Канцлер ВКЛ у 1589-1623 гг. У часыяго канцлерства Ліда атрымала Магдэбургскае права і герб.

1697 год, 25 красавіка . Лідскі харунжы Францішак Юзафаў Масевіч запісаў 24 000 злотых, забяспечаныхна фальварку Зарэчча, кармяліцкаму кляштару.

1797год, 15 траўня. Імператар Павел I з cынамі Аляксандрам і Канстанцінам па дарозе з Слоніма ў Вільнюспыняўся і начаваў у Лідзе ў піярскім кляштары. Раніцай Павел I выдзеліў піярам на будаўніцтва касцёла 5000 руб.

Князь Скіргайла

Дзітва ў раёне Белагруды

Леў Сапега

pawet.

net

Стар. 9Лідскі Летапісец № 2 (38)1797 год. На землях роду Вісьмантаў закладзены

хрысціянскія могілкі (цяпер вул. Энгельса).

1897 год. Пачалося будаўніцтва Васілішскагакасцёла на сродкі вернікаў пад кіраўніцтвам ксяндзаФранцішка Сакалоўскага.

1907 год, 18 красавіка (1 траўня н. ст). У Лідзепрайшлі невялікія штрайкі.

1907 год. У Лідзе раскватаравана 3-я паветрапла-вальная рота расійскага войска, афіцэры размешчаны напрыватных кватэрах па вуліцы Віленскай, насупрацьправаслаўных могілак .

1917 год, красавік. Арганізавана СупольнасцьВайскоўцаў Палякаў Менскага аддзела, адным з арганіза-тараў быў ураджэнец Лідскага павету палкоўнік СтэфанМакрэцкі.

1937 год, красавік. Пробашчам у Слабадскімкасцёле стаў Вінцэнт Лобан, вікарыем быў ЛюцыянМрачкоўскі.

1937 год, 1 траўня. У Лідзе, паводле паведамленнясакратарыяту ЦК КПЗБ, адбылася дэманстрацыя.

1937 год, 23-30 траўня. У дзяржаўнай гімназіі імя гетмана Хадкевіча адбылася выстава графікі і карцінмясцовага графіка і мастака прафесара Адольфа Паплаўскага.

6-12 чэрвеня. У дзяржаўнай гімназіі адбылася выстава малюнкаў і вырабаў ручной працыгімназічнай моладзі. Выстава складалася з 5 аддзелаў: малюнкаў, вырабаў ручной працы дзяўчат, вырабаў зметалу, шкла і дрэва.

1947 год, 29 красавіка. У газеце “Звязда” апублікаваны артыкул “Заганны стыль працы Лідскагагарвыканкама”, як публічная дэманстрацыя прычынаў, паводле якіх 15 траўня таго ж года вызвалены з працыадказны сакратар Лідскага гарсавету Даўгалёў М.Ф.

1947 год, 28 чэрвеня. У дзень 5 гадавіны з дня смерці Я. Купалы ў гарадской бібліятэцы адчыніўся памятныпакой Я. Купалы. Уладкаваная выстава аб жыцці і творчасці народнага паэта з фатаграфіямі і малюнкамі даваеннайЛіды. Створаны альбом “Я. Купала - наш дэпутат” - сабраныя выразкі, фотаздымкі, успаміны, зробленыя рукойсамадзейнага мастака, краязнаўца і калекцыянера Аляксандра Каспяровіча.

1957 год, 29 чэрвеня. Зацверджаны акт дзяржпрыёмкі будынка летняга кінатэтра ў гарадскім парку.

1967 год, 9 траўня. Урачыста-жалобны мітынг ля Кургана Неўміручасці. Адкрыў першы сакратар ГКГ.Ф. Фамічоў. Выступіла Е.Е. Глебкіна - маці 4 сыноў, з якіх двое з вайны не вярнуліся. Ля кургана пахаваныНевядомы салдат, перавезены з-пад в. Чэхаўцы.

1987 год, 17 траўня. З’яўленне першай пасляваеннай польскай арганізацыі.

1987 год, 13-14 чэрвеня. У Лідзе праведзена першынство вобласці сярод працоўных мясцовайпрамысловасці і камунальна-бытавых прадпрыемстваў па летнім шматбор’і комплексу ГПА.

1997 год, 6 траўня. Чальцы Лідскай арганізацыі БНФ “Адраджэньне” ў чарговы раз усталявалі на магілексяндза Адама Фалькоўскага ў парку драўляны крыж. У той жа дзень крыж быў знесены.

1997 год, 17 чэрвеня. Адбылася гарадская канферэнцыя БПСМ, першым сакратаром абраны АндрэйБароўскі, другім - Кацярына Наполава.

22 чэрвеня. Чальцы Лідскай арганізацыі БНФ “Адраджэньне” высвенцілі ў капліцы па вулТухачэўскага крыж, урачыста пранеслі крыж да магілы ксяндза Фалькоўскага і ўсталявалі яго. 8 чальцоў акцыібылі затрыманыя міліцыяй, шасцёра з іх: Суднік, Хрышчановіч, Пігулеўскі Бурачэўскі, Аўгусцін, Шырма быліаштрафаваныя. Крыж быў знесены ў тую ж ноч.

Мемарыяльная дошка ў гонар фундатараўпабудовы касцёла ў Старых Васілішках.

Сярод фундатапраўбацькі нацыянальнага героя Беларусі

Вацлава ІваноўскагаЛеанард і Ядвіга Іваноўскія з Лябёдкі.

pawet.

net

Стар. 10 Лідскі Летапісец № 2 (38)

ЗУСМАН Арон Міхайлавіч (22.03 (4.04 па новым стылі)1907 - 4.04.1986)Нарадзіўся ў мястэчку Сярэдзіна-Буда Ноўгарад-Северскага павету Чарнігаўскайгуберні ў сям’і рамесніка. Працоўную дзейнасць пачаў у 1921 г. на мылаварныхпрадпрыемствах, з 1923 г. працаваў на бутэлькавым, хімічным, металургічным заводаху Канстанцінаўцы Сталінскай вобласці: быў баначнікам, паяльшчыкам па свінцы,сечкаром жалеза. Скончыў вячэрні рабфак і ў кастрычніку 1930 г. прызваны ўЧырвоную Армію на 26 гадоў. Служыў у 14 радыётэлеграфным батальёне (1930-32),у частках адмысловага прызначэння (1932-40), а з 1940 г. нам. па тэхчастцы 100 аўтабата169 стралковай дывізіі. У 1931 г. уступіў у партыю.

Усю вайну з 22 чэрвеня 1941 г. па 9 траўня 1945 г. ваяваў у складзе 169 стралковайдывізіі намеснікам па тэхнічнай частцы 100-га аўтамабільнага батальёна (1941) інамеснікам камандзіра 307 артылерыйскага палка (1942-45). Адбіваў атакі румын, утраўні 1942 г. наступаў на Харкаў, удзельнічаў у Сталінградскай бітве, Курскай бітве,фарсіраваў Сож, вызваляў Рагачоў, Ваўкавыск, Беласток, Польшчу. У 1944 г. падНаравам быў кантужаны, 2,5 месяцы правёў у шпіталі, пасля чаго ўдзельнічаў убітвах за Кёнігсберг і Берлін, фарсіраваў Одэр, ля Брандэнбурга сустрэўся замерыканцамі.

У кастрычніку 1945 г. Рагачоўская Чырванасцяжная, ордэнаў Суворава іКутузава, стралковая 169 дывізія сваім ходам прыйшла з Нямеччыны, і ў ліпені 1946г. была расфармаваная.

Пасля вайны служыў нам камандзіра па тэхнічнай частцы 544 артылерыйскайбрыгады (1945-46), пасля яе расфармавання - нампатэхам 480 арткорпуснага палка(1946 -47), затым старэйшым інспектарам па мехцязе 3 арміі, у вайсковым эрэсаўскімпалку і нам камандзіра 98 гвардзейскага артпалка 48 дывізіі. Скончыў гадавуювышэйшую афіцэрскую школу (1951). У лістападзе 1955 г. дэмабілізаваны з войска ўзванні падпалкоўніка.

Працаваў дырэктарам Лідскай аўтабазы (1956-59), начальнікам транспарт-нага аддзела на камбінаце харчовых канцэнтратаў (1960), начальнікам аддзяленняУТЭК (1960-61), інжынерам па цэнтралізаваных перавозках аўтабазы № 4 (1961-62),затым на заводзе электравырабаў прыёмшчыкам АТК (1962-63), майстрам і старшыммайстрам зборачнага цэха (1963-70), слесарам па рамонце (1970-76). У 1976 г., у веку69 гадоў, пайшоў на пенсію.

Узнагароджаны ордэнамі Леніна (1966), Чырвонага Сцяга (1950), ЧырвонайЗоркі (1943,1944,1944), Айчыннай вайны 1 і 2 ступені (1943), 12 медалямі. За мірнуюпрацу ўзнагароджаны медалём “За працоўную адзнаку” і Ганаровай граматайПрэзідыюма Вярхоўнага Савета БССР (1980). 14 гадоў быў дэпутатам Лідскага Саветанародных дэпутатаў (1957 - 71), старшынём камісіі жыллёвай гаспадаркі. Да 1980 г.быў старшынём Савета ветэранаў завода электравырабаў.

РУСАК Іван Іванавіч. Нарадзіўся 5 красавіка 1927 г. у в. Крупава Лідскагапавета (цяпер Шчучынскага раёна). Скончыў Гарадзенскі педагагічны інстытут(1951). Выкладчык Індурскай СШ (1951-52), вайсковы перакладнік у ГДР (1952-55),выкладчык нямецкай мовы і дырэктар СШ № 7 (1956-57), дырэктар Лідскага дзіцячагадома (1957-1960), выкладчык нямецкай мовы СШ № 2 (1960-67), загадчык ЛідскагаГарАНА (1967-76), дырэктар СШ № 4 (1976-94). “Выдатнік народнай асветы” (1968),“Заслужаны настаўнік БССР” (1978).

БІЧЭЛЬ Іосіф Баляслававіч (10.06.1927-ліпень 2007) Нарадзіўся ў в. НоваяЖыжма Лідскага павету. Скончыў 5 класаў Князікоўскай ПШ (1939), 6 і 7 класыДарашоўскай школы. Рабочы на чыгунцы (1944-45). З верасня 1945 г. працаваў убудаўнічых арганізацыях Ліды: БК -2, будучастак № 2, УНР -53, БК -53, будтрэст № 19.Муляр (1949-50), брыгадзір муляроў (1950-56), брыгадзір комплекснай брыгады (з1956). Прымаў удзел у будаўніцтве 34 аб’ектаў: ЦЭЦ, хлебазавода, мясакамбіната,малочна-кансервавага завода, абутковай фабрыкі, нафтабазы, завода “Лідсельмаш”,СПТВ, гаркама партыі, кінатэатра “Кастрычнік”, інтарната педвучэльні, тэхнікума,лякарні, дзіцячых садоў, жылых дамоў. Узнагароджаны ордэнам ПрацоўнагаЧырвонага Сцяга (1966), медалямі, ганаровымі знакамі, званнямі і граматамі.Ганаровы грамадзянін горада Ліды.

Лідскія юбіляры 2007 года

Зусман А. М.

Русак І. І.

Бічэль І. Б.

pawet.

net

Стар. 11Лідскі Летапісец № 2 (38)АШМЯНА Георгій Міхайлавіч нарадзіўся 6 траўня 1947 года ў в. Палуты

Лідскага раёна Гарадзенскай вобласці ў сям’і сялян. У 1954 годзе пайшоў вучыццаў першы клас Феліксаўскай пачатковай школы якую скончыў у 1958 годзе. З 1958 г.па 1962 г. закончыў 8 класаў Сямашкінскай васьмігадовай школы.

У 1965 годзе закончыў 11 класаў СШ № 11 г. Ліды. З 1965 па 1966 год працаваўкіроўцам аўтамабіля саўгаса “М. Мажэйкава” Лідскага раёна. З чэрвеня 1966 паснежань 1968 года служыў у СА, Прыбалтыйская вайсковая акруга. З красавікапрацаваў у аўтобусным парку № 2 г. Ліды на пасадах кіроўцы аўтобуса, механікаАТК, начальніка аддзела тэхнічнага кантролю, намесніка дырэктара, а з 1982 годакіраўніком гэтай аўтагаспадаркі. У 1976 годзе скончыў без адрыву ад вытворчасціБеларускі палітэхнічны інстытут. Удзельнічаў у грамадскім жыцці г. Ліды. Шматкроцьабіраўся ў кіраўнічыя партыйныя органы. 22 гады запар дэпутат гарадскога іраённага саветаў дэпутатаў.

Жонка Людміла Васільеўна, цяпер пенсіянерка, дачка Таццяна настаўніцаСШ № 8 г. Ліды. Сын Сяргей супрацоўнік Лідскага РАУС.

За шматгадовую плённую працу ўзнагароджаны медалём “За працоўнуюадзнаку” у 1986 годзе, узнагароджаны ганаровым знакам “Ганаровы транспартнік” (1995 г.), абвешчана падзякаПрэзідэнта Рэспублікі Беларусь (2001 г.), прысвоена ганаровае званне “Заслужаны працаўнік транспарту РэспублікіБеларусь” (2002 год).

Ашмяна Г. М.

Міхальчук Ігар Анатольевіч,майстар спорту міжнароднага класу, чэмпіён свету сярод юніёраў

(3.05.1967, Ліда - лістапад 1993)

Дзед - Максім Канстанцінавіч (1898-1953) з в.Кавалі Слонімскага павету, беларус, меў 5 братоў,майстар па будаўніцтву млыноў. За сваё жыццёпабудаваў 13 млыноў. Ажаніўся, купілі зямлі 5 га. Перадвайной пабудавалі хату. Немцы далі каманду - перавезціхату на Моўчадзь. Ім пабудаваны ў 1936 г. Ходараўскітурбінны млын. Абсталяванне купіў у Францыіабшарнік Славінскі, вада падавалася ўзбоч па латкушырынёй каля 3 метраў. Дзед надтачыў турбіну,генератар даваў ток. Загінуў 15 траўня 1953 г. Быўнедахоп у турбіны, адкручвалася ніжняя гайка. Стаялавялікая чарга - дзед рызыкнуў, вырашыў падціснуцьгайку на турбіне, якая працавала. Схапіла за палу, за-круціла, перамалола ўсе косткі на нагах. Млын уХодараўцах разабралі, у 1964 г. ужо не малолі.

Бацька - Анатоль Максімавіч 1931 г.н., скончыўбудаўнічы тэхнікум у Луганску. Апошнія гады працаваўу лякарні.

Маці - Марыя Апанасаўна Мацвеенка скончылаГомельскі педінстытут, у Лідскі раён прыслалі паразмеркаванні, працавала ў педвучэльні. Яе бацька -каваль-малатабоец, працаваў на БЕЛГРЭС.

Пазнаёміліся ў Ходараўцах. Анатоль прыйшоўкасу кляпаць да гаспадыні, у якой жыла Марыя.Ажаніліся ў 1961 г., у Лідзе жывуць з 1964 г., кватэруатрымалі ў 1966 г. Першы сын нарадзіўся 9 лістапада1963 г., у 11 гадоў памёр ад саркомы. Другі сын Ігарнарадзіўся 3 траўня 1967 г. вагой 5,1 кг.

Займаўся футболам, хакеем. Хацелі аддаць убокс да Памахі. Прыйшоў трэнер Талдыкоў ВячаслаўМікалаевіч у 4 клас (1977) і запрасіў займацца вольнайбарацьбой, з 1978 г. у старэйшага трэнера ДЮСШ № 2Турко Іосіфа Лявонцевіча. Скончыў 8 класаў СШ № 3

(1982), школу алім-пійскага рэзерву ўМенску (1983-85).Скончыў тры кур-сы БДІФК (1985-88).У 1989 г ажаніўся зЎльянай, якая скон-чыла медыцын-скую вучэльню,працавала медся-строй, пазнаёмілісяў Стайках.

Працаваў уМенску на заводзеспартовага абсталя-вання (1986-93)

Сыйшоў зспорту таму, штопасварыўся з А.Мядзведзем, і тадыж сыйшоў з інстытута

Загінуў у Польшчы ў Шчэціне, смерць наступілаад удушша, у галаве была расколіна. Засталася дачкаСаша.

Спартовая біяграфія.1977 г. 10 гадоў.27 лютага. Асабістае першынство Ліды сярод

юнакоў. 44 кг. 3 месца.26-27 лістапада. Адкрытае першынство гарсавета

ДСТ “Чырвоны сцяг”. 52 кг. 3 месца1978 г. 11 гадоў.29 кастрычніка. Ліда. Адкрытае першынство

Міхальчук І. А.

pawet.

net

Стар. 12 Лідскі Летапісец № 2 (38)21 красавіка. Ліда. Міжнародны юнацкі турнір

на прыз А. Клімко, да 77 кг. 2/0, 1 месца.“У лідскім Доме фізкультуры “Сельмашавец”

завяршыўся традыцыйны юнацкі турнір па вольнайбарацьбе, прысвечаны памяці камсамольца - падполь-шчыка Аляксандра Клімко. У турніры прынялі ўдзел187 маладых волатаў з 12 гарадоў чатырох рэспублікнашай краіны. Хочацца адзначыць, што з кожнымгодам турнір становіцца ўсё папулярней. У тым не-сумнеўная заслуга арганізатара турніру старшыніфедэрацыі барацьбы Гарадзенскай вобласці Ул. Ів.Ваўчка. Пахвальнага водгуку заслугоўвае і дакладнаяпраца суддзяў, якімі кіраваў суддзя міжнароднайкатэгорыі Леанід Пятровіч Фурса. Пераможцамі ўпарадку вагавых катэгорый сталі: … … А. Банцэвіч(Ліда)… І. Міхальчук (Ліда), М. Філіпчык (Ліда).”(Фізкультурнік Беларусі. 5 траўня 1982 г.)

Красавік. Ліда. 36-я спартакіяда школьнікаўвобласці. 2/0, 1 месца.

12-18 траўня. Ерэван. Першынство СССР, школ-інтэрнатаў. 1965-66 г. н., + 97 кг, 3/2, 1 прайграў чыста.

7-10 ліпеня. Гомель. 36-я спартакіяда школьнікаўБССР, 3/0, 1 месца.

Верасень. Кубак вобласці. 1/0, 1 месца.21-24 кастрычніка. Менск. Кубак Менска. 6/0, 1

месца.21-25 кастрычніка. Рыга. Кубак РСДЮШАР МП

Латвійскай ССР. 1967-68 г. н., + 77 кг, 4/0, 1 месца.Кастрычнік. Стайкі. Усесаюзны турнір памяці

Сяльнецкага, 2/1, 4 месца.4 снежня. Менск. Адкрытае першынство тавары-

ства “Буравеснік” сярод юніёраў, да 100 кг, 2/0, 1 месца.Снежань. Віцебск. Кубак БССР, 6/0, 1 месца.1983 г. 16 гадоў.5-9 студзеня. Днепрапятроўск. Першынство

СССР сярод юнакоў 1966-67 г. н. 15 удзельнікаў, + 97 кг,4/1 чыста, 2 месца. 1. Лачашвілі. 2. Міхальчук. 3. Маўза,4. Хацінукоў. 5. Кузьменка. 6. Абдулкарымаў.

Студзень. Гомель. Белсавет “Дынама”, 2/0, 1месца.

Люты. Менск. Першынство Менска. 3/0, 1 месца.18-20 сакавіка. Пінск. Першынство БССР сярод

юнакоў. Да 97 кг, 4/0, 1 месца.25-28 сакавіка. Масква. Першынство ЦС “Дына-

ма” сярод юнакоў 1966-67 г. н., + 97 кг., 4/0, усё чыста, 1месца. Удзельнічалі: Панфілаў Рас., Міхальчук Белар.,Жарабцоў Кірг., Мітронаў Укр., Чынашывілі Груз.,Машчынскас Літ.

4-10 траўня. Львоў. Першынство СССР, школ-інтэрнатаў. 2/0, 1 месца.

1-5 чэрвеня. Ленінград. Усесаюзны юнацкітурнір “Алімпійскія надзеі” кругавая сістэма. Адборач-ны да першынства светуу і турніру “Сяброўства” 1965-66 г. н., да 97 кг, 3/1, 2 месца.

Удзельнічалі: 1месца - Іваноў М. - Улан-Удэ. 2.Міхальчук -Ліда. 3. Бігаеў- Арджанікідзэ. 4. Кузьменка-Ташкент. 5. Маўза- Каўнас.

1-5 ліпеня. Магілёў. 37-я спартакіяда школьнікаўБССР. 1967-68 г. н., + 97 кг, 7 удзельнікаў, 4/0, усё чыста, 1

гарсавета ДСТ “Чырвоны сцяг”. 56 кг. 2 месца.1979 г. 12 гадоў.Гулец хакейнай каманды “Усход” ДК-1, Ліда.15 лютага. Каманда заняла другое месца ў

абласных спаборніцтвах на прыз клуба “Залатая шайба”сярод юнакоў 1967-68 г. н.

13 траўня. 33-я абласная спартакіяда школьнікаў,да 68 кг. 3 месца.

Бераставіца. Міжнародны турнір імя Прытыц-кага. 1 месца.

24 верасня. Свіслач. Міжнародны турнір памяціМ. Астапчыка. Да 65 кг. 2 кругі. 3 месца.

Вільня. Таварысцкая сустрэча.1980 г. 13 гадоў.27 сакавіка. Ліда. Турнір памяці А. Клімко, да 81

кг. 2 месца.Рыга. Усесаюзны турнір “Дзень Перамогі”. 3

месца.Свіслач. Міжнародны турнір памяці М. Астап-

чыка. 2 кругі.Бераставіца. Міжнародны турнір імя Прытыц-

кага. 2 месца.Бераставіца. 34-я спартакіяда школьнікаў воб-

ласці. 4 месца.30 верасня. Даўгаўпілс. Усесаюзны юнацкі

турнір прысвечаны Дню Канстытуцыі СССР, + 77 кг. 1месца.

18-20 кастрычніка. Усесаюзны турнір ДСТ“Лакаматыў”, + 77 кг. 2 месца.

1981 г. 14 гадоў.30 студзеня (красавіка). Ліда. Турнір памяці А.

Клімко, да 87 кг. 1 месцаВільня. Усесаюзны турнір “Надзея”. 3 месца.15 сакавіка. Асабістае першынство Ліды, + 77 кг.

1 месца.21 сакавіка. 35-я абласная спартакіяда школьнікаў,

да 87 кг. 1 месца.Сакавік. Калуш. Усесаюзны турнір імя А.П.

Каракова. 1 месцаЛенінград. Усесаюзны турнір “Белыя ночы”. 2

месца.Кіеў. Усесаюзны турнір. 2 месца.5 лістапада. Менск. Першынство БССР сярод

ДЮСШ, + 77 кг. 4/1, 3 месца28-29 лістапада. Гомель. Першынство Белсавета

“Дынама” сярод юнакоў, + 77 кг. 2/0, 1 месца.Снежань. Гомель. Кубак БССР. 1/3, 3 месца.15-19 снежня. Сухумі. Усесаюзны турнір памяці

М. Рогова (Гогава). Юнакі 66-67 г. н., + 87 кг, 3/1, 2 месца.1982 г. 15 гадоў.24 студзеня. Магілёў Першынство Белсовета

“Дынама” сярод юнакоў + 97 кг 2/0 1 месца.Люты. Пінск. Першынство БССР. 3/1, 5 месца.Сакавік. Калуш. Усесаюзны турнір імя А.П.

Каракова, 3/0, 1 месца.12-17 сакавіка. Кемерава. Першынство ЦС

“Дынама”, 1965-66 г. н., да 97 кг., 3/1, 3 (2) месца.1 красавіка. Магілёў. Першынство ДЮСШ

Міністэрства асветы БССР, + 77 кг. 4/0, 1 месца.

pawet.

net

Стар. 13Лідскі Летапісец № 2 (38)месца.

13 кастрычніка. Кіеў. Матчавая сустрэча зборнаяЦС “Дынама” - зборная ЧССР. 1963-64 г. н. + 97 кг, 2/0.

“Першую сутычку змагаўся з чэшскім цяжам,ён важыць 110 кг, і ростам вышэй за мяне на галаву,фізічна здаровы, але тэхнікі няма. У першым перыядзея ўзяў 2 балы, кінуў млыном. У другім я паплыў,атрымаў два папярэджанні, прайшоў яму ў нагу іперавёў на бал, і гэтаксама аддаў бал. Лік 3:1.

Другую сутычку выйграў. Чэх важыць 102 кг.Тэхнікі няма, але фізічны стан выдатны. Першы перыядузяў бал, захоп рукі пад плячо, швунг пад сябе і ў нагу.Другі перыяд таксама ўзяў бал, у нагу ўзбоч прайшоў.Лік 2:0.”

27-30 кастрычніка. Ліда Першынство БССР сяродюніёраў 1964-65 г.н. +100 кг. 3/0 - усё чыста. 1 месца.

9-12 кастрычніка. Львоў. Усесаюзны турнір напрыз газеты “Наша моладзь” 1967-68 г.н. +97 кг. 3/0. 1месца.

“У фінале змагаўся з узбекам. Лік 2:2. Першыперыяд, прайграў бал, прапусціў у ногі, і ён падняўмяне наверх . Другі перыяд: я бяру бал, прайшоў у ногіна краі дывана. Другі бал я прайграю ў партэры, ёнкідае далёкае сцягно. Я падаю на бок. Да канца 15 сек.Два разы праходжу ў дзве нагі, бяру бал і другі ўжоразам з гонгам.”

9-11 снежня. Масква. Адборачнае першынствотаварыства “Дынама” сярод юнакоў 1967-68 г.н. + 97 кг.7 удзельнікаў. 4/0 - усё чыста. 1 месца.

1984 г. 17 гадоў.5-8 студзеня. Фрунзе. Першынство СССР сярод

юнакоў 1967-68 г.н. +97 кг. 14 удзельнікаў. 5/0. 1 месца.“Першую сутычку выйграў чыста. У пятку і

накат, паклаў за 1 хвіліну. Другая сутычка з Лачашвілі(мс, “Праца” Руставі). Першы бал прайграў, ён ідзе ўнагу на краі дывана, я саджуся на зваротны ў зоне,даюць свісток. Другі бал я бяру праходам у нагу, трэцітаксама. У другім перыядзе мне і яму далі па двапапярэджанні. Лік 2:1. Я выйграў. Трэцяя сутычка зХубулуры (кмс, “Буравеснік”, Горы). Узяў 4 балы паадным праходам у левую нагу ўзбоч. Два балыпрайграў, ён выключыў мне руку на ключ. Лік 4:2. Ёндыхае добра. 4-я сутычка з Кочкам (кмс, “Дынама”,Фрунзе). Выйграў 6:3. Абыграў на нагах і зрабіў накат.Фінал з Купатадзэ (кмс, “Працоўныя рэзервы”Тбілісі). Першы бал прайграў, затым зрабіў прыга-намку на два балы. У другім перыядзе я ўжо прыплыў.Ён увесь час ідзе ў ногі, Лік 6:5 да канца 30 секунд, явыйграваю. Ён ідзе на мяне, і я кідаю яго прагінам.Тушэ за 5,30. Я першы.”

На гэтым першынстве Міхальчук выступаў яккмс.

22-27 лютага. Будапешт. Спартакіяда таварыства“Дынама” і дружалюбных таварыстваў сацыялістычныхкраін. 1964-65 г.н. +100 кг. 3 удзельнікі. 2/0. 1 месца.

Першая сутычка з балгарынам Барбутавым,выйграў 9:0. Па норах, расцяжка ў партэры. Другаясутычка з румынам Сабо. 1.20 чыста - у дзве нагі, накат,адхоп, за пятку і паклаў.

9-12 красавіка. Гародня. 38-я спартакіяда школь-нікаў вобласці 1967-68 г.н. + 97. 6/0 - усё чыста. 1 месца

17-22 красавіка. Ленінград. Усесаюзныя спабор-ніцтвы сярод юнакоў 66-67 г.н., да 97 кг. 3/2. 3 месца.

“Выйграў 3 сутычкі і 2 прайграў. 7 балаўТкенілашвілі. Прапусціў 2 нагі, задняя падсечка -прайграў 4 балы са сваіх дзеянняў. 1:1. Парвану: баладдаў па дурасці, на сваім прыёме ўзяў галаву зверху,ён выслізнуў узбоч.”

1-8 траўня. Улан-Батар. Турнір сац. краін,дарослыя, +100 кг. 0/1.

“Прайграў сутычку манголу 3:1, быў траўмі-раваны пасля Ленінграда і зняўся.”

11-14 ліпеня. Гомель. Спартакіяда юнакоў“Дынама”, 67-68 г.н. 4/0 - усё чыста. 1 месца.

10-15 верасня. Ташкент. 17-я Ўсесаюзная спарта-кіяда школьнікаў. 5 удзельнікаў. 4/1. 2 месца.

1. Парван. 2. Міхальчук. 3. Жывіца. 4. Касмачоў.5. Хубулуры. Дзве сутычкі выйграў чыста, адну 8:0, адну2:1. Фінал прайграў 5:0. “Быў зусім мёртвы, нічога немог зрабіць.”

9-12 кастрычніка. Варонеж. Першынство тава-рыства “Дынама” сярод юніёраў 1965-67 г.н. +100 кг. 3/0. 1 месца.

Удзельнікі: Міхальчук (Бел.), Абдулкерымаў,(Масква), Дзідкоўскі (Укр.), Гур’еў (Кірг.), Маўза (Літ.)Арыпаў (Узб.). Фінал 7:2.

1985 г. 18 гадоў.6-10 лютага. Кіравакан. Першынство СССР сярод

юніёраў да 100 кг. 2 месца.3 сакавіка. Рэспубліканскія летнія юнацкія гульні

+97 кг. 1 месца.23 верасня. Гомель. Міжнародны турнір сярод

юніёраў. +100 кг. 1 месца.2 кастрычніка. Бабруйск. Першынство БССР

сярод юніёраў, да 100 кг. 1 месца.Юнацкія гульні СССР - 8 месца.1986 г. 19 гадоў.16 лютага. Фрунзе. Першынство СССР сярод

юніёраў да 100 кг. 1 месца.10- 15 ліпеня. Канада. Чэмпіянат свету сярод

юніёраў. 1 месца.2 лістапада. Наваі. Кубак СССР. 3 месца.5-7 снежня. Гародня Першынство БССР сярод

юніёраў, 100 кг. 1 месца.Рост 187 см, вага ад 97 да 120 кг.З 1 .09 81 па 1 .09.82 - 13 спаборніцтваў, 44 сутычкі:

выйграў 35, чыста 25, па балах 10; прайграў 9, па балах5, чыста 4.

З 1.09.82 па 1.09.83 - 14 спаборніцтваў, 50 сутычак:выйграў 47, чыста 36, па балах 11; прайграў 3, чыста 1.

З 1.09.83 па 1.09.84 - 10 спаборніцтваў, 35 сутычак,выйграў 32, чыста 24, па балах 8; прайграў 3, усё пабалах.

28-30 кастрычніка 1994 у Лідзе быў праведзеныпершы міжнародны турнір па вольнай барацьбе,прысвечаны памяці пераможца Кубка Свету ІгараМіхальчука сярод юнакоў 1980-81 г.н.

pawet.

net

Стар. 14 Лідскі Летапісец № 2 (38)

У ХІV ст. усе беларускія землі разам з літоўскіміі большай часткай украінскіх увайшлі ў новуюеўрапейскую дзяржаву – Вялікае Княства Літоўскае(поўная афіцыйная назва з ХV ст. – Вялікае КнястваЛітоўскае, Рускае, Жамойцкае). Утварэнне гэтайдзяржавы – вынік унутранага сацыяльна-эканамічнагаі палітычнага жыцця часткі старажытна-беларускіхземляў (Гарадзенскае, Наваградскае і Полацкаекняствы) і ўсходне-літоўскіх плямёнаў – у ХІІ– ХІІІ стст.было значна паскорана іншаземнай агрэсіяй. Толькіразам можна было адбіцца ад крыжацкай і татарскайнавалы, захаваць сваю незалежнасць, культуру і мову.Аб’яднанне адбывалася рознымі шляхамі, але пераваж-на мірным – праз дагаворы і шлюбныя сувязі феадалаўі ў цэлым было прагрэсіўнай з’явай.

На беларускіх і ўкраінскіх землях узровеньразвіцця феадальнага грамадства быў больш высокі,чым на ўласна-літоўскіх, таму яны мелі вялікі ўплыў наўсе сферы ўнутранага жыцця дзяржавы. Дастатковасказаць, што дзяржаўнай мовай у Вялікім КняствеЛітоўскім аж да канца ХVІІ ст. была беларуская.

Але крыжацкая небяспека існавала ўсё ХІVстагоддзе да 1410 г., калі аб’яднаныя сілы беларусаў,палякаў, літоўцаў і іншых народаў нанеслі смяротныўдар Тэўтонскаму ордэну пад Грунвальдам.

Крыжацкія набегі на беларускія землі асабліваўчасціліся ў канцы ХІІІ – пачатку ХІV ст. Старыядраўляныя ўмацаванні з мураванымі вежамі-стаўпаміўжо не маглі стрымаць узброенага да зубоў ворага.Таму ў першай палове XIV ст. узнікае абарончая сістэмаз магутных замкаў у Лідзе, Наваградку, Крэве, Медніках,Вільні і Троках. Гэта былі як старыя драўляныя, з цягамчасу адбудаваныя з каменю і цэглы замкі-дзядзінцы, такі новы тып замкаў – кастэлі, запазычаны на Захадзе.

Слова “кастэль” мае старадаўнюю лацінскуюаснову (castellum – замак) і спачатку азначала ўмацава-ны валам і ровам лагер рымскага легіёна. У ХІІІ – ХІVстст. кастэлем у Заходняй Еўропе назвалі невялікімураваны замак, які звычайна меў адну ці дзве вежы ібудаваўся ў нізіннай мясцовасці на штучным насыпе.

Мясцовыя дойліды, узяўшы за ўзор рыцарскікастэль, прыстасавалі гэты тып абарончага збудавання

Алег Трусаў,кандыдат гістарычных навук,

дацэнт кафедры гісторыі Беларусі імузеязнаўства Беларускага дзяржаўнага

універсітэта культуры і мастацтваў

Мінулае і сучаснасць Лідскага замка

Лідскі замак-кастэль. Фотарэканструкцыя Ігара Пешахонава.

pawet.

net

Стар. 15Лідскі Летапісец № 2 (38)

да сваіх умоў. Яны значна павялічылі плошчу замкавагадвара, дзе маглі ў час небяспекі знайсці прытулак нетолькі войска, але і мірнае насельніцтва, са сваімскарбам.

Будаўніцтва Лідскага мураванага замка – аднагоз самых вялікіх на тэрыторыі Беларусі (памеры двараскладаюць прыблізна 80Х80 метраў) – прыпадае на 20-ыя гады ХІV стагоддзя. Тады на чале Вялікага КнястваЛітоўскага стаяў князь Гедзімін, які ўвайшоў у гісторыюяк таленавіты палкаводзец, змагар супраць крыжакоў.Ён разумеў, што спыніць наступ крыжацкага войскамогуць толькі мураваныя замкі з моцнымі залогамі.Таму, скарыстаўшы мудрыя дыпламатычныя хады, князьзаключыў часовае перамір’е з Ордэнам і вясной 1323года разаслаў лісты ў ганзейскія (паўночна-нямецкія)гарады, якія не вельмі шанавалі крыжакоў, з запра-шэннем на працу розных рамеснікаў, у тым ліку імуляроў. Ёсць меркаванні, што ганзейскія майстрыпрынялі непасрэдны ўдзел у пабудове Лідскага замка.1

Для забудовы была абрана невялікая пясчанаявыспа (дзюна) ў балоцістай сутоцы дзвюх рэк – Лідзейкіі Каменкі. Выспу пераўтварылі ў штучную прама-вугольную пляцоўку і месцамі яе дасыпалі жвірам,камянямі, буйной рачной галькай да вышыні 5—6метраў. З поўначы, на адлегласці 7 метраў ад яе праходзіўшырокі (каля 20 метраў) роў, які злучаў дзве ракі іаддзяляў умацаванне ад горада.

Беларускі вучоны Міхась Ткачоў падлічыў, што

для будаўніцтва Лідскіх муроў спатрэбілася каля 23тысяч кубічных метраў каменю, каля 1,5 мільёна цаглін,вялікая колькасць вапны і пяску. Розныя пісьмовыякрыніцы сведчаць, што работы на замку вяліся 5—7гадоў. Падчас раскопак на тэрыторыі Лідскага замка ўпяску былі знойдзены фрагменты прыладаў працы ізброі людзей каменнага веку. Пясок на замчышча вазіліз найбліжэйшых радовішчаў. Бліжняе пескавішчазнаходзілася за 200-300 м ад замка па сучаснай вул.Камсамольскай. Кар’еры там ліквідавалі толькі пасляапошняй вайны. Калі пясок вазілі адсюль, то легендыпра даўнія пасяленні людзей на тэрыторыі Ліды маюцьпэўны матэрыяльны грунт.

Недалёка ад будучага замка за год-два да пачаткуработ рабілі ямы для гашэння вапны. Потым, калі вапнабыла падрыхтавана, а будаўнічая пляцоўка расчышчанаад кустоў і выпадковых камянёў, капалі ямы пад пад-муркі. Магчыма, што ў ХІV стагоддзі яшчэ не ўмеліразбіваць на мясцовасці дакладна, геаметрычна акрэ-слены план будучага замка, і таму замкавыя муры ніколіне ўтвараюць у плане правільных геаметрычных фігурнакшталт квадрата альбо прастакутніка. Дарэчы, лідскіямайстры памылілся пры вызначэнні кірунку ўсходняйзамкавай сцяны і частку ўжо закладзенага падмурка(гэта высветлілася падчас раскопак) давялося пакінуцьу зямлі.

Капалі ямы драўлянымі рылёўкамі, краі якіх быліакаваны жалезам. Пакуль ішлі земляныя работы, на

Агульны выгляд Лідскага замка XV-XVI стст. Рэканструкцыя аўтара.

pawet.

net

Стар. 16 Лідскі Летапісец № 2 (38)вазах прывозілі камяні для падмуркаў і сцен, пясок длярошчыны і абпаленую цэглу: яе складвалі штабялямі ўпэўным парадку.

У выкапаныя неглыбокія, каля метра, равы дляпадмуркаў кідалі вялікіх і сярэдніх памераў камяні,перасыпалі іх пяском альбо глінай. Верхнія радыпралівалі вапнавай рошчынай. Затым браліся за працумуляры. Памочнікі падносілі ім камяні і цэглу, рошчынуў драўляных начоўках, ваду ў цэбрах (таксама драўля-ных). Усё гэта падавалася наверх па лесвіцах і наспецыяльных блоках з дапамогай вяровак. У тоўшчусцен у якасці арматуры клалі драўляныя брусы.

Адначасова з мурамі раслі і рыштаванні вакол іх.Яны значна адрозніваліся ад сучасных, бо не прывяз-валіся да сцен, а мацаваліся за кошт таго, што канцыдраўляных кансольных бэлек закладаліся непасрэдна ўмуроўку. Пасля заканчэння будаўніцтва іх простаадразалі або вымалі.

Лідскі замак пабудаваны з палявога каменю іцэглы. Таўшчыня сцен унізе – 2 метры, уверсе янызвужаюцца да 1,5 метра і пераходзяць у баявую галярэю.Парапет галярэі, таўшчынёй у 70 сантыметраў,складзены з цэглы, мае адзін рад байніц трох тыпаў.Насціл галярэі апіраўся на драўляныя бэлькі сячэннем20Х20 сантыметраў. На паўднёвай і ўсходняй сценахзнаходзіліся два цагляныя данскеры (туалеты) накаменных фігурных кансолях.

Спачатку замак меў толькі адну вежу – упаўднёва-заходнім куце двара. У плане яна ўяўляласабой квадрат (па ўнутранаму абводу амаль 9Х9метраў). Як высветлілі археолагі, ад яе засталіся толькі

фрагменты падмуркаў.У ХV ст. pамак меў тры ўваходы. У паўднёвай

сцяне на адлегласці 22 метраў ад вежы – невялікіпаўцыркульны праём на вышыні 4 метраў ад перша-пачатковага ўзроўню двара, які, відаць, лічыўсязапасным (на выпадак выведкі або ўцёкаў), і трапіцьтуды можна было толькі з дапамогай доўгай прыстаўнойальбо вяраўчанай лесвіцы. Два ўваходы – ва ўсходняйсцяне: малы, зроблены на ўзроўні абрэза падмуркаўсцяны, і вялікі (відаць, крыху пазнейшы), размешчаныкаля паўночна-ўсходняй вежы на вышыні 2,5 метра.Трапіць у замак праз вялікі ўваход можна было толькідзякуючы пад’ёмнаму масту. Пра яго наяўнасцьсведчыць вялікая разгрузачная спічастая ніша, якуюпраразаў уваходны праём меншых памераў.

Праём малога ўваходу меў таксама паўцыр-кульную форму і вышыню 2,45 метра. Захаваліся слядыад бегункоў варот. Гэта два вялікія камяні ў аснове аркіз круглымі гнёздамі-адтулінамі. Знадворку малы ўваходбараніла падковападобнае ў плане збудаванне, ад якогазасталіся нязначныя рэшткі падмуркаў.

Вонкавыя паверхні замкавых муроў зроблены звялікіх, часткова абчасаных валуноў, што пакладзеныгарызантальнымі, дакладна вызначанымі радамі. Камянідобра падабраныя адзін да аднаго. Прамежкі паміж імізапоўнены каменнымі аскалёпкамі на вапнавайрошчыне (цагляныя кліны сустракаюцца вельмі рэдка).Забутоўка паміж “шчокамі” сцен – з дробных камянёў.Цэгла ўжывалася толькі для асноўных канструктыўныхэлементаў і архітэктурных дэталяў. З яе выкладзенывуглы замкавых муроў і вежаў, дэкаратыўныя паясы на

Паўночна-ўсходняя вежа і фрагмент усходняй сцяны XV ст. Рэканструкцыя аўтара.

pawet.

net

Стар. 17Лідскі Летапісец № 2 (38)фасадах усходняй і паўночнай сцен, аркі, скляпенні,байніцы і вонкавыя паверхні парапета баявой галерэі(крэнеляжа).

Цагляныя паясы знадворку замкавых сценвыкананы ў тэхніцы балтыйскай, або вендскай, муроўкі.Гэта чаргаванне двух, альбо трох доўгіх бакоў цагліны ікароткага.

Муроўка выканана з цэглы двух тыпаў памера-мі 31Х15Х10 і 31Х14Х7 сантыметраў. Вузейшая ішлатолькі на аблямоўку крэнеляжа.

На некаторых цаглінах захаваліся слабыя адбіткіпальцаў старажытных цагельнікаў, якія рукамі ціспецыяльнымі прыладамі збіралі рэшткі гліны паверхдраўлянай формы. Перад абпалам цэгла сушылася абопроста на зямлі, або на пасыпанай пяском пляцоўцы,недалёка да жылля рамеснікаў. Таму зрэдку на ёйсустракаюцца сляды лап свойскай жывёлы: сабак, катоў,свіней, коз. Часам можна ўбачыць “шрамы” ад травы іадмеціны ад дажджу.

Дзякуючы археалагічным даследаванням, можнасцвярджаць, што ў першай палове ХІV стагоддзя існавалатолькі паўночна-заходняя вежа замка, якая мела ахоўнаеі жылое прызначэнне. Асноўны цяжар абароныпрыходзіўся на муры з баявой галерэяй, што яшчэ небылі разлічаны на ўжыванне агнястрэльнай зброі. У часваеннай небяспекі каля байніц стаялі воіны, узброеныялукамі і арбалетамі (самастрэламі). Апошнія з’явіліся ўХІІІ стагоддзі і шырока ўжываліся да пачатку ХVIстагоддзя. Кароткая і цяжкая арбалетная страла ляцелана меншую адлегласць, чым лучная, але яе забойнаясіла была значна большай: гранёныя цяжкія наканечнікімаглі прабіць стальную браню цяжкаўзброеныхрыцараў. Шмат розных па форме наканечнікаў лучныхі арбалетных стрэл зноўдзена ў Лідскім замку. У 1976годзе археолагі адшукалі і касцяны “арэх” – асноўнуюдэталь спускавага механізма самастрэла.

У канцы ХІV—пачатку ХV стагоддзя ўнукГедзіміна, вялікі князь Вітаўт, перабудоўвае замак і робіцьяго адным з самых магутных у Вялікім КняствеЛітоўскім. У сувязі з развіццём вайсковай справы дляўмацавання замка будуецца другая, паўночна-ўсходняя,вежа з разлікам на вядзенне гарматнага бою. Кладзеццаяна з цэглы лепшай якасці і іншых памераў – 29—30 Х14 Х 7,5—8 сантыметраў.

Вежа прыбудавана да муроў упрытык. Таўшчы-ня сцен, якія выходзілі на двор — 3 метры, а дакладкі дадвухмятровых муроў замка (зроблены з мэтай узмац-ніць сцены) – 83 сантыметры. Падмуркі яе ляжаць на70—80 сатыметраў глыбей замкавых.

Некалі вежа мела арачны дзвярны праём з двара(ён выкладзены са спецыяльнай фігурнай цэглы) ілесвіцу ў тоўшчы заходняй сцяны шырынёй 1 метр здраўлянымі прыступкамі на цаглянай аснове. Паўноч-ная і ўсходняя сцены знутры аздоблены дзвюмя нішамі,а ў паўднёвай першага паверха захаваліся дзве глыбокіянішы-печы, што некалі ацяплялі верхнія памяшканні.Першы паверх меў крыжовае скляпенне, рэбры якогавыкананы са стрэлападобнай цэглы.2 Абедзве вежы былінакрыты паўцыркульнай дахоўкай.

Падчас раскопак двара высветлілася, што з трох

бакоў (акрамя паўднёвага) да замкавых муроў тулілісядраўляныя аднапавярховыя будынкі-казармы (захава-ліся рэшткі падмуркаў, печаў і абгарэлых бярвенняў).Шырыня іх каля 4 метраў. Непадалёку ад заходняй сцяныстаяў асобны будынак, дзе, напэўна, жыў са сваёйсям’ёй камендант замка (кашталян). Гэта былозбудаванне прамавугольнае ў плане (6Х4 метры), зкаменным падмуркам, пакладзеным на гліне. Ягопамяшканні абаграваліся кафлянай печкай.

Ва ўсходняй частцы двара знаходзіліся двакалодзежы. Адзін, меншых памераў, непадалёку адпаўночна-ўсходняй вежы. Другі, вялікі, відаць, прызна-чаўся для таго, каб паіць жывёлу, бо да вады вялабрукаваная сцежка.Пры раскопках прасочаны рэшткідраўляных калодзежных зрубаў. Сярэдзіна замкавагадвара была таксама забрукавана. Каля паўднёва-ўсходняй вежы мясціліся кузня і салдацкая кухня.

Гістарычны лёс Лідскага замка надзвычайскладаны. У ХІV стагоддзі яго муры не раз вытрымлівалінаціск крыжакоў. Упершыню пад замкавымі сценаміяны з’явіліся ў 1384 годзе. Пасля працяглай аблогі іштурму ворагі захапілі замак. Другі раз набег быўзроблены зімой 1392 года, калі балоты вакол умацаванняскаваў лёд. Захопнікі спалілі навакольныя будынкі,абрабавалі горад і аблажылі замак. Кіраўнік абароны,князь Карыбут, які меў нязначную колькасць воінаў,вырашыў не чакаць штурму і ноччу праз патаемны ходразам з залогай пакінуў цвердзь. Рыцары захапілі шматвайсковага рыштунку і зброі. Праз два гады крыжацкія

Абаронец Лідскага замка XІV-XV стст.Рэканструкцыя мастака В. Кіслага па матэрыялах

раскопак..

pawet.

net

Стар. 18 Лідскі Летапісец № 2 (38)атрады зноў напалі на Ліду, але на гэты раз замаквыстаяў. Пры падтрымцы жыхароў горада воіны залогімужна адбілі ўсе атакі непрыяцеля.

Сляды зацятых баёў з крыжаносцамі засталіся ўкультурным археалагічным слоі на замкавым двары ізнешніх схілах муроў. Гэта тоўстыя праслойкі вугалю –сведкі пажараў, рэшткі рознай зброі, а таксамарыштунку конніка і збруі каня.

У 1977 годзе ў ваколіцах Ліды падчас меліяра-цыйных работ знойдзены кароткі лёгкі меч – корд –даўжынёй каля метра. Датуецца ён ХV стагоддзем. Заразэкспануецца ў Лідскім краязнаўчым музеі. На яго лязеёсць два кляймы: г. Пасаў – “воўк” і крыжык на дузе.Хутчэй за ўсё меч паходзіць з Германіі, бо такія знакі, як

пасаўскі “воўк”, сустракаюцца на зброі з тагачасныхнямецкіх гарадоў. Падобнае кляймо стаіць на мячыпскоўскага князя Даўмонта. Корд знайшлі студэнтыбудатрада Гарадзенскага медінстытута і перадалібудатраду БДУ імя Пічэты, які вёў раскопкі замка.

Непадалёку ад замка мясцовы жыхар у сваімагародзе адкапаў каваны кінжал даўжынёй 43 санты-метры. Круглая адтуліна для скуранога раменьчыка ўверхняй частцы дзяржальна сведчыць, што насілі яго нарамяні. Папярэдне знаходка прадатавана ХІV стагоддзем.

На замкавым двары адшуканы абламаны нака-нечнік дзіды, які завяз у конскім чэрапе, і ўток – мета-лічная акоўка ніжняй часткі дрэўца дзіды. (Уток маца-ваўся да дрэўца цвіком і дазваляў воіну пры неабход-насці лёгка ўваткнуць цяжкую дзіду ў зямлю).

Сведчаннем шматлікіх нападаў на Лідскі замакз’яўляецца і вялікая колькасць каменных ядраў розныхпамераў з вапняку і граніту. Іх дыяметр вагаецца ад 7-9да 34 сантыметраў. Датуюцца ядры канцом ХІV—сярэдзінай ХVІІ стагоддзя. У асноўным яны гарматныя,але некаторыя, асабліва вялікіх памераў, маглі прызна-чацца і для каменямётаў, што былі на ўзбраенні воінаўда ХV стагоддзя. Гарматы з’явіліся на Беларусі ў ХІVстагоддзі, і доўгі час з іх стралялі выключна каменныміядрамі.

Ціск крыжакоў на Панямонне рэзка ўзмацніўсяў канцы ХІV ст. Так у 1393 годзе яны разбурылі замкі ўГародні, Мяркіне, Дзярэчыне і Лідзе. Зноў пад Лідайяны з’явіліся ў першай палове 1394 года.3 Магчыма тадыі пачалі ў Лідскім замке будаўніцтва другой новай вежы.

Некаторыя гісторыкі лічаць, што хаўруснікВітаўта хан Тахтамыш, які ў 1395—1396 г.г жыў у Кіеве,потым тры гады жыў у Лідскім замку4 .5 Магчыма, што

Вітаўт падрыхтаваў і ўмацаваў замак дадатковай вежайменавіта да прыезду сюды такой значнай асобы.

Дасталося Лідскаму замку і ў час міжусобныхвойнаў. У пачатку ХV стагоддзя каля яго муроўапынуліся войскі смаленскага князя Юрыя, які прыйшоўвызваляць сваю сям’ю, захопленую ў палон Вітаўтам.Смаляне спалілі горад, некалькі разоў штурмавалі замак,але ўзяць яго не здолелі. Неўзабаве у 1433 годзе замакаблажылі войскі князя Свідрыгайлы, прэтэндэнта навялікакняскі пасад. Зноў горад ушчэнт спляжыў агонь,але абаронцы замка мужна адбілі ўсе прыступынаезнікаў.

У 40-ых гадах ХV стагоддзя Лідскім старастам быўяшчэ адзін перабежчык з Залатой Арды – хан Даўлет

Хаджы-Гірэй. Яму лёс выпаў больш шчаслівы, чым ягопапярэдніку, Тахтамышу, бо з дапамогай феадалаўВялікага Княства Літоўскага ён стаў ханам перакопскіхтатар.

У другой палове ХV стагоддзя замак часовазнікае са старонак старажытных летапісаў і хронік. І гэтане дзіўна. Бо для Ліды надышлі адносна спакойныя часы.Расла гарадская забудова, яна ў тую пору была драў-лянай і размяшчалася на поўнач ад замка.

У гэты час Лідскі замак быў адным з самыхзначных умацаванняў ва ўсім Вялікім Княстве Літоўс-кім. Таму, невыпадкова Вялікі князь Аляксандр у 1506годзе вырашыў склікаць сойм ВКЛ у Лідзе і перадацьсваю ўладу, паколькі ён смяротна захварэў, свайму

Знакаміты лідскі корд XV ст. Адзіны корд, знойдзены на тэрыторыі Беларусі.

Касцяная дэталь арбалета XІV-XV стст. Знойдзенапры раскопках Лідскага замка. Фота аўтара.

Публікуецца ўпершыню.

pawet.

net

Стар. 19Лідскі Летапісец № 2 (38)

малодшаму брату Жыгімонту. Ён прыехаў у Лідскізамак і там 24—25 чэрвеня склаў тастамант, паводлеякога ўся ўлада пераходзіла да яго малодшага брата.

Аднак у траўні 1506 года адбыўся чарговы нападна ВКЛ крымскіх татараў. У першай палове чэрвеня іхвойска стала лагерам у ваколіцах Клецка. Неўзабаветатарскія орды пачалі набліжацца да Ліды. Вось якгаворыць пра той час Хроніка Быхаўца – старажытна-беларускі летапіс: “…В лето сёмое тысячы пятнад-цатого, а од божыяго нароженія тысяча пятсотсёмого после плененія землі Літовской от безбожныхтатар, і прыехал король і велікі князь Аляксандр доВільні з Ляхов немоцон вельмі немоцою паралі-тыковою, і вчыніл сейм в городе Ліде. І будучы ему совсімі паны в Ліде, прышла ко нему вест, іжэ царэвічыперекопскіе Біты-Кірей солтан а Бурнаш солтанпрыйшлі з дватцатма тысячма людей ко Слуцку, ідутк Новогородку… татарове прішедші а Новогородку,і скоро прыйшлі за Немон і не доходячі Ліды, окологорода, от всіх сторон в мілі і в полумілі от города,воевалі церкві божые і дворы велікіе, і весі зажыгаліі людей імалі і забівалі…” (У арыгінале тэкст напісанылацінкай).

Таму Вялікага князя Аляксандра давялосятэрмінова на насілках перанесці ў Вільню. Разам з імбыла жонка Алена Іванаўна і двор. Аднак штурмавацьумацаваны замак татары баяліся. У гэты час былосабрана народнае апалчэнне колькасцю ў дзесяць тысяччалавек, якое разбіла прыхадняў у ваколіцах Ліды, наадлегласці адной мілі ад яе, а праз кароткі час ушчэнтразграміла татараў пад Клецкам.

Што ж уяўляў сабой горад і замак у ХVI—XVII

стагоддзях? Сярэднявечная Ліда – гэта замак,княжацкі двор, уласна горад з падзамчам іпрадмесцем, што звалася Зарэчча.

Княжацкі двор, альбо замкавы фальва-рак, у XVII стагоддзі знаходзіўся за замкам калярэчкі Каменкі. Інвентар 1680 года згадвае прамлын у фальварку на рацэ Лідзейцы.

Сам горад, як адзначалася вышэй,размяшчаўся толькі па адзін бок замка, напоўнач ад яго. У цэнтры быў рынак, адкульбралі пачатак чатыры вуліцы. Віленскаявыходзіла на шлях да Вільні. Ад рынка паўззамак вілася Замкавая, ад яе пачыналасяКаменская, якая вяла да дарогі на мястэчкаВасілішкі. Вуліца Крывая злучала рынак зКаменскай. (Яе працяг ад Каменскай да замкаў пачатку ХІХ стагоддзя насіў назву Нова-Кармелітанскай).

Жыхары Ліды былі ў асноўным права-слаўнымі і католікамі. Гісторык Шымялевічпаведамляе, што да 1553 года ў замкавай вежызнаходзілася праваслаўная царква, якую потымперанеслі ў горад. У 1579 годзе пабудаванасінагога, а затым і кальвінскі збор.6

У часы панавання караля Рэчы Па-спалітай Яна Казіміра ў горадзе налічваласякаля 15 тысяч насельніцтва, і Ліда атрымаламагдэбургскае права (пры Жыгімонту). Сваіх

умацаванняў горад не меў, таму ў час небяспекі жыхарышукалі паратунку ў замку.

На той час замак атрымаў дадатковае ўмацаванне– штучнае возера, якое прыкрывала яго з усходу. Гэтавозера ёсць на планах і малюнках XVIII—XIX стагоддзяў.Замак з’яўляўся дзяржаўнай маёмасцю і ахоўваўсямясцовай шляхтай. Тут знаходзіліся склады зброі, стаялазалога, паўночна-ўсходняя вежа час ад часу скары-стоўвалася як турма.

Гісторыкі ХІХ стагоддзя сцвярджаюць, што ў1638 годзе гараджане атрымалі дазвол збудаваць унутрызамка склеп для захоўвання земскіх актавых кніг. Трэбааднак зазначыць, што пры археалагічных даследаванняхрэшткі склепа выявіць не ўдалося. Магчыма, што архіўмясціўся ў вежах. Да канца XVIII стагоддзя тут адбывалісягарадскія суды.

Пра побыт насельнікаў Лідскага замка ў XVI—XVII стагоддзях расказваюць знаходкі археолагаў –вялікая колькасць кафлі, кухоннага і сталовага кераміч-нага посуду, вырабаў з металу, каменю і косці.7 Асабліваўражвае пячная кафля, якой тут некалькі тясячфрагментаў.

Як ужо адзначалася вышэй, воіны жылі ўдраўляных казармах, прыбудаваных да каменныхзамкавых муроў. Жылыя будынкі ў асноўным меліформу выцягнутых прамавугольнікаў, падзеленыхперагародкамі на асобныя памяшканні. У кожным пакоістаяла кафляная печ. Пад час шматлікіх аблогаў замка іпажараў драўляныя забудовы гарэлі, а печы разбура-ліся. Але насельнікі замка хутка зноў аднаўлялі сваёжыллё на старых каменных падмурках, а разбітыя кафліішлі на адбудову пода новых печаў.

Касцяныя накладкі на калчан для стрэлаў XV-XVI стст.З раскопак Лідскага замка. Фота аўтара.

pawet.

net

Стар. 20 Лідскі Летапісец № 2 (38)Поды тых печаў, зробленыя з гліны, невялікіх

камянёў і бітай цэглы, захаваліся. Тут жа сабранамноства гаршковай і каробкавай кафлі, што дазваляепрааналізаваць яе паступовае развіццё, а па іншыхархеалагічных матэрыялах, напрыклад манетах, вызна-чыць час існавання таго ці іншага тыпу альбо варыянту.Пасля рэстаўрацыі даследчыкі змаглі выдзеліць два відыі каля трыццаці разнавіднасцяў лідскай кафлі, з якойвыкладалася асноўная паверхня печаў.

За гады раскопак ў Лідскім замку сабрана і ўжочасткова адноўлена вялікая колькасць кухоннага істаловага посуду. Асартымент непаліваных вырабаўпаўсядзённага ўжытку, якія адносяцца да XIV—XVстагоддзяў, небагаты. Гэта гаршкі з накрыўкамі, патэль-ні і цёрлы. Нягледзячы на самыя розныя памеры – ад0,2 да 8 літраў і больш – посуд прыцягвае ўвагу сваёйзручнасцю, прапарцыянальнасцю. Гліняная паверня ягокрыху грубаватая, часам мае дэкор ў выглядзе прамыхці хвалістых ліній.

XVI стагоддзе прадстаўлена значнай колькасцюнайменняў ганчарных вырабаў, традыцыйны кухонныпосуд папаўняецца сталовым, пакрытым зялёнай альбокарычневай палівай ці чорнаглянцаваным. Гэта латкі,міскі, рынкі, патэльні, збаны. А вось талеркі, новыяформы місак і паўміскаў, стопкі, кубкі, куфлі, спецы-

яльныя начынні для прыпраў і парфумы, гліняныяскарбонкі, фляжкі выраблены ў канцы XVI—першайпалове XVII стагоддзя. Пры нанясенні дэкору майстрыскарыстоўвалі штамп з малюнкам у выглядзе ромбікаў,што дазваляла атрымліваць арнаменты, характэрныя длятрадыцыйнага беларускага прыкладнога мастацтва.

Некаторыя талеркі і паўміскі аздабляліся рос-пісам. Малюнак наносіўся па гатоваму контуру ўспалучэнні з адвольным сюжэтам. Пасля абпалу вырабпакрываўся бясколернай ці злёгку падфарбаванайпалівай і зноў абпальваўся.

Пачынаючы з часоў вялікага князя Аляксандрашляхецкая культура ВКЛ пачынае запазычвацьэлементы польскай шляхецкай культуры. Сяродімпартнага керамічнага посуду польскай вытворчасцідамінуе белагліняная паліваная кераміка. Сярод палі-ванага посуду знойдзенага ў Лідскім замку, польскаябелагліняная кераміка складае каля 12%, што значнаболей, чым знойдзена археолагамі на тэрыторыі іншыхбеларускіх замкаў. Выключэнне толькі Мірскі замак. Тутзнайшлі 1119 фрагментаў імпартнага польскага посуду,што складае 20% ад усяго глінянага посуду. Датуеццапольская кераміка XVI— пачаткам XVII ст.8

Археолагамі знойдзены і цыліндрычныя шкля-ніцы на паддонах, аздобленыя дзвюма альбо трыма

Лідская кафля XV-XVI стст. Вынікі раскопак.

pawet.

net

Стар. 21Лідскі Летапісец № 2 (38)шклянымі стужкамі. Адшуканы таксама шарападобныяфлаконы XVII стагоддзя, упрыгожаныя па гарызанталі івертыкалі шклянымі жгутамі, келіхі на масіўных ножках,кілішкі канічнай формы і адвольна фармаваныя стопкіз бясколернага шкла. Дапаўняюць калекцыю кварты ібутэлькі, у якіх захоўваліся вадкасці. Кварты трапляюццатаўстасценныя, з зялёнага шкла, альбо танкасценныя,фармаваныя са шкла асветленага.

Сабрана шмат вырабаў лідскіх рамеснікаў,спецыялістаў па апрацоўцы розных металаў. Янывыраблялі нажы, чаранковыя альбо з прыкляпанымідраўлянымі ці касцянымі накладкамі, нажніцы, круглыяі трохвугольныя вісячыя замкі, ключы, крэсівы, спражкі,сякеры, завесы, прабоі, вугалкі, каваныя цвікі розныхпамераў, падковы.

Да цікавых знаходак можна аднесці музычныінструмент – варган (у народзе называлі дрымбай) ікавалак гранёнага злітка, магчыма, свінцовага, з выявай“трызубца”. У адной з нішаў паўночна-заходняй вежызамка адшуканы металічная пасудзіна з акруглымдонцам, двума вушкамі і прымацаванай накрыўкай. Невыключана, што гэта парахаўніца.

Даследчыкі адкапалі некалькі дзесяткаў срэбных

і медных манет. Самымі раннімі з’яўляюцца дзве манетыКейстута і Вітаўта. Яны датуюцца XIV стагоддзем,знойдзены ў паўночна-ўсходняй вежы. Пры расчыстцыадной з пабудоў каля паўночнага замкавага муравыяўлены скарб з 5 манет. Гэта грош Жыгімонта ІІАўгуста (1536 год), венгерскі дэнарый Максіміліяна ІІ(1566 год), солід (шылінг) Стэфана Баторыя (1582 год) ідва соліды Жыгімонта ІІІ Вазы (1610 год).

Сабраныя ў замкавым двары некалькі дзесяткаўгліняных грузіл для рыбалоўных сетак, вялікая жалезнаяблясна з кручком, шмат костак дзікіх жывёл, у тым лікурогі зубра – доказ таго, што насельнікі замка займаліся

рыбалоўствам і паляваннем. А ў вольны ад працы часяны часта сядзелі за шахматнай альбо шашачнайдошкай, аб чым сведчаць касцяныя фігуры XIV—XVIстагоддзяў.

Пра гандлёвыя сувязі расказваюць знаходкііншаземных рэчаў. У першую чаргу гэта кавалакфаянсавага блюда, ў аснову роспісу якога пакладзенысюжэт з міфа аб Лаакаоне. На адваротным баку ягочасткова захаваўся надпіс лацінскімі літарамі. Нямасумнення, што гэта італьянская маёліка.9

На тэрыторыі замкавага двара адшуканы таксамадва кавалкі вялікага пасудзіны, зробленай у ПаўднёвайГерманіі ў XVII стагоддзі. Пакрытая празрыстай салянайглазурай і аздобленая барэльефам у выглядзе галавыльва рэч адносіцца да так званай рэйнскай керамікі. Такіябагатыя археалагічныя знаходкі сведчаць аб высокімдабрабыце насельнікаў замка.

У сярэдзіне XVII— пачатку XVIII стагоддзя мірнаежыццё горада Ліды было перапынена войнамі. Летам1659 года замак з усіх бакоў аблажыла 30-тысячнае

Шахматная касцяная тура (ладдзя).З раскопак Лідскага замка. Фота аўтара.

Срэбная манета канца XVІ-XVIІ стст. 6х6 см.З раскопак Лідскага замка. Фота аўтара.

Публікуецца ўпершыню.

pawet.

net

Стар. 22 Лідскі Летапісец № 2 (38)

Конскія падковы XVІІ-XVIІІ стст.З раскопак Лідскага замка. Фота аўтара. Публікуецца ўпершыню.

Шпора XVІ-XVIІ стст.З раскопак Лідскага замка. Фота аўтара.

Гаршчок пер. пал. XVIІ ст. З раскопак Лідскагазамка. Рэканструкцыя Уладзіміра Ўгрыновіча.

войска царскага ваяводы Мікіты Хаванскага і паслягарматнага абстрэлу і працяглай асады ўзяло яго. Уседраўляныя будынкі былі спалены (і больш ужо неаднаўляліся), а калодзежы засыпаны. Пасля заканчэннявайны на тэрыторыі замка ніхто пастаянна не жыў.Моцны ўдар лідскім мурам нанеслі шведы, якія ў пачаткуXVIII стагоддзя ўзарвалі абедзве вежы, і ўмацаваннестраціла сваё стратэгічнае значэнне.

Як ужо адзначалася, пасля Паўночнай вайны натэрыторыі Лідскага замка жылых пабудоў не было,муры яго паступова пачалі разбурацца. Аднак ваўцалелых памяшканнях захоўваліся гарадскія акты іпраходзілі суды.

Пасля трэцяга раздзелу Рэчы Паспалiтай, 14 снеж-ня 1795 года, Лiда ўвайшла ў склад Расiйскай iмперыi, аз 8 жніўня 1796 года стала павятовым (уездным) горадамСлонiмскай губернi.

Трэба адзначыць, што ў канцы XVIII - пачаткуXIX стагоддзя замак яшчэ ўражваў сучаснiкаў сваёймагутнасцю. Тады стаялi амаль усе замкавыя муры збайнiцамi i аркатурным поясам на паўночнай iўсходняй сценах, дзе-нiдзе рэшткi вежаў захоўвалiся даўзроўню трэцяга паверха. Менавіта з гэтага часупачалося навуковае даследаванне помнiка, да нас дайшлiяго першыя замалёукi i апісанні.

У канцы XVIII стагоддзя ўмацаванне замаляваўвядомы мастак Iосiф Пешка. На яго акварэлi бачнаштучнае возера вакол маляўнiчых pyiн замка, на поўначад муроў — будынак прыходскага касцёла, узведзеныў 1770 годзе заміж старога драўлянага. Гарадскойзабудовы вакол замка яшчэ няма.

У канцы мінулага стагоддзя літоўскія гiсторыкiархітэктуры перадалі сваім калегам беларусам трыновыя, яшчэ не ўведзеныя ў шырокі навуковы ўжытакмалюнкі з выявай Лiдскага замка. На адным з іх ёсць

pawet.

net

Стар. 23Лідскі Летапісец № 2 (38)

дата 1825 год. Каштоўнасць гэтых замалёвак вельмi вя-лiкая, бо на ix упершыню пазначаны асобныя архі-тэктурныя дэталi помнiка. Акрамя выразна акрэсленагааркатурнага пояса на паўночна-ўсходняй вежы з бокугорада на нiжнiх паверхах заўважаюцца шырокiя вокны-

байнiцы арачнай формы, падобныя да тых, што калiсьцiасвятлялi княжацкую вежу Крэўскага замка. 3 усходунiжнiя паверхі вежы былі без вокан, а акнo-байнiца наўзроўнi трэцяга альбо чацвёpтагa паверха выходзiла набалкон.

Лідскі замак. Гравюра XVIІІ ст.

Лідскі замак. Малюнак Іосіфа Пешкі, канец XVIІІ ст.

pawet.

net

Стар. 24 Лідскі Летапісец № 2 (38)3 паўднёва-заходняга боку замак замалявалі ў

першай палове XIX стагоддзя вядомыя жывапісцы В.Дмахоўскi i В. Гразноў. Найбольшай дакладнасцювызначаецца карцiна Васiля Гразнова, дзе паказаныасобныя дэталі забудовы, ў тым лiку i адзiн з данскераўна ўсходняй сцяне. На той час рэшткі вежаў ужо былінiжэйшымi, а штучнае возера пачало зарастаць чаротам.

Лiдскi замак цiкавiў i мясцовых гiсторыкаў. Длявывучэння помнiка многа зрабiў Тэадор Нарбут. На-радзiўся ён непадалёку ад Лiды - у маёнтку Шаўры(зараз Bopaнaўcкi раён Гарадзенскай вобласцi), дзе iправёў большую частку свайго жыцця. 3аймаўсягiсторыяй, археалогiяй, этнаграфiяй i краязнаўствам,аўтар шматтомавай «Гісторыі лiтоўскага народа»,шэрагу iншых навуковых прац. У яго краязнаўчыхработах найбольш каштоўнымi з’яўляюцца звесткi пагiсторыi Лiды.

Вучоны меў вялікую колькасць архiўныхматэрыялаў, якiх зараз не захавалася. 3аснаванне ЛiдыНарбут адносіў да 1180 года, аднак археалагiчныяраскопкі на тэрыторыi горада i замка не пацвердзiлі гэтудату. Самыя раннiя знаходкi можна аднесцi толькі даXIV стагоддзя.

Не апраўдалiся таксама меркаванні тых гiсторы-кaў XIX стагоддзя, якiя лiчылi, што на месцы замка ранейбыло паселiшча. Нарбут абследаваў руiны ўмацаванняў самым канцы XVІІІ стагоддзя i naкiнуў звесткi, што ўадной з кутніх вежаў былi шыкоўныя залы i пакоi навepxнім паверсе, на нiжнiм — судовая i архiўная «iзбы»,а таксама турма.

У сярэдзiне XIX стагоддзя абмеры i замалёўкiлiдcкix муроў выканалi рускiя вучоныя. Ix матэрыялызахавалiся ў apxiвe Акадэмii мастацтваў у Санкт-Пецербургу. У гэты час замак малюе знакамiты графiкНапалеон Орда. Сiтуацыя вакол nомнікa ўжо iншая:возера амаль перасохла, а гарадская забудова падсту-пае блiжэй да ўмацавання. Малюнак зроблены ў па-пулярным тады стылi рамантызму, што значна сказіласапраўдныя абрысы замка. Так, паўночна-ўсходняявежа паказана круглай i выступаючай за лiнiю муроў,чаго ў сапраўднасцi не было. Вельмi недакладнапаказаны i верхнiя часткі сцен.

Канец XIX стагоддзя стаў для замка трагiчным.У 1891 годзе Jliда згарэла, прычым агонь спляжыў самыцэнтр яе, разам з будынкам ратушы, узведзеным у XVIIIстагоддзi. Мясцовыя гарадскiя ўлады, не разумеючыгiстарычнай каштоўнасцi замка, наладзiлi разборку iраспрадажу муроў, выкарыстоўваючы ix для адбудовыгорада. 3 адхонаў замкавага пагорка сталi браць пясок.Тады былi амаль цалкам знiшчаны рэшткi паўднёва-заходняй вежы i разабрана частка заходняй сцяны. Толькiўмяшанне археалагiчнай iмператарскай камісіі зПецярбурга спынiла гэты вандалiзм.

У канцы XIX стагоддзя былi зроблены i першыяфотаздымкi Лідскага замка, якiя аздобiлi некаторыятагачасныя паштоўкi. Параўноўваючы ix, можназаўважыць, што разбурэнне муроў працягвалася. Наадным са здымкаў бачны парушаны паўднёва-ўсходнiвугал умацавання. (Шмат адлюстраванняў замка зрозных бакоў захоўваецца зараз у рукапiсным аддзеле

бiблiятэкi Вiленскага унiверсiтэта.). У 1908-1910 гадахзамак вывучаў вядомы рускi рэстаўратар Пётр Па-крышкiн. Ён зрабiў абмеры муроў i ix здымкi.

3 пачатку ХХ стагоддзя гiсторыяй замка цiкавiўсятаксама М. Шымялевiч (поўнае iмя невядома). У 1906годзе ў зборнiку «Вiленскi каляндар» ён надрукаваўартыкул “Горад Лiда i Лiдскi замак”, якiм карысталiсяшматлiкiя пазнейшыя даследчыкi.

У 1909 годзе для частковай кансервацыi стара-жытнага ўмацавання былi адпушчаны невялiкiя сродкi- 943 рублi. Будаўнiкi раскiдалi ненадзейныя месцымуроў, а пaвepxнi сцен абмазалi цэментнай рошчынай.На дрэнную якасць кансервацыйных работ скардзiлiсясучаснiкi. У 1911 годзе беларускi археолаг ВандалiнШукевiч пiсаў, што будаўнiкi замуравалi байнiцы напаўночнай сцяне, а цэментная нашлёпка на сценахпачала прыцягваць вiльгаць, што разбурала вонкавыяпаверхнi муроў. У час Першай Сусветнай вайны, атаксама рэвалюцыi i грамадзянскай вайны замак не быўпашкоджаны.

У 20-ыя гады мінулага стагоддзя, калi па Рыж-скаму пагадненню 3аходняя Беларусь трапiла пад уладуПольшчы, лiдскiя муры крыху паднавiлi польскiярэстаўратары. Яны злучылi каменнай агароджай за-ходнюю i паўднёвую сцены, часткова залажылi раз-бураны паўднёва-ўсходнi кут i замуравалi бакавыяўваходы. На месцы парушанага паўночна-заходнягавугла з’явiлiся драўляныя вароты, праз якiя можна былотрапiць на замкавы падворак. У летку тут часта спыняўсявандроўны цырк альбо звярынец, а зiмой пасярэдзiнедвара ставiлi ёлку i залiвалi каток .

Летам 1929 года замак вывучаў вядомы беларус-кi мастак Язэп Драздовiч i прысвяцiў яму альбом за-малёвак. Самыя вартыя з ix аркушы — «Выгляд зам-чышча з паўднёва-заходняга боку» i «Паўночна-за-ходняя сцяна замка». На першым малюнку — стара-жытнае мураванае ўмацаванне лёгка ўзвышаецца надвакольнымi xaтамi, пануе над мясцовасцю. Вельмiпластычна пададзена паўночная сцяна забудовы зцiкавым пярэднiм планам. На ўзгорку пры замкавыммуры ўзнялi гарызантальна выцягнутыя кроны дзвестарыя сасны, што нагадваюць iтальянскiя пiнii. Унiзе,каля дарогi, стаiць студня з адмысловай стрэшкай.

У верасні 1939 г. на вуліцах Ліды з’явілісячырвонаармейцы. Заходняя Беларусь уз’ядналася зБССР. 22 студзеня 1940 года ўpaд рэспублiкi прыняўпастанову аб ахове ў заходніх абласцях БССР помнiкаўрэвалюцыi, мастацтва, старажытнасцi i захаваннi apxi-ваў. Лідскі замак атрымаў статус помнiка архiтэктуры .

У чэрвенi 1941 года на Лiду пасыпалiся фашы-сцкія бомбы. Мясцовыя жыхары расказвалi, што апы-нуўшыся ў горадзе, захопнiкi спачатку трымалi ў замкyваеннапалонных, а потым зрабiлi там склады бое-прыпасаў. У 1944 годзе, калi вораг ужо адступаў на захад,тут неаднойчы ўзрывалiся снарады, але сцен умаца-вання яны не пашкодзiлi. Калi ж савецкiя войскі вызвалілігорад, то замкавы двор увесь быў пакрыты глыбокімівырвамi, паўсюдна валялiся снарады і міны. Даволiмнога ix ляжала ў ямах, засыпаныx зямлёй. З гэтымi“падарункамi” апошняй вайны і сутыкнуліся пазней

pawet.

net

Стар. 25Лідскі Летапісец № 2 (38)археолагi. Не раз iм даводзілася спыняць раскопкi iвыклiкаць сапёраў. Так, у 1978 годзе было знойдзена150 снарадаў i 8 мінaмётных мін, шмат патронаў iўзрывальнiкаў. Яшчэ большую колькасць снарадаўпаднялi з зямлi ў 1986 годзе. Толькi ў адным з катлаванаўix налiчылi з паўтысячы. Прыйшлося на цэлы месяцадтэрмiнаваць раскопкi i рэстаўрацыйныя работы.

Пасля вайны на архітэктурныя вартасцi замказвярталi ўвагу розныя даследчыкi. Адзiн з першыхпасляваенных навуковых артыкулаў, непасрэднапрысвечаных гэтаму помнiку, быў напiсаны А. Па-леесам у 1947 годзе i надрукаваны ў часопiсе “Бе-ларусь”. У 1953 годзе Лiдскi замак увайшоў у спiс пом-нікaў архiтэктуры рэспублiкi, якiя былi ўзяты паддзяржаўную ахову.

Калi ў вepacнi 1967 года ЦК КПБ i Савет Miнi-страў БССР прынялi Пастанову аб правядзеннi не-адкладных рамонтна-рэстаўрацыйных работ на пом-ніках гісторыі i архiтэктуры, то руiны лідскiх муроўтрапілі ў зацверджаны дакумент пад нумарам 13.

У 1967 г. рашэннем мясцовых улад Лідскі замакперададзены пад шэфскі нагляд будаўнічаму трэсту №19 і там абсталяваны спартыўныя пляцоўкі, падведзенавада і некалькі зімаў заліваўся каток для забаў. У 1970 г.была зроблена спроба ўмацаваць муроўку з-за па-стаянных абвалаў вуглоў сцен, што было даручанабудаўнічаму трэсту № 19.

Упершыню археалагічныя доследы на замкавымпадворку пачалiся ў 1970 годзе пад кiраўнiцтвам МiхасяТкачова. Каля вежаў замка заклалi шурфы. Высвет-лiлася, што паўднёва-заходняя вежа больш ранняя. Адяе часткова захаваўся падмурак таўшчынёй тры метры.Ткачоў выказаў меркаванне, што другая вежа былаўзведзена альбо пасля 1384 года, альбо на мяжы XIV -ХV стагоддзяў. Яго даціроўка пацвердзiлася ў вынiкудалейшьrx даследаванняў. Вучоны таксама прасачыў,што ўмацаваная забудова стаіць на выспе са жвiру,пяску i камення.10

У 1972 г. на адной з сесiй абласнога саветанародных дэпутатаў было ўзнята пытанне аб аднаўленнiзамка i зроблена абгрунтаванне гэтай задачы. Iдэюпадтрымаў тагачасны старшыня аблвыканкаму Р.Фамiчоў.

У 1974 годзе на тэрыторыi замка 12 невялiкiхшурфоў заклаў Яраслаў 3вяруга. Але тут даследчыкуне пашанцавала. Ва ўcix шурфах, зробленых паперыметру сцен на адлегласці 10 метраў ад іх,знаходзіўся перамешчаны культурны слой.

... Iшоў час. 3 кожным годам прыгажэла Лiда. Наяе вулiцах адзiн за адным вырасталi шматпавярховыяжылыя дамы. Побач з замкам узнялася дзевяцiпавяр-ховая гасцiнiца, крыху далей - высотны гмах iнтэрнатадля будаўнiкоў.

Студэнцкі будатрад імя В.І. Пічэты на раскопках Лідскага замка ў 1977 г. У цэнтры харугва будатрадаз выявай Лідскага замка і Пагоні. Публікуецца ўпершыню.

pawet.

net

Стар. 26 Лідскі Летапісец № 2 (38)На фоне новай забудовы сумна выглядалi зам-

кавыя муры, ад якiх час ад часу адвальвалiся i кацiлiсяунiз вялiкiя камянi. Заходняя сцяна нахiлiлася ў бокдарогi, дзе несцiхана стаяў гул цяжкавагавага аўтатранс-парту. На замкавым двары «гаспадарыў» будаўнiчытрэст, якi прыстасаваў яго пад невялiкi стадыён. Помнiку цэнтры вялiкага горада трэба было ратаваць.

Першы заказ ад Лiдскага гарвыканкаму на кан-сервацыю муроў прыйшоў у Спецыяльныя навукова-рэстаўрацыйныя майстэрнi Мiнiстэрства культурыБССР у 1975 годзе. 3акладзеныя ў вepacнi 1976 годаархiтэктурна-археалагiчныя шурфы, а таксама шмат-лiкiя гiстарычныя крынiцы паказалi ўнiкальнасць гэтагашэдэўра беларускага дойлiдства. Тады навуковыкipaўнік рэстаўрацыйных работ, архiтэктар СяргейБагласаў прапанаваў свой варыянт поўнай адбудовызамка i актыўнага прыстасавання яго для сучасныхкультурных патрэб горада. Праeкт быў абмеркаваны iзацверджаны на пасяджэннi Лiдскага гаркаму партыi iгарвыканкаму. Мясцовыя ўлады выдаткавалi патрэбныяграшовыя сродкi для здзяйснення задумы.

Каб распрацаваць дэталёвы праект рэстаўрацыi,тых звестак, якiя сабралi гiсторыкi, не хапала. Патра-бавалiся значныя археалагiчныя даследаваннi.

У 1977-1978, а таксама ў 1980 i 1985 гадах рас-копкi ў замку праводзiў аўтар. У 1977 годзе былi цалкамускрыты рэшткі абедзвюх вежаў, знойдзены астаткінекаторых драўляных пабудоў на замкавым двары,вызначана месца, адкуль пачынаўся роў перад паўноч-най замкавай сцяной. Усе археалагiчныя i рэстаўра-цыйныя работы выконвалi студэнты будаўнiчага атрадаiмя У.І. Пiчэты (першага рэктара БДУ), сфармаванагана гiстарычным факультэце унiверсiтэта. Імя У.І. Пічэтынасілі студэнцкія будатрады ў 1977, 1978 і 1980 гадах,што само па сабе было справай рызыкоўнай (У.І. Пічэтаў 30-ягады быў рэпрэсаваны). Будучыя гiсторыкiпрацавалi самааддана. Асаблiва цяжка давалiся раскопкіпаўночна-ўсходняй вежы, рэшткi якой былi заваленывялiзнымi валунамi. Тысячы камянёў вынесла адтуль задва месяцы брыгада студэнтаў з сямi чалавек.

У 1978 і 1980 гадах пры расчыстцы астаткаў ас-ноўных пабудоў на замкавым двары адкапаны дзвестудні. Вывучэнне культурнага слоя двара пазней (у1986—1987 гадах) прадоўжыў Алесь Краўцэвіч. Ёнвыявіў рэшткі падмуркаў драўлянага будынка, штостаяў асобна ў паўночнай частцы падворка. У вынікураскопак знойдзена шмат каштоўных матэрыялаў, якіяляглі ў аснову праекта аднаўлення Лідскага замка.

Летам 1978 года для вядзення рэстаўрацыі быўствораны вытворчы ўчастак. Сюды прыйшлі мясцовыярабочыя, узначаліў іх майстар Іосіф Матэйка. Амалькожны дзень, нягледзячы на сваю занятасць, заходзіў узамак Уладзімір Логаш, што тады быў старшынёмгарвыканкаму. Не раз дапамагаў ён тэхнікай, звяртаўсяна будаўнічыя заводы Літвы па спецыяльную вяліка-памерную цэглу і хвалістую дахоўку. І справа пайшла.Адзін за другім аднаўляліся колішнія муры. Першай надсценамі замка ўзнялася паўночна-ўсходняя вежа. Яеўпрыгожыў флюгер-ветранік з выявай герба ВКЛ –знакамітай “Пагоняй”.

Вялікую цікавасць выклікаў праект замка ўгараджан. На вуліцы былі выстаўлены малюнкі будучагаадноўленага помніка, каля якіх збіралася многа людзей.Спецыяльна была наладжана экскурсія для начальнікаўцэхаў і кіраўнікоў аддзелаў завода “Лідсельмаш”, паслячаго прадпрыемства аказвала дапамогу ў яго аднаўлен-ні. Пры падтрымцы міністэрства жыллёва-камунальнайгаспадаркі рэспублікі і яго міністра А.Бязлюдава ўгорадзе з’явілася праектная група з дзесяці чалавек, дляраспрацоўкі праектаў дабраўпарадкавання тэрыторыівакол замка. Значны ўклад у гэту справу тады ўнёсгалоўны архітэктар горада А. Пархута.

Непазнавальна змянілася і гарадская тэрыторыявакол замка. З паўночнага боку раскінулася вялікаяплошча, самая прыгожая ў горадзе. Спынены рухцяжкавагавага транспарту каля заходняй сцяны замка.Каб захаваць паступовы пераход ад сучаснай высотнайзабудовы да помніка ХІV стагоддзя перад ім пакінулітры невялікія адна- і двухпавярховыя дамы канца ХІХ –пачатку ХХ ст. У адным з іх, дзе ў свой час жыў паэтВалянцін Таўлай, будзе створаны Лідскі літаратурны

Першы вымпел з выявай Лідскага замка і Пагоні,выраблены ў колькасці 150 асобнікаў студэнтамі

будатрада імя В.І. Пічэты ў 1977 г.(Публікуецца ўпершыню.)

pawet.

net

Стар. 27Лідскі Летапісец № 2 (38)музей , у другім плануецца адкрыццё Дома рамёстваў,на больш аддалены час спланавана аднаўленне возеракаля замка.

Не абышлося і без памылак. Вясной 1986 годараптоўна абваліўся кавалак адноўленай заходняй сцяны.Будаўнік І. Матэйка лічыць, што на разбурэнне маглопаўплываць будаўніцтва інтэрната будтрэста непадалёкад замка, што выклікала значную вібрацыю. Таксама ўсавецкі час каля Ліды размяшчалася вайсковая авія-цыйная база і некаторыя знішчальнікі перадольвалігукавы бар’ер непасрэдна над замкавымі мурамі.Некаторыя ўскладаюць віну на недобрасумленнасцьбудаўнікоў. Як высветлілася, работы па рэстаўрацыівяліся ў марозы, і рошчына не змацавала каменніналежным чынам. Другі кавалак гэтай сцяны абваліўсяў 2003 годзе.

З 80-х гадоў ХХ ст. рэстаўратары працавалі надзнойдзенымі археалагічнымі экспанатамі. Часткуметалічных вырабаў расчысціў і закансерваваў Я.

Улезла, мастацтвазнаўца М. Яніцкая зрабіла графічныярэканструкцыі шклянога начыння, а студэнты кафедрыкерамікі тэатральна-мастацкага інстытута пад кіраўніц-твам дасведчанага выкладчыка У. Угрыновіча аднавілівялікую колькасць кафлі і рознага посуду.

На той час меркавалася, што аднаўленне замкабудзе завершана да 1985 г. Тэрыторыю замкавага дварапланавалася прыстасаваць пад гістарычна-археалагічнымузей з паказам на мясцовасці планаў былой драўлянайзабудовы. У цэнтральнай частцы падворка хацеліразмясціць адкрыты гарадскі тэатр, дзе летам маглігучаць народныя песні, праходзіць фестывалі і гарадскіясвяты. Намаганнямі дэмакратычных дэпутатаў уВярхоўным Савеце ўдалося дабіцца выдзяленнясродкаў на падводку да замка інжынерных камунікацый.Быў распрацаваны праект і пракладзены трубы пададбудаваную вежу, якія, трэба думаць, і да гэтага часузнаходзяцца ў рабочым стане і чакаюць падключэнняда іх замкавых сістэм камунікацый. Нажаль, рэстаў-

Лідскі замак. Пачатак першага этапа рэстаўрацыі.

pawet.

net

Стар. 28 Лідскі Летапісец № 2 (38)рацыйныя работы не былі завершаны і спыніліся з-занедахопу фінансавання ў сярэдзіне 1990-х гг.

Доўгі час Лідскі замак стаяў фактычна безгас-падарчым і не закансерваваным, таму многае з таго,што было зроблена ў 1970—1980-я гг. было разбурана,ніякіх работ па яго захаванні не праводзілася.

Толькі ў 2001 г. на рэспубліканскім ўзроўні былопрынята рашэнне аб распрацоўцы праекта правядзенняпершачарговых супрацьаварыйных работ у замку(разборка аварыйнай сцяны і адной з вежаў, кансер-вацыя пэўных частак). Праект падрыхтавалі ў 2003 г.,але сродкаў на яго ажыццяўленне не знайшлі.

Не пакідаюць без увагі замак і розныя грамадскіяарганізацыі. Так, Міністэрства культуры здаволілапросьбу кіраўніцтва грамадскага аб’яднання “Тава-рыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны” ідля правядзення работ па аднаўленні помніка выдзелілі100 млн. рублёў з рэспубліканскага бюджэту.

Сёння рэстаўрацыя Лідскага замка нарэшцепачалася, дакладней пачаўся яе другі этап. Змененыпадрадчык, які павінен весці разборку аварыйныхучасткаў сценаў і выконваць рэстаўрацыйныя работы.Зараз гэтым займаецца Лідскі будтрэст № 19. У Лідзебыў створаны пазабюджэтны фонд для назапашваннясродкаў на рэстаўрацыю замка і адкрыты спецыяльнырахунак у філіяле 413 АСБ “Беларусбанк” у Лідзе, наякім знаходзілася больш за 70 мільёнаў рублёў. Насённяшні дзень разабраны аварыйныя сцяна і вежа,праводзяцца работы па дабраўпарадкаванні прылеглайтэрыторыі. На дадзеных работах выкарыстана 60 млн.рублёў, якія паступілі на рахунак пазабюджэтнага фондазахавання культурнай спадчыны Лідчыны. З абласногабюджэта вылучана 200 млн. рублёў.11 У траўні 2006 годападрыхтавана праектна-сметная дакументацыя другогаэтапа рэканструкцыі Лідскага замка. Яе распрацоўкайзаймаецца УП “Мінскпраект”. Нажаль, кантрольныяорганы знайшлі нейкія парушэнні пры ўтварэнні фонда,і рахунак быў закрыты.

17-18 верасня 2005 года ў Лідзе прйшоў сярэдня-вечы фестываль “Замак Гедзіміна”, сродкі атрыманняад яго правядзення былі накіраваны на рэканструкцыюЛідскага замка. Арганізатары гэтага мерапрыемства,Рэспубліканскае Грамадскае маладзёжнае аб’яднанне“Рыцары Вялікага Княства” і Лідскі райвыканкам, хацеліпрыцягнуць увагу да праблем Лідскага замка. Асаблів-асць фестываля ў правядзенні адразу і коннага турніра,і двух пешых, а таксама і турніра лучнікаў. У фестываліпрымалі ўдзел не толькі беларускія клубы, але і клубы зРасіі, Украіны, Польшчы, краін Балтыі. Замест чаканых420 удзельнікаў, зарэгістравалася 500. Па ацэнцыарганізатараў, за два дні фестывалю ў замку пабывала10 тысяч гледачоў.12

Пасля правядзення ў Лідскім замку Міжнарод-нага рыцарскага турніру жыццё тут не заглохла,наадварот замак пачаў жыць і функцыянаваць яктурыстычны аб’ект. Пасля турніру тут быў наведзеныпарадак, і супрацоўнікі Лідскага гістарычна-мастацкагамузея прыступілі да экскурсійнага абслугоўваннязамка. У лістападзе 2005 г. ля ўязной брамы замкапрымацавана ахоўная дошка, на якой напісана “Гісто-

рыка-культурная каштоўнасць замак ХІV ст. Прычы-ненне шкоды караецца па закону”.

19-20 траўня 2007 года ў Лідскім замку праходзіўфэст рыцарскіх баёў. У замку на кожны сеанс збіраласянекалькі тысяч чалавек. Гледачоў, на замкавы дворпускалі па дзве тысячы, а за сценамі працавалі,адпачывалі, гулялі тысячы лідзян і гасцей горада.Працаваў горад майстроў, кіпеў гандаль, гучалі песні імузыка на сцэнічнай пляцоўцы. У жніўні 2007 г. праззамак прйшоў трэці Беларускі аўтакруіз “ЗамкаваяБеларусь – сувязь часоў і пакаленняў”.

Зараз вучоныя і архітэктары спрачаюцца аб тым,якім будзе ўнутраны двор замка. Гэтае пытаннеабмяркоўвалі на навукова-метадычным савеце кіра-вання па ахове гісторыка-культурнай спадчыны ірэстаўрацыі Міністэрства культуры. Спрачаліся не абрэстаўрацыі замкавага двара, а аб канцэпцыі выкары-стання замка як архітэктурнага помніка.

Якім шляхам пайсці: гістарычна каля сцен замкастаялі драўляныя пабудовы. Адзін з варыянтаў, якіпрапаноўваюць рэстаўратары – узнавіць двор якгістарычны комплекс: з казармамі і домам каменданта.Ёсць думкі аб тым, каб зрабіць замак арэнай дляпрадстаўленняў і рыцарскіх фестываляў. Выказываюццаідэі перадаць адну з вежаў піваварам: і падтрымкамясцовага бізнеса, і аднаўленне традыцый. Архітэк-тары-рэстаўратары, хаця і прызнаюць рацыянальнасцьпрапаноў, але перасцерагаюць ад празмернага захап-лення масавымі мерапрыемствамі. Напрыклад, для таго

Крыжакі ў Лідскім замку. Міжнародны рыцарскітурнір 2005 г. Фота Ігара Пешахонава.

pawet.

net

Стар. 29Лідскі Летапісец № 2 (38)

каб пусціць ў замак вялікую колькасць гледачоў, трэбаствараць дадатковы выхад (у адпаведнасці з патраба-ваннямі МЧС).13

Плануецца, што на першым паверсе вежы будзеразмешчана экспазіцыя з прадметаў, знойдзеных падчасархеалагічных раскопак ў Лідзе. Па замку можна будзеправодзіць экскурсіі, наладжваць ў ім канцэрты. Ужоўзнавілася традыцыя заліваць у замкавым двары катоку зімовы час.14

Зараз рыхтуецца новы праект турыстычнагаабслугоўвання ў Лідскім замку. Ён распрацоўваецца іажыццяўляецца краязнаўчым музеем сумесна з лідскайтурыстычнай фірмай “Святавід”. У новую праграмуўключаны экскурсіі па замку і знаёмства з экспазіцыяйу вежы Вітаўта. Турыстам прапануецца стаць гледачамітэатралізаванага прадстаўлення, якое ўключае абходзамка рыцарамі лідскіх рыцарскіх клубаў, фрагментвяселля Ягайлы з Соф’яй Гальшанскай. Акрамя таго,ахвочыя будуць мець магчымасць пастраляць з лука,памераць рыцарскія даспехі, сфатаграфавацца.15

Такім чынам Лідскі замак будзе жыць і зможастаць прывабным месцам для айчыннага і замежнагатурызму._____1 Narbutt, T. Dzeje Narodu Litewskego. Wilno, 1839, t. IV. S.518-519.2 Багласов, С.Г.; Трусов, О.А. Историко-архитектурныеисследования и реставрация Лидского замка // Вопросы

архитектуры Лит. СС, - 1981. – Вып. VII. С. 34.3 . Гудавичюс, Э. История Литвы с древнейших времен до1569 года. Том 1.—М.: Фонд имени И.Д.Сытина. Baltrus. С.200.4 Тарас, А.Е. Войны Московской Руси с Великим княжествомЛитовским и Речью Посполитой в ХIV—XVIII веках.—М.:АСТ; Мн.: Харвест, 2006. С.89.5 Кулагін, А.Н. Абарончая архітэктура Беларусі Х—ХІV стст.у кантэксце славянскай і агульнаеўрапейскай гісторыібудаўнічай культуры // Архітэктура Беларусі: нарысыэвалюцыі ва ўсходнеславянскім і еўрапейскім кантэксце. У 4т. Т. 1. ІХ-ХІV стст.—Мн.: Бел. навука, 2005. С. 315.6 Шемелевич, М. Город Лида и Лидский замок // Виленскийкалендарь.—Вильно, 1906. С. 50.7 Трусаў, А.А. Старадаўніх муроў адраджэнне = Древнихстен возрождение: Мінулае і сучаснасць Лідскага замка.—М.: Полымя, 1990.—79 с.8 Здановіч, Н. Замкавая кераміка як адлюстраваннешляхецкай культуры Беларусі // Матэрыяльная і духоўнаякультура замкаў Беларусі. – Мн.: БелДІПК, 2003. С. 85.9 Ганецкая, І.У. Маёліка на Беларусі ў ХІ—ХVІІІ стст. – Мн.:Навука і тэхніка, 1995. С. 29.10 Ткачоў, М.А. Лідскі замак // Помнікі гісторыі і культурыБеларусі.— № 2. 1971. С. 16.11 Кузняцоў, С. Адраджэнне замка. // Звязда – 2005.—15красавіка.—С. 5.12 . Цыганец, В. Лідская крэпасць будзе жыць! // Культура –2006.—21 студзеня.—С.5.13 www.naviny.by14 www.nawet.ru15 www.belorusiya.land.ru/lida.

Лідскі замак перад другім этапам рэстаўрацыі. 2006 г. Здымак Ігара Пешахонава.

pawet.

net

Стар. 30 Лідскі Летапісец № 2 (38)

Patria superomnioТакі дэвіз быў напісаны на сцягу аднаго з рыцар-

скіх гуфаў, якія бралі ўдзел у Фэсце рыцарскіх баёў, штопраходзіў у Лідзе 19-20 траўня. Фэст ладзілі Менскаяунія “Меч і крумкач” і Лідскі райвыканкам. Арга-нізатарам коннага турніру быў менскі клуб “Залатаяшпора”.

У фэсце бралі ўдзел каля 40 рыцарскіх клубаў ікалектываў па рэканструкцыі старадаўняй культуры зпяці краін. На рысталішча выходзілі рыцары трох кра-ін: Беларусі, Украіны і Расіі.

Беларусь была рэпразантавана Менскам, Віцеб-скам, Полацкам, Магілёвам, Гомелем, Берасцем,Гародняй, вядома, Лідай і многімі іншымі гарадамі.

Каля паловы беларускіх клубаў займаеццарэканструкцыяй культуры Вялікага Княства Літоўска-га, другая палова рэканструе культуры сярэднявечныхГерманіі, Францыі, Італіі, вікінгаў. Расіяне і ўкраінцыпрадставілі рэканструкцыю толькі еўрапейскіх тра-дыцый.

Праграма фэсту ўключала па чатыры сеансыкожны дзень. У першы дзень адбыліся два пешыя рыцар-

скія турніры, бугурт “Бой на мосце”, конны рыцарскітурнір. У другі дзень адбыліся два бугурты, коннае мелеі інсцэніроўка бітвы за замак.

У пешым шыхце найбольшай арганізаванасцю,моцаю і непахіснасцю вызначыўся клуб з Менска“Рыцарскі род снежнага барса”. Параўнальна невы-сокага росту і сярэдняга целаскладу дзесятка “барсаў”ламала любога супраціўніка, выйграла 9 з 9-ці бітваў намосце. “Барсы” ж складалі і аснову залогі горада.Кожная іхняя перамога суправаджалася воклічам:“Слава Вялікаму Княству Літоўскаму”. Наогул у славуВялікага Княства Літоўскага, а з ім і ў славу Беларусі нагэтым фэсце звінеў кожны меч, свістала кожная страла,грымела кожная гармата.

І цяпер можна вярнуцца да дэвізу “Patria su-peromnio”, бо ўсё, што робяць гэтыя рыцарскія клубы іслужыць менавіта таму, каб Бацькаўшчына для ўсіх насбыла перад усім і над усім.

І ажылі легендыУ замак на кожны сеанс збіралася некалькі тысяч

чалавек, гледачоў пускалі па дзве тысячы, а за сценамі

Фэст рыцарскіх баёў у Лідзе19-20 траўня 2007 г.

Рысталішча ў Лідскім замку

pawet.

net

Стар. 31Лідскі Летапісец № 2 (38)

працавалі, адпачывалі, гулялі многія тысячы лідзян ігасцей горада. Працаваў горад майстроў, кіпеў гандаль,раз пораз мяняліся бочкі з півам і квасам, не змаўкаліпесні і музыка на сцэнічнай пляцоўцы.

Уразіў выкананнем старадаўніх песняў на фран-

цузскай, правансальскай і іншых еўрапейскіх мовах гурт“DROLLS” з Петразаводска, цудоўна глядзеўся паланэзу выкананні “Тутэйшай шляхты” з БДУ, не адпускаліадысціся іншыя нумары і выканаўцы.

У Лідзе было свята нацыянальнай гісторыі, на-

Бой на мосце

pawet.

net

Стар. 32 Лідскі Летапісец № 2 (38)

Бугурт

Да жалеза дадаўся агонь

pawet.

net

Стар. 33Лідскі Летапісец № 2 (38)

12-рульная гармата “Дванаццаць апосталаў”

Конны турнір

pawet.

net

Стар. 34 Лідскі Летапісец № 2 (38)

Мужныя рыцары

Прыгожыя панны з Горада майстроў

цыянальнага духу.А ён, нацыянальны дух, не фармуецца на пустым

месцы. Ён моцны тады, калі стаіць на трывалым грунце,такім як сцены і вежы нашых замкаў. Ён моцны тады,калі сілкуецца выглядам выйшаўшых са стагоддзяўвысакародных рыцараў і прыгожых паннаў.

У нашым народзе не памерлі рамантычныяпамкненні. Іх многія стагоддзі душылі, не даваліпраявіцца. Эпоха рамантызму да нас запазнілася. Тамуз такім захапленнем і замілаваннем глядзяць на рыцараўі дзеці, і дарослыя, якім у іхнім дзяцінстве ўталкоўваліведы толькі пра далёкую Кулікоўскую бітву, а тут, домаіхняй спадчынай дазвалялася мець не рыцарскіятурніры, а лапці ды жабрацкую торбу.

Але рамантызм не хоча абувацца ў лапці. Змоманту, як ажыў Лідскі замак, ажыла ў Лідзе леген-датворчасць. Дзецям задаюць сачыненні пра замак,

ладзяць мастацкія і літара-турныя конкурсы, і чаготолькі яны не выдумля-юць.

Выдумляюць версііпра паходжанне назвы го-рада Ліды. Выдумляюцькняжну Ліду ці то з трагіч-ным, ці то шчаслівым лё-сам. Малююць замак, ры-цараў, князя Гедзіміна. Адіх не адстаюць дарослыя,складнай, навуковай мо-вай працягваюць твор-часць дзяцей. І, хто ведве,можа і ёсць у гэтых вы-думках нейкае рацыяна-льнае зернейка.

Складаюцца леген-ды, клеплюца латы, куюц-ца мячы, ладзяцца прад-стаўленні на гістарычнуютэматыку. Гучаць імёныкнязёў: Гедзіміна, Аль-герда, Кейстута, Вітаўта,Ягайлы, нашых князёў, ане нейкіх прыхадняў. Інесучасныя, да нядаўнягачасу малавядомымі імё-намі іхнімі ўжо пачына-юць называць малых лі-дзян.

Ці ёсць у Лідзе хоцьадзін чалавек, які б ніколіне бачыў Лідскага замка?Мо толькі сляпы. Ці ёсцьу Лідзе чалавек, які ні разуне бачыў рыцараў? Пэўназнойдзецца. Ці ёсць ча-лавек, які б не ведаў імязаснавальніка горада Вя-лікага князя Гедзіміна?Таксама знойдзецца. Але

гэта таксама сляпыя, сляпыя духоўна. А ўвесь гораджыве ў рэжыме судотыку з замкам, з гісторыяй, з вечнас-цю, імкнецца быць у гэтым судотыку вартым сваёйгісторыі, свайго мінулага, сваіх вялікіх продкаў.

Нельга прайсці пад сцяной замка і не адчуць яговелічы. Нельга жыць у горадзе Лідзе і не дыхаць ягогісторыяй. Нельга жыць у Беларусі і не адчувацьадказнасці за яе лёс.

Замак - Ліда - Беларусь: так фармуецца свядо-масць большасці малых лідзян. Аднаўляюцца, адбудоў-ваюцца сцены Лідскага замка - разбудоўваецца горадЛіда - квітнее Беларусь. Пройдуць гады і людзі, якіявырастуць каля адноўленых, магутных сценаў замкабудуць вельмі адрознівацца ад тых, хто рос каля руінаў.І перш за ўсё духам, беларускім духам.

Фотарэпартаж Ігара Пешахонава.Тэкст Станіслава Судніка.

pawet.

net

Стар. 35Лідскі Летапісец № 2 (38)

Першы марксіст Беларусі170 гадоў з дня нараджэння Валерыя Ўрублеўскага, 15.12.1836-5.8.1908

РАЗАМ З МАРКСАМ І ЭГЕЛЬСАМ

Дакладная дата ад’езду Ўрублеўскага з Парыжа,нажаль, невядомая. Першыя дакументальныя звесткіаб яго прибыцці ў Лондан утрымоўваюцца ў лісце Ф.Энгельса да В. Лібкнехта, адпраўленым з Лондана ідатаваным прыкладна сярэдзінай жніўня 1871 г. Гэтыліст пачынаецца наступнай фразай: “Урублеўскі, Лонге,Бастэліка знаходзяцца тут”. Усе тры названыя асобы- прыбылыя з Парыжа камунары: Ш. Лонге - чалецКамуны, А. Бастэліка - службовая асоба адной з яеўстаноў. Аб прыездзе Лонге ў Лондан Энгельс пісаўП.Л. Лаўрову ў лісце ад 9 жніўня 1871г. Ці прыехаўУрублеўскі разам з імі, з кімсьці адным з іх або зусімасобна, калі менавіта гэта адбылося? Адказу на гэтыяпытанні мы пакуль не маем.

Маркс і Энгельс уважліва сачылі за гераічнайбарацьбой французскіх працаўнікоў і добра ведалі ўсіхбачных дзеячаў Парыжскай камуны. Пасля разгромуКамуны яны рабілі ўсё магчымае, для таго кабдапамагчы камунарам, якія апынуліся ў эміграцыі. Гэтабылі загартаваныя барацьбіты, ваенны і палітычныдослед якіх з’яўляўся найкаштоўнейшым набыццёмсусветнага рэвалюцыйнага руху. Генеральная Рада IІнтэрнацыяналу яшчэ з чэрвеня 1871 г. шмат займалася

В. Урублеўскі

Тэрмін “Беларусы эпохі тэарэтычнага марксізму” ў беларускай гістарыяграфіі малаўжывальны абонеўжывальны зусім. І справа тут не ў тым, што такой катэгорыі людзей не было ці было мала. Яны былі:і не адзін , не два. Справаў тым, што само геаграфічнае і этнічнае паняцце “Беларусь” не толькі было слабавядомае на Захадзе, яно было слаба вядомае і дома. Яшчэ толькі лепшыя сыны беларускага этнасу пачыналіразбірацца з “тутэйшымі”, паступова скіроўваючы думкі народныя ў рэчышча беларускасці. На Захадзе жпра Беларусь меркавалі па беларускай эміграцыі, а беларуская эміграцыя другой паловы ХІХ стагоддзя -гэта амаль на 100 адсоткаў каталіцкая шляхта, якая ў масе сваёй акрамя беларускай, выдатна валодалаі польскай мовай, а пісала выключна па-польску, бо да новай беларускай пісьменнасці заставаўся яшчэ неадзін дзесятак гадоў. Таму гэтую польскаадукавную шляхту на Захадзе лагічна лічылі палякамі, ды і многіяз іх сябе самі перад Захадам адносілі да палякаў, і толькі паміж сабой эмігранты з былой Рэчы Паспалітайтрадыцыйна дзяліліся на каронных, ліцьвінаў, русінаў ды жмудзінаў. Таму лагічна, што беларускія эмігрантыў тыя часы ўваходзілі ў тыя ж эмігранцкія арганізацыі, што і польскія, і зусім лагічна, што гэтыя арганізацыіназываліся і лічыліся польскімі, а сяброў гэтых арганізацый называлі палякамі. Праз 100 гадоў усіх выхадцаўз Савецкага Саюза на Захадзе называлі рускімі, не абцяжарваючы сябе праблемай разбірацца, дзе тамгрузін, а дзе латыш.

Аднолькавымі на тым этапе дзейнасці былі і мэты ды задачы польскай ды беларускай эміграцыі: усепобач з сацыяльнымі лозунгамі абавязкова ставілі нацыянальна-вызвольныя. У адных і другіх быў адзінвораг - расейскі царызм, пытанне нацыянальна-вызвольнай барацьбы беларусаў супраць палякаў яшчэ, абоўжо, не стаяла. Старыя польскія крыўды былі прыглушаны крыўдамі расійскімі, да новых польскіх крыўдаўбыло далёка. І хоць традыцыйны ліцьвінскі сепаратызм ніколі не паміраў, але перыядычна ён адсоўваўся надругі план. Таму ўсё, што напісана пра беларусаў эпохі тэарытычнага марксізму, напісана пра іх, як прапалякаў. Канешне, калі Валеры Ўрублеўскі ствараў і ўзначальваў эмігранцкую арганізацыю “Люд польскі”,то можна зразумець, чаму гісторыкі адносяць сяброў гэтай арганізацыі да палякаў.

Вылучыць беларускі элемент у дзейнасці гэтых арганізацый цяжка. Лягчэй персаналізаваць гэты рухі выдзеліць дзейнасць ураджэнцаў Беларусі. Мы ўбачым цэлую пляяду такіх, як Урублеўскі, Судзілоўскі,Мінейка і многія іншыя. Па ўсім свеце, на ўсіх кантынентах стваралі яны сённяшнюю гісторыю Беларусі,закладвалі падмурак нацыянальных годнасці і гонару. Кожны з іх на Парыжскіх барыкадах, у гарах Грэцыі,на Гавайскіх выспах і г.д. ішоў да сваёй і нашай Беларусі.

Станіслаў Суднік.

pawet.

net

Стар. 36 Лідскі Летапісец № 2 (38)якое для немаёмнага чужаземца аказалася справайнялёгкай. Маркс усяляк стараўся дапамагчы генералуКамуны, загаворваў аб тым, каб памясціць яго ўлякарню Лонданскага ўніверсітэта. Горача падзяка-ваўшы за клопаты, Урублеўскі ў адным з сваіх лістоўМарксу пісаў: “Пасля нашага прыбыцця ў Лондан мы,палякі, атрымалі з вашага боку гэтулькі ўвагі іўсялякай дабрыні, што гэта выклікала у мянеглыбокае сяброўства да вас...” “Я поўны надзеі,-гаварылася далей у лісце,- з часам расплаціцца з усімідаўгамі Інтэрнацыяналу [...], грамадскай і палітыч-най дзейнасці якога [...] я так горача адданы”.Хвароба неаднаразова прыкоўвала да пасцелі генералаКамуны; Маркс і Энгельс штораз клапаціліся аб ім ідапамагалі ўсім, чым маглі.

31 снежня 1871 г. Урублеўскі атрымаў запра-шэнне сустрэць надыходзячы Новы год у сям’і Маркса.Хвароба перашкодзіла яму скарыстацца запрашэннем,і ён паслаў Марксу цыдулку: “Сталыя хваробы недазволілі мне правесці апошнія гадзіны гэтагастрашнага года ў вашай паважанай сям’і, якая мнедае гэтулькі ўспамінаў аб лепшых днях майго жыццяі сваім абаяннем нагадвае мне родную хату. Адзін усваім пакоі, я злосна п’ю мікстуру, абвяшчаючы тостза згубу старога свету і за тое, каб мы, поўныя надзейна будучыню, уступілі ў новы. Пасылаю вам братэр-скае прывітанне”.

Адносіны Ўрублеўскага з Марксам і Энгельсамзаставаліся сяброўскімі і ў наступныя гады. 3 студзеня1873 г., напрыклад, Урублеўскі паслаў Энгельсу ліст, уякім паведамляў, што ўжо два тыдні з-за хваробы неўстае з пасцелі, вельмі жадае ўбачыцца і пагаварыць папытанні, якое цікавіць Энгельса. У верасні таго ж годаМаркс настойліва прасіў Э. Освальда ўладкавацьУрублеўскага на працу. Пры гэтым ён пісаў праЎрублеўскага, як пра чалавека, “які нарадзіўся ў Літвеі ведае рускую мову гэтак жа добра, як і польскую”.Некалькі пазней, у верасні 1874 г., у Ўрублеўскагаабвастрыліся болі, звязаныя з яго цяжкімі раненнямі.Энгельс, паведамляючы аб стане яго здароўя Марксу,пісаў у лісце ад 21 верасня: “Урублеўскаму лепш, ёнлячыўся электрычнасцю. Аб ампутацыі рукі не было іразмовы, гутарка ішла толькі аб тым, каб выразацькавалак цягліцы, у які, верагодна, урос канец нерва,што прычыняла боль. Але, відаць, яму прыйшлосяжудасна цяжка, і нашыя грошы былі атрыманыя ўвырашальны момант”. Вышэй ужо гаварылася, штоЎрублеўскі бываў у сям’і Маркса. Нярэдка ён наведваўі Энгельса. Аб гэтым сведчыць, у прыватнасці, адзін злістоў Энгельса да В. Лібкнехта ад чэрвеня 1872 г., уякім паведамлялася, што Ўрублеўскі праседзеў уЭнгельса цэлы вечар.

Пачатак кантактаў Маркса і Энгельса з польскайдэмакратычнай эміграцыяй узыходзіць да 40-х гадоўXIX ст. Яны асабліва пашырэлі і памацнелі паслястварэння Міжнароднага Таварыства Рабочых (вера-сень 1864 г.). Чальцамі Генеральнай Рады I Інтэрна-цыяналу сталі спачатку Э. Халторп і Ф. Рыбчынскі, азатым К. Бобчынскі, Л. Жабіцкі, Л. Аборскі, Я. Крынскі,

камунарамі, якія прыбы-валі з Францыі і наватутварыла адмысловы ка-мітэт дапамогі эмігран-там Камуны, з якім су-працоўнічалі асобныяпрагрэсіўныя дзеячы зліку буржуазных радыка-лаў і рэспубліканцаў. 25жніўня Маркс пісаў уадным з лістоў, адрасава-ных у Нью-Ёрк: “На на-ступным тыдні Вы ат-рымаеце Зварот Гене-ральнай Рады аб дапа-мозе камунарам-эмігран-там. Асноўная маса іх(80-90 чалавек) знахо-дзіцца ў Лондане. Гене-ральная Рада дагэтульратавала іх ад згубы...”

Кіруючы ўсімі ме-рапрыемствамі па ака-занні матэрыяльнай дапа-могі камунарам і шматзаймаючыся вывучэннемі тэарэтычным асэнсаван-нем доследу Камуны,Маркс і Энгельс вельміцікавіліся кожным удзель-нікам падзей. Цалкам на-туральна, што генералКамуны Ўрублеўскі пры-цягнуў іх увагу і вельміхутка стаў у іх сталымгосцем. Паміж імі ўсталя-валіся адносіны поўнагаразумення і даверу. Заха-валася нямала краналь-ных сведчанняў іх сяб-роўства.

Першым чынамтрэба было знайсці дляЎрублеўскага заробак, якідаваў бы сродкі да існа-вання. Даволі падрабязнапра гэта распавёў Энгельс у лісце да П. Л. Лаўрова ад29 лістапада 1871 г.: “Пра Ўрублеўскага мы ўжоатрымалі звесткі ад Развадоўскага. [...]. Мы зрабіліўсё, што было ў нашых сілах, але з-за ўпартага іхваравіта ганарлівага характару гэтага чалавеканам прыйшлося дзейнічаць вельмі асцярожна; тымне менш мы лічым, што нам удалося дабіцца хоць бытаго, што ён, прынамсі, мае самае неабходнае. Выведаеце, што ён адмаўляецца ад усякай медычнайдапамогі, і перамагчы гэтую забабоннасць будзе яшчэцяжэй”

Старыя раны, нервовая напруга і цяжкія ўмовыжыцця прывялі здароўе Ўрублеўскага да канца 1871 г. упоўны разлад. Неабходна было лячэнне, забяспечыць

К. Маркс

Ф. Энгельс

П.Л. Лаўроў

pawet.

net

Стар. 37Лідскі Летапісец № 2 (38)Ю. Вярэцкі. Абавязкі сакратара-карэспандэнта дляРэчы Паспалітай выконвалі К. Бобчынскі (1865- 1866) іА. Жабіцкі (1866-1871). Найболей цеснымі сувязі зІнтэрнацыяналам былі ў Лондане, дзе ў 1865 г. i паўсталаяго польская секцыя колькасцю ў некалькі дзесяткаўчалавек. Яе ядром з’яўляліся актыўныя дзеячы “Польс-кага дэмакратычнага таварыства”, а з 1866 г.- лонданскайгміны “Аб’яднання польскай эміграцыі”. З I Інтэр-нацыяналам былі звязаныя польскія і беларускіяэмігранты ў Францыі і Швейцарыі.

Як ужо адзначалася вышэй, ідэі сацыялістычнагапераўтварэння грамадства прабівалі сабе дарогу сяродпольскай эміграцыі параўнальна марудна. Да Інтэр-нацыяналу многіх эмігрантаў палякаў і ліцьвінаў,асабліва ў першы час, прыцягвалі не гэтулькі гэтыя ідэі,колькі гарачая спагада Міжнароднага ТаварыстваРабочых вызвольнай барацьбе іх народаў і тая пад-трымка, якую гэтая барацьба нязменна атрымлівала зяго боку. Збліжэнне з Інтэрнацыяналам, якое адбыва-лася ў Лондане адносна хутка і просталінейна, у іншыхцэнтрах польскай і беларускай эміграцыі было значнабольш складаным і зігзагападобным. У Францыі напольскую эміграцыю мелі ўплыў бланкісты і пруда-ністы, у Швейцарыі - М. А. Бакунін і яго прыхільнікі.“Ліга міру і волі або Інтэрнацыянал?”- так азагалоўленыадзін з раздзелаў кнігі польскай даследчыцы І. Кабер-давай, прысвечанай сувязям польскай эміграцыі з IІнтэрнацыяналам. І на самай справе, напярэдадніПарыжскай камуны, ды і пазней, перад цэлымі групаміпольскіх і беларускіх эмігрантаў вельмі востра ўставаладылема: альбо ісці з буржуазна-пацыфісцкай “лігай” істварэннямі Бакуніна накшталт ”Альянсу сацыяльнайдэмакратыі”, “Усясветнага рэвалюцыйнага саюзасацыяльна-дэмакратычнай партыі”, альбо звязаць сябез Міжнародным Таварыствам Рабочых, з Марксам іЭнгельсам.

Тым не менш Інтэрнацыянал паступова заваёў-ваў усё больш прыхільнікаў сярод польскай эміграцыі,яго ідэі ўсё глыбей пранікалі ў прытомнасць асобныхяе лідараў. Марудная, але правільная эвалюцыя ў гэтымкірунку на працягу другой паловы 60-х гадоў пацвяр-джаецца на прыкладзе К. Бобчынскага і А. Жабіцкага.Першы з іх на Лонданскай канферэнцыі Інтэрнацыяналуў 1865 г. выступіў разам з прыхільнікамі Маркса супрацьпруданістаў. Другі ў 1869 г. рэзка крытыкаваў анархісц-кую ацэнку штрайкавай барацьбы Ю. Гаўке-Басакам,які, актыўна ўдзельнічаючы разам з Бакуніным удзейнасці “Лігі міру і волі”, знаходзіўся, як і некаторыяіншыя польскія эмігранты, пад больш або меншмоцным яго ўздзеяннем.

Падзеі 1870-1871 гг. аказалі велізарны ўплыў напольскую і беларускую эміграцыю. У ёй больш дакланаазначылася ідэйнае размежаванне. Значна большайстала цікавасць да працоўнага руху і да сацыялістычныхвучэнняў. Невымерна ўзрасло імкненне польскіхэмігрантаў да ўсталявання кантактаў з Інтэрнацыяналамі ўключэння ў яго дзейнасць; польская секцыя Інтэр-нацыяналу да гэтага часу значна папоўнілася, асабліваза лік удзельнікаў Парыжскай камуны і іншых эмі-грантаў, якія прыехалі з Францыі. Усё гэта прывяло да

актывізацыі і росту аўтарытэту польскай секцыі, атаксама да іншых перамен, якія не без падстаў звязваюцьзвычайна з імем Урублеўскага.

Пытанне аб часе ўступлення Ўрублеўскага ўшэрагі Міжнароднага Таварыства Рабочых пакуль недаследавана да канца. У канцы 60-х гадоў, знаходзячысяў Парыжы, ён быў блізкі з некаторымі французскімісацыялістычнымі дзеячамі, звязанымі з Інтэрнацыя-налам, што дае сур’ёзныя падставы меркаваць абуступленні Ўрублеўскага ў шэрагі I Інтэрнацыяналуўжо ў гэты час. Менавіта так вырашалася пытанне ўкалектыўнай працы савецкіх адмыслоўцаў па гісторыігэтай міжнароднай рабочай арганізацыі, у якойгаворыцца: “Частка польскіх дэмакратаў - будучыхудзельнікаў Парыжскай Камуны, напрыклад Уруб-леўскі, напярэдадні 1870 г. ужо ўступілі ў шэрагіМіжнароднага Таварыства Рабочых”. Па сутнасцітакое сцвярджэнне ўяўляецца правільным, але дляпоўнага яго абгрунтавання бракуе пакуль выразнага івызначанага сведчання не толькі мемуарных, але ідакументальных крыніц.

Ва ўсякім разе пасля прыбыцця ў ЛонданУрублеўскі адразу паўстае перад намі як удзельнікІнтэрнацыяналу, а з кастрычніка 1871 г.- як чалец ягоГенеральнай Рады і сакратар-карэспандэнт для Польш-чы. Відаць, гэта было б немагчымым, калі б у папярэдніперыяд ён не меў ніякіх адносінаў да спраў Інтэр-нацыяналу.

У верасні 1871 г. у Лондане адбылася закрытаяканферэнцыя прадстаўнікоў секцый МіжнароднагаТаварыства Рабочых, на якой у ліку іншых абмяр-коўваліся пытанні супрацьдзеяння хвалі рэакцыі, якаярушыла за разгромам Парыжскай камуны. Урублеўскіпрысутнічаў на паседжаннях гэтай канферэнцыі і назаключным банкеце, арганізаваным Генеральнай РадайI Інтэрнацыяналу. Пра гэта ў сваім лісце да Л.Кугельмана распавяла дачка К. Маркса - Жэні. Янапісала 3 кастрычніка 1871 г.: “Ваша боязь наконт увозуз Францыі шпіёнаў вельмі і вельмі абгрунтаваныя. Дашчасця, Рада прыняла свае меры. Для доказу паспя-ховасці гэтых мераў досыць сказаць, што з 17 па 23верасня Інтэрнацыянал праводзіў канферэнцыю і ніадна газета пра яе не ведала. 24-га канферэнцыязавяршылася банкетам. Маўра (так называлі К.Маркса ў сям’і, рэд.) прымусілі старшынстваваць нагэтым свяце (зусім супраць яго волі, як Вы можацесабе ўявіць), і ён меў гонар быць суседам гераічнагапольскага генерала Ўрублеўскага, які сядзеў справаад яго. З другога боку Маўра сядзеў брат Дамброў-скага. Прысутнічала шмат чальцоў Камуны”.

Польская секцыя Інтэрнацыяналу ў Лонданефактычна спыніла сваё існаванне ў сувязі з франка-|прускай вайной. Зараз яна была ўзноўленая перш заусё за лік удзельнікаў Камуны. На паседжанні Генераль-най Рады 10 кастрычніка 1871 г. Г. Юнг унёс прапановуабраць Урублеўскага чальцом Рады і назваў яго ў якасцікандыдата на вакантны пост сакратара для Польшчы.О. Серайе пагадзіўся, што прызначэнне сакратара дляПольшчы неабходна. Ш. Лонге падтрымаў прапановуЮнга; пры гэтым ён засведчыў, што Ўрублеўскі яму

pawet.

net

Стар. 38 Лідскі Летапісец № 2 (38)добра вядомы не толькі, як удзельнік Камуны, але і якчалавек, адданы прынцыпам Інтэрнацыяналу. Урублеў-скі быў абраны на пост сакратара-карэспандэнта дляПольшчы і ў чальцы Рады, прычым галасаванне ўабодвух выпадках было аднагалосным.

З таго моманту як Урублеўскі прыняў справыпольскай секцыі Інтэрнацыяналу, Маркс устанавіўправіла не разглядаць без яго ні аднаго пытання,звязанага з Польшчай. Гэта адразу ж прынесла карысць,паралізаваўшы мудрагелістыя задумы агента царскайпалітычнай паліцыі А. Балашэвіча-Патоцкага. Нездавольваючыся даносамі і правакацыямі, накіраванымісупраць польскіх і рускіх рэвалюцыянераў, царскі агентвырашыў пракрасціся ў I Інтэрнацыянал, прычымзагадзя запэўніваў у поспеху сваё начальства. У адпа-веднасці са сваім планам ён пісаў Марксу хлуслівыялісты, у якіх заяўляў аб прыхільнасці ідэям Інтэрна-цыяналу і прапаноўваў свае паслугі для распаўсюдж-вання іх сярод палякаў, абавязваючыся адразу завер-баваць у лік прыхільнікаў Інтэрнацыяналу каля 100чалавек. У адказ на першы ліст Балашэвіча-Патоцкагаад лістапада 1871 г. Маркс паслаў яму некаторыя дру-каваныя матэрыялы і напісаў: “Усе іншыя паведамленні,якія маюць адносіны да Інтэрнацыяналу, адрасуйце, каліласка, на імя генерала В. Урублеўскага [...], які з’яўля-ецца сакратаром Генеральнай Рады для Польшчы”.Урублеўскі не мог, зразумела, здагадвацца аб сувязяхБалашэвіча-Патоцкага з III аддзяленнем, але ён добраведаў польскую эміграцыю, быў чалавекам разумнымі асцярожным. Разумеючы гэта, царскі агент неадважыўся працягваць гульню; яго спрытна задуманаяінтрыга была перарваная ў самім зародку.

Цалкам давяраючы Ўрублеўскаму і ўлічваючы,што польскі рэвалюцыйны рух развіваецца ў глыбокімпадполлі, Маркс працягваў няўхільна патрабаваць, кабусе сувязі з Польшчай ажыццяўляліся толькі празсакратара польскай секцыі. Пасля гэта не раз знаходзілапацверджанне, як у дакументах Генеральнай РадыІнтэрнацыяналу, так і ў перапісцы Маркса і Энгельса.

У снежні 1872 г. Ф. Зорге, абраны генеральнымсакратаром Рады, паспрабаваў, знаходзячыся ў ЗША,арганізаваць пасылку дакументаў Інтэрнацыяналунепасрэдна ў Польшчу, але сустрэў супрацьдзеянне збоку Ўрублеўскага, які не лічыў магчымым забывацьаб патрабаваннях канспірацыі. У адказ на скаргі Зоргез гэтай нагоды Маркс пісаў: “Што датычыццаПольшчы, то ваш ліст туды паслаць нельга. РанейшаяГенеральная Рада магла дабіцца доступу ў Польшчутолькі пры той умове (непазбежнай пры цяперашнімстановішчы краіны), што будзе мець справу толькі зУрублеўскім, які будзе паведамляць тое, што палічыцьпатрэбным або зручным. У дадзеным выпадку ў васняма выбару. Вы павінны даць Урублеўскаму такія жнеабмежаваныя паўнамоцтвы, якія далі яму мы, абоадмовіцца ад Польшчы”.

Паўнамоцтвы Ўрублеўскага былі пацверджаныяновым складам Генеральнай Рады, які на паседжанні 2лютага 1873 г. зацвердзіў яго сваім сакратаром-карэспандэнтам і прадстаўніком для Польшчы.Неўзабаве Зорге пажаліўся Энгельсу на некаторых

сакратароў па краінах, і ў тым ліку на Ўрублеўскага.Энгельс у лісце ад 20 сакавіка 1873 г. адказаў: “Тое, штоіншыя сакратары не дасылалі справаздач, зразумела,непарадак [...]. Урублеўскі не можа даслаць спра-ваздачы, бо ў Польшчы ўсё робіцца ў абсалютнайтаямніцы, і мы раней таксама ніколі не патрабаваліад яго падрабязнасцяў”. Далей Энгельс звярнуў увагуна тое, што некаторыя патрабаванні аднаго з рашэнняўновай Генеральнай Рады вельмі цяжкія або невыка-нальныя для шматлікіх секцый (у прыватнасці, аб спісахудзельнікаў нацыянальных секцый і аб уліку выплатычалецкіх унёскаў па-прозвішчах). Энгельс пісаў: “УЎрублеўскага таксама не будзе магчымасці пры-трымвацца інструкцый. Да прадстаўніка для Поль-шчы трэба ставіцца як да асобы, якая карыстаеццапоўным даверам, інакш мы там нічога нe даб’ёмся, апасылаць штомесяц падрабязная справаздача ён ніякне можа”.

Загадваючы польскімі справамі ў ГенеральнайРадзе, Урублеўскі займаўся там і іншымі пытаннямі. У1871-1872 гг. ён з’яўляўся старшынём судовай (“трацей-скай”) камісіі, якая існавала для таго, каб разбірацьканфлікты паміж чальцамі Інтэрнацыяналу. Гэтагаворыць аб тым, што палітычны аўтарытэт яго ўміжнародным рабочым руху быў вельмі вялікі, ягоасабістыя вартасці ні ў кога не выклікалі сумневу.Высока цаніліся і яго пазнанні ў вайсковай справе. НаватЭнгельс, буйны адмысловец у гэтай вобласці, уважлівапрыслухваўся да парадаў генерала Камуны. Сваёйпрактычнай дзейнасцю ў Інтэрнацыянале Ўрублеўскіактыўна падтрымліваў Маркса і Энгельса. З ім звычай-на салідаваўся і Ю. Развадоўскі, кааптаваны ў Генераль-ную Раду 9 красавіка 1872 г.

У траўні 1872 г. Генеральная Рада завяршылаабмеркаванне ірландскага пытання. Большасць Радыасудзіла шавіністычную лінію ангельскіх рэфармістаў.Урублеўскі і Развадоўскі былі ў складзе большасці разамз Марксам і Энгельсам. Аднолькавымі былі іх пазіцыітаксама пры абмеркаванні Радай паправак і дапаўнен-няў да Агульнага статута і Арганізацыйнага рэгламенту(лета 1872 г.). Асобна варта падкрэсліць пры гэтымсупадзенне пазіцый у адносінах да пункта аб стварэннірабочых партый, бо яно паказвае на хуткую эвалюцыюпоглядаў Урублеўскага і іншых дзеячаў польскайэміграцыі ў бок навуковага камунізму.

Найважнае значэнне для Інтэрнацыяналу мела ўтыя гады барацьба з дробнабуржуазным сектанцтвам,якая надзвычай абвастрылася ў 1872 г. і дасягнула свайгоапагею на Гаагскім кангрэсе ў верасні гэтага года. Дляхарактарыстыкі Ўрублеўскага вельмі цікавая яго роляў тых сутыкненнях, якія адбыліся ў ліпені - жніўні 1872 г.у К. Маркса і Ф. Энгельса з тагачасным сакратаромГенеральнай Рады I Інтэрнацыяналу Д. Хейлзам. Быў-шы прадстаўніком Брытанскай федэральнай рады,Хейлз выказваўся супраць залішняй, па яго меркаванні,“цэнтралізацыі” у дзейнасці Міжнароднага ТаварыстваРабочых, адмаўляўся ад прадстаўлення звестак абангельскіх секцыях, патрабаваў адмены прынятыхГенеральнай Радай рашэнняў і заяўляў, што Брытанскаяфедэральная рада мае права змяняць склад кіраўнічага

pawet.

net

Стар. 39Лідскі Летапісец № 2 (38)органа Інтэрнацыяналу. 19 ліпеня на паседжанніВыканаўчага камітэта Генеральнай Рады К. Маркс рэзкаасудзіў паводзіны Хейлза і выказаўся за адхіленне ягоад пасады генеральнага сакратара. Урублеўскі, якістаршынстваваў на гэтым паседжанні, падтрымаўМаркса і прапанаваў, каб прысутныя запатрабавалі “адГенрады часовага адхілення Хейлза ад абавязкаўгенеральнага сакратара, пакуль Трацейская камісіяне вынесе пастановы на гэты конт” .

У жніўні 1872 г., калі завяршалася падрыхтоўкада Гаагскага кангрэсу, ангельскія рэфармісты сталі набок анархісцкага “Альянсу сацыялістычнай дэмакра-тыі”. Аналагічную пазіцыю ўнутры Генеральнай Радызаняў Хейлз, які на адным з жнівеньскіх паседжанняўабвінаваціў Энгельса ў тым, што ён нібы скажае падзеі,якія характарызуюць раскольніцкую дзейнасць “Аль-янсу”. Энгельс выказаў пратэст супраць гэтага бяздо-казнага абвінавачання, запатрабаваў унясення пратэстуў пратакол і прапанаваў “абавязаць Хейлза на працягудвух дзён прадставіць старшыні Трацейскай камісііграмадзяніну Урублеўскаму пісьмовы выклад тыхфактаў, якімі ён абгрунтоўвае ўказанае абвіна-вачанне”.

На Гаагскім кангрэсе I Інтэрнацыяналу Ўрублеў-|скі меў два мандаты - ад Генеральнай Рады і ад польскайсекцыі. Кангрэс асудзіў раскольніцкую дзейнасцьанархістаў, а іх лідараў і кіраўнікоў “Альянсу сацыя-лістычнай дэмакратыі” - М.А. Бакуніна і Д. Гільёмавыключыў з Інтэрнацыяналу. Тым самым быў закла-дзены падмурак для стварэння ў будучыні палітычныхпартый рабочага класа ў розных краінах. Урублеўскіактыўна адстойваў на кангрэсе пазіцыі рэвалюцыйнайбольшасці, узначаленай Марксам і Энгельсам. Яговыступы і паказанні перад следчай камісіяй, якаяразбіралася ў інтрыгах “Альянсу”, адыгралі адпаведнуюролю і садзейнічалі перамозе над анархізмам.

Вельмі вострымі былі ў Гаазе і рознагалоссі пашэрагу арганізацыйных пытанняў (дапаўненні дастатута і рэгламенту, удакладненне паўнамоцтваўГенеральнай Рады (перспектыва пераводу яе ў ЗША).У дыскусіях па гэтых пытаннях Урублеўскі таксама быўнязменна разам з Марксам і Энгельсам, аказваючы імсамую актыўную падтрымку. Своеасаблівым пацвер-джаннем гэтага можа служыць тэкст артыкула Энгельса“Кангрэс у Гаазе (ліст да Біньямі)”, апублікаваны ўітальянскай газеце “La Plebe” 5 кастрычніка 1872 г. Апіс-ваючы барацьбу вакол пытання аб пераводзе Генера-льнай Рады ў ЗША называючы найболей актыўных яеўдзельнікаў з боку рэвалюцыйнай большасці, артыкулпералічвае ў наступным парадку: “...Маркс, Энгельс,Серайе, Урублеўскі, Дзюпон і астатнія чальцы раней-шай Рады...” Такога ж роду аргументам у пацверджан-не высокага аўтарытэту Урублеўскага ў Інтэрнацыяналеможа служыць тое, што ён лічыцца ў спісе аратараў,якія выступалі ў Амстэрдаме на ўрачыстым мітынгу ўгонар закрыцця Гаагскага кангрэсу.

Мы абмалявалі, наколькі можна, тое становішча,якое Урублеўскі заняў у Інтэрнацыянале, тыя адносіны,якія ў яго склаліся з Марксам і Энгельсам. Пяройдзем

да асвятлення ролі Урублеўскага ў польскім вызволь-ным руху, які на працягу гэтых гадоў ён з такім поспехампрадстаўляў у Міжнародным Таварыстве Рабочых.

Пасля разгрому Камуны Еўрапейскі кантынентнакрыла хваля рэакцыі. Не толькі ўдзельнікі Камуны,але і частка іншых польскіх эмігрантаў змушаныя былішукаць сховішчы ў розных краінах, у тым ліку ў Англіі.Эмігранты, якія апынуліся на ангельскай тэрыторыі, прыўдзеле Ўрублеўскага стварылі дэмакратычную арганіза-цыю “Люд польскі”. Сваёй галоўнай мэтай арганізацыяабвясціла адраджэнне радзімы шляхам сумеснайбарацьбы польскага народа, славянскай палітычнайфедэрацыі і рабочага класа, які імкнецца зрынуцьпрыгнёт капіталу ва ўсім свеце. “Люд польскі” уключаўу свой склад пераважна палякаў; яго чальцамі былітаксама чэхі і сербы, рускія і ўкраінцы, беларусы ілітоўцы; ён меў уласны перыядычны орган (“Віцы”) іпадтрымліваў цесную сувязь з I Інтэрнацыяналам,з’яўляючыся фактычна яго секцыяй.

“Люд польскі” і Ўрублеўскі, як адзін з ягокіраўнікоў, многае рабілі для таго, каб прыцягнуць дапольскага пытання ўвагу міжнароднай грамадскасці іўдзельнікаў рабочага руху. Пры гэтым яны, як правіла,не выяўлялі нацыянальнай абмежаванасці, застаючысяў пераважнай большасці выпадкаў на інтэрнацыяна-лісцкіх пазіцыях. Прапаганда вялася на старонкахперыядычных выданняў, ва ўлётках і пракламацыях, якіявыпускаліся адмыслова. Найболей дзейсным прапа-гандысцкім сродкам з’яўляліся, аднак, мітынгі і зборы,якія склікаліся звычайна ў сувязі з юбілейнымі датамі, упрыватнасці гадавінамі лістападаўскага і студзеньскагапаўстання ў Польшчы. Іх наведвалі не толькі палітыч-ныя эмігранты з розных краін, але і ангельскія прале-тары. На мітынгах амаль заўсёды прысутнічалі кіраў-нічыя дзеячы I Інтэрнацыяналу.

Урублеўскі быў арганізатарам і актыўнымудзельнікам такіх збораў і мітынгаў. У лютым 1873 г. ёнвыступаў на вечары ў гонар 400-годдзя з дня нараджэн-ня Мікалая Каперніка. На гэтым вечары, які праходзіў узале карчмы “Белы конь”, дзе звычайна збіраўся “Людпольскі”, прысутнічаў Энгельс. У лістападзе 1874 г.Урублеўскі зрабіў даклад на юбілейным паседжанні ўгонар гадавіны паўстання 1830-1831 гг. На агульнымзборы “Люду польскага” з выпадку дванаццатайгадавіны студзеньскага паўстання, які адбыўся неўза-баве, ён старшынстваваў і прамовіў яркае ўступнаеслова. Аб гэтым зборы варта распавесці падрабязней,бо ён з’явіўся яркай дэманстрацыяй міжнароднагаадзінства рэвалюцыйных сіл і глыбокай спагадыпрацаўнікоў розных краін народам былой РэчыПаспалітай, якія змагаюцца за волю і незалежнасць.

Мяркуючы па газетнай справаздачы, уступнаеслова Ўрублеўскага было прысвечана пытанню аб ролісаслоўяў і класаў у гісторыі Польшчы і ў польскімвызвольным руху. Некалі, гаварыў Урублеўскі, шляхтавыяўляла самаахвярнасць і грамадзянскую дабрадзей-насць; аднак, паставіўшы свой ўласны інтарэс вышэйза грамадскую выгаду, яна кінула нацыю пад пятузахопнікаў. У апошні час на чале руху могуць стаяцьтолькі тыя выхадцы з шляхты, якія ачысціліся ад векавой

pawet.

net

Стар. 40 Лідскі Летапісец № 2 (38)цвілі і з’яўляюцца грамадзянамі ўсёй нацыі, а непрыладай касты, выкапаўшай прорву для будучыхпакаленняў. Польская рэвалюцыя, заявіў Урублеўскі,будзе здзейсненая для народа і сіламі народа.

Рускі рэвалюцыйны эмігрант У. М. Смірноў -чалец рэдкалегіі эмігранцкай газеты “Наперад” - у сваімвыступе адзначыў, што кожны рускі рэвалюцыянерпагодзіцца са словамі Ўрублеўскага аб задачах польскайрэвалюцыі. Смірноў сказаў: “Быўшы цвёрда ўпэўненыў тоеснасці інтарэсаў польскага рабочага з рабочымрускім, кожны з нас, калі праб’е гадзіна польскай нацы-янальнай рэвалюцыі, пойдзе ў шэрагах палякаўздабываць сацыяльную волю для польскай нацыі”.Іншы рускі аратар, народнік Салаўёў, рэзка асудзіўрэфармісцкія настроі, якія распаўсюджваліся ў нека-торых пластах польскага грамдства, што імкнуліся дадамовы з царызмам і што пераследвалі толькі інтарэсыпаноў. Адзіным правільным і карысным шляхам дляпольскай нацыі, заявіў ён, з’яўляецца шлях крывавайсацыяльнай рэвалюцыі.

Судзілоўскі, які выступіў пасля гэтага ў газетнайсправаздачы завецца рускім, хоць з тэксту вынікае, штоён выхадзец з Магілёўскай губерні, у якой пераважалабеларускае насельніцтва. Судзілоўскі выказаў шкада-ванне, што, быўшы занадта маладым, не змог прыняцьудзел у паўстанні 1863 г. Па словах Судзілоўскага,гераічная барацьба паўстанцаў 1863 г. узбудзіла ў імгарачую спагаду. Аднак ён лічыць памылкай тое, штояны паўсюль высоўвалі на першы план патрабаванненезалежнасці Польшчы і недаацэньвалі сацыяльныяфактары. Калі для польскай шляхты і мяшчанства быўнетрывальны прыгнёт Расіі, гаварыў ён, то яшчэ большнетрывальным для польскага народа з’яўляўся прыгнётсваіх польскіх абшарнікаў. Памылкай паўстанцаўскарыстаўся царызм, які паказваў паўстанне як бунтпаноў супраць разняволенні сялян; гэта, заявіў Судзі-лоўскі, павінна паслужыць урокам на будучыню.

Камунар і гісторык Камуны Э. Лісагарэ, які

таксама выступіў на зборы, гаварыў аб самаадданайбарацьбе палякаў на ўсіх палях бітваў волі з дэспатызмамі аб тым, што прыгнечаныя класы ўсіх краін Еўропылічаць вызваленне Польшчы сваёй першачарговайсправай. Пачуццё павагі да традыцый польскагавызвольнага руху і заклік да салідарнасці ў будучайбарацьбе прагучалі ў прамове выхадца з Вены ЛеоФрэнкеля і ў выступе серба Ніколіча.

Ад народаў Рэчы Паспалітай акрамя Ўрублеў-скага на зборы выступілі Крынскі, Якубоўскі, Краеўскі,Віткоўскі, Свянціцкі. Брат генерала Камуны ЯраславаДамброўскага - Тэафіль прачытаў свой верш “Дазагінулых таварышаў па зброі”. У ім гаварылася, штоахвяры польскага народа ў яго вызвольнай барацьбе немарныя, што сілы народа растуць і перамога справыволі Польшчы і ўсіх славян немінучая.

З вялікай цікавасцю ўдзельнікі збору выслухаліпрамовы Маркса і Энгельса.

Маркс пачаў сваю прамову з заявы аб тым, шторабочая партыя Еўропы рашучым чынам зацікаўленаў вызваленні Польшчы, што аб аднаўленні Польшчыгаворыцца ў першай праграме Міжнароднага Тава-рыства Рабочых. Гэта выклікана спагадай да шматга-довай гераічнай барацьбы польскага народа супрацьсваіх прыгнятальнікаў; асаблівасцямі геаграфічнага,ваенна-статэгічнага і гістарычнага становішча Поль-шчы, падзел якой з’яўляецца найвялікшай перашкодайна шляху да сацыяльнага вызвалення еўрапейскіхнародаў; але першым чынам тым, што палякі не толькіадзіны славянскі, але і адзіны еўрапейскі народ, яківаяваў і ваюе як сусветны салдат рэвалюцыі. Гаворачыбольш падрабязна аб апошняй і галоўнай з названых імпрычынаў - сімпатыі рабочай партыі да Польшчы,Маркс пералічыў усе рэвалюцыйныя бітвы, у якіхваявалі яе сыны, і асабліва падкрэсліў, што Польшчадала Парыжскай камуне лепшых генералаў і самыхгераічных салдат.

Прамова Энгельса датычылася, па-першае,прычынаў і характару шматлікіх рэвалюцыйныхвыступаў польскага народа. Ён гаварыў: “Краіна, якуюпакрамсалі на кавалкі і выкраслілі з спісу народаў затое, што яна была рэвалюцыйнай, не можа ўжо нідзешукаць выратавання, акрамя як у рэвалюцыі. І тамува ўсіх рэвалюцыйных баях мы сустракаем палякаў.Польшча зразумела гэта ў 1863 годзе і абвясцілападчас таго паўстання, гадавіну якога мы сённяўшаноўваем, самую радыкальную з усіх рэвалюцыйныхПраграм, якія калі-небудзь высоўваліся на ўсходзеЕўропы”. Развіваючы і ўдакладняючы думкі Ўруб-леўскага ў яго ўступным слове, Энгельс заявіў, штосмешна змешваць польскіх рэвалюцыянераў з арыста-кратамі, якія выступаюць за феадальную Польшчу ўмежах 1772 г. “Польшча 1772 года,- сказаў ён,- загінуланавекі. Новая Польшча, якую паставіць на ногірэвалюцыя, у грамадскім і палітычным стаўленнібудзе гэтак жа карэнным чынам адрознівацца адПольшчы 1772 г., як новае грамадства, насустрачякому мы імкнемся, ад сучаснага грамадства”.

Энгельс сказаў таксама аб адмоўным уплывезаняволення Польшчы на рэвалюцыйны рух трох краін

Мікалай Судзілоўскі

pawet.

net

Стар. 41Лідскі Летапісец № 2 (38)- удзельніц падзелу. І ў Аўстрыі, і ў Прусіі, і ў Расііваладарства над польскімі землямі не раз дазваляларэакцыйным урадам атрымліваць перамогу надапазіцыйнымі сіламі. “Аднаўленне Польшчы,- скончыўсваю прамову Энгельс,- сапраўды ў інтэрасахрэвалюцыйнай Расіі, і я з радасцю пачуў сёння ўвечар,што гэтае меркаванне супадае з перакананнямі рускіхрэвалюцыянераў”.

Мітынг у гонар дванаццатай гадавіны студзень-скага паўстання ператварыўся, такім чынам, у выдат-ную дэманстрацыю непераможнасці ідэй інтэрна-цыяналізму. Гэта пацвярджаецца зместам вымаўленыхпрамоў і шматнацыянальным складам аратараў, атаксама тэкстам прынятых рэзалюцый. З гэтага пунктупогляду паказальна і тое, што збор скончыўся спевамнацыянальных гімнаў тых народаў, якія тады яшчэ недабіліся незалежнасці, а менавіта польскага, чэшскага ісербскага.

Як бы працягам апісанага збору было юбілейнаепаседжанне ў канцы 1875 г. у гонар 45-годдзя лістапа-даўскага паўстання. У ім таксама прынялі ўдзел нараўнез палякамі прадстаўнікі рускага, французскага,нямецкага, чэшскага, сербскага і іншых народаў. Марксі Энгельс з-за хваробы не маглі прысутнічаць на гэтымзборы. У лісце П. Л. Лаўрову, які павінен быў пайсці напаседжанне, Маркс пісаў: “...я мог бы там толькіпаўтарыць тое меркаванне, якое я абараняю ўжо напрацягу трыццаці гадоў, а менавіта, што вызваленнеПольшчы ёсць адна з умоў вызвалення рабочага класаў Еўропе” . Энгельс даслаў да пачатку паседжання ліст,адрасаваны Ўрублеўскаму, з выразам самых цёплыхпачуццяў да польскага народа і да яго рэвалюцыйныхсілаў. Урублеўскі зачытаў ліст Энгельса сабраўшымся.“Мае пачуцці ў адносінах да справы польскага народа,-гаварылася ў лісце,- якія я, нажаль, не змагу выказацьсёння ўвечар, назаўжды застануцца нязменныя: язаўсёды буду бачыць у вызваленні Польшчы адзін зкраевугольных камянёў канчатковага вызваленняеўрапейскага пралетарыяту і, асабліва, вызваленняіншых славянскіх нацыянальнасцяў. Датуль, пакульбудзе працягвацца падзел і заняволенне польскаганарода, датуль будзе працягваць сваё існаванне і зфатальнай непазбежнасцю адраджацца Святы саюзпаміж тымі, хто падзяліў Польшчу, - саюз, які неазначае нічога іншага, як заняволенне рускага, вугор-скага і нямецкага народаў, цалкам гэтак жа, як іпольскага народа. Жыве Польшча!”

Цікава, што, вяртаючы пасля тэкст ліста Энгельсу,Урублеўскі зрабіў на ім кароценькі надпіс па-руску.Гэтая дэталь, па-першае, лішні раз пацвярджае тое, штоЭнгельс валодаў рускай мовай, а па-другое, паказваена Ўрублеўскага, як на аднаго з тых яго знаёмых, угутарках з якімі магла гучаць руская мова.

Выдатным быў і выступ самога Ўрублеўскага.Ён прадэманстравала ідэйны рост польскай рэвалю-цыйнай эміграцыі. Вітаю вас, гаварыў Урублеўскі, нетолькі як сяброў Польшчы, але і як прадстаўнікоўрабочага класа. У цяперашні час усякі польскі эмігрант,які не пранікся спагадай да рабочага класа і не ўсвядоміў,што справа гэтага класа - яго справа, ёсць або езуіт або

невук. У абодвух выпадках ён заслугоўвае пагарды, уабодвух выпадках ён злачынны перад сваім народам.Паказваючы, што саюзнікамі польскага народа з’яўля-юцца рабочыя Нямеччыны, Аўстрыі, Францыі і іншыхкраін, Урублеўскі падкрэсліў неабходнасць асаблівацеснага саюза паміж польскім і рускім вызвольнымрухам. “Мы павінны,- заявіў ён,- рыхтавацца дапаўстання разам з рускімі сацыялістамі, для гэтагапалякі павінны дапамагаць рускім у Расіі, як і рускія -палякам у Польшчы. Польскі народ і рускі народпавінны паўстаць разам, як нашы бацькі гаварылі:“За нашу і вашу волю!”

Пытанне аб узаемасувязі сацыяльнай барацьбыз нацыянальнай і аб магчымасці ўмацавання руска-польскага рэвалюцыйнага саюза падкрэсліваласяЎрублеўскім і ў наступных яго выступах. На чарговымюбілейным мітынгу ў студзені 1876 г. ён, напрыклад,гаварыў: “... калі мы адмовімся ад усіх нашыхранейшых забабонаў і памылак, асабліва ад тых, якіяадносяцца да ўнутранага развіцця нашага сацы-яльнага жыцця і да нашых знешніх саюзаў, то мы,абапіраючыся на сацыялістычнае развіццё і маючысацыялістычных саюзнікаў, можам разлічваць, мусіць,на перамогу не толькі над тыраніяй знешняй, але і надтыраніяй ва ўсіх яе формах”. Прыведзеныя словы быліапублікаваныя ў адным з органаў рускай рэвалю-цыйнай эміграцыі. Некалькі пазней у іншым такім жаэмігранцкім выданні з’явілася наступнае выказваннеУрублеўскага: “Было б дзіўным падымаць тутпытанне аб карысці нашага саюза - гэта мела бвыгляд разваг аб яснасці сонца,- але з поўным пера-кананнем можна сказаць, што той рускі і той паляк,якія адмаўляюць неабходнасць і важнасць падобнагасаюза, не жадаюць волі свайму народу”.

Прапаганда інтэрнацыяналізму была адным знайважных кірункаў дзейнасці Ўрублеўскага; не менейважным у яго дзейнасці з’явілася і распаўсюджваннесацыялістычных ідэй сярод удзельнікаў польскагавызвольнага руху, барацьба за нейтралізацыю ўплывуна іх дробнабуржуазных, у прыватнасці анархісцкіх,тэндэнцый, за прыцягненне іх у шэрагі МіжнароднагаТаварыства Рабочых. Прывядзём некалькі фактаў, якіясведчаць аб гэтым.

У шэрагах таварыства “Люд польскі” пераважалішчырыя паслядоўнікі ідэй Інтэрнацыяналу. Аднакнекаторыя з удзельнікаў таварыства былі непаслядоў-нымі ў сваіх поглядах і дзеяннях. Таму Ўрублеўскамупрыходзілася змагацца, з аднаго боку, супраць баку-нізму, а з другога - супраць пазітывісцкіх павеваў, што,распаўсюджваючыся з Польшчы, даходзілі і да эмігран-таў, якія знаходзіліся ў Англіі.

Адзін з актыўных дзеячаў “Люду польскага”,былы камунар К. Вяжбіцкі, пачаў у 1872 г. выдавацьгазету “Навіны з радзімы і з эміграцыі”. Выяўляючынезадаволенасць тым, што ў кіраўніцтве Інтэрнацыяналунібы занадта вялікі ўплыў мелі немцы, ён устаў на бокБакуніна, супраць Маркса і спрабаваў прапагандавацьяго погляды ў ізноў створанай газеце. У выніку публіч-ных выступаў Урублеўскага і яго тлумачальнай працыВяжбіцкі не змог навербаваць прыхільнікаў і змушаны

pawet.

net

Стар. 42 Лідскі Летапісец № 2 (38)быў пасля выхаду другога нумара спыніць выданнесваёй газеты.

Горача і рашуча змагаўся Ўрублеўскі з пазіты-вісцкімі тэндэнцыямі ў эмігранцкім асяроддзі. Калі ў1873 г. у яго бліжэйшых сяброў Т. Дамброўскага і Ю.Развадоўскага выявіліся такія тэндэнцыі, ён настаяў навыключэнні іх з таварыства “Люд польскі”. Развадоўскіпрацягваў, аднак, прапагандаваць згодніцкія лозунгіпазітывістаў у газеце “Праўда”, якая выдавалася ім.Гэтае выданне друкавалася ў друкарні, якую ўзначаль-ваў Урублеўскі. Разумеючы, што чытачы могуць зрабіцьз гэтага няправільная высновы, Урублеўскі вырашыўадмежавацца ад пазіцыі рэдактара газеты, і двойчы ямуўдавалася апублікаваць у “Праўдзе” адпаведныя заявы.У пачатку 1874 г. кароткачасовае захапленне пазіты-візмам у Т. Дамброўскага і Ю. Розвадоўскага прайшло,яны былі адноўленыя ў правах чальцоў “Люду польс-кага”, а “Праўда” спыніла існаванне.

Усе зносіны Ўрублеўскага з рэвалюцыянераміПольшчы і Расіі, якія знаходзіліся ў глыбокім падполлі,былі дбайна заканспіраваныя, таму пра іх захаваласявельмі мала звестак. Тое нямногае, што захавалася,сведчыць аб наяўнасці ў Урублеўскага параўнальнашырокіх сувязяў з радзімай і славянскімі землямі.

Алфавіт “палітычных злачынцаў” Варшаўскайследчай камісіі, які цудам захаваўся ад пажараў ДругойСусветнай вайны ў Галоўным архіве старых актаў уВаршаве ўтрымоўвае запіс аб Урублеўскім, штоадносіцца да 1873 г. Ён паказвае, што царскія ўлады добраведалі пра яго ўдзел у Парыжскай камуне і кіраўнічайролі ў арганізацыі “Люд польскі”. У графе “У чымвінаваціцца” гэтага алфавіту супраць яго прозвішчазапісана: “Генерал Камуны, чалец Цэнтральнагакамітэта сацыяльнага таварыства, утворанага ўЛондане пад назвай “Народны саюз” для арганізацыірабочага класа ў айчыне”.

У першай палове 70-х гадоў вельмі нярэдкімі былівыпадкі, калі ў Расійскай імперыі то на памежнымпункце, то ў якім-небудзь з буйных гарадоў аб’яўляласяпаліцэйская трывога з нагоды магчымага прыбыцця“эмісараў” эмігранцкіх рэвалюцыйных арганізацый, утым ліку Міжнароднага Таварыства Рабочых. Так, уверасні 1871 г. Віленскае губернскае жандармскаекіраванне (ГЖК) было прыведзена ў баявую гатоўнасцьпапярэджаннем III аддзялення аб тым, што некаторыячальцы Інтэрнацыяналу накіроўваюцца ў “Польшчу іПоўнача-Заходні край для ўтварэння Інтэрнацыяналь-нага камітэта”. Яшчэ да гэтага ў Вільні паліцыяатрымала ўказанне “строга сачыць, каб у выпадкуз’яўлення Яраслава Дамброўскага, братоў Вілкашэў-скіх або іншых эмігрантаў і дзеячаў I Інтэрнацыяналу[...] яны былі неадкладна падвергнутыя арышту і зўсімі дакументамі і рэчамі,якія аказаліся пры іх, супра-воджаныя [...]”. У тым жа 1871 г. Адэскае ГЖК атры-мала звесткі пра тое, што ўдзельнік Камуны польскіэмігрант Валяр’ян Урублеўскі мае намер праз Адэсупракрасца ў Расію. Да наступнага, 1872 г., адносяццаданясенні царскіх агентаў аб намеры пракрасца ўРасійскую імперыю па справах Інтэрнацыяналу палякаК. Турскага, рускага А. Давыдава і г. д. У чэрвені 1872 г.

III аддзяленне атрымала данясенне аб тым, што ўБелградзе на сербскай мове друкуецца вялікім накладмбрашура “Вольнае жыццё”, якую “чальцы Інтэрнацы-яналу мяркуюць везці ў Расію і Аўстрыю для распаў-сюджвання ў найнізкім класе насельніцтва”.

Да шчасця, царскія шныры амаль нічога не ведаліпра сувязі Ўрублеўскага з Расіяй і Польшчай. Зараз зрозных крыніц вядома некалькі больш, але ўсё ж яшчэвельмі мала. Невялікія ў дадзеным выпадку і надзеі набудучыню: умовы былі такія, што ўмелыя канспіратарызносілі свае таямніцы ў магілу.

У сваякоў Урублеўскага захавалася яго цыдулкада цёткі, Эміліі Ўрублеўскай, датаваная восенню 1871г., з просьбай перадаць яго новы лонданскі адрас маці,якая жыла тады ў вёсцы непадалёк ад Гародні. Падпі-саны тэкст прозвішчам Вальдэмар (з яго дакументаміЎрублеўскі выбраўся з Парыжа і жыў першыя месяцыў Лондане). Гэта дазваляе меркаваць, што перапіску зтымі, хто знаходзіўся на радзіме, Урублеўскі і пасля вёўпад гэтым прозвішчам альбо пад іншымі сваіміпсеўданімамі: В. Валеры, В. Ватсан і г. д. Існаваннецыдулкі сведчыць пра тое, што шляхі для перадачыдопісу (легальныя або нелегальныя) усё ж існавалі іЎрублеўскі ўмела імі карыстаўся.

Сувязь з Літвой і Беларуссю Ўрублеўскі могажыццяўляць пры дапамозе выхадца Цельшаўскагапавету камунара Ю. Бжазінскага, які ў 70-х гадах нейкічас знаходзіўся ў Галіцыі, а таксама выхадца з Коўні Л.Белазёрскага - эмігранта, які вярнуўся ў 1874 г. з Лонданана радзіму. Маглі быць карыснымі ў гэтых адносінах івыхадзец з Гарадзеншчыны П. Л. Лаўроў, а таксамарэдакцыйны апарат і сетка агентаў газеты і часопіса“Наперад!”, якія выдаваліся ім у эміграцыі”. Гэтыядрукаваныя органы змяшчалі матэрыялы аб Літве іБеларусі. Асобнікі названых выданняў пранікалі тудына працягу ўсяго перыяду іх існавання, г. зн. з 1873 па1877 г.

У пратаколе Генеральнай Рады I Інтэрнацыяналуад 2 студзеня 1872 г. зафіксавана паведамленне Марксааб тым, што Ўрублеўскі (які па хваробе не прысутнічаўна паседжанні) атрымаў з Кракава вестку аб стаўленнітамтэйшых сацыял-дэмакратаў да МіжнароднагаТаварыства Рабочых. Аказваецца, яны з запаламвыказаліся за Інтэрнацыянал. Контрдэманстрацыяарыстакратычнай партыі і ўсе яе высілкі, па паведам-ленні Урублеўскага, скончыліся поўнай няўдачай;больш за тое, яны паслужылі новым імпульсам для рухуў абарону Інтэрнацыяналу. У чарговым данясенні ўПецярбург царскага агента Балашэвіча-Патоцкага прывыкладанні звестак, атрыманых Урублеўскім, згадвалісянекаторыя дэталі, пэўнасць якіх пакуль цяжка праве-рыць. У прыватнасці, у гэтым данясенні гаварылася абтым, што ў Кракаве да Інтэрнацыяналу далучыліся трысекцыі агульнай колькасцю 400 чальцоў.

Балашэвіч-Патоцкі, які выдатна разумеў, якоезначэнне для польскіх эмігрантаў маюць канспіра-тыўныя сувязі з радзімай, паспрабаваў у 1872 г. пера-хапіць іх, прапанаваўшы адправіць ад імя Інтэр-нацыяналу ў Галіцыю А. Я. Касцецкага, праз якогаспадзяваўся атрымліваць неабходную інфармацыю.

pawet.

net

Стар. 43Лідскі Летапісец № 2 (38)Царскі агент неаднаразова звяртаўся з гэтай просьбайда Маркса і іншых чальцоў Генеральнай Рады. Уруб-леўскі заявіў, што ў яго кантакты з Польшчай маюцца, ішто ён не вельмі давярае меркаванаму сувязному. Увыніку пярэчанняў Урублеўскага і з-за адсутнасці ўГенеральнай Рады патрэбных сродкаў у той момант,калі магло быць прынята памылковае рашэнне, планБалашэвіча-Патоцкага не ўдаўся. У лісце Маркса даБекера ад 11 лютага 1873 г. распавядаецца аб гэтайгісторыі наступным чынам: “Усё гэта здарыласязадоўга да Гаагскага кангрэсу. Касцецкі развітаўсяса мной, але яшчэ доўгі час пасля гэтага я сустракаўяго на вуліцах Лондана, а затым больш нічога не чуўаб ім. З тых часоў усё змянілася. З Галіцыяй, куды загэты час перасялілася адгэтуль шмат палякаў, гэтакжа як і з іншымі часткамі Польшчы, у нас заразжывыя і рэгулярныя сувязі. Такім чынам, у новымэмісары патрэбы няма. Да таго ж Урублеўскі кры-тычна настроены ў адносінах да Касцецкага, якоганашы палякі наогул мала паважаюць”.

Касцецкі паехаў у Еўропу на свой страх і рызыку;фінансаванне паездкі, верагодна, узяў на сябе Бала-шэвіч-Патоцкі. Але яго разлікі не апраўдаліся: ці тоКасцецкаму не ўдалося пракрасціся ў канспіратыўнуюсетку, ці то ён адмовіўся даваць звесткі лонданскамуагенту. А ў сакрэтнай справе III аддзялення, як памяцьаб гэтай няўдалай авантуры засталося наступнаеагентурнае паведамленне ад 5 красавіка 1872 г.: “ЯнКасцецкі адправіўся ўжо з Лондана ў Парыж, адкуль

едзе ў Галіцыю і Варшаву як агент Карла Маркса дляўтварэння секцый Інтэрнацыяналу ў паўднёвыхгубернях Расіі”.

У сакавіку 1874 г. Урублеўскі звярнуўся даЭнгельса з наступным лістом: “Буду вельмі ўдзячны,калі вы дашлеце мне рашэнне Кангрэсу Інтэрнацыяна-лу і Маніфест Камуністычнай партыі, напісаны Ваміў 1848 г. Мне трэба адправіць іх некаторым славян-скім гурткам, якія мяне пра гэта просяць”. У наспакуль няма дадзеных аб тым, якія славянскія гурткі меўна ўвазе Ўрублеўскі, але прыведзены дакумент яснагаворыць аб існаванні такіх гурткоў і іх сувязях з польскайсекцыяй Інтэрнацыяналу. Гэта пацвярджаецца і прыез-дам у Лондан для перамоваў з Урублеўскім прадстаў-ніка пецярбургскага гуртка польскіх сацыялістаў Я.Хласко.

Гэты прыезд, які адбыўся ў 1875 г., засведчаны ўшэрагу крыніц, у тым ліку архіўных і мемуарных.Цікава, што Хласко прыйшоў да Ўрублеўскага зрэкамендацыйным лістом П. Л. Лаўрова, які ў сваючаргу атрымаў, відаць, нейкую рэкамендацыю зПецярбурга, якая адносіцца да Хласко. Вядомы дзеячпольскага сацыялістычнага руху Б. Ліманоўскі сустра-каўся з Хласко ўлетку 1876 г. у Львове. У сваіх успамінахён распавядаў пра Хласко: “Быў у Лондане, пазнаёміўсяз генералам Урублеўскім і пісаў мне пра яго [...].Генерал Урублеўскі вельмі яму спадабаўся, і ён думаў,што трэба было б увайсці з ім у больш цесныя зносіны,зрабіўшы яго сваім замежным прадстаўніком Хласковерыў у сацыялістычныя прынцыпы і гаварыў абнеабходнасці выдання, якое выходзіла б у Львове якорган навуковага сацыялізму”.

Знаходзячыся ў эміграцыі, рэвалюцыянеры зРасійскай імперыі вялі барацьбу супраць царызмупераважна, так сказаць, з далёкіх дыстанцый, выкары-стоўваючы прапагандысцкія і іншыя сродкі. Але часамім удавалася магчымасць весці гэтую барацьбу, не-пасрэдна ўздзейнічаючы на цара, які наведваў еўра-пейскія сталіцы, або на дыпламатычных саноўнікаў, штостала знаходзіліся там. Адзін з такіх выпадкаў згадваўсяў сувязі з няўдалым ва ўсіх адносінах тэрарыстычнымактам А. Беразоўскага ў 1867 г. Два іншыя выпадкісупалі па часе з знаходжаннем Урублеўскага ў Лондане.

Увесну 1874 г. рускі цар Аляксандр II нанёс візіту Англію. Падрыхтоўка да яго вялася па ўсіх кірунках:ангельскія газеты расшаркваліся перад каранаванымгосцем, руская амбасада ў Лондане інспіравала петы-цыю з зневажальнай просьбай палякаў аб амністыі.

“Люд польскі” супрацьпаставіў гэтай угодніцкайкампаніі распаўсюджваннем тэрмінова аддрукаванагана ангельскай мове звароту да ангельскага народа, падякім стаялі подпісы В. Урублеўскага і Я. Крынскага.Маркс у лісце да Л. Кугельмана ад 18 траўня 1874 г.выкладаў сутнасць справы наступным чынам: “Такзваная петыцыя тутэйшых палякаў аб амністыіз’яўляецца справай рук рускай амбасады; тутэйшыяпалякі выпусцілі супраць яго звернутую да ангельцаўадозву, якая складзена і падпісана Ўрублеўскім; янашырока распаўсюджвалася на нядзельных мітынгаху Гайд-парку. Ангельская прэса (за зусім малаважным

Запрашальны квіток К. Марксу на польскімітынг у снежні 1875 г. з аўтографам

В. Урублеўскага на абароце

pawet.

net

Стар. 44 Лідскі Летапісец № 2 (38)выключэннем) віляе хвастом: цар жа - “наш госць”;але, нягледзячы на ўвесь гэты, сапраўдны настрой пастаўленні да Расіі больш варожы, чым калі-небудзь зчасу Крымскай вайны...”

Маркс і Энгельс добра ведалі аб падрыхтоўцызвароту і яго распаўсюджванні. Энгельс папярэднезнаёміўся з тэкстам звароту і, магчыма, парэкамен-даваў унесці ў яго якія-небудзь папраўкі, што тычаццазместу або перакладу на ангельскую мову. Гэтапацвярджаецца лістом Урублеўскага да Энгельса ад 3траўня 1874 г. “Я не маю магчымасці,- гаворыцца ў ім,-бачыць Вас сёння ўвечар, таму пасылаю маніфест папошце і прашу Вас вярнуць яго заўтра раніцай, боцар ужо ў дарозе! Ва ўсякім разе я прыйду паціснуцьВашу руку і горача падзякаваць за тыя клопаты, якіяВам прыношу”. Некалькі пазней Энгельс апублікаваў унямецкай рабочай газеце “Дэр Фолькштат” артыкул“Польская пракламацыя”, у якой ён салідарызаваўся засноўнымі думкамі звароту і далучыў да іх некалькізаўваг аб важнасці польскага пытання для нямецкіхрабочых.

Другі падобны выпадак адбыўся ў 1877 г., каліпачалася руска-турэцкая вайна. Ангельская дыпла-матыя, дамагаючыся аслаблення царскай Расіі, марылааб паўстанні ў Польшчы і Літве. Ангельскі прэм’ер-міністр Б. Дзізраэлі прапанаваў Урублеўскаму велізар-ную суму грошай на арганізацыю паўстання. Уруб-леўскі, старанна ўзважыўшы становішча і параіўшысяпапярэдне са сваімі суайчыннікамі, а таксама з Марксамі Энгельсам, адказаў Дзізраэлі наступным чынам: “Яне кандацьер і не збіраюся біцца дзеля грошай. Калі бя бачыў, што наступіў час для паўстання, топадрыхтаваў б яго ў сваім краі, не чакаючы грошайангельскіх капіталістаў”. Паказальная не толькі гэтыадказ Урублеўскага аматару палітычных правакацый,але і тое, што пераважная большасць польскай эміграцыіўхваліла яго пазіцыю.

Здолеў Урублеўскі, відаць, паўплываць і напазіцыю “Канфедэрацыі польскай нацыі”, якая паўсталаў Галіцыі ў 1876 г. і галоўнай сваёй задачай лічылападрыхтоўку на польскіх землях паўстання, прымер-каванага да буйнага ваеннага сутыкнення на Балканах,якое насоўвалася. Англія і Аўстра-Вугоршчына былівельмі зацікаўленыя ў захаванні там статус-кво і тамугатовыя былі выдаткавацца на подкуп; але яны зусім незбіраліся аказваць сапраўдную ваенна-дыпламатычнуюпадтрымку польскаму нацыянальна-вызвольнму рухуі ўступаць з-за незалежнасці Польшчы ў сур’ёзныканфлікт з царскай Расіяй і кайзераўскай Нямеччынай.Пры такім знешнепалітычным становішчы і прыадсутнасці рэальных магчымасцяў рэвалюцыйнагавыбуху на рускай тэрыторыі выступ польскага народабыў асуджаны на паразу і з’явіўся б непатрэбнымкровапраліццем. З гэтага зыходзіў Урублеўскі, астуджа-ючы парыў тых, каму не цярпелася ўзяцца за зброю.

Прыкладна гэтак жа ацэньвалі становішча Марксі Энгельс. У лісце да Ф. А. Зорге ад 27 верасня 1877 г.Маркс пісаў: “У дадзены момант усё залежыць адтаго, ці будуць палякі (у Царстве Польскім) паводзіцьсябе рахмана. Толькі б там не было ніякіх рокашаў у

дадзены момант!” Супадзенне тут не было выпадко-васцю. Яно тлумачылася блізкасцю палітычных пазіцыйУрублеўскага з поглядамі заснавальнікаў навуковагакамунізму, а таксама сталым абменам меркаванняміпаміж Урублеўскім, Марксам і Энгельсам. Так, на-прыклад, Урублеўскі распавядаў Марксу і Энгельсу абсваіх планах, звязаных з руска-турэцкай вайной. Гэтапацвярджаецца лістом жонкі Маркса, якая пісала зЛондана Ф. Зорге ў студзені 1877 г.: “Пра астатніхзнаёмых я мала што магу паведаміць Вам [...] .Урублеўскі знёсся з турэцкім міністрам, каб адразуж пасля аб’яўлення вайны адправіцца ў Турцыю. Ёндобра б зрабіў, калі б ужо даўно туды з’ехаў, бо ягожыццё з-за беднасці і ранаў вельмі цяжкае. У выпадкуж, калі вайны не будзе, ён цалкам тут прападзе,асабліва калі прыняць да ўвагі яго цяперашніўзбуджаны стан. Шкада, калі ён не знойдзе пры-датнага занятку. Ён чалавек сапраўды вельмі тале-навіты і прыстойны хлопец”. Маркс і Энгельс у сваючаргу дзяліліся з Урублеўскім сваімі меркаваннямі знагоды крызісу на Балканах. Маркс, напрыклад, пісаў31 траўня 1877 г. Энгельсу: “Твая ацэнка становішча ўТурцыі так сходзіцца з маёй, што я амаль даслоўнавыказаў яе Ўрублеўскаму”.

З канунам руска-турэцкай вайны 1877-1878 гг.звязаныя істотныя перамены ў жыцці Ўрублеўскага.Збольшага яны тлумачацца адзначанымі вышэйзнешнепалітычнымі калізіямі і новымі павевамі ўпольскім нацыянальна-вызвольным руху. Але самымгалоўным было тое, што ў 1876 г. амаль адначасоваперасталі існаваць I Інтэрнацыянал і “Люд польскі”, аменавіта яны ўтрымлівалі Ўрублеўскага ў Англіі. Цяперможна было прывесці ў выкананне даўно спеўшы намерперабрацца на кантынент. Даволі доўгі час Урублеўскіправёў, па сведчанні крыніц, у раз’ездах паміж Лонданамі рускай мяжой, а ў другой палове 1877 г. канчатковапакінуў ангельскую зямлю.

ЖЭНЕЎСКАЕ РАЗДАРОЖЖА

Імкнучыся да шырэйшых кантактаў з суайчын-нікамі, Урублеўскі пасяліўся ў Жэневе. Тут была параў-нальна шматлікая калонія рускіх рэвалюцыйныхэмігрантаў. У ліку тых, з кім асабліва зблізіўсяЎрублеўскі, былі стары знаёмы П.Л. Лаўроў, П.Н.Ткачоў і некаторыя іншыя рускія народнікі. Магчыма,Урублеўскі устанавіў кантакт з У. П. Абнорскім, якідаволі доўга жыў у Жэневе (1876-1877 гг.), а затым -у1878 г., верагодна, быў там праездам. Не выпадкова ва“усяподданнейшым” дакладзе за 1878 г. III аддзяленнепаведамляла цару аб тым, што рускія эмігранты “вядуцьузмоцненую таемную працу і нават збліжаюцца зпольскай чырвонай партыяй, якая таксама мае зносіныў Расіі і ў Царстве Польскім”.

Польскі мемуарыст Б. Ліманоўскі, апісваючырускую эміграцыю ў Жэневе тых гадоў, адзначыўіснаванне ў ёй розных варожых груповак. Адна з іх,параўнальна нешматлікая, утварылася вакол часопіса“Набат” і П. Н. Ткачова. Па словах мемуарыста, мена-

pawet.

net

Стар. 45Лідскі Летапісец № 2 (38)віта “з імі канспіраваўся Ўрублеўскі, а асабліваварожа да іх ставіўся Драгаманаў”.

З ад’ездам Урублеўскага з Англіі не перапынілісяяго старыя сяброўскія адносіны з Марксам і Энгельсам.Яны пісалі Ўрублеўскаму, цікавіліся яго дзейнасцю істанам здароўя, аказвалі матэрыяльную дапамогу.

Найболей ранні з захаваўшыхся лістоў Урублеў-скага за гэты перыяд адрасаваны Энгельсу і датаваны26 снежня 1877 г. Гэта быў час, калі ён не ведаў, цінадоўга застанецца ў Жэневе, і пачуваўся там даволітужліва. У лісце многае гаворыць аб асабістымсяброўстве карэспандэнтаў, і гэтым ён нагадвае пера-піску першых лонданскіх гадоў. Урублеўскі пісаў:“Паколькі не ведаю яшчэ, калі змагу з Вамі ўбачыцца,вырашыў перапыніць сваё маўчанне і пасылаюмноства выразаў сяброўства для Вас і для нашагадарагога Маркса, таксама для Вашых сем’яў, якія ўвыгнанні замяняюць мне ўсе радасці ўласнай, якаязнаходзіцца ў Літве [...]. Прашу даслаць мне хоць бывестку пра сябе, гэта даставіць мне велізарнуюрадасць, і я змагу тады весела пачаць новы год, як бызнаходзячыся ў кампаніі старых і дарагіх сяброў”.Адначасова з лістом Урублеўскі выслаў Марксу іЭнгельсу частку свайго доўгу і абяцаў вярнуць паза-сталую суму, як толькі атрымае грошы ад сваякоў. На-ступны ліст Урублеўскага, напісаны праз тры тыдні ўадказ на не выяўлены пакуль ліст Энгельса, вытрыма-ны ў тым жа сяброўскім тоне; такі ж характар носіць ідатаваны 13 лютага 1878 г. ліст яго Марксу. Абодва лістыдатычацца, як палітычных пытанняў, так і асабістыхузаемаадносін. Яшчэ два дайшоўшыя да нас лісты звяза-ныя з дзвюмя журботнымі падзеямі. У лісце ад кастрыч-ніка 1878 г. Урублеўскі выразіў Энгельсу спачуванне знагоды смерці яго жонкі, а ў снежні, даведаўшыся абсмерці жонкі Маркса, паслаў Марксу ліст з спачуваннемад сябе і ад імя ўсіх жэнеўскіх сацыялістаў.

Маркс атрымаў спачуванне, але падзякавацьУрублеўскаму не змог з-за адсутнасці зваротнагаадрасу. У лісце да Энгельса ад 15 студзеня 1882 г. Маркспісаў: “Я атрымаў [...] ліст ад Урублеўскага, напісаны,відавочна, па даручэнні яго польскай партыі ў Жэневе;аднак у сваёй стараннасці ён забыў падпісацца нетолько ад яе, але і ад свайго імя” . Здароўе Маркса ў1882 г. вельмі пахіснулася, і па парадзе лекараў ёнздзейсніў вандроўку на кантынент. Да гэтага часуадносіцца апошняе згадванне пра Ўрублеўскага ўперапісцы паміж Марксам і Энгельсам. Маркс 24жніўня з Лазаны паведаміў: “Старога Бекера іЎрублеўскага пабачу ў Жэневе, як толькі ізноў змен-шыцца кашаль”; Энгельс праз дзень адказаў: “Кланяй-ся ад мяне Бекеру і Ўрублеўскаму, калі ўбачыш іх”.Намер цяжка хворага Маркса застаўся неажыццёў-леным, і Ўрублеўскі не змог больш убачыць яго.

Знаходзячыся ў Жэневе, Урублеўскі ўсе сваевысілкі накіроўваў галоўным чынам на пашырэннесувязяў з радзімай, на ўмацаванне тых нітак, якія ягозвязвалі з вызвольным рухам у роднай краіне. З-задбайнай канспірацыі мы ведаем пра гэта вельмі мала.Па глухіх згадваннях нешматлікіх наяўных крыніцаўможна намаляваць толькі самую агульную карціну.

Па меншай меры двойчы Ўрублеўскі, відаць,пабываў на мяжы з Расіяй. Аб першай паездцы, (якаяадносіцца да канца 1877 г., ён у завуалюаванай формераспавядаў у лістах да Энгельса ад 26 снежня 1877 г. і 18студзеня 1878 г. (яны ўжо згадваліся вышэй). У першымлісце ён пісаў: “Выязджаючы з Лондана на кантынент(дзе павінен быў сустрэцца з маімі кузінамі), яразлічваў прабыць усяго некалькі дзён. Аднак акаліч-насці прымусілі мяне даехаць да самай Галіцыі, азатым вярнуцца ў Жэневу...” У другім лісце, якіпрацягвае тэму “кузін”, ёсць наступныя словы: “Паслявяртання са спаткання з кузінамі я заспеў Ваш ліст...”Даследчыкі не без падставы лічаць, што пад “кузінамі”Урублеўскі разумеў нейкія канспіратыўныя арганіза-цыі ў краіне, і што ў канцы 1877 г. яму ўдалося пабывацьна тэрыторыі Расійскай імперыі.

Другая паездка ў Расію адбылася ўвосень на-ступнага года. Аб ёй мы ведаем ізноў-такі з перапіскі|Маркса і Энгельса. 24 верасня 1878 г. Маркс пісаўЭнгельсу: “Ліст Лаўрова, які прыйшоў сёння і на які яяшчэ не адказаў, вярні, калі ласка, неадкладна. Адзінацікавае ў ім месца адносіцца да Ўрублеўскага. Тое,што гаворыцца тут пра апошняга, па ўсёй вера-годнасці, правільна, бо цалкам адпавядае яго тэм-пераменту, як чалавека дзеяння, і, акрамя таго, большабо менш пацвярджаецца яго маўчаннем у адносінахда нас”. Ліст Лаўрова, пра які згадвае Маркс, не

Ліст В. Урублеўскага Ф. Энгельсу, 1878 г.

pawet.

net

Стар. 46 Лідскі Летапісец № 2 (38)захаваўся. Але пераказ яго ў нейкай меры тлумачыцьліст Урублеўскага да Энгельса ад 9 кастрычніка 1878 г.,які ўжо згадваўся. Ён пачынаецца наступнай фразай:“Па вяртанні ў Жэневу з велізарным болем атрымаўцяжкую вестку аб смерці спадарыні Энгельс”.Супастаўленне двух прыведзеных месцаў дазваляедумаць, што гаворка ішла а6 нейкай даволі доўгай істрога канспіратыўнай паездцы, якая магла быць толькіпаездкай у Расію.

Гэта пацвярджаецца яшчэ адной крыніцай - не-кралогам Э. Вайяна, надрукаваным у “Юманітэ” 15жніўня 1908 г. У ім, паміж іншым, распавядаецца, што ў1878 г. Урублеўскі, перапрануты афіцэрам, перасёк мя-жу і дабраўся да Пецярбурга і Адэсы. Падчас паездкі,па звестках Вайяна, Урублеўскі пазнаёміўся з нарада-вольцам А. І. Жалябавым. Дадзенае паведамленнесугучна з тым месцам брашуры аднаго з сяброў іпершага біёграфа Ўрублеўскага - Гяршынскага, дзегаворыцца аб тым, што генерал Камуны аказваў гра-шовую дапамогу царазабойцам.

Паездкі Ўрублеўскага ў Расію, зразумела, нез’яўляліся адзіным сродкам ажыццяўлення яго сувязяўз радзімай. Жэнева давала ў гэтых адносінах большмагчымасцяў хоць бы таму, што тут жыло шматпалякаў, якія знаходзіліся ў эміграцыі або якія выехаліза мяжу на час. З былых удзельнікаў падзей 1863 г.Урублеўскі сустракаўся ў Жэневе з А. Трусавым, 3.Мілкоўскім, М.К. Турскім, Б. Ліманоўскім; з польскіхсацыялістаў послепаўстанцкага пакалення ён меў абомог мець кантакты з Л. Варынскім, З. Мендэльсонам,Ю. Уземблам, Э. Кабылянскім, К. Хільдтам, К. Длускім,Л. Крывіцкім, А. Дэмбскім і многімі іншымі. Кожнае заднаўляных і ізноў завязваных знаёмстваў адчыняланейкія новыя шляхі для сувязяў з радзімай. Акрамягэтага, заставаліся і некаторыя ранейшыя магчымасці.

Адна з іх -зносіны з роднымі, якія па-ранейшамужылі на Гарадзеншчыне. Хтосьці з эмігрантаў (мярку-юць, што 3. Мілкоўскі) паведаміў мацеры Ўрублеўскагапра яго матэрыяльныя цяжкасці; яна прадала ўсё, штоможна было прадаць, і ў 1877 г. прывезла сыну ў Жэневупрыстойную суму грошай. Верагодна, акрамя гэтагаяна прывезла і, вядома, захапіла з сабой пры вяртаннінямала пісьмовых і вусных паведамленняў, прызна-чаных не толькі для родных і знаёмых, але і для яго папле-чнікаў па канспіратыўнай працы ў Літве і Беларусі.

Акрамя прывезеных маці грошай Урублеўскі ўканцы 70-х гадоў атрымаў яшчэ даволі значнуюграшовую субсідыю ад “ангельскага эмісара” ДжонаБутлера. Цяжка сказаць, што гэта за чалавек і для чагопрызначалі грошы тыя, хто іх пасылаў. Расходваліся жяны на фінансаванне рэвалюцыйнай дзейнасці, пры-чым, па словах удзельніка падзей, Урублеўскі і яготаварышы з рускай эміграцыі былі так эканомны, штогрошай хапіла амаль на 10 гадоў. У выдаткоўванні сваіхуласных сродкаў Урублеўскі, наадварот, не адрозніваўсяашчаднасцю і эканомнасцю. Быўшы, так сказаць, “прыграшах”, ён часам гатовы быў і пашыкаваць. Так,аднойчы ён запрасіў А. Дэмбскага ў дарагі рэстаран,частаваў яго адборнымі вінамі і стравамі, пры гэтымгаварыў: ”Трэба ўсё самае лепшае з’есці і выпіць, каб

нічога буржуям не засталося”. Больш за ўсё грошайУрублеўскі марнаваў, аднак, на дапамогу бядотным¦эмігрантам; ён умеў гэта рабіць вельмі тактоўна, састараннем самому застацца ў цяні. Даволі цікавыязвесткі аб гэтым утрымоўваюцца ва ўспамінах Б.Ліманоўскага

Прыехаўшы з сям’ёй у Жэневу ў верасні 1878 г.і сяк-так уладкаваўшыся, Ліманоўскі нанёс першы візіт¦Урублеўскаму, лічачы яго за сапраўднага правадырамясцовай польскай грамады. “Прыняў ён мяне,- пішамемуарыст,- гэтак жа сардэчна, як прымаў усіх Вас -сацыялістаў [...]. Быў гасцінным і шчодрым; амальштораз, калі я бываў у яго, частаваў да смачнайсалаты, садавінай і віном. У той час меў грошы ішчодра імі распараджаўся. Рабіў ён гэта далікатнымспосабам...” Далей Ліманоўскі распавядае пра тое, якУрублеўскі двойчы аказваў вельмі своечасовую дапа-могу яму і яго сям’і. Першы раз гэта адбылося ў снежні1878 г. “Прыбліжаўшаяся куцця таго года,- пішаЛіманоўскі,- не прадвяшчаў для нас весялосці. Мысядзелі без граша і ніякага святочнага стала, акрамязвычайнай гарбаты з хлебам, ладзіць не намерваліся.Час вячэры набліжаўся. Седзячы з Вінцяй (жонкаЛіманоўскага), мы разважалі аб цяжкіх умовахнашага жыцця. Раптам раздаўся званок у дзверы. Яускочыў адчыніць іх. Перад мной стаяў хлопец зфартухом, якія звычайна носяць у кандытарскіх, здвума кошыкамі. Думаючы, што ён памыліўся дзвя-рыма, паказаў яму дзверы насупраць. У адказ ён падаўмне картку з надпісам: “Спадару Ліманоўскаму адгенерала Ўрублеўскага”. У адным кошыку былі цацкідля дзяцей, у другім - бутэлька віна і пірожныя. Неча-кана атрымалася добрая святочная вячэра. Але самымпрыемным было бачыць велізарнае задавальненнедзяцей: асабліва бавіў іх трус, які званіў, калі рухаўсявазок, у якім ён сядзеў. Дзякуючы Ўрублеўскаму мывесела правялі час дапазна. Гэта было адно з самыхпрыемных для нас калядных святаў”.

Урублеўскі і ў далейшым працягваў дапамагацьсям’і Лімановскіх, калі тая адчувала матэрыяльныяцяжкасці. “Калі мы так гаравалі,- працягвае свойаповяд мемуарыст,- прыйшоў неяк раз Турскі і ўручыўмне 200 франкаў як пазыку ад генерала. Зрабіў ён гэтатак, што, не зневажаючы сябе, можна было прыняцьдапамогу з лёгкім сэрцам. Турскі, які лічыўся як бы заад’ютанта Ўрублеўскага, часта выконваў яго да-ручэнні. І падобным спосабам генерал мне некалькі раздасылаў грошы, так што мой доўг вырас да тысячыфранкаў. Пазней, калі ў мяне з’явіліся грошы, аЎрублеўскі, прайграўшыся ў Манака, знаходзіўся ўвялікай галечы, я выплаціў доўг амаль увесь. Потым,калі ён ізноў быў пры грашах, а я меў патрэбу, ён ізноўдаваў мне ў пазыку, так што я застаўся вінен яму каляпяцісот франкаў”.

Дапамагаў Урублеўскі і іншым польскім эмі-грантам, у прыватнасці 3. Мілкоўскаму. Яму Ўрублеўскіперадаваў грошы праз Ліманоўскага. “Па адносінахда Мілкоўскага я быў пасярэднікам ад генерала Ўруб-леўскага, - распавядае Ліманоўскі,- які шматразовыміперадачамі даў яму ў пазыку значную суму. Генерал

pawet.

net

Стар. 47Лідскі Летапісец № 2 (38)адлюстроўваў гэтую дапамогу як пазыку, але зусім неразлічваў на вяртанне грошай. Быў ён у гэтыхадносінах сапраўдным камуністам”. Зрэшты, улепшай частцы эміграцыі гатоўнасць аказаць самаад-даную дапамогу не была рэдкасцю, пры гэтым палякідапамагалі рускім, а рускія - палякам. Той жа Ліма-ноўскі, распавядаючы аб бядотным становішчы мнюгіхпольскіх эмігрантаў, пісаў: “Рускія сацыялістыдапамагалі ім сім-тым, хоць самі гаравалі...”

Вось, мабыць, увесь той нешматлікі фактычныматэрыял, па якім мы можам меркаваць аб жэнеўскімперыядзе. Матэрыял гэты адлюстроўвае пераважназнешні бок падзей, звязаных з жыццём і дзейнасцюЎрублеўскага. Але як ішло яго ўнутранае развіццё?

Жэнева стала для Ўрублеўскага доўгім і нялёг-кім раздарожжам. Гэта правільна ў літаральным сэнсе,бо ў гэты перыяд ён шмат часу праводзіў у раз’ездах інеяк не зусім асвоіўся на новым месцы. Гэта правільнаі ў пераносным сэнсе, паколькі ў жэнеўскі перыяд Уруб-леўскаму прыйшлося ўшчыльную сутыкнуцца з такіміцалкам новымі для яго з’явамі ў польскім вызвольнымруху, якія ламалі многія яго ўяўленні і патрабавалі істот-най ідэйна-палітычнай пераарыентацыі.

Адно з такіх пытанняў - адзнака перспектыўпольскага вызвольнага руху і выбар спосабу дзеянняўна бліжэйшы час. “Што датычыцца палітычныхпытанняў,- пісаў Урублеўскі Энгельсу 26 снежня 1877г.,- то праграма мая, прынятая і маімі суайчыннікамі,зводзіцца да некалькіх слоў: арганізоўвацца длябудучыні... і лепш нічога не выйграць, чым усёпрайграць”. У наступным лісце да Энгельса (ад 18студзеня 1878 г.) Урублеўскі пісаў аб расійскім пан-славізме, прапаганда якога пераследвае мэту пакінуцьПольшчу, якая змагаецца, адной, і аб згодніках упольскім руху, якія прапаведуюць прымірэнне зцарызмам якім заўгодна коштам. “Што датычыццанас,- заяўляе ён,- то мы ў любой сітуацыі поўныярашучасці: у адзіночку або не - будзем змагацца!” Згэтага можна, відаць, зрабіць выснову, што Ўрублеўскіпрацягваў арыентавацца на рэвалюцыю ў Польшчы,але перспектывы руху на бліжэйшы час ацэньваў невельмі аптымістычна.

Іншае пытанне - аб суадносінах сацыяльных і на-цыянальных задач польскага вызвольнага руху - толькізлёгку закрануты ў лісце Ўрублеўскага да Маркса ад 13лютага 1878 г. З даволі імглістых фраз у лісце можназрабіць выснову, што Ўрублеўскі схільны ўсё-такі ста-віць на першае месца задачы нацыянальныя, што ён пе-ракананы ў неабходнасці захоўваць унутранае адзінстванацыі ў імя дасягнення незалежнасці Рэчы Паспалітайабодвух народаў.

Пытанне аб суадносінах нацыянальнага і сацы-яльнага фактараў у руху быў ці ледзь не самым вострыму дыскусіях, якія разгортваліся ў тыя гады сярод польскіхэмігрантаў у Жэневе, на старонках друкаваных органаў,якія выдаваліся імі, у брашурах і пракламацыях. Улістападзе 1879 г. часопіс “Руўнасць” апублікаваў,напрыклад, артыкул К. Длускага з вельмі характэрнымзагалоўкам - “Патрыятызм і сацыялізм”. Яе аўтарадлюстроўваў погляды сацыялістычных гурткоў,

узніклых у Польшчы ў другой палове 70-х гадоў.У артыкуле падкрэслівалася, што ў польскім

вызвольным руху тых гадоў сутыкнуліся дзве ідэі. Адназ іх характарызавалася наступным чынам: “Старая ідэяпатрыятызму з разнастайнымі праграмамі, ад самыхбелых да самых чырвоных, якая сёння ўжо памірае, іякая змяняецца ў якасці ідэалу польскай дзяржавайбез радыкальнага змянення эканамічных адносін, зманаполіяй капіталу, з эканамічнай эксплуатацыяй,галечай і цемрай працаўнікоў”. Аб другой ідэі, якаяз’яўляецца антытэзай старым ўяўленням, Длускі пісаў:“...ідэя сацыялізму, якая знішчае ў аснове сваёйпанаванне капіталу і ўсеўладдзе дзяржавы, якаяпрадугледжвае эканамічнае вызваленне працаўнікоў,знішчэнне галечы і цемры”. Лічачы патрыятызм ісацыялізм узаемавыключальнымі паняццямі, Длускіпрапаноўваў чытачу выбіраць альбо адно, альбо другоеі заяўляў: “Выбар лёгкі для тых, хто, жадаючысапраўднага шчасця для польскай нацыі, захочазабыць аб патрыятычных традыцыях”. У заключнайчастцы артыкула Длускі пісаў: “Эканамічнае вы-зваленне працоўных складае вялікую мэту, якойпавінны падпарадкоўвацца ўсе палітычныя рухі”.

Урублеўскі па-іншаму разумеў патрыятызм іпа-іншаму ацэньваў значэнне патрыятычных трады-цый. Акрамя таго, ён наўрад ці мог ухваліць туютэндэнцыю недаацэнкі палітычнай барацьбы, якаягучала ў Длускага і яго аднадумцаў. Таму даследчыкі(у прыватнасці, Я. Барэйша) цалкам маюць рацыю,лічачы, што дадзеная канцэпцыя была для яго не-прыймальнай, што ён аддаваў перавагу супрацоўніцтвуз “ткачоўцамі”, тады як “Руўнасць” была блізкаядзеячам “Чорнага перадзелу”, якія апынуліся ўэміграцыі . Пацверджанне гэтаму маецца ва ўспамінахЛіманоўскага. Апошні адзін час збіраўся абвясціць удруку, што кіраўніком польскай сацыялістычнайэміграцыі ў Жэневе з’яўляецца Ўрублеўскі. “Янаткнуўся, аднак,- піша мемуарыст,- на рашучысупраціў нашых сацыялістаў: яны залішне былізвязаныя з рускімі сацыялістамі, а большасць з іх меласупярэчнасці з тым кірункам, якога прытрымліваўсяЎрублеўскі”.

Тэарэтыкі новага пакалення польскіх сацыяліс-таў правільна разумелі першараднае значэнне сацы-яльних пытанняў. Але, захапляючыся, яны ўпадалі ўкрайнасць, недаацэньвалі ролю нацыянальнага пы-тання, выказвалі палажэнні, якія часам прымалі адценненацыянальнага нігілізму. Гэта адлучала ад іх шматлікіхудзельнікаў вызваленчага руху, - якія прыйшлі ў ягошэрагі на больш ранніх этапах. Ліманоўскі, у пры-ватнасці, пасля з’яўлення артыкула Длускага “Патры-ятызм і сацыялізм” парваў з рэдакцыяй “Руўнасці”.Улетку 1881 г. ён і яго нешматлікія прыхільнікі стварылісацыялістычную супольнасць “Люд польскі”, якоеабвясціла сваёй асноўнай мэтай барацьбу за вызваленнеПольшчы “у межах добраахвотнага прыцягнення”.Фактычна пры абмеркаванні гэтай фармулёўкі Ліма-ноўскі выказаўся за гістарычныя, а астатнія - за этнагра-фічныя межы.

Барацьба паміж двума кірункамі, абасобіўшы-

pawet.

net

Стар. 48 Лідскі Летапісец № 2 (38)міся не толькі ідэйна, але арганізацыйна, станавіласяўсё больш вострай. У канцы 1880 г. група “Руўнасці”арганізавала мітынг, прысвечаны 50-годдзю паўстання1830-1831 гг. Афішы, якія запрашалі жэнеўцаў на мітынг,пачыналіся словамі: “Жыве сацыялістычная і паўсюднаяРэспубліка рабочых!” У запрашэннях, разасланых най-буйным грамадскім дзеячам, гаварылася аб тым, штолозунг “Жыве Польшча!” згубіў сваё значэнне з тагочасу, як увайшоў у жыццё лозунг “Пралетары ўсіх краін,злучайцеся!”. На мітынг сабралася каля 500 чалавек, утым ліку палякі, рускія, швейцарцы, немцы, французы,італьянцы. Адкрыў яго вядомы дзеяч I ІнтэрнацыяналуІ. Ф. Бекер; выступілі палякі К. Длускі, Л. Варынскі, Ш.Дзікштэйн, З. Мендэльсон, рускія М. І. Жукоўскі, В. І.Засуліч, П. А. Крапоткін. Было атрымана шматпрывітанняў з іншых краін ад дзеячаў рознай палітыч-най арыентацыі.

Недаацэнка нацыянальнага пытання, штопрагучала ў час мітынгу, атрымала падтрымку не ваўсіх яго ўдзельнікаў. К. Маркс, Ф. Энгельс, П. Лафарг іФ. Леснер, якія атрымалі запрашэнне, але не змагліпрысутнічаць, у сваім прывітанні мітынгу таксамавыказалі нязгоду з яго арганізатарамі. Яны нагадалі абасноўных этапах гісторыі польскага нацыянальна-вызвольнага руху, паказалі прычыны, якія абумовіліз’яўленне лозунгу “Жыве Польшча!”Лозунг быўвыразам сімпатыі і захаплення нацыяй, “усе паўстанніякой, гэтак фатальныя для яе самой, заўсёды спыняліпаход контррэвалюцыі”, нацыяй, лепшыя сыны якойніколі не пераставалі аказваць узброены адпор ворагу,усюды змагаючыся пад сцягам народных рэвалюцый”.Палякі, гаворыцца ў заключнай частцы прывітання,сыгралі буйную ролю ў барацьбе за вызваленне прале-тарыяту ў іншых краінах. “Цяпер, калі барацьба гэтаяразвіваецца ўсярэдзіне самого польскага народа, хайбудзе яна падтрыманая прапагандай, рэвалюцыйнайпрэсай, хай яна аб’яднаецца з імкненнямі нашых рускіхбратоў; гэта будзе лішняй нагодай паўтарыць старызаклік: “Жыве Польшча!”

Аднак далёка не ўся крытыка ў адрас арганіза-тараў мітынгу была справядлівая і вялася з апраўданаінтэрнацыяналісцкіх пазіцый. У кастрычніку 1881 г. наэкстрана скліканым сацыялістычным з’ездзе ў Хурэ(Швейцарыя) Б. Ліманоўскі задумаў спрэчку па тых жапытаннях з прадстаўнікамі польскіх сацыялістаў Ш.Варынскім і К. Длускім. Абодва бакі ізноў засталіся прысваіх перакананнях.

Рознагалоссі сярод палякаў сталі шырокавядомыя, выклікалі водгукі з боку ўдзельнікаў сацыя-лістычнага руху і прымусілі іх выказацца па спрэчныхпраблемах. Адказваючы на ліст К. Каўцкага, у лютым1882 г. Энгельс яшчэ раз падрабязна выказаў сваепогляды па польскім пытанні. Паказваючы, штонацыянальная незалежнасць і буржуазныя свабоды -гэта “глеба пад нагамі, паветра, святло і абсяг” дляпралетарскага руху, Энгельс высмеяў тых польскіхсацыялістаў, якія не ставяць вызваленне краіны ўраздзеле сваёй праграмы. “Мы,- гаворыцца ў лісце,-ні ў якім выпадку не прызваны ўтрымліваць палякаўад высілкаў адваяваць сабе жыццёва неабходныя

ўмовы для іх дальнейшага развіцця або ўнушаць ім,быццам нацыянальная незалежнасць з інтэрнацыя-нальнага пункта гледжання - справа вельмі другарад-ная, у той час як яна, насупраць з’яўляецца асновайдля ўсякага інтэрнацыянальнага супрацоўніцтва”.Рознагалоссі палякаў Энгельс разглядаў як эмігранцкіяразлады, а платформу “Руўнасці” ацэньваў як памыл-ковую. Ён пісаў: “Гэта заблуджэнне, у аснове якогаляжаць толькі мясцовыя і праходныя прычыны,пройдзе, не аказаўшы асаблівага ўплыву на самуПольшчу, і падрабязна абвяргаць яго не варта працы”.

Аб стаўленні Ўрублеўскага да спрэчак, якіяразгарнуліся, меркаваць вельмі цяжка. Падчас ліста-падаўскага мітынгу 1880 г. яго не было ў Жэневе, наз’ездзе сацыялістаў у Хурэ ён не прысутнічаў. Якіх-небудзь яго выказванняў з нагоды гэтых двух падзей незасталося. Абодва бакі як быццам бы добра да ягоставіліся, і кожны лічыў яго сваім прыхільнікам. Група“Руўнасці” называла Ўрублеўскага “адным з найболейбаявых абаронцаў нашага справы”. У той жа час Ліма-ноўскі, хоць і не прапускаў у сваіх успамінах ні аднаговыпадку, які дазваляў бы шаржыраваць некаторыя засабістых якасцяў Урублеўскага, нязменна прылічаўяго да ліку аднадумцаў ва ўсіх пытаннях, у тым ліку інацыянальным.

Як ішла справа ў рэчаіснасці? Думаецца, штопазіцыя Ўрублеўскага моцна адрознівалася ад пазіцыідзеячоў групы “Руўнасці”, але і не супадала з пазіцыяйЛіманоўскага і яго прыхільнікаў. З групай “Руўнасці”ён не мог быць блізкі, бо рэзка адмоўна ставіўся данедаацэнкі нацыянальнага пытання і палітычнайбарацьбы. Наўрад ці магла яго прыцягнуць і пазіцыяЛіманоўскага, які прапаноўваў засяродзіцца выключнана барацьбе за аднаўленне незалежнасці польскайдзяржавы і абвяшчаў лозунг гістарычных межаўПольшчы, які аддае нацыяналістычным душком. Даразрыву ні з тымі, ні з іншымі не даходзіла. Нейкуюролю ў гэтым ігралі асабістыя якасці Ўрублеўскага іяго высокі аўтарытэт у эміграцыі. Але была, верагодна,і яшчэ адна прычына: тое, што Ўрублеўскі, як і Энгельс,не прымаў сур’ёзна славесныя баталіі эмігрантаў.

Сказанае не азначае, зразумела, што Ўрублеўскіставіўся да справы сапраўды гэтак жа і ацэньваў з’явыгэтак жа глыбока, як Энгельс. Але ён быў бліжэй даЭнгельса, чым іншыя ўдзельнікі дыскусіі, бо прайшоўдоўгую ідэйную школу ў Генеральнай Радзе I Інтэр-нацыяналу, дзе працаваў пад непасрэдным кіраўніцтвамяго заснавальнікаў.

Спачуванне па выпадку смерці жонкі МарксаЎрублеўскі, як паказвалася вышэй, выказаў не толькіад сябе, але і ад імя “польскай партыі ў Жэневе”. Польскінавуковец Е. Барэйша, спрабуючы вызначыць, аб якой“партыі Ўрублеўскага” ішла гаворка ў адпаведнымлісце Маркса Энгельсу, выказвае ўпэўненасць, што гэтамагла быць толькі сацыялістычная супольнасць “Людпольскі”, заснаваная Б. Ліманоўскім і яго аднадумцамі.Уяўляецца, што для такога сцвярджэння няма падстаў.Калі ж гаварыць аб слове “партыя” у лісце Маркса, тояно, верагодна, не мела пэўнага сэнсу, а паказвала толькіна тое, што Ўрублеўскі выяўляў не толькі свае пачуцці,

pawet.

net

Стар. 49Лідскі Летапісец № 2 (38)але і пачуцці ўсіх польскіх сацыялістаў у Жэневе. Прыгэтым ён ніколькі не перавысіў тых маральных паўна-моцтваў, якімі быў надзелены як адзін з найстарэйшыхі найбольш заслужаны дзеячаў польскай эміграцыі.

Падводзячы вынікі жэнеўскаму перыяду, пры-ходзіцца канстатаваць, што, відаць, гэта былі гадынекаторага спаду палітычнай актыўнасці Ўрублеўскага,спаду яшчэ не вельмі значнага, які прагрэсаваў вельмімарудна, але ўсё-такі спаду. Абумоўліваўся ён шэрагампрычынаў. Несумнеўна, ігралі ролю пагаршэнне стануздароўя і змяненне ўмоў жыцця і дзейнасці ў сувязі зпераездам у Жэневу. Але вельмі істотным было і тое,што ў польскім вызвольным руху пачаўся новы этап,ён мяняў сваё сацыяльнае аблічча і сваю ідэалогію.Дзеянне гэтага апошняга фактару мела наступствыаб’ектыўнага і суб’ектыўнага парадку.

Аб’ектыўным было наяўнасць значнага лікуновых удзельнікаў руху, выраслых у іншых умовах. Янымала ведалі Ўрублеўскага, а ён дрэнна разумеў іх.Наладжванне паразумення ўскладнялася, адных ягомінулых заслуг часта аказвалася недастаткова.

Суб’ектыўны бок - гэта тыя сумневы і ваганні,якія, верагодна, нарадзіліся ў душы Ўрублеўскага ўновых умовах. Яго дзейная натура патрабавала прак-тычнай справы, ён імкнуўся ўсталяваць цесныя кан-такты з падполлем на тэрыторыі Польшчы. Але рэвалю-цыйных арганізацый у краіне было мала, і звязвацца зімі станавілася ўсё цяжэй. Будучыня тут была за рабо-чым рухам, з кіраўнікамі якога ў Урублеўскага мелісяадпаведныя ідэйна-тэарэтычныя рознагалоссі. Звыклы-мі, у нейкай меры нават блізкімі яму, былі многія рысыплатформы “нацыянальных” сацыялістаў. Аднак Уруб-леўскі бачыў эклектызм і тэарэтычную слабасць плат-формы, а галоўнае, разумеў, што ў краіне яе паслядоў-нікі не мелі трывалай апоры і будучыня была не за імі.

Урублеўскі заставаўся ў Швейцарыі да 1885 г.Аднак тры апошнія гады фактычна не асветленыянаяўнымі крыніцамі. Нам не вядома, дзе менавіта і якён жыў у гэты час, чым займаўся. Наяўнасць абоадсутнасць крыніц можа быць звязана з умоваміканспірацыі, можа залежаць ад выпадковых чыннікаў.Думаецца, зрэшты, што, акрамя таго, іграла сваю ролютаксама паніжэнне актыўнасці Ўрублеўскага і ў сувязіз гэтым памяншэнне аб’ёму яго дзейнасці.

АРОЛ СА ЗЛАМАНЫМ КРЫЛОМ

У 1885 г. французскі ўрад абвясціў амністыюўдзельнікам Парыжскай камуны. Скарыстаўшысягэтым, Урублеўскі вярнуўся ў Францыю і пасяліўся ўНіцы, дзе пражыў да 1895 г. Сродкі для існавання ёнздабываў, працуючы падзёншчыкам-малатабойцам.Адзін з відавочнікаў распавядаў: “Урублеўскі у Ніцы,каб як-небудзь пражыць, працаваў у каваля. Аднакпашкоджаная левае рука часта так моцна балела,што бывалі дні, калі ён нічога не зарабляў, бо не быў устане падняць молат. Сёння пайшоў паведаміцькавалю, што не можа працаваць. Моцны, павінен быць,у яго боль, калі ён растаецца з молатам, таму штокалі не куе, то і не есць [...]. Калі аднойчы боль у яго не

спыняўся два тыдні запар, прыйшоў да мяне падчасабеду пазычыць трохі солі і перцу для перамены, як ёнсказаў. Я запрашаў яго абедаць - не пагадзіўся...”

Пра першыя гады знаходжання Ўрублеўскага ўНіцы ніякіх іншых звестак не захавалася. Б. Ліманоўскі,праўда, згадаў у сваіх успамінах пра тое, што ўлетку1885 г. Э. Кабылянскі наведаў Ніцу і бачыў тамУрублеўскага. Але ніякіх аповядаў Кабылянскагамемуарыст, нажаль, не прыводзіць. Вядома яшчэ, штоў гэтыя і ў наступныя гады Ўрублеўскі даволі частаездзіў у Парыж.

У 1889 г. у Парыжы адбыўся ўстаноўчы кангрэсII Інтэрнацыяналу, які абвясціў 1 траўня днём міжна-роднай салідарнасці працаўнікоў і што прыняў шэрагіншых важных рашэнняў. Удзельнікі кангрэсу наладзіліўшанаванне пазасталых у жывых герояў Парыжскайкамуны. У іх ліку мог знаходзіцца і Ўрублеўскі.

Перыяду з 1890 па 1895 г. пашчасціла больш: загэтыя гады захавалася цэлых 15 лістоў да Энгельса,напісаных Урублеўскім або пад яго дыктоўку. Лісты задказамі пакуль не знойдзены, але да нас дайшлонекалькі лістоў Энгельса іншым адрасатам, у якіх ёсцьзгадванні пра Ўрублеўскага і пра яго справы. Па гэтыхкрыніцах можна скласці даволі выразнае ўяўленне абгалечы і бедствах Урублеўскага, аб вялікай дапамозе,аказанай яму Энгельсам.

Два першыя лісты да Энгельса напісаныя паддыктоўку Ўрублеўскага ў чэрвені 1890 г. яго суайчын-нікам Ю. Вяжэйскім - былым удзельнікам паўстання1863 г. і актыўным дзеячам Турынскай гміны “Аб’яд-нання польскай дэмакратыі”; у Ніцы ён некаторы часжыў з генералам, аказваючы яму грашовую дапамогуі выконваючы абавязкі сакратара. У гэтых лістахпаведамлялася аб тым, што Ўрублеўскі другі раз напрацягу года апынуўся прыкаваным да пасцелі, што ёнпазбаўлены сродкаў да існавання і ўмольвае Энгельсапра пазыку. Па словах Вяжэйскага, Ўрублеўскі звяр-таўся з падобнай просьбай да многіх сваіх заможныхсяброў, якім некалі сам дапамог у цяжкую хвіліну, алетыя нават не адказалі. Толькі бязвыхаднае становішча,пісаў Вяжэйскі, прымусіла Ўрублеўскага звярнуцца даЭнгельса. Паведамляючы ад сябе аб цяжкіх пакутахУрублеўскага з-за неўралгіі, рэўматычных боляў іпараненага пляча, Вяжэйскі пад дыктоўку хворагазапісаў яго жарт пра тое, як ён, акрыяўшы, сядзе наканя і, праязджаючы праз Нямеччыну, давядзе выдат-ным нямецкім грэтхен, што можа атрымліваць перамогіне толькі над непрыяцелем. У ліпені 1890 г. здароўеЎрублеўскага некалькі палепшылася, і ён сам змогнапісаць ліст Энгельсу і падзякаваць за дапамогу іпадрабязныя весткі аб сям’і.

На працягу 1890 г. Урублеўскім было напісанаяшчэ тры лісты Энгельсу; у 1891 г. з-за неўралгіі ісаслабелага зроку ён на двух лістах, прадыктаваныхВяжэйскаму, змог толькі паставіць свой подпіс; да 1892г. адносяцца два лісты, прадыктаваныя таму ж Вя-жэйскаму, і адзін, напісаны Вяжэйскім без дазволупатрона. Усё лісты ў асноўным выключна асабістагапарадку. Яны ўтрымоўваюць просьбы аб новыхневялікіх пазыках, падзяка за дапамогу і за паведамленне

pawet.

net

Стар. 50 Лідскі Летапісец № 2 (38)навін аб сям’і; у іх ён таксама выказвае надзею наатрыманне ад сваякоў з Літвы грашовых сум, якіядазволілі б яму вылечыцца і прыехаць у Лондан, кабасабіста разлічыцца з Энгельсам. У адным з лістоў ёнпросіць Энгельса ўздзейнічаць на З. Мендэльсона, які,мабыць, браў некалі ў Урублеўскага грошы ў пазыку.Іншы ліст утрымоўвае просьбу паведаміць адрас АнрыРашфора, некалі звязанага з камунарамі, а пасля дзеячаклерыкальна-манархічнага кірунку. Урублеўскі аказаўу свой час важныя паслугі Рошфору і зараз разлічваўна яго дапамогу.

Аб гэтай просьбе Ўрублеўскага распавядаеццаў лісце Энгельса да Лауры Лафарг ад 3 лютага 1892 г. Ёнз’яўляецца адной з нешматлікіх крыніц, якія харак-тарызуюць стаўленне Энгельса да Ўрублеўскага ў гэтыягады. Вось тэкст яго першага абзаца: “Ці не можаш тыдастаць для мяне ў “Intransigeant” лонданскі адрасРашфора? Урублеўскі цалкам нечакана даслаў мнеліст для гэтага шляхетнага замежніка, мяркуючы,што я ведаю яго адрас, але праваліцца мне на гэтыммесцы, калі я ведаю каго-небудзь, у каго я магудастаць яго тут. Усё раяць мне напісаць у Парыж,бо гэта самы хуткі і дакладны спосаб атрымаць гэтыадрас. Таму я лічу неабходным рушыць услед за іхпарадай і звярнуцца з гэтай нагоды да цябе, тымбольш, што, як я падазраю, гэты небарака Ўрублеўскізвяртаецца да Рашфора па грошы, і мне ні за што насвеце не хацелася б, каб гаварылі, быццам я быўпрычынай затрымкі хоць бы на гадзіну несумнеўнаадмоўнага адказу (калі наогул будзе які-небудзьадказ), які напэўна паступіць ад гэтага заўзятагаразносчыка навін”.

Нягледзячы на дрэнны стан здароўя, Урублеўскіне адхіляўся ад палітычнай дзейнасці і працягваўспадзявацца на ўздым вызвольнай барацьбы ў РэчыПаспалітай. Гэта знайшло адлюстраванне ў яго лістахда Энгельса ад 12 ліпеня і 30 жніўня 1890 г. У першым зіх Урублеўскі паведамляў аб сваім намеры здзейсніцьпаездку да мяжы Расійскай імперыі. Друг і лістпачынаецца словамі: “Ну вось, я ўжо вярнуўся... (неменш трох раз начаваў пад адкрытым небам на мяжыПольшчы). Прагну прыехаць у Лондан, каб паціснуцьвам руку... вярнуць доўг... даць справаздачу аб усіхсваіх рэвалюцыйных выхадках”. Некалькі ніжэй у лісцеёсць яшчэ наступная фраза: “А пасля жніва ў Літвепрыеду паціснуць вам руку і зрабіць паведамленне абусіх маіх выхадках... якія, можа быць, і агідныя, алене анархічныя”. Цяжка здагадацца аб тым, што хаваеццапад гэтымі намёкамі. Не выключана, што гаворка ішлааб невядомай пакуль акцыі палітычнага характару.

Ускосным пацверджаннем гэтага можа служыцьліст Урублеўскага, які адносіцца да дадзенага перыяду,аднаму з яго сяброў і суайчыннікаў. Ён цытуеццапольскай даследчыцай М. Златажыцкай у яе працы,прысвечанай генералу Камуны. Ліст утрымоўваенаступныя радкі: “Ніколі ў жыцці я не аказваўся ўпадобным становішчы. Калі б не высакародныяпаводзіны Баляслава , то я, папросту гаворачы, здохбы ад голаду. Не ведаю, як вылузацца з гэтага пекла.Я яшчэ ў пасцелі і зноў без граша. Хвароба і доктар

адабралі ў мяне ўсё. У пятніцу мінае яшчэ тыдзеньзнаходжання ў гасцініцы... Трэба плаціць, трэбаплаціць, або мяне хворага вышпурнуць на вуліцу!..Неабходна абавязкова выехаць адгэтуль, праехацьпраз Парыж... і вярнуцца да вас, бо пара пачаць працуў нашай краіне”.

У Ніцы на Ўрублеўскага, магчыма не без садзей-нічання з боку яго палітычных супраціўнікаў, быўздзейснена бандыцкі напад. Аднойчы ўначы яго падпіль-навалі на вуліцы невядомыя асобы і збілі так, што ёнпраляжаў у несвядомым стане да раніцы. Падабраліпацярпелага сябры з рускіх эмігрантаў; яны сабраліпатрэбную суму грошай і аплацілі яго лячэнне. У лісцеад 3 ліпеня 1894 г. Урублеўскі пісаў Энгельсу: “Калягода таму назад шпегі з бандытамі наладзілі на мянезасаду... Зараз выходжу з лякарні, дзе правёў восеммесяцаў, дзе мне зрабілі тры цяжкія аперацыі: адна зіх працягвалася тры гадзіны - трэба было разрэзацьбок і выняць рэбры; выходжу з настолькі пашкоджа-нымі рукамі, што немагчыма ні працаваць, ні пісаць”.

30 верасня Ўрублеўскі адправіў ліст, прадык-таваны невядомай “прыяцельніцы з 1863 г.” і паўтараўаповяд аб апісаных ужо няшчасцях. У дадатак да ўсяго,паведамляў ён, Вяжэйскі з’ехаў у Алжыр і не вярнуўся,а зламаная ў сутычцы з бандытамі рука стала так дрэннарухацца, што немагчыма нават пісаць.

Энгельс чамусьці не змог адразу адказаць Уруб-леўскаму, але пазней ад яго было атрымана адразунекалькі лістоў і грошы. У зваротным лісце ад 13 снежня1894 г., апошнім, які захаваўся, лісце Энгельсу, Урублеў-скі пісаў: “Яшчэ сёння павінен адказаць на Вашыдобрыя і прыемныя лісты, перададзеныя праз аднагоз маіх добрых сяброў па 1863 г.; а Ваш ліст з “Niechzyje Polska” стварыў Вам цэлы легіён сяброў”. Нажаль,лісты, якія згадваюцца Ўрублеўскім дагэтуль не

В. Урублеўскі. Фатаграфія 1890-х гадоў

pawet.

net

Стар. 51Лідскі Летапісец № 2 (38)выяўлены. А яны напэўна ўяўляюць вялікую цікавасць,асабліва той ліст, які ўтрымоўвае напісаны па-польскустары заклік “Жыве Польшча!”. У адваротным лісцеЎрублеўскага гаворыцца аб некаторым паляпшэнні ягоздароўя і аб новых надзеях сесці на каня, калі гэтагазапатрабуюць абставіны. “Я мужна адношуся дасвайго становішча,- пісаў Урублеўскі,- і ў цяперашнічас, дзякуючы Вам, знайшоў прыстанак у маленькімпакойчыку на чацвёртым паверсе ў вельмі бедных, алевыдатных рабочых”.

Неўзабаве Энгельсу і іншым яго сябрам удалосядабіцца, каб Урублеўскі пераехаў у Парыж. А. Рашфордапамог яму ўладкавацца на службу ў газету “Энтра-сіжан”, дзе ён павінен быў кантраляваць рознічныпродаж у кіёсках. Жыў Урублеўскі ў самай таннайгасцініцы, сілкаваўся дрэнна, часта хварэў. Падчасхваробы сябры з парыжскіх рабочых прыходзілінаведаць генерала Камуны. Адзін з наведвальнікаўапісаў свае ўражанні: пакойчык пад самой дахамшматпавярховага дома, такі цесны, што ложак займаедзве траціны яго плошчы; з пасцелі з старых газетпадняўся насустрач прыйшоўшым сівы, ускалмачаны,да мяжы схуднелы стары. “У нас, стаяўшых ў дзвярах,упіліся чорныя вугольчыкі падпаленых вачэй. Упоглядзе яго было нешта падобнае на драпежнуюптушку; з рукой, абвіслай ад шабельнага выту, ёнвыглядаў быццам арол са зламаным крылом, якістраціў у буру пёры і сілы”.

Разумеючы, што Ўрублеўскі занадта слабы, длятаго каб мець сталы заробак, яго сябры пачалі клапа-ціцца аб пенсіі. Асабліва энергічна дзейнічаў Энгельс,нягледзячы на ўласную цяжкую хваробу. 5 сакавіка 1895г., адказваючы на прапанову аб зборы ахвяраванняў накарысць Урублеўскага, ён напісаў даволі рэзкі лістбылому камунару Эдуарду Вайяну, стаўшаму віднымлідарам французскіх сацыялістаў. У лісце ўтрымоў-валіся наступныя вельмі красамоўныя радкі: “Людзі зцяжкасцю павераць, што, хоць пазасталыя ў жывыхудзельнікі Камуны і яе пераемнікі прадстаўленыя ўпалаце 45 дэпутатамі, гэтая такая моцная партыяўсё ж нядосыць моцная, каб ахаваць ад самой крайняйгалечы свайго старога генерала. І ўсё ж я працягваюўсё яшчэ спадзявацца, што знойдзецца спосаб дацьяму магчымасць сяк-так праіснаваць, не звяртаючысяда зневажальнай грамадскай падпіскі”.

У канцы канцоў французскі ўрад прызначыўпенсію генералу Камуны Ўрублеўскаму. Аднак гэтаадбылося толькі ў 1901 г., г. зн. праз шмат гадоў паслясмерці так горача выступаўшага за гэта Энгельса.

Нейкае ўяўленне пра жыццё Ўрублеўскага ўгэтыя гады можна скласці па ўспамінах Б. Ліманоўскага.Мемуарыст, як ужо адзначалася, не быў аб’ектыўныму адлюстраванні сваіх адносінаў з Ўрублеўскім. Алезатое ён не скупіўся на падрабязнасці, якія асаблівакаштоўныя ў дадзеным выпадку. Ліманоўскі пісаў:“Генерала Ўрублеўскага час ад часу я наведваў,вяртаючыся дадому з бюро. Жыў ён на Ру-дэ-Сен угасціначцы, суседняй з той, у якой жыў раней. Займаўмаленькі пакойчык на трэцім паверсе, да якога вяластромкая лесвічка з вяроўкай замест поручняў.Пакойчык не абаграваўся, і генерал, вярнуўшыся з

горада, адразу ж хаваўся ў ложак. Калі я быў прыграшах, то прыносіў бутэльку віна, сыр, хлеб іпапяросы, якія ішлі ў ход падчас гутаркі. На куццю,каляды, вялікдзень я запрашаў да сабе генерала [...].Рашфор, рэдактар газеты “Энтрансіжан”, якомугенерал у Жэневе не раз дапамагаў грашовыміпазыкамі, даў яму пасаду інспектара прадаўцоў газету кіёсках Парыжа. Трэба было праходзіць значныяадлегласці. У пагодлівыя дні гэта было няцяжка, а ўзоль і халады Ўрублеўскі моцна стамляўся іпрамярзаў, не маючы цёплай вопраткі. Атрымліваўён 150 франкаў у месяц [...]. Сілкаваўся дрэнна,таннымі і падазронай якасці прадуктамі. Гэтаразбурала яго страўнік, і ён часта быў хворы. Неяк язаспеў яго ў адчайным стане. У халодным, неапаль-ваным і неасвятляным пакоі хворы ляжаў з высокайтэмпературай. Адзінай яго апякункай, якая, калі япрыйшоў (а было ўжо цёмна), прынесла яму свечкуз свайго пакоя, была прастытутка, што жыла ў тымжа калідоры. Указаў я нашым сацыялістам нанеабходнасць дапамагчы нашаму генералу, тымбольш што ён увайшоў у Саюз польскіх сацыялістаўза мяжой. Мотц заняўся збіраннем грашовых ахвя-раванняў, а Длускі, які быў ужо дыпламаваным док-тарам, як найбагацейшы з нас усіх, паспяшаўся з ме-дыцынскай дапамогай. Ён перавёў хворага на іншыпаверх у той ж гасцініцы ў вялікі пакой з добрайпасцеллю, заплаціў за апал і асвятленне. Выдаткі ўсеён пакрыў з свайго кашалька”.

Звесткі аб удзеле Ўрублеўскага ў палітычнымжыцці на працягу дадзенага перыяду амаль адсутні-чаюць, і паведамленне Ліманоўскага, якое змяшчаеццаў прыведзеным урыўку, аб уступленні яго ў Саюзпольскіх сацыялістаў за мяжой з’яўляецца ледзь ці несамым істотным з іх. Польскія “нацыянальныя”сацыялісты да гэтага часу значна паправелі, расчара-валіся ў рабочым руху і шукалі сабе прыхільнікаўвыключна ў асяроддзі інтэлігенцыі. Што папхнула да іхУрублеўскага, ці падзяляў ён іх ідэйна-тэарэтычныяпалажэнні - аб гэтым з першых рук, г. зн. ад самогаЎрублеўскага, мы ніякіх звестак не маем. Па сутнасціўсё вядомае нам паведамлена Ліманоўскім. ФармальнаЎрублеўскі ўступіў у партыю польскіх сацыялістаў у1895 г. і, відаць, заставаўся ў яе шэрагах да самайсмерці.

У 1900 г. стан здароўя Ўрублеўскага рэзка па-горшыўся. Пакінуўшы працу ў Рашфора, ён пасяліўсяў сям’і свайго земляка (выхадца з Літвы) і былога ка-мунара лекара Генрыка Гяршынскага, які меў хатку ўУарвілі (непадалёк ад Парыжа). Апошнія гады жыццяЎрублеўскі быў вельмі слабы, рэдка выходзіў са свайгопакоя, але ніколі не пераставаў цікавіцца рэвалюцыйнымрухам. Адзін са сведкаў, які меў магчымасць назірацьза ім у гэтыя дні, пісаў: “Самыя суровыя буры не змаглісхіліць яго ганарлівага лба, расчараванне ніколі неўрывалася ў яго гераічныя грудзі. Увесь у ранах, якіявынес з бітваў, ён і зараз заўсёды гатовы - чакае новайбарацьбы, новых вычынаў у імя будучыні працаў-нікоў”.

Смерць нагнала Ўрублеўскага 5 жніўня 1908 г.Парэшткі яго былі перавезены ў Парыж. У пахаваннях

pawet.

net

Стар. 52 Лідскі Летапісец № 2 (38)

удзельнічалі акрамя парыжан таксама сябры нябож-чыка - палякі, рускія, ліцьвіны, немцы, сербы, чэхі,славакі. Пахавальная працэсія прайшла па тых вуліцах іпляцах, на якіх у 1871 г. ваяваў генерал Камуны. Зямляк

Помнік на магіле В. Урублеўскага. Парыж.Могілкі Пер-Лашэз.

і сваяк Урублеўскага А. Багушэвіч, грунтуючыся насабраных па свежых слядах звестках, апісвае ягопахаванне наступным чынам:

“Пасля таго як аб смерці Валерыя даведалісясуайчыннікі ў Парыжы, там быў утвораны камітэт здэлегатаў ад розных таварыстваў. Ён заняўсяпадрыхтоўкай цырымоніі пахаванняў. Цела нябож-чыка перавезлі ў Парыж [...] і пахавалі побач змагіламі яго баявых таварышаў, загінуўшых у 1871 г.у барацьбе за Рэспубліку. Больш за пяцітысячнынатоўп праводзіў дамавіну ад чыгуначнай станцыі дамагілы на найпрыгажэйшых парыжскіх могілкахПер-Лашэз, а масы народу, (больш за 50 тысяч чалавек)стаялі шэрагамі ўздоўж дарогі. Народ спяваўрэвалюцыйныя песні падчас усёй працэсіі. На могілкахпрамовы прамаўлялі на трох мовах: французскай,польскай і рускай. Калі труну апускалі ў дол, польскіхор выканаў дзве песні. Пахаванне было грамадзян-скім, бо нябожчык быў нявернікам і захаваў выраз-насць думкі да апошняй хвіліны жыцця. Зараз камітэтрыхтуе помнік на магілу”.

Звесткі, паведамленыя Б. Ліманоўскім, дазва-ляюць унесці ў гэтае апісанне невялікае, але істотнаедапаўненне. “І калі пасыпаліся першыя камякі зямліна дамавіну, - распавядае Ліманоўскі, - з грудзейшматтысячнага натоўпу вырваліся гукі “Марсель-езы”, на ўсіх тварах выразілася хваляванне, а ў вачахзазіхацела баявая рашучасць”. Гэтая дэталь лішні разпадкрэслівае тую ролю, якую нябожчык сыграў угісторыі рэспубліканскай Францыі, тую павагу, якой ягоімя карысталася і карыстаецца ў парыжан.

Артыкул скампанаваныСтаніславам Суднікам

паводле В.Е.Абрамавичюс, В.А. Дьяков. ВалерийВрублевский. Издательство “Мысль”, Москва, 1968.

Пахаванне В. Урублеўскага

pawet.

net

Стар. 53Лідскі Летапісец № 2 (38)

ПРАДМОВА

Праходзяць гады... Мяняюцца пакаленні працаў-нікоў... Удасканальваецца тэхніка і тэхналогія гутніцтва.Але нязменнай застаецца магія ператварэння несама-вітых зыходных матэрыялаў у празрысты, зіготкі насонцы камень. І вось ужо амаль 125 гадоў на заводзегэты цуд паўтараецца дзень за днём.

У станаўленні і развіцці завода можна вылучыцьчатыры асноўныя этапы:

а) першы: з дня заснавання “Старой гуты” да годаяе перадачы ў арэнду.

Ён ахоплівае перыяд з 1883 г. па 1891г., калімясцовы абшарнік Зянон Антонавіч Ленскі задумаў іпабудаваў завод і арганізаваў вытворчасць вырабаў сашкла. Коратка яго можна ахарактарызаваць як “Першыякрокі”.

б) другі: з моманту арэнды “Старой гуты” дапачатку другой сусветнай вайны.

Гэта - 1891-1939 гг., калі была пабудаваная “Новаягута”, выкуплены завод у Бярозаўцы і “Старая гута”, ікіраванне трыма заводамі сканцэнтравана ў адныхруках; калі была пабудавана вузкакалейная чыгункаспачатку з паромной пераправай праз раку Нёман, азатым і па драўляным мосце; калі падчас ПершайСусветнай вайны, рэвалюцыі, грамадзянскай і польска-савецкай вайны “Новая гута” была спаленая, а завод у

М. Ф. Герасімовіч

ШКЛОЗАВОД “НЁМАН”Кароткі агляд станаўлення і развіцця

Герасімовіч Мікалай Фёдаравіч нарадзіўся 18сакавіка 1937 года ў в. Мазалі Салігорскага р-на, Менскайвобл. у сялянскай сям’і.

У 1944 годзе пайшоў у першы клас, а ў 1954 г. скончыўЧаплічскую сярэднюю школу з срэбным медалём і паступіў уБеларускі палітэхнічны інстытут на хіміка-тэхналагічныфакультэт па спецыяльнасці “Тэхналогія сілікатаў”.

Пасля заканчэння інстытута ў 1952 г. пачаў пра-цаваць начальнікам АТК Чыцінскага цагельнага завода, аленеўзабаве быў пераведзены ў абласное кіраванне мясцовайпрамысловасці, а затым накіраваны на Пятроўска-Забай-кальскі шклозавод.

У 1963 годзе пераехаў у Беларусь і пачаў працавацьна шклозаводзе “Кастрычнік” (пас. Ялізава Асіповіцкага р-на), а ў 1965 годзе быў пераведзены на шклозавод “Нёман”,на якім працаваў да 2002 г. быў начальнікам лабараторыі,галоўным тэхнолагам, узначальваў кардынацыйна-рабочуюгрупу па распрацоўцы і ўкараненні КС УКП, быў начальнікамтэхнічнага аддзела , а перад сыходам на пенсію нам.начальніка ПТА.

Аўтар больш 20 артыкулаў па розных пытанняхшкляной тэхналогіі; мае 4 аўтарскія пасведчанні на вына-ходніцтвы ў вобласці гутніцтва.

Адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі.З 2002 года на пенсіі.

ПЕРВОМУ СТЕКЛОДЕЛУ

Как золото блестит и переливается,Обжигает жарким дыханьемТворенье человеческого разума,Рожденное в давние дни.Гордись наш далекий предок,Понявший возможность сделатьСобирающий солнце каменьИз песчинок, лежащих в пыли.

Прошли не годы - тысячелетия.Космическая пыль покрылаТо место, в котором родиласьТвоя возвышенная мечта.Забыты имена, лица,Но вечно твое творенье,Соединившее воединоКамень, пламя и дерзость творца.

pawet.

net

Стар. 54 Лідскі Летапісец № 2 (38)Бярозаўцы спынены і моцна разбураны; і, нарэшце,яго наступнае аднаўленне з укараненнем перадавыхтэхналогій, пашырэннем асартыменту і заваёвай новыхрынкаў збыту.

Гэты перыяд у гісторыі завода вядомы спачаткуяк фірма “Краеўскі і Столе” а потым “Столе і сыны”.

в) трэці: з часу ўз’яднання заходніх абласцейБеларусі з усходнімі ў адзіную рэспубліку і да распадуСавецкага Саюза.

Гэта перыяд з 1939 года па 1991 год, калі заводпадчас Вялікай Айчыннай вайны быў часткова раз-бураны; яго наступнае аднаўленне; будаўніцтва новыхцэхаў і ўчасткаў з укараненнем сучасных тэхналогій,пашырэннем асартыменту і інтэнсіўным нарошч-ваннем аб’ёмаў выпусканай прадукцыі; актыўны ўдзелу міжнародных выставах і кірмашах.

Гэты перыяд у гісторыі завода назавём “Пашляху пашырэння і рэканструкцыі”;

г) чацвёрты: з 1991 года да цяперашняга часу.Гэта перыяд спаду вытворчасці і час актыўнага

пошуку свайго месца ў рынкавых адносінах; імкненнезахаваць калектыў і забяспечыць канкурэнтаздольнасцьі запатрабаванасць выпусканай прадукцыі.

Гэта этап “На раздарожжы”.Пры працы над аглядам ставілася галоўная мэта:

прасачыць паэтапнае развіццё завода ад так званай“лясной гуты” да сучаснага прадпрыемства, а таксаманагадаць сучаснікам аб іх папярэдніках - арганізатарахвытворчасці, вядучых адмыслоўцах, майстрах і рабочых,якія ўнеслі значны ўклад у яго дасягненні, аддаць данінупамяці іх працы.

Пры ўважлівым знаёмстве з прыкладанымізвесткамі, сабранымі аўтарам з розных крыніц у працэсенапісання “Агляду…”, у чытача можа паўстаць пытаннеаб даце заснавання завода з-за наяўных розначытанняў.Аб некаторых з іх я хачу выказаць свае меркаванні.

У “Паказальніку фабарык і заводаў ЕўрапейскайРасіі” пад рэдакцыяй М.А. Арлова і С.Г. Будагава,выдадзеным у 1894 годзе, значыцца, што завод быўзаснаваны Ленскім З.А. у 1885 годзе. Але ў “Паказа-льніку фабарык і заводаў Віленскай губерні” паведам-ляецца, што ў 1885 годзе на заводзе Ленскага З.А.працавала 28 чалавек, і было выраблена прадукцыі на 2тыс. рублёў. Гэтыя звесткі не стыкуюцца паміж сабой,бо, якім б малым ні быў завод, яго, па існых у той часмагчымасцях, нельга было пабудаваць за кароткі час.Бо толькі на выраб і сушку гаршкоў патрабавалася неменей аднаго года. А трэба было яшчэ пабудавацьшкловарную печ і іншыя тэхналагічна неабходныябудынкі.

Таму, хутчэй за ўсё, у “Паказальніку...” прыве-дзена не дата заснавання завода, а год выпуску першайпрадукцыі.

У “Пераліку фабарык і заводаў”, выдадзеным у1897 годзе (С. Пб. 1897. С. 410-411; аддзел IX “Апрацоўкамінеральных рэчываў; Віленская губерня”; №10234),як год заснавання завода названы 1891г. З гэтым нельгапагадзіцца, бо гэта год заснавання фірмы “Краеўскі У.А.і Столе Ю.А.”, якія ў 1891 году сталі арандатарамі заводаЛенскага З.А.

У “Спісе фабарык і заводаў Расійскай імперыі”,

выдадзеным у 1903 годзе пад рэдакцыяй Варзара, годамзаснавання крыштальнай фабрыкі “Нёман-Б”, назы-ваецца 1875 г.

З гэтай нагоды можна выказаць здагадку, што намесцы пабудаванага ў 1894-1895 гг. Краеўскім У.А. іСтоле Ю.А. гуты раней дзейнічала “лясная гута”,заснаваная ў 1875 годзе. Нават калі гэта сапраўды так,то да завода Ленскага 3.А, які з’яўляецца папярэднікамцяперашняга шклозавода “Нёман”, гэта не мае ніякагадачынення.

Адкрыццё “Справы” Віленскім губернскімкіраваннем па рапарце Лідскага павятовага паліцэйскагакіравання аб дазволе абшарніку Ленскаму З .А.пабудовы шклянога завода (датавана 10 лістапада 1883года) і з’яўляецца дакладным пацверджаннем года ягозаснавання.

У працэсе працы выкарыстаны матэрыялы з роз-ных архіваў, звесткі з юбілейных выданняў да 100-годдзяі 115-годдзя завода, звесткі перыядычнага друку іаператыўныя справаздачныя дадзеныя, а таксама матэ-рыялы з гісторыі завода, складзенай Міхасём Сцяпа-навічам Сакіным.

Выказваю глыбокую падзяку ўсім працаўнікам,якія аказалі мне садзейнічанне і дапамогу ў зборызвестак і падрыхтоўцы іх да друку.

А таксама з глыбокай пашанай і падзякайуспамінаю школьных настаўнікаў: Бранавіцкую М. П.,Бародзіч Т.К., Шуберта П.А., Понтуса Н.А., Бара-ноўскага Б.П., Карповіч Н.Ф., Бранавіцкую С.Ф., БруйА.А., Холада І.Д., выкладчыкаў інстытута: БезбародаваМ.А., Жуніну Л.А., Мазелева Л.Я., Новікаву Е.З.,Ярмоленка Н.Н., Качана І.С. Міхалевіча П.Ф., а таксамакіраўнікоў прадпрыемстваў і ўстаноў, дзе пачынаў сваюпрацоўную дзейнасць. Гэта Люксембург І.А., ПасохінА.А., Толпышаў А.П., Кліменка С.І., Мельнікава А.І.,Пальшын П.С., Талецкі С.А., Лінкевіч М. Р. Усе янышчодра дзяліліся сваімі ведамі і досведам, каб іхвыхаванцы ўпэўнена ўступалі ў працоўнае жыццё.

ПЕРШЫЯ КРОКІ

У 2008 годзе шклозаводу “Нёман” спаўняецца125 гадоў.

Дзякуючы ўмеламу кіраўніцтву і эфектыўнайпрацы тысяч майстроў розных спецыяльнасцяўшкляной вытворчасці ён з звычайнай “лясной гуты”,якіх было шмат на Беларусі (1), ператварыўся ў адно звядучых прадпрыемстваў галіны гатункавага посуду ўбылым СССР, займаючы па аб’ёме вытворчасці трэцяемесца сярод прадпрыемстваў аналагічнага профілю,саступаючы толькі Гусеўскаму і Дзяцькаўскамукрыштальным заводам.

А усё пачыналася ў верасні 1883 года, калі ЗянонАнтонавіч Ленскі адправіў у Лідскае павятовае палі-цэйскае кіраванне ліст наступнага зместу:

“Просьбіт жадае зладзіць у лясной дачымаёнтка майго Заенчыцы шкляны завод або “Гуту”для вырабу шкла і шклянога посуду, для чаго жадаюатрымаць дазвол адпаведнай улады.

А таму маючы на ўвазе, што законных пераш-

pawet.

net

Стар. 55Лідскі Летапісец № 2 (38)

код да пабудовы таго шклянога завода або фабрыкісустрэцца не можа, адважваюся пакорліва прасіцьЛідскае павятовае паліцэйскае кіраванне дазволіцьмне будаўніцтва і адкрыццё шкляной фабрыкі або“Гуты” ў лясной дачы маёнтка майго Заенчыцы, у чымі выдаць мне належнае пасведчанне.” Ліст датаваны19 верасня 1883 г.

Можна толькі меркаваць, чым кіраваўся ЗянонЛенскі, прымаючы рашэнне аб будаўніцтве завода зтакой складанай і энергаёмістай тэхналогіяй, якая яшчэі да цяперашняга часу не раскрыла ўсіх сакрэтаў імагчымасцяў гэтага дзіўнага матэрыялу. Хутчэй за ўсё,гэта імкненне пераканаўча заявіць аб сабе, як абдзейным і прадпрымальным чалавеку, здольнымажыццявіць сваю мару. І да гонару яго будзе сказана - зпастаўленай перад сабой задачай ён выдатна справіўся.

Ад будаўніцтва завода бачылася вялікая гра-мадская карысць. Першым чынам, гэта дазвалялазадаволіць у акрузе ўсё нарасталую патрэбнасць уліставым шкле, а таксама ў бутэльках рознага прызна-чэння. Акрамя таго, тут ужо карысталася шырокайпапулярнасцю газавая лямпа, сканструяваная амеры-канскім вынаходнікам Сіліманам у 1855 годзе, якаяэнергічна прыходзіла на змену дымным свечкам ілучыне для асвятлення жылля, і кожная сям’я імкнуласяяе набыць, што патрабавала шмат шкляных вырабаў -рэзервуараў, абажураў, лямпавага шкла і інш. Гэта івызначыла віды першай вырабленай заводам пра-дукцыі.

На прашэнне Ленскага З.А. прадстаўнікі ўладыадрэагавалі досыць аператыўна.

Ужо 9 кастрычніка 1883 года прыстаў першагастану Лідскага павету ў выніку праведзенага абследа-вання мясцовасці, дзе меркавалася будаўніцтва завода,адзначаў у пратаколе: “Якіх-небудзь перашкод для

Чорная рэчка ля месца “Старой гуты”

адкрыцця шклянога завода ў агледжанай мясцовасціне знойдзена, прычым, апытаныя сяляне суседніх вёсакГанчарскай воласці вёс. Ганцавічы Дамінік Рахман,Адам Каламыцкі, Іван Казак, Іван Шут, Міхась Кала-мыцкі; вёс. Агароднікі Казімір Сянкевіч; вёс. БенявічыЯкаў Бялецкі і вёс. Руда Вікенці Буйніцкі і сяла ГанчарыАдам Данейка растлумачылі, што лясное ўрочышча,званае абшарнікам Ленскім Устроня, ... належыцьЛенскаму; у сярэдзіне ўрочышча працякае невялікаярэчка пад назвай “Чорная рэчка”, ... і што да адкрыц-ця ў азначаным лясным урочышчы шклянога завода,як з іх боку ніякіх перашкод не маецца, роўна і не маеццасустрэчных перашкод...”

Прашэнне Ленскага З.А. разам з пратаколамагляду мясцовасці Лідскае павятовае паліцэйскае кіра-ванне накіроўвае Віленскаму губернскаму кіраванню,якое 10 лістапада 1883 г. адкрыла “Справу аб дазволеабшарніку Ленскаму З.А. пабудовы шклянога завода”.“Справа” было скончана 15 снежня 1884 г.

Каб атрымаць той або іншы штучны матэрыял,у нашым выпадку шкло, патрабуецца забяспечыцьшэраг неабходных умоў, без наяўнасці якіх простанемагчыма гэтага дасягнуць. Да іх адносяцца:

1) веданне неабходных зыходных матэрыялаў,правілаў іх падрыхтоўкі і рэцэптур;

2) уменне будаваць цеплавыя агрэгаты (шкло-варныя, адпальныя і правільныя печы), у якіх можнаразвіваць высокія тэмпературы (да 1500°С), і мецьнеабходныя матэрыялы для іх пабудовы;

3) веданне ўсяго комплексу тэхналагічных

pawet.

net

Стар. 56 Лідскі Летапісец № 2 (38)ПРОТОКОЛ

1883 года октября 9 дня пристав I стана ЛидскогоУезда вследствие поручения Лидского Уездного Полицей-ского Управления от 19 минувшего сентября за № 808 прибылсего числа в лесное урочище, принадлежащее к имениюЗаенчицы помещика Зенона Антоновича Ленского называемоеим, Ленским, Устроня, особого же названия официальногоэто урочище не имеет, производил осмотр местности, гдепредлагается Ленским открыть стеклянный завод, при чемоказалось следующее: местность состоит из смешанного, абольше соснового леса, отстоит от г.Лиды в 25 верстах,Гончарского волостного правления в 8 верстах, за рекойНеманом, от берега каковой 4 версты; в урочище находитсянебольшая речка без названия, вытекающая из Ново-грудского уезда и впадающая в реку Неман; кругом околоместности где имеется быть завод, находится лес, принад-лежащий помещику Ленскому, граничит этот лес с двух сторонв расстоянии 3 версты от места предполагаемого завода слесом помещика Померанского, с одной стороны в расстоянииполуверсты с лесом имения Вашкевичи Ледуховского и счетвертой стороны берегом реки Неман и сенокосамикрестьян Гончарской волости, ближайшие деревни находятсяв Гончарской волости: Островна в 1 версте, Руда в 3 верстах,Ганцевичи и Огородники в 4 верстах, от линии вновьстроящейся железной дороги и станции Селец в расстоянии4 версты; в означенном лесном урочище находятся разныежилые и хозяйственные постройки, которые отстоят отпредполагаемого стеклянного завода в 100 саженях; всепостройки, а равно и окружной лес принадлежат помещикуЛенскому и каких-либо препятствий к открытию стеклянногозавода в осматриваемой местности не найдено, при чемопрошенные крестьяне соседних деревень Гончарскойволости дер.Ганцевичи Доминик Рахман, Адам Коломыцкий,Иван Козак, Иван Шут, Михаил Коломыцкий; дер. Огород-ники Казимир Сенкевич, дер.Беневичи Яков Белецкий и издер.Руда Викентий Буйницкий и села Гончары Адам Данейкопояснили, что лесное урочище, называемое помещикомЛенским Устроня, расположено действительно, как вышесказано и принадлежит ему, Ленскому, в середине урочищапротекает небольшая речка под названием “Черная речка”,около которой в некоторых местах (по) их показаниям естьсенокос и что к открытию в означенном лесном урочищестеклянного завода, как с их стороны никаких препятствийне имеется, равно и не имеется встречных препятствий, таккак кругом предполагаемого к открытию завода находитсялес, принадлежащий к помещику Ленскому, который хочетоткрыть сказанный завод.

Пристав постановил: о выше изложенном записатьнастоящий протокол, который прочитан вслух вышесказан-ным лицам и, утвердив таковой общими подписями,представить в Лидское уездное полицейское управление.

Пристав I стана Подпись

Вышеизложенное нам вслух прочитано, изложенноев нем верно и при осмотре местности находились крестьянеГончарской волости Доминик Рахман, Адам Коломыцкий,Иван Казак, Иван Шут, Михаил Коломыцкий, КазимирСенкевич, Яков Белецкий, Викентий Буйницкий, АдамДанейко, а за них, как неграмотных, по их личной просьберасписался

Ануфрий Иванович Вильбик.Пратакол агляду мясцовасці

pawet.

net

Стар. 57Лідскі Летапісец № 2 (38)

прыёмаў і патрабаванняў для атрымання высака-якасных вырабаў (варэнне шкломасы, фармаванне іраспростванне халяваў у ліст, адпал і г.д.) і неабходныядля гэтай умовы і прылады;

4) уменне вырабляць пасудзіны для варэнняшкломасы (шкловарныя гаршкі), здольныя вытрым-ліваць уздзеянне высокіх тэмператур і даволі агрэсіўныхшчолачных расплаваў.

Да гэтага неабходна дадаць магчымасць забяспе-чыць планаваную вытворчасць палівам, якога спатрэ-біцца вельмі шмат. Лясныя масівы маёнтка маглі зада-воліць гэтую патрэбнасць на бліжэйшыя 15-20 гадоў.

Для паспяховага вядзення будаўніцтва завода іяго трывалага станаўлення мала было звестак, запа-зычаных з папулярных выданняў: трэба было шукацьадмысловую літаратуру.

Таму з вялікай ступенню верагоднасці можнавыказаць здагадку, што Ленскаму З.А. пашчасціланабыць з серыі “Тэхнічная энцыклапедыя” манаграфіюпад рэдакцыяй Дз.І. Мендзялеева “Шкляная вытвор-часць” выдання 1864 года ”. У ёй утрымоўвалісянеабходныя звесткі аб матэрыялах для шкловарэння,рэцэпты разнастайных відаў і гатункаў шкла, апісаннеканструкцыі шкловарных, правільных і адпальныхпечаў, звесткі аб выкарыстаных інструментах для

фармавання вырабаў, падрабязнае апісанне паслядоў-насці аперацый пры вырабе халяў, бутэлек і гатунка-вага посуду. Для Ленскага З.А., як і для любога пачы-наючага арганізатара шкляной вытворчасці, гэта былосапраўды неацэннае набыццё. Выкладзеныя там асно-ватворныя прынцыпы паслужылі практычным кіраў-ніцтвам пры правядзенні інжынерных работ па бу-даўніцтву неабходных аб’ектаў, якія ўтвараюць і за-бяспечваюць паслядоўны тэхналагічны ланцужок увытворчасці шкла і вырабаў з яго.

На будаўніцтва завода пайшло каля паўтара года,што з улікам складанасці вытворчасці, якая аргані-зуецца, гаворыць аб яго добрай падрыхтоўцы і высокайінтэнсіўнасці вядзення работ. Нараўне з будаўніцтвампамяшканняў, яно ўключала пабудову шэрагу вытвор-чых печаў, у тым ліку для абпалу гліны на шамот, фры-тавання шыхты і варэння шкла, а таксама распростванняхаляў у лісты і адпалу адфармованых вырабаў.

Будаўніцтва нават звычайнай бытавой печыпатрабуе вызначаных прафесійных навыкаў, а тымбольш гэтага патрабуе печ, тэмпература ў якой павіннаразвівацца да 1450-1500° С.

У сувязі з гэтым хачу прывесці тут некалькірэкамендацый, якія змяшчаюцца ў манаграфіі адноснапрылады аднаго з самых адказных і ўразлівых элементаўшкловарных печаў - скляпення:

“Што датычыцца формы скляпення, то папрактычных разважаннях яно не можа быць простаадрэзкам шара.

Шчолачы …, якія ўлятучваюцца з гаршкоўтрапляюць на скляпенне і ўтвараюць з рэчывам яго

Тытульны ліст манаграфіі Дз. Мендзялеева

“Справа аб дазволе абшарніку Ленскаму З.А.пабудовы шклянога завода”, тытульны ліст.

pawet.

net

Стар. 58 Лідскі Летапісец № 2 (38)

злучэнне, якое плавілася б і аддзялялася б у выглядзекропель ва ўсіх месцах ад чыста кругавой паверхні, атаксама трапляла б у гаршкі і брудзіла б шкло. Наад-варот, у практыцы часцей за ўсё ўжываецца неба ўверхняй частцы па магчымасці плоскае, якое стромкаапускаецца да бакоў, таму што пры такім відзе рас-плаўленыя кроплі ўверсе моцна прыліпаюць, а па бакаххутка сцякаюць, не капаючы. Гэты практычна выпра-баваны від будуецца наступным чынам.

Калі ab ёсць шырыня і cd вышыня скляпення, тоадымаюць апошнюю з паловы першай і атрымануюрознасць адкладаюць па баках ad і db, пачынаючызверху. Атрымліваюць праз тое пунуты f і f‘. Лініі af і bf‘палавіняць і аднаўляюць у сярэдзіне перпендыкулярыih і kh. Пункт h перасячэння абодвух перпендыкуляраўслужыць цэнтрам для шарападобнай паверхні верхняйчасткі скляпення.

Апісваючы круг радыюсам dh атрымліваюцьдугу idk. Тады з пунктаў g і h’ апісваюць малыя дугірадыюсамі ga і h’b і атрымліваюць дугі ia і kb дляніжняй часткі скляпення. Такім чынам атрымліваеццадуга aidkb для скляпення шкловарнай печы…”

І далей адносна вышыні ўздыму скляпення: “Адправільнага становішча (і выгляду) скляпення надзвычаймоцна залежыць піраметрычнае дзеянне печы, тамушто плаўленне адбываецца па большай частцы адцеплыні, якую адлюстроўвае скляпенне, і што дзеяннепрамяністай цеплыні памяншаецца з аддаленнем угеаметрычнай прагрэсіі (г.зн. пры павелічэнні адлегласціў 2 разы дасягаецца колькасць цеплыні ў 4 разы мен-шая), то мы ўбачым, што скляпенне павінна быць якмага ніжэй… Мы б прынялі вышыню ў 12”, мераючыад цэнтра плоскасці, якая ляжыць над краямі гаршкоў,як дастатковую для ўсіх выпадкаў, калі б практычныяразвагі аб моцы скляпення не рабілі неабходным у печахвялікага памеру даваць скляпенню вялікую вышыню.Таму калі прымем 12’’ за min, то 18’’ можна разглядацьяк max.”

Пабудаваная шкловарная печ была прастакутнайформы на 6-8 гаршкоў і адной прыбудаванай камерайдля адпалу бутэлек. Сцены печы былі выкладзеныя зпясчана-гліністых цаглін і блокаў, а скляпенне выканана

метадам пластычнага фармавання “у націр”. Выка-рыстанне пясчана-гліністай масы добрае тым, што янане змяняецца ў аб’ёме пры змяненні тэмпературы.

Сведчаннем пачатку працы завода служацьзвесткі, прыведзеныя ў вопісы фабарык і заводаў Вілен-скай губерні за 1885 год, дзе паведамляецца, што ў

“Паказальнік фабарык і заводаў ЕўрапейскайРасіі”. Тытульны ліст.

Пабудова скляпення печы

pawet.

net

Стар. 59Лідскі Летапісец № 2 (38)Лідскім павеце на заводзе абшарніка Ленскага 3.А.працуе 28 чалавек, у т.л. дарослых мужчын - 16,дарослых жанчын - 6 і падлеткаў - 6 чалавек. А сумавытворчасці склала 2000 руб.

У 1886 годзе праведзены першы халодны рамонтшкловарнай печы і ўсяго іншага абсталявання. Былівыкананыя работы па замене скляпення, паліц дляўстаноўкі гаршкоў, глінянай каласніковай рашоткі, атаксама праведзеныя асобныя канструктыўныя ўдаска-наленні, якія тычацца ўхілення ад трапляння шкломассыў гарэльню пры ўцечцы гаршкоў, памераў рабочыхвокнаў і паляпшэння цягі на ўсіх рабочых печах. Ка-ласніковая рашотка была ўмацавана па баках мета-лічнымі пласцінамі для забеспячэння захаванасціберажкоў.

Усяго за 1886 год выраблена прадукцыі на суму1500 руб., а колькасць працоўных склала 28 чалавек, ут.л. дарослых мужчын і жанчын адпаведна 26 і 2 чал.

Паніжэнне выпускупрадукцыі ў параўнанні з1885 г. тлумачыцца вялікімістратамі часу на рамонт, атаксама працай у апошніяперад рамонтам месяцы намоцна зношанай печы.

Сушка сфармаванагапластычным спосабам скля-пення займала 4 месяцы, ізнайсці шлях скарачэння пра-цягласці гэтага працэсу зна-чыла наўпрост павялічыцьгадавы рэсурс рабочага часупечы. Для гэтага Ленскі 3.А.вырашыў апрабаваць спосабпапярэдняга вырабу скляпен-ня па-за печчу. А каб мецьмагчымасць яго зманціра-ваць, валодаючы толькі прос-тымі пад’ёмнымі сродкамі(блок, рычаг, канат), скля-пенне рыхтавалася з трохчастак. Па ўсталяванай апа-лубцы яно было адфарма-вана ў ганчарным аддзяленні,дзе і сушылася разам з гар-шкамі. І ужо падчас рамонтуў 1888 года гэтая тэхналогіябыла паспяхова апрабавана іскарыстоўвалася аж да здачызавода ў арэнду.

Праводзіліся эксперы-менты па пошуку магчы-масцяў падаўжэння тэрмінуслужбы гаршкоў ад устаноўкіда замены. Для гэтага выпра-боўваліся розныя суадносі-ны шамоту, краёўкі і гліны ўсумесі, а таксама правяралісяўплыў тонкасці іх памолу натрываласць сценак і дна. Але

асаблівая ўвага надавалася выпрацоўцы і захаваннюправілаў сушкі, бо з’яўленне трэшчын яшчэ да ўста-ноўкі гаршкоў на абпал сведчыла аб іх парушэнні.

У гэты ж перыяд быў таксама арганізаваны абпалвысушаных гаршкоў у асобна стаячай тэмпернай пе-чы. А гэта, нараўне з яе пабудовай, патрабавала вырабувялікай колькасці дапаможнага абсталявання і прыладаў,якія неабходна было прыдумаць, для вымання гарачыхгаршкоў з печы, іх транспартоўкі і наступнай устаноўкіў шкловарную печ. І усё гэта трэба было рабіць хутка івельмі акуратна, каб не пашкодзіць іх за лік перааха-ладжэння або неспадзяванага выту.

Перыяд працы завода да 1890 г. можна разгля-даць як час сталага пашырэння і ўдасканалення вы-творчасці. Па звестках, прыведзеным у “Паказальнікуфабарык і заводаў Еўрапейскай Расіі”, у 1890г. на заводзебыло выраблена каля 200 скрынь аконнага шкла і 50тыс. штук бутэлек, усяго на суму 6 тыс. руб.

pawet.

net

Стар. 60 Лідскі Летапісец № 2 (38)Усяго ж на тэрыторыі Беларусі ў 1890 годзе было

17 гут, на якіх працавалі 690 чалавек, і вырабленапрадукцыі на суму 341 т.р., у т.л. па губернях :

Назва Колькасць Колькасць Выраблена губерні гутаў працоўных, прадукцыі, чал. т.р

Віленская 5 197 56 Віцебская 1 91 38 Гарадзенская 3 111 36 Менская 5 193 151 Магілёўская 3 98 60 Разам 17 690 341

З 20 пералічаных галін прамысловасці натэрыторыі Беларусі ў 1890 г. гутніцтва займае 12-аемесца.

Развіццё завода патрабавала сталых укладанняўсродкаў, якіх яўна бракавала ад выручкі за вырабленуюпрадукцыю, і яны браліся з прыбыткаў ад маёнтка, фі-нансавае становішча якога за гады станаўлення заводазначна пагоршылася.

У 1891 годзе перад Ленскім 3.А. востра паўсталапытанне аб неабходнасці прыцягнення сродкаў звонку,адным з варыянтаў якога мог быць закладны крэдыт.Але ён таксама добра разумеў, што гэты крок можапрывесці да поўнага банкруцтва прадпрыемства аж дастраты маёнтка, бо да гэтага часу ён ужо вычарпаў сваепатэнцыйныя магчымасці як арганізатар вытворчасці іне мог прапанаваць чагосьці кардынальна новага, штомагло б рэзка падвысіць яго прыбытковасць. Але ямувельмі хацелася захаваць завод у рабочым стане, каб неператварылася ў пыл укладзеная ў яго шматгадоваяпраца. І выйсце з цяжкага становішча, якое склалася,ён бачыць у здачы завода ў арэнду.

ФІРМЫ “КРАЕЎСКІ І СТОЛЕ”ДЫ “СТОЛЕ І СЫНЫ”

І такія арандатары знайшліся. Імі сталі КраеўскіВільгельм Альбінавіч і Столе Юліюс Аўгусцінавіч.

Як дасведчаныя тэхнолагі і арганізатары шклянойвытворчасці, якія маюць вялікі практычны досвед, яныадразу ацанілі перспектыўныя магчымасці вытворчасцівырабаў з шкла ў дадзеным рэгіёне. Вялікія лясныямасівы, блізкасць ад нядаўна пабудаванай чыгункі і адракі Нёман, а таксама адсутнасць канкурэнтнай вытвор-часці абяцалі спрыяльныя ўмовы для працы.

Завод атрымаў добры імпульс для свайгоразвіцця, аб чым сведчаць аб’ёмы вытворчасці, якіяштогод нарасталі:

Найменне Адз. вым. 1891 1892 1893 паказчыкаў Гадавы выпуск т.р. 10,3 76,0 89,0 прадукцыі Колькасць чал. 52 118 148 працоўных

Ужо ў 1892 г. яны праводзяць паспяховыя варэннікрыштальнага шкла, а каб стварыць умовы для механі-завання працэсу нанясення алмазнай грані набываюцьі манціруюць у 1893 г. лакамабіль магутнасцю 10 к.с.

Для муроўкі скляпення выкарыстоўваюццапапярэдне сфармаваныя і высушаныя фасонныяцагліны, што спрыяе падаўжэнню тэрміну службы печы,а таксама апрабавана і ў далейшым атрымала паспя-ховае ўжыванне прыстасаванне паўгазавай гарэльні аботак званай печы Баэтыюса, што было асабліва важнадля падвышэння якасці шкла, арыентаванага на вырабгатункавага посуду. Вось як апісвае такую печ Э. Дамур:“У печах Баэтыюса маюцца паглыбленыя рашоткі,загружаныя тоўстым пластом паліва, дзякуючы чамупрадукты гарэння, праходзячы праз пласт паліва,з’яўляюцца акісляльнікамі і насычаюцца вокісам вугля-роду і прадуктамі адгону лятучых рэчываў. Пры гэтыхумовах скрозь тоўшчу паліва не можа паступацьдастатковая колькасць паветра для поўнага спальваннягазаў і дадатковае паветра ўводзіцца праз каналы, раз-мешчаныя ў чарэні печы, дзякуючы чаму паветрападаграваецца. Перавага гэтых печаў перад печаміпрамога апалу складаецца ў магчымасці лепш рэгуля-ваць прыток паветра. Акрамя таго, астуджэнне чарэняпечы халодным паветрам было карысным для падаў-жэння тэрміну яе службы”.

Арандатары вельмі аператыўна і паспяхова вы-рашаюць пытанні рэструктурызацыі вытворчасці.

Асартымент вырабленай у 1893 году прадукцыіхарактарызуецца наступнымі паказчыкамі:

Найменне прадукцыі Колькасць, Сума, т. шт т. руб Сталовы посуд 850,0 64,4 Лямпавы посуд 580,0 11,0 Аптэкарскі посуд 220,0 6,0 Прадметы раскошы 40,0 7,6 Разам 1690,0 89,0

Як відаць з прыведзеных звестак, ужо ў 1893 г.яны адмовіліся на арандаваным заводзе ад вырабуліставога шкла, вытворчасць якога неўзабавебыло на-ладжана імі ў п. Ганцавічы (Берасцейская вобл.).

Толькі праведзенай пераарыентацыяй вытвор-часці і ўкараненнем звязаных з гэтым тэхнічных і арга-нізацыйных пераўтварэнняў можна было забяспечыцьтакі бурны рост аб’ёмаў выпусканай прадукцыі.

На вытворчасць вышэйпрыведзенай колькасцівырабаў у 1893 годзе было выдаткавана:

Найменне Колькасць Сума, руб. Пясок кварцавы 16000 пудоў 6 400 Сода 3600 пудоў 7 200 Паташ 3600 пудоў 8 101 Мел 2400 пудоў 240 Гліна вогнетрывалая 2400 пудоў 1 200 Фарбы 40 пудоў 400 Золата (у залатніках) 125 залатн. 1 500 Дровы 1400 саж. 840 Разам 25 840

pawet.

net

Стар. 61Лідскі Летапісец № 2 (38)Ленскі З.А. бачыў, як паспяхова вядуць справы

арандатары, і што ён не памыліўся ў сваім выбары -завод набіраў сілу і па заканчэнні тэрміну арэнды гэтабудзе зусім іншае прадпрыемства.

Але Краеўскі В.А. і Столе Ю.А. не хацелі здаволь-вацца роляй арандатараў, а паколькі Ленскі З.А. не хацеўпрадаваць завод, то яны ў сваім прашэнні Лідскамупавятоваму паліцэйскаму кіраванню ад 3 чэрвеня 1894г. просяць аб дазволе пабудаваць паравую гуту на аран-даванай зямлі ў абшарніцы Ганны Смальян.

12 ліпеня 1894 г. прашэнне было разгледжанабудаўнічым аддзелам Віленскага губернскага кіравання,і было прынята рашэнне: “Дазволіць пабудову паравойгуты на зямлі пані Ганны Смальян Лідскага паветуГанчарскай воласці.”

Атрымаўшы дазвол, Краеўскі В.А. і Столе Ю.А.паспяхова вядуць будаўніцтва за 4 км ад арандаванагаімі завода Ленскага З.А. і ўжо 13 жніўня 1896 г. да-кладваюць Віленскаму губернскаму кіраванню: “Маемгонар растлумачыць, што паравая гута на зямлі ГанныСмальян у маёнтку Магадзіно намі ўладкована кан-чаткова”.

Была пабудаваная адна 12-гаршковая шкловарнаяпеч са здымам шкломасы 4200 кг/суткі. У цэху апрацоўкібыў пантограф, 5 гільяшырных машын, пескастру-меневы апарат і розныя шліфавальныя станкі дляапрацоўкі краю і паверхні вырабаў.

У 1897 годзе была пабудавана яшчэ адна шкло-варная печ на 10 гаршкоў. Абедзве печы абсталяваныяпаўгазавымі гарэльнямі.

У даведніку “Пералік фабарык і заводаў” па-казваецца, што ў 1897 годзе на заводзе Ленскага З.А.

пад фірмаю “Краеўскі і Столе” працуе 164 чалавекі і“выраблена посуду сталовага, лямпавага і аптэкарскагаі прадметаў раскошы на 116700 руб.”, а на заводзеКраеўскага В.А. і Столе Ю.А. у м. Магадзіно працуе129 чалавек і выраблена бутэлек і посуду на 140 000 руб.

Завод Ленскага З.А. пачалі называць “Нёман-А”або “Старая гута”, а ізноў пабудаваны - “Нёман-Б” або“Новая гута”.

У гэты ж час надворны дарадца Андрэй Феліцы-янавіч Квяцінскі рыхтуецца да будаўніцтва гуты ўсваім маёнтку Астроўня, які мяжуе з ляснымі ўчасткаміЗянона Ленскага і Ганны Смальян.

Неабходныя для гэтага сродкі яму былі прад-стаўленыя мясцовымі купцамі Каплінскім, Бронерам іТрубовічам, якія займаліся гандлем, нарыхтоўкай ісплавам драўніны. Укласці сродкі ў будаўніцтва заводаім здавалася вельмі выгадным, бо перад тварам быўнаглядны прыклад паспяховай працы Старой і Новайгуты.

Ужо да красавіка 1896 г. была распрацаванаяпраектная дакументацыя, пра што сведчыць рэзалюцыяархітэктара Полазава ад 20 красавіка 1896 г.: “Нагляд заработамі прымаю на сябе”.

У траўні 1896 г. прашэнне Квяцінскага А.Ф. абдазволе яму пабудаваць гуту Лідскае павятовае палі-цэйскае кіраванне перадае будаўнічаму аддзелуВіленскага губернскага кіравання разам з праектнайдакументацыяй, адкуль паступае запыт “даставіцьзвесткі, ці не маецца з боку паліцыі якіх-небудзь пера-шкод да задавальнення хадайніцтва просьбіта”.

30 траўня 1896 г. паліцэйскае кіраванне “маегонар данесці будаўнічаму аддзяленню,што па мясцовых умовах не мае быцьперашкод да задавальнення хадайніцтванадворнага дарадцы Андрэя Феліцыя-навіча Квяцінскага адносна дазволіцьяму прылада ў маёнтку яго Астроўнябудынкаў для гуты”.

5 чэрвеня 1896 г. праектная даку-ментацыя была разгледжаная і ўхваленаястарэйшым фабрычным інспектарам,паколькі адпавядала патрабаванням 1890года да аб’ектаў, якія будуюцца.

Канчаткова праект быў разгле-джаны і ўхвалены будаўнічым аддзеламВіленскага губернскага кіравання прата-колам ад 30 чэрвеня 1896 г. за № 100.

У ім гаварылася: “З прычыныхадайніцтва надворнага дарадцы АндрэяФеліцыянавіча Квяцінскага, фабрычнагаінспектара і паліцэйскага кіраванняЛідскага павету, што перашкод да бу-даўніцтва шклянога завода не сустра-каецца, і прадстаўленыя праекты пра-вільныя, Губернскае кіраванне вызначаедазволіць надворнаму дарадцу А.Ф.Квяцінскаму пабудову драўляных бу-дынкаў шклянога завода з мураванымбудынкам для паравога катла і рухальнай

pawet.

net

Стар. 62 Лідскі Летапісец № 2 (38)

Тытульны ліст праекту будаўніцтва гуты, выкананы надворным дарадцам Андрэем ФеліцыянавічамКвяцінскім.

Агульны план завода

Тлумачэнне да праекту:a) механізм, які прыводзіцца ў рух коньмі, для

глінарэзкі;b) глінарэзная машына для размешвання і

размягчэння гліны і раздрабнення шамотнага каменю;c) ганчарныя станкі для фармоўкі шклопла-

вільных гаршкоў, якія вырабляюцца з вогнетрывалайгліны і здробненага шамотнага каменю і ўяўляюцьсабой цыліндры, якія знізу конусападобна звужва-

юцца;d) печ для абпальвання фармаваных шклопла-

вільных гаршкоў;e) печ для папярэдняга абпальвання гаршкоў

(сушка гаршкоў);f)печ для пракальвання пяску для таго, каб ён

зрабіўся далікатным, лягчэй размягчаўся і плавіўся;g) печ для мяшання шкляных матэрыялаў:

кварцавы пясок, паташ, сода, сернакіслы натр, глет,

pawet.

net

Стар. 63Лідскі Летапісец № 2 (38)

Пры

вязк

а пр

аект

а Анд

рэя Ф

еліц

ыян

авіч

а Квя

цінс

кага

да м

ясцо

васц

і.

pawet.

net

Стар. 64 Лідскі Летапісец № 2 (38)

Праект

Андрэя Феліцы

янавіча Квяцінскага

Фрагмент праекту

вапна, крамень і да т.п. у выглядзе тонкага парашка ўсухім стане і прыгатаваную сумесь папярэдне на-пальваюць даволі моцна пакуль пачне спякацца; угэтым выглядзе кладуць яе ў гліняныя гаршкі,змешчаныя ў шклоплавільных печах;

h) печ, якая служыць для высушвання колатыхдроў, ужывальных для абагрэву плавільных печаў;

i) шклоплавільныя печы, у якія змяшчаюцца па3 плавільныя гаршкі ў кожнай;

j)шклоплавільныя гаршкі, у якіх сумесь сырыхматэрыялаў ператвараецца сплўленнем у вадкую масу;

k) лаўкі, на якіх стаяць плавільныя гаршкі;l) адтуліна для вымання з выдувальнымі прыла-

дамі;m) памосты для выдзімальнікаў;n) адтуліна для ўстаўкі і вымання гаршкоў;o) выемкіі для гарэльняў печаў;p) трубы для адводу ўверх залішняй для ра-

бочых цеплыні;печ для гартавання шкла, калі шкляныя пасудзі-

ны атрымалі жаданыя формы, то іх ставяць укалільную печ, потым награваюць печ да слабогачырвонага гартавання, зачыняюць усе адтуліны ідаюць ёй марудна астуджацца, дзякуючы чаму рэчызахоўваюць аднастайнасць складу і пераносяцьперамены тэмпературы;

q) катлы для варэння вогнетрывалых фарбаў,ужывальных да шкляных вырабаў;

r) печ з плітою для сплаўлення ў ёй розныхметалаў, ужывальных для размалёўвання шкляныхвырабаў;

s)10 муфеляў для абпальвання муфельных абоплаўленых фарбаў; праводзіцца ў муфельных печах,якія вырабляюцца з капсульнай масы і награваюццада калільнай гарачыні;

pawet.

net

Стар. 65Лідскі Летапісец № 2 (38)

Фасад будынка завода

t)трубка, якая служыць для назірання затэмпературай і ходам упальвання;

u) трубка, якая выходзіць з сярэдзіны верхняйсценкі муфеля, служыць для выйсця параў шкіпінаруі лавандавага алею, што выдзяляюцца; калі муфельнакаліцца да ярка-чырвонага калення, фарбы пачы-наюць плавіцца;

v) станкі для размалёўвання, шліфоўкі іпаліроўкі;

x,y) пасля вырабу дастатковай колькасцірасколатых халяў прыступаюць да праўкі аборазводкі іх у так званай правільнай або разводнайпечы (літ. х), непасрэдна злучанай з калільнай печчу(літ. у).

Рабочы кладзе цыліндр на лаву, бярэ разводнуюдраўляную палку і праводзіць ёю некалькі раз узад іўперад па шкле, пакуль апошняе не ператворыцца ўплоскі ліст, які канчаткова затым выраўноўваеццапаліравальным драўляным бруском. Рабочы пера-соўвае ліст на працягнутую ў калільнай печы часткуразводнай лавы і пакідае яе там да астывання. Другірабочы, які стаіць перад адтулінай у калільнай печы,захоплівае астылы ліст вілкамі і ставіць яго вер-тыкальна. Паставіўшы такім чынам ад 30 да 40лістоў, рабочы ўстаўляе ў печ жалезны стрыжань,прыхінае да яго наступныя лісты і працягвае гэтадатуль, пакуль печ не будзе поўная. Затым адтуліныразводнай і калільнай печы зачыняюцца, і печ маруднаастуджаецца. Аркуш праекту

pawet.

net

Стар. 66 Лідскі Летапісец № 2 (38)Акрамя таго, на малюнках размешчаны

графічныя выявы наступных будынкаў:- фасад будынка шліфавання шкляных выра-баў;- разрэз будынка шліфавання шкляных выра-баў;- план кацельнага памяшкання і шліфавання

шкляных вырабаў;- разрэзы кацельнага памяшкання і шліфавання

шкляных вырабаў);- план будынка размалёвачных работ;- разрэзы будынка размалёвачных работ;- фасад будынка размалёвачных работ.

Тутака ж прыведзена апісанне складнікаў сілавойустаноўкі:

а) паравы кацёл на 25 конскіх сілаў;у) паравая рухальная машына;c) помпа для сілкавання катла;d) бак для вады;e) параправодная труба з катла ў машыну;f) галоўны вал;g) перадатачныя валы;h) пасы са шківамі;i) дымавы комін;j) канал для адводу дыму ў комін;к) студня пры катле;е) каптуры з выцяжнымі комінамі.

машыны ў маёнтку Астровня ў Першым стане Лідскагапавету Ганчароўскай воласці”.

Праектам прадугледжвалася пабудаваць:1) асноўнае памяшканне гуты, якое ўключае ў

сябе:- аддзяленне падрыхтоўкі гліны і фармавання

шкловарных гаршкоў;- аддзяленне падрыхтоўкі сыравінных матэ-

рыялаў і падрыхтоўкі шыхты;- аддзяленне варэння шкломасы і фармавання

вырабаў;2) памяшканне для шліфоўкі вырабаў з уста-

ноўкай паравога катла і рухальнай машыны для прывадушліфавальных і паліравальных станкоў;

3) памяшканне для падрыхтоўкі фарбаў іправядзення малявальных работ;

4) жылыя памяшканні для працоўных і кантора,а таксама адрыны з падстрэшкамі для гаспадарчыхпатрэб.

Аддзяленні падрыхтоўкі пакавальнай тары,вырабу і захоўвання драўляных форм, склад гатовайпрадукцыі, кузня і іншыя дапаможныя ўчасткі раз-мяшчаліся ў памяшканнях гуты і дэкаравання.

Змест праекту сведчыць аб тым, што ягораспрацоўнікі валодалі належным узроўнем адпа-ведных таму часу ведаў у вобласці тэхналогіі шклянойвытворчасці, а таксама разумелі неабходнасць выка-рыстання даступных сродкаў механізацыі для забеспя-чэння эфектыўнай працы будучага прадпрыемства.

Будаўніцтва завода вялося пад наглядам архітэк-

тара Полазава.Выдзеленая для гэтага прыкладна за 3 км ад ракі

Нёман ва ўрочышчы Бярозаўка: пляцоўка характары-зуецца спакойным рэльефам мясцовасці і дастат-ковымі памерамі для перспектыўнага развіцця. Да гэтаганеабходна дадаць бліжэйшыя лясныя масівы, прахо-дзячую побач грунтавую дарогу Ліда-Наваградак, а так-сама блізкасць нядаўна пабудаванай чыгункі. Усё гэтаў комплексе забяспечвала спрыяльныя перадумовы дляпаспяховай працы.

28 траўня 1898 г. Квяцінскі А.Ф. паведамляе:“Гонар маю дакласці Губернскаму кіраванню, штоработы па будоўлі і абсталяванні гуты ў маім маён-тку Астроўня Лідскага павету скончаныя”.

Завод арыентаваўся на выпуск ліставога шкла істаловага посуду. Каплінскі, Бронер і Трубовіч, якія ўкла-лі сродкі ў яго буданіцтва, выступалі ў ролі арандатараў.

Ужо першыя месяцы працы паказалі, шточаканых прыбыткаў не будзе. Зацягваўся час варэнняшкломасы, часта выходзілі з ладу шкловарныя гаршкі,была нізкай якасць фармавання.

Прыманыя меры да паляпшэння працы заводане прыводзілі, бо, не маючы належнага доследу, ара-ндатары не маглі арганізаваць працу так, каб не кан-статаваць факт браку, які ўжо здарыўся, а папярэдзіцьяго з’яўленне за лік строгага захавання тэхналагічнагарэгламенту па ўсім працэсе вытворчасці. Праявіласянеўкамплектаванасць кваліфікаванымі кадрамі і непад-рыхтаванасць у пытаннях шкляной тэхналогіі.

Пазбаўленыя магчымасці карэнным чынам

Папярэчны разрэз будынка шліфаванняшкляных вырабаў

pawet.

net

Стар. 67Лідскі Летапісец № 2 (38)

Кацёл жалезны цыліндрычны з плоскімі днамі і двума ўнутранымі трубкамі сістэмы “Uatta”; даўжынякатла 18 футаў, дыяметр яго 5 футаў; даўжыня ўнутраных труб 18 футаў, дыяметр іх 1 фут 10 цаляў;таўшчыня сценак цела катла 5/8 цаляў; таўшчыня сценак цела труб 1/2 цалі. Гаврэльня знешняя пры катле.Рашотка ў два рады каласнікоў, даўжыня рашоткі 5 футаў 9 цаляў, шырыня - 3 фута. Кацёл сілкуецца вадоюз дапамогай двух незалежна дзеючых помпаў. Паверхня нагрэву катла 375 квадратных футаў. Паравых конскіхсілаў 25. Ахоўныя прыборы: манометр - адзін; водапробных кранаў - два; водапаказвальных шкельцаў - два;ахоўных клапанаў - два; дыяметр іх 2 ? цалі; адлегласць пунктаў прывагі 2 і 16 цаляў; вага гіры - 36 фунтаў;найвышэйшы рабочы ціск пары - 60 фунтаў і 4 атмасферы. Кацёл прызначаецца для дзеяння рухальнай машыны,якая служыць для прывядзення ў вярчальны рух усіх станкоў шліфавання і паліравання шкляных вырабаў, атаксама для двух сілкавальных помпаў.

змяніць сітуацыю, яны неўзабаве зразумелі, што іхрашэнне аб будаўніцтве гуты поблізу ад заводаўКраеўскага В.А. і Столе Ю.А., якія ўжо набралі сілу былопамылковым. Іх прадукцыя ў бліжэйшы час не магластаць канкурэнтаздольнай, а гэта немінуча вяло да крахупрадпрыемства.

Таму ўжо ў 1900 годзе Каплінскі, Бронер іТрубовіч праз Квяцінскага А.Ф. прадаюць завод

Краеўскаму В.А. і Столе Ю.А.Пра гэта Квяцінскі А.Ф. 5 кастрычніка 1900 г. піша

так:“На прад’яўлены мне загад Віленскага губерн-

скага кіравання па будаўнічым аддзеле ад 26 студзеня1900 г. №123 на імя Лідскага павятовага спраўнікамаю гонар заявіць, што гута, якая належыць мне ўмаім маёнтку Астроўня Лідскага павету прададзена

pawet.

net

Стар. 68 Лідскі Летапісец № 2 (38)ў поўную ўласнасць у жніў-ні месяцы гэтага годашкляным заводчыкам, су-седзям па маёнтку Столеі Краеўскаму, да якіх ітрэба звяртацца надалейпа ўсіх пытаннях, штотычацца згаданага за-вода.”

У 1899 годзе Краеў-скі В.А. і Столе Ю.А. выку-пілі завод Ленскага З.А. ітакім чынам сканцэнтра-валі ў сваіх руках усю шкля-ную вытворчасць у акрузе.

Ініцыятыва, прад-прымальнасць, тэхнічнаяпісьменнасць і рупліваевядзенне спраў прадпры-мальнікамі, якія адносна нядаўна з’явіліся ў павеце, незасталіся незаўважанымі. З 1 студзеня 1899 г. СтолеЮ.А. уваходзіць у склад “Лідскага раскладачнага па дзяр-жаўным прамысловым падатку Прысутствія”.

Прыярытэт у развіцці гаспадары аддавалі заводу“Нёман-Б” (“Новая гута”), што пацвярджаецца наступ-нымі паказчыкамі за 1900 год .

Адз. вым. “Нёман-А” “Нёман-Б”Гадавы аб’ём, т.р. 117,4 306,1выпуску прадукцыіКолькасць працоўных, чал. 208 480

Прыведзеныя звесткі гавораць аб тым, што затры мінулыя годы аб’ём вытворчасці на Новай гуцевырас у 2,2 разы, у той час як на Старой застаўсяпрактычна без змянення.

У 1902 годзе Краеўскі В.А. і Столе Ю.А. закрылі“Старую гуту”, а яе назву “Нёман-А” прысвоілі заводуў Бярозаўцы, які становіцца галаўным.

Да цяперашняга часу сведчаннем аб месцыразмяшчэння “Старой гуты” з’яўляецца вялікаяколькасць сустраканага, як на паверхні, так і ў верхнімпласце зямлі каляровага і бясколернага шклабою івогнетрывалага лому ад разбураных шкловарных печаўі гаршкоў. Адзінкавыя кусты белага бэзу, чырвонайпарэчкі і агрэсту, якія захаваліся да цяперашняга часу,нагадваюць аб пражыванні тут працавітых людзей у нетакую ўжо аддаленую пару - з тых часоў прайшло 100гадоў. І толькі Чорная рэчка, як і раней, спакойнай нясесвае воды ў недалёкі Нёман.

Прычынамі закрыцця “Старой гуты”, нараўне зкрызісам, які нахлынуў у пачатку 1900-х гадоў , з’явіліся:

1) высечка за мінулыя 19 гадоў бліжэйшых лясныхмасіваў для забеспячэння працы печаў рознага пры-значэння;

2) неапраўданае распыленне сілаў і сродкаў патрох вытворчасцям аднатыпнага профілю;

3) цяжкасці з аператыўным кіраваннем прад-прыемствамі, размешчанымі на адносна вялікайадлегласці адно ад другога пры адсутнасці належных

сродкаў сувязі.Акрамя таго, можна выказаць здагадку, што

новыя гаспадары не хацелі, каб “Старая гута” пастаяннанагадвала ім аб тым, што свае першыя крокі ў вобласцігутніцтва ў гэтай акрузе яны зрабілі на прадпрыемстве,не імі пабудаваным.

Краеўскі В.А. і Столе Ю.А. на пазасталых гутахпастаянна ўдасканальваюць дзейныя і будуюць новыяшкловарныя печы. Агульны сутачны здым шкломасыў 1908 годзе дасягнуў 11 900 кг/суткі.

Галоўным тэхнічным дасягненнем гэтых гадоўз’яўляецца паступовы пераход ад печаў з паўгазавымі

На месцы “Старой гуты”

pawet.

net

Стар. 69Лідскі Летапісец № 2 (38)

якое за кароткі тэрмін у выніку нядбайнай эксплуатацыіранейшымі гаспадарамі было фактычна выведзена зладу, яны карэнным чынам яго мадэрнізуюць, замя-няючы печы прамога апалу на рэгенератыўныя, якіяпрацуюць на генератарным газе.

Выразным сведчаннем гэтаму служаць выкла-дзеныя на паверхні цаглянага дымавога коміна ініцыялы“K.S.” і лічба “1900”. Яны паказвалі, як на год пераходу

гарэльнямі і прамога апалу да рэгенератыўных шкло-варных печаў, якія працуюць на генератарным газе, штозабяспечвае лепшыя ўмовы для атрымання высака-якаснага шкла, адным з галоўных паказчыкаў якогаз’яўляецца колер бесколернага і чысціня колеру афар-баванага шкла, якія ў вялікай ступені залежаць ад атма-сферы печы і магчымасцяў яе рэгулявання.

Карэннай чынам мяняўся працэс спальванняцвёрдага паліва. Ён станавіўся двухстадыйным.Першапачаткова ў газагенератары ідзе поўнае ператва-рэнне яго гаручай часткі ў газападобны стан падуздзеяннем кіслароду паветра і высокіх тэмператур, г.зн.,яго газіфікацыя, а атрыманы такім чынам газ з ка-лектара па каналах паступаў да шкловарнай, а ў будучымі да іншых печаў, у якіх і праходзіла яго спальванне.Неабходная колькасць паветра ў газагенератар паступаеза лік натуральнай цягі, якая ствараецца дымавымкомінам, што забяспечвае выдаленне прадуктаў гарэнняад шкловарнай печы. Такім чынам, тры агрэгаты -газагенератар, шкловарная печ і дымавы комін -аб’яднаны каналамі, якія злучаюць іх і абсталяваныярэгулявальнымі і ахоўнымі прыладамі, утвараюцьадзіную цеплатэхнічную сістэму, якая забяспечваеатрыманне і выкарыстанне цеплавой энергіі ў працэсешкловарэння.

Мяняліся віды ўжыванага паліва - на месца дроўпаступова прыйшлі ў торф і каменны вугаль, уда-сканальвалася канструкцыя газагенератараў і шкло-варных печаў, але нязменным заставаўся прынцыпдвухстадыйнага выкарыстання цеплавой энергіі, якаязмяшчаецца ў ім. Пераход на генератарны газ забяс-печваў умовы для распрацоўкі і ўкаранення ўдалейшым высокаэфектыўных тэхналогій у вытворчасцівырабаў з шкла.

З моманту набыцця завода ў Бярозаўцы КраеўскіВ.А. і Столе Ю.А. надаюць яму шмат увагі. Заместдарагіх выдаткаў на рамонт асноўнага абсталявання,

Схема горшковой рэгенератыўнай печы:1 - працоўная камера; 2 - вырабатачныя вокны;3 - шкловарныя гаршкі, 4 - кадзіевая гарэлка;

5 - камера рэгенератара для падачы генератарнагагазу; 6 - камера рэгенератара для падачы паветра;

7 - шквара.

Газагенератар з гарызантальнай рашоткай інатуральнай цягай:

1- загрузная адтуліна, 2 - газаадвод, 3 - калектар,4 - гарызантальныя каласнікі, 5 - бэлька абвязкі,

6 - сувязь абвязкі, 7 - шыбер

Схема руху генератарнага газу, паветра іпрадуктаў гарэння:

1- газагенератар з трох шахт; 2-сіфон з гідра-засаўкай; 3 - калектар; 4 - канал падачы

генератарнага газу ў перакладны клапан; 5 - газавыперакладны клапан з гідразасаўкай; 6л і 6п - каналы

пачарговага паступлення генератарнага газу ўлевую і правую газавыя камеры рэгенератара;

7л і 7п - левая і правая газавыя камеры генератара;8л і 8п - левая і правая паветраныя камеры

рэгенератара; 9 - паветраны перавадны клапан;10л і 10п - каналы пачарговага паступлення

паветра ў рэгенератар; 11г і 11в- каналы выдаленняпрадуктаў гарэння ад шкловарнай печы празгазавую і паветраную камеры рэгенератара;

12 - шыбер, 13-дымавы комін.

pawet.

net

Стар. 70 Лідскі Летапісец № 2 (38)завода да новых гаспадароў, так і на годпачатку ўкаранення тут новай тэхналогііварэння шкла. Яе перавагі былі такіявідавочныя, што нават здольнасцьгенератарнага газу ўтвараць з паветрамвыбуховыя сумесі не спынялі іх. Пад-вышалася кваліфікацыйная падрых-тоўка персаналу, а таксама выпра-цоўваліся і строга выконваліся правілыпрацы з генератарным газам, штогарантавала яго бяспечнае выкары-станне.

Гэта быў сапраўдны прарыў утэхналогіі гутніцтва. Выкарыстаннегенератарнага газу на заводзе працяг-валася да снежня 1961 г., калі на ягомесца прыйшоў прыродны газ.

У 1905 годзе трагічна загінуўКраеўскі В.А. - патануў у рацэ Нёман.Выплаціўшы належную суму спадчын-нікам Краеўскага В.А., Столе Ю.А.становіцца поўнаўладным гаспадаромзаводаў. А у сувязі з тым, што сыныСтоле Ю.А.. (Браніслаў і Фелікс) быліжанатыя на дочках Краеўскага В.А.(адпаведна Яніне і Станіславе), то івялікая частка выплачаных грошайусяроўна засталася ў сям’і.

Заводы працягваюць інтэнсіўнаразвівацца, з года ў год нарошчваючыаб’ёмы вытворчасці. Павялічваеццапатрэбнасць у сыравінных, вогне-трывалых і іншых матэрыялах, пашыра-ецца геаграфія паставак прадукцыі.

Таму ўсё больш актуальнайстановіцца патрэбнасць у пашырэннімагчымасцяў, якія давала чыгунка, штопраходзіла за 6 км ад завода, і Столе Ю.А.прымае рашэнне злучыць абодвазаводы “Нёман-А” і “Нёман-Б” з аднай-меннай чыгуначнай станцыяй “Нёман”вузкакалейнай чыгункай. Распрацоў-ваецца і ўзгадняецца дакументацыя,вызначаецца найбольш выгадны марш-рут, звязаны як з адлегласцю, так і маг-чымасцю набыцця зямлі ў прыватныхуласнікаў па месцах яе праходжання;уладкоўвалася паромная пераправа івырашаўся шэраг іншых тэхнічных іарганізацыйных пытанняў, звязаных збудучым будаўніцтвам.

Былі набытыя два паравозы па40 к.с., 16 крытых вагонаў, 80 платфор-маў грузапад’ёмнасцю 3 тоны кожная,неабходная колькасць рэек і шпал.

У 1908 годзе будаўніцтва чыгункібыло скончана. Яно абыйшлося ў 118,6т. рублёў.

Прайшло 17 гадоў з часу пры-быцця ў тутэйшыя месцы Краеўскага 1910 г.

pawet.

net

Стар. 71Лідскі Летапісец № 2 (38)В.А. і Столе Ю.А. Першапачаткова за кароткі час яныздолелі ў некалькі разоў павялічыць аб’ём вытворчасціна арандаваным, а затым выкупленым заводзе Ленскага3.А., пабудавалі сваю паравую гуту, набылі і мадэр-нізавалі завод у Бярозаўцы, пабудавалі вузкакалейнуючыгунку да станцыі Нёман, перавялі працу шкловарныхі іншых печаў на генератарны газ, арганізавалі вытвор-часць сталовага посуду, лямпавых вырабаў і прадметаўраскошы, выкарыстоўваючы крыштальнае і каляроваешкло. І на ўсё гэта патрабаваліся немалыя сродкі, а каліяны знаходзіліся, то гэта значыць, што гутніцтва былопа-сапраўднаму прыбытковай справай, калі знахо-дзілася ў руках падрыхтаваных і энергічных адмы-слоўцаў і дынаміка развіцця іх вытворчасці заслугоўваеўсялякай хвалы.

Ужо ў 1909 годзе з чыгуначнай станцыі Нёманбыло адпраўленае 169 843 пудоў шкловырабаў, г.зн.2717,5 тон.

Для будынка газагенератараў, газаходаў, дыма-вых комінаў і іншых вытворчых патрэб патрабаваласявялікая колькасць марозаўстойлівай чырвонай цэглывысокай механічнай трываласці. Цэгла, якая выраб-лялася ў павеце не заўсёды адпавядала гэтым патраба-ванням. Таму ў пачатку 1900-х гадоў на заводзе быўарганізаваны яе выраб для ўласных патрэб, што з’яўля-лася гарантыяй якасці пры пабудове адказных аб’ектаў,якімі і з’яўляліся шахты газагенератараў і дымавыякоміны. Вытворчасць была сезоннай і арганізаваная панайпростай тэхналогіі: ручное фармаванне, натуральнаясушка і абпал у падлогавай печы. Вялікая ўвага нада-валася падрыхтоўцы гліны і яе мяшанню з пяском, штоз’яўляецца абавязковай умовай для атрымання цэглывысокай якасці.

Аб’яднаныя крыштальныя фабрыкі “Нёман-А”і “Нёман-Б” у 1910 годзе па аб’ёме вытворчасці займалісёмае, а па агульнай колькасці працоўных - чацвёртаемесца сярод прадпрыемстваў беларускіх губерняў, якіямаюць 100 і больш працоўных.

Параўнанне тэмпаў развіцця завода “Нёман-А”і “Нёман-Б” за перыяд з 1900 г. па 1910 г. паказвае, штона “Нёмане-А” аб’ёмы вы-творчасці ўзраслі амаль у 2разы і дасягнулі 214 т.р. прыколькасці працоўных - 454чалавекі, а на “Нёмане-Б”практычна не змяніліся,склаўшы 310 т.р. пры коль-касці 552 чалавекі.

У 1911 годзе фірмаСтоле Ю.А. падрыхтавалакамерцыйны каталог сваёйпрадукцыі. У ім была прад-стаўленая прадукцыя, якшклозаводаў “Нёман-А” і“Нёман-Б”, так і Ганцавіц-кай фабрыкі аконнага шкла,якая таксама належала ім.

Прадстаўлены асар-тымент па сваім функцыя-нальным прызначэнні і ды-

зайну, выкарыстаных відах шкла, спосабах выпрацоўкі ідэкаравання заслугоўвае высокай адзнакі. Ён нагляднадэманстраваў, чаго практычна дасягнулі нёманскіягутнікі за мінулы час і служыў добрай рэкламай магчы-масцяў фірмы.

Шырокая разнастайнасць чарак, келіхаў, куфляў,графінаў, гарлачоў, шклянак, ваз для кветак і сервіроўкістала, туалетных набораў, разетак, банбаньерак, лямпаў,абажураў, жырандоляў, прадметаў культавага пры-значэння і іншых вырабаў забяспечвала магчымасцьзадаволіць любы густ пакупніка. Разнастайнасцьформаў дапаўнялася разнастайнасцю метадаў дэкара-вання. Гэта спрыяла пашырэнню рынкаў збыту і

Тытульны ліст каталога 1911 г.

1912 г.

pawet.

net

Стар. 72 Лідскі Летапісец № 2 (38)забяспечвала прэстыж фірмы.

Шырока ўкараняецца тэхналогія фармаваннявырабаў метадам прасавання. Пераважаюць колерытыпу смарагд, сапфір, разалін і лалавы.

Удасканальваецца канструкцыя газагенератараў;нараўне з дровамі для атрымання генератарнага газупачынаецца выкарыстанне торфу і каменнага вугалю.

Перад пачаткам Першай Сусветнай вайны 1914г. на заводзе Столе Ю.А. працавалі 4 шкловарныягаршковыя печы са здымам 4500 тн шкломасы ў год,вага гатовай прадукцыі перавышала 2700 тн/год, аколькасць працоўных - 1023 чалавекі. Магутнасцьусталяваных рухавікоў дасягнула 196 к.с.

За 1914 г. на заводзе “Нёман-А” было вырабленапрадукцыі на суму 281,4 тыс. руб., а рэалізавана - насуму 269,0 т.р. Усяго ж рэалізацыя па двух заводах склала540,4 т.р.

З справаздачы фірмы за 1914 год па заводзе“Нёман-А” відаць, як размяркоўваліся выдаткі на вырабпрадукцыі па артыкулах. У прыватнасці, выдаткі паматэрыялах складалі 11,8%; па паліве - 19,5%; фар-

маванне і дэкараванне вырабаў - 30,6%, пакаванне -6,2%, амартызацыя і рамонт - 6,4%; гандлёвыя выдаткі -6,7%; фабрычныя выдаткі і ўтрыманне адміністрацыі -10,8%; страхоўка і выплата адсоткаў за заняты капітал -4,2%; утрыманне конёй - 1,9%; выраб шкловарныхгаршкоў і іншага вогнетрывалага прыпасу -1,7%.Удзельная вага заработнай платы ў сабекошце - 35,7%.

Агульная сума выдаткаў на вытворчасць пазаводзе “Нёман-А” склала ў 1914 г. 288,4 т.р., г.зн. сумастрат па вытворчасці вылілася ў 7,0 т.р. За кошт атры-манага прыбытку ад малявальнай майстэрні ў памеры1,4 т.р. яны скараціліся да 5,6 т.р.

Але з прыкладанай “Справаздачы…” адначасо-ва відаць, што бухгалтар, які складаў яе вызначыў за1914 г. па заводзе “Нёман-А” чысты прыбытак у памеры7020,81 руб. Нараўне з малявальнай майстэрняй ёнпаказаў прыбытак ад эксплуатацыі вузкакалейнайчыгункі ў суме 12594 руб.

Чысты прыбытак у такім жа памеры паказаны іў “Балансе крыштальнай фабрыкі “Нёман-А” Ю.А.Столе на 31 снежня 1914 г.

Як на “Справаздачы...”, так і на“Балансе...” маюцца па дзве рэзалюцыіЮ.А.Столе, пацверджаныя яго подпісамі:

1) пасля выключэння няіснага ўрэчаіснасці прыбытку ў руб. 12594 парахунку “Утрыманне фабр..чыг.” атры-маецца страта 5573 руб. 19 кап.;

2) з сапраўдным дакладна.Вядома, недахоп інфармацыі, якой

у той час валодаў, як бухгалтар, якіскладаў “Справаздачу...” і “Баланс...”, такі гаспадар фірмы, не дазваляе заняць тойабо іншы бок, тым больш што час-то быўваенны. Але адно сцвярджаць можнанапэўна: бухгалтар валодаў вялікай неза-лежнасцю пры складанні дакументаў ісваю нязгоду з яго высновамі гаспадарфірмы мог выказаць толькі адпаведнымірэзалюцыямі і падвойным подпісам.

Раён размяшчэння заводаў у 1915г. апынуўся ў зоне ваенных дзеянняў, увыніку якіх завод “Нёман-Б” згарэў, амясцовасць аказалася акупаванай ня-мецкімі войскамі, і завод “Нёман-А”спыніў працу. На яго тэрыторыі немцыарганізавалі стайню і жывёльны двор,дэмантавалі рэйкі і шпалы, а абсталяванневывелі з ладу.

І пацягнуліся гады страт, нявызна-чанасці і разрухі. Яшчэ не паспела скон-чыцца Першая Сусветная вайна, як Расій-ская імперыя была ўзрушаная спачаткуЛютаўскай, а затым Кастрычніцкайрэвалюцыямі, па слядах якой прыйшлаграмадзянская і польска-савецкая вайна.А калі грукоча кананада - людзям у пры-франтавой паласе не да рамёстваў.

(Працяг у наступным нумары.)

pawet.

net

Стар. 73Лідскі Летапісец № 2 (38)

У атрада “Іскра”, аднаго з лепшых у ЗаходняйБеларусі, не знайшлося свайго гісторыка, і пра ягодзейнасць у шырокіх колах грамадскасці мала штовядома. У трохтомавай манаграфіі “Усенароднаябарацьба ў Беларусі супраць нямецка-фашысцкіхзахопнікаў у гады Вялікай Айчыннай вайны” (Мінск,1985) атраду прысвечана 9 радкоў. У 60-70 х гадах улідскіх газетах “Уперад” і “Сцяг працы” публікавалісяневялікія газетныя нататкі за подпісам П. Слядкова, У.Дзямідава, А. Коннава, С. Лазавога, А. Рэпнікава і інш.Але паўнавартаснай працы так і не з’явілася. Гэта тымбольш дзіўна, што першым дырэктарам Лідскага музеябыў былы партызан “Іскры” Я.К. Шуціла. А другідырэктар музея М.І. Іваноў адшукаў многіх з былыхпартызан, падтрымліваў з імі перапіску, сабраў вялікуюколькасць матэрыялаў і збіраўся напісаць кнігу. Кнігуаб партызанах Лідскай зоны збіраўся напісаць і сакратарЛідскага падпольнага гаркаму партыі Я.Д. Гапееў. Такі не напісалі.

Мне шчымліва было глядзець на паліцы, дзестаялі сабраныя папярэднікамі ўспаміны, лісты ідакументы. У рэшце рэшт нехта павінен быў асвоіцьгэты матэрыял, і я, не партызан, не ваяр, чалавек, якіглыбока ненавідзіць вайну і забойства, змушаны гэтазрабіць. У памяць і ў напамінак. Адзінай магчымайформай выкладання мне здалася форма, калі гаворацьсамі партызаны. Я пастараўся даць успаміны безістотных граматычных і арфаграфічных выпраўленняў,бо перакананы, што ўсякая літаратурная апрацоўканівелюе дзейных асоб і абкрадвае гісторыю.

1. Першыя тыдні акупацыі

Пасля акупацыі нямецкімі войскамі Лідскагараёна і ўсталявання фашысцкага парадку высвятлілася,што камуністы, камсамольцы, савецкія работнікі, дэ-путаты, вайскоўцы, разумова непаўнавартасныя, цыга-ны і габрэі з’яўляюцца ворагамі Рэйха. З першых дзёнліпеня пачынаецца планамернае знішчэнне гэтых груплюдзей: 3 ліпеня, Ліда - 150 габрэяў; 8 ліпеня, Мінойты -120 чалавек з псіхіятрычнай лякарні; 15 ліпеня, Ліда - 60цыганоў; 23 ліпеня, Беліца - 47 габрэяў; 23 ліпеня, Сялец- 50 габрэяў і 13 камсамольцаў ды савецкіх работнікаў...

Мясцовыя жыхары, якія праявілі сябе ў 1939-41гг. прыхільнікамі савецкага ладу, пачынаюць хавацца,чырвонаармейцы і афіцэры-акружэнцы, страціўшынадзею перайсці лінію фронту, уладкоўваюцца ўсялянскія сем’і або капаюць зямлянкі ў лясных масівах.

Міхаіл Раманавіч Радзецкі з Пудзіна - дэпутатНароднага сходу Заходняй Беларусі і чалец камісіі павыпрацоўцы дэкларацыі ў 1939 г., старшыня Дакудаў-

скага сельсавета ў 1940 г., начальнік аддзела сацзабес-пячэння Лідскага гарвыканкаму ў 1941г. - пачаў хаваццаз ліпеня. “Брат яго Раман працаваў следчым у міліцыі.З ім у міліцыі працаваў Суліма. Гэты Суліма, прыехаўз немцамі па Радзецкага. Радзецкі ўцёк праз акно ўканоплі”. (Багмут К.І.)

У дакументах 1940 - першай паловы 1941 гг. РыгорНазаравіч Суліма згадваецца як начальнік Лідскагагараддзела НКДБ, а ў другой палове 1941 г. як здраднікі нямецкі паслугач “Суліма”.

Жонка брата Міхаіла Радзецкага, Рамана -Радзецкая В.А. успамінае пра іншага чалавека, пранекага немца з райвыканкаму: “Гэта было на другідзень, як немцы ўвайшлі ў Ліду. У райвыканкамепрацаваў таксама, не памятаю кім і прозвішча, немецпа нацыянальнасці. Як толькі немцы прыйшлі, ён надругі дзень з аркушам у руках, г.зн. са спісам ездзіў пахатах і выдаваў работнікаў. Прыехалі і да Радзецкіх,але акрамя бацькі дома ўжо нікога не было. Хацелірасстраляць бацьку, але заступіліся жыхары в .Пудзіна.”

Чырвонаармеец 213-га стралковага палка ВасільФёдаравіч Ялпашаў, 1921 г.н., для якога самыя цяжкія ігоркія ўспаміны звязаны з першымі днямі баёў на мяжыпад Сапоцкінам, пра наступныя дні згадвае няшмат:“Адступалі спачатку арганізавана, а пасля сказалі -прабірайцеся, хто як можа. Я прыйшоў у Ліду і двоесутак сядзеў у хляве ў жыхароў на вул. Калініна.Потым пайшоў у в. Анацкі і Чароўкі і жыў там усялян.”

Рэпнікаў Апанас Міхайлавіч, 1922 г.н. да вайнынастаўнік пачатковых класаў, які толькі што прыбыў участку пры Лідскім аэрадроме, больш шматслоўны:“22чэрвеня ў нядзелю мяне заспела пры Лідскім аэрадромераптоўная вайна. З раніцы і да позняга вечара язнаходзіўся ў прыродных схованках ад частыхпрыземных налётаў фашысцкіх самалётаў. Лідапылала пажарышчамі і выбухамі парахавых складоў.Позна ўвечар з пазасталай групай таварышаў вышліна ўскраіну горада і ўздоўж чыгуначнага палатнанакіраваліся да горада Маладзечна. І так дзень заднём працягвалі адыходзіць далей на Ўсход у групечатырох асоб: Георг, Хведар, Міхась і я. Дзён празпяць ад нас адстаў Міхась, па хваробе ўладкаваўшысяў маленькай вёсачцы ў селяніна.

У групе трох таварышаў мы рухаліся ў кірункугор. Баранавічы. У сярэдзіне ліпеня мы падышлі дасяла, каб падмацавацца і забяспечыцца прадуктамі.Сустрэўшыся з мясцовым селянінам па імені Георг наўскраіне вёскі Дакудава, азнаёміўшыся падрабязна зстановішчам, зайшлі да яго ў хату. Георг прапанаваўнам прытулак у мясцовых сялян, на што мы ахвотна

Гісторыя партызанскага атрада “Іскра”напісаная па успамінах партызан і жыхароў

Лідскага раёна

Валеры Сліўкін

pawet.

net

Стар. 74 Лідскі Летапісец № 2 (38)пагадзіліся. Мяне вызначылі на хутар Пораслі дасялянкі Даўлюд Алены Георгіеўны і яе брата ІванаГеоргіевіча. Мае таварышы таксама ўладкаваліся:Хведар Камышоў - на хутар Пораслі да селянінаМахнача Ўладзіміра Антонавіча, а Георг Герасімаў -у Дакудаве.”

Уважлівы чытач адразу адзначыць недарэчнасціў гэтым аповядзе - як можна з Ліды спачатку пайсці наМаладзечна, а потым на Баранавічы, і дзе можна такзаблудзіцца, каб тры тыдні ісці з Ліды ў Дакудава.Многія аповяды аб першых днях вайны маюць шматтакіх неадпаведнасцяў. Не варта дзівіцца, паніка былаўсеагульная, ды і праўда часам была небяспечнай.

А вось гісторыя пра першыя дні вайны, якуюнапісала Кліментына Мартынаўна Жук, у дзявоцтвеПілевіч. Гэтая, у той час маладая жанчына, 1916 г.н., знебагатай сялянскай сям’і, каталічка (спявала ўкасцельным хоры), закончыла польскую школу, былавыдадзена бацькамі ў 1937 г. замуж за пераспелага, 1893г.н., але багатага па тагачасных паняццях мужчыну, яківалодаў 30 гектарамі зямлі. У 1940 г. яго арыштавалі зазахоўванне абрэза і саслалі ў пензенскія лагеры. Клі-ментына засталася з маленькай дачкой на велізарнайгаспадарцы: “Я жыла на хутары ў лёску за 200 м адшашэйнай дарогі. Вельмі шмат ішло зняволеных, янызаходзілі ў нашы хаты для патрэбнасці ежы. І вось30 чэрвеня 1941 г. зайшоў да мяне малады чалавек усаматканай кашулі і шэрых штанах, у кірзавых ботах,з белай павязкай на левым воку, рана яшчэ не зажыла.Ён застаўся ў мяне жыць пад маркай зняволенага.Тыдні два ён хварэў галавою. Сам ён у сапраўднасцібыў старэйшы лейтэнант Аляксандр Грыгор’еў 1916г.н. з Томска, вул. Чыгуначная, дом 34. Я запомніла ягоадрас. Бацька яго загінуў пад цягніком, калі ён яшчэвучыўся. Засталася маці, тры сястры Люба, Ксеня іКаця і брат Ілля. Быў ён росту высокага, да 180 см.Твар не вельмі круглы, трохі шэры, бледны, вокаправае сіняе, нос прамы, валасы цёмна-русыя, невысокі, сярэдні.

Грыгор’еў адступаў ад Гародні на Менск. Быўпаранены за 2 км ад Ліпнішак недалёка ад в. Сцігане.Немцы знайшлі яго ў жыце скрываўленага з выбітымлевым вокам. Спыталі: “Ты куды?”. Ён сказаў: “Дасваіх”. “Але фронт жа ўжо 200 км наперадзе, як жаты дабярэшся?” Ён гаворыць: “Паўзком дапаўзу”.Кінулі яго ў адрыну паміж забітымі і параненымі,праляжаў там ноч. Пасля яго адвезлі ў Ліду ў цы-вільную лякарню. Лекар-хірург паляк Сянкевіч зрабіўяму аперацыю. На другі ж дзень пасля аперацыі лекаряму паведаміў, што па яго хутка прыедуць немцы ігаворыць: “Ратуйцеся”. Даў яму саматканую кашулю,штаны і боты і вывеў чорным ходам на вуліцу.

Так Грыгор’еў патрапіў да мяне. Хутка пра-зналі нямецкія паліцаі з Тракеляў, такія як Пятрусевіч,Вялічка, Фядаля, Наркун і Браніцкі, а камендантам быўГрайдэк - паляк з Вільні. Быў вельмі добры чалавек,неяк па-сяброўску ставіўся да Сашы.. Сашу прыходзі-лася хадзіць у Жырмуны кожны тыдзень адзначацца,далі белы, нібы які пашпарт часовы. Ён запісаў сябеЎласенка, а яго занеслі, як яны звалі, у чорную кнігу.”

Трымаць у сябе ў доме чырвонаармейцаў былокрайне небяспечна. У тых жа Юравічах зімой 1943 г.немцы расстралялі Сям’ю Жукоў - Паўліну, Станіслава

(21 год), Марыю (19 год) і Ядвігу (17 год) толькі за тое,што ў іх жылі і працавалі два рускія хлопцы - Мікалай іВалодзя. Нехта іх выдаў. Каб не мучылі, адна з сясцёркінулася на немцаў з нажом.

На тэрыторыі Лідскага раёна адсутнічаюцьшырокія лясныя масівы. Найболей значныя -Бердаўскі,Фалькаўскі - не перавышаюць 20 кв км, і досыцьбатальёна салдат, каб на працягу дня дбайна прачасацьгустым ланцугом любы з іх. Толькі за Нёманам у лясныхмасівах Наваградскага і Дзятлаўскага раёнаў можнабыло прытуліцца. Але нават там першыя групычырвонаармейцаў-акружэнцаў у першыя месяцывайны не маглі лічыць сябе ў бяспецы. У ліпені 1941 г. уляску, поблізу в. Храпенева Наваградскага раёна, зрабілісабе сховішча 11 чырвонаармейцаў. Там іх выявіў ляснікПяткевіч з Збойска. Ляснік распавёў аб сваім адкрыцціжонцы, тая - суседцы... Неўзабаве з Іўеўскай каменд-атуры прыехалі ў Збойск гестапаўцы, яны прымусіліПяткевіча правесці да сховішча акружэнцаў. Усечырвонаармейцы былі схопленыя і замкнёныя ў гумнелесніка. Аднаму з іх, Антонаву, удалося ўцячы, астатніхнемцы расстралялі.

2. З’яўленне групы Радецкага

Чырвонаармейцы-акружэнцы, савецкія работ-нікі, камуністы і камсамольцы, уцекачы з лагераваеннапалонных у Паўднёвым гарадку, а там было каля3 тысяч чалавек, увосень 1941 - увесну 1942 годааб’ядноўваюцца ў невялікія ўзброеныя групы колькас-цю па 5-15 чалавек, яны, першым чынам, жадаюцьвыжыць, а калі не лёс, дык хоць пагуляць напрыканцы.З’яўляюцца і групы, якія ставяць больш сур’ёзныязадачы. Адной з такіх была група Міхаіла РаманавічаРадецкага.

М.Р. Радзецкі

pawet.

net

Стар. 75Лідскі Летапісец № 2 (38)Міхаіл Радецкі “пачаў арганізоўваць парты-

занскую групу. Збіраў усіх патрыётаў, здабывалізброю. Дапамагалі яму Аляксандр Ігнацьевіч Кіеня“Санька”, Мікалай Юстынавіч Кохан, якія жылі ў тойчас на Пудзінскіх хутарах, Сяргей Шут, які жыў нахутары Банева, Зміцер Жынко з Атмінава, СашаДзяшук з Дзятомлі” (Туруткіна -Радзецкая Н.Р.).

“Першымі чальцамі яго групы былі: Кіеня ГеоргРыгоравіч, Кіеня Аляксандр Андрэевіч, Чылек ПавелЯкаўлевіч і Чылек Ніна. Я была звязаная з гэтыматрадам з самых першых дзён. Насіла бялізну, ежу,паведамляла, дзе і калі з’яўляліся немцы.” (БагмутК.І.)

Выйшлі на сувязь з Радзецкім у 1941 г. камсамо-льцы з Дроздава Генадзь Шут, Хведар Курылаў, Іван іЎладзімір Кудла, Леанід Данейка, Віктар Кумпяк, Ваулаўі Ненартовіч. “Калі прыйшлі немцы, мы пачалі хавацца.У нас у кожнага быў пісталет і нават адзін станковыкулямёт. Дасталі радыёпрымач. Радыёпрымач па-ставілі ў Сяргея Іосіфавіча Шута на хутары поруч зв. Агароднікі. Удзельнікі групы пісалі і распаўсюдж-валі ўлёткі, псавалі тэлеграфную і тэлефонную сувязь,збіралі зброю” (Курылаў Ф.).

Такая ж моладзевая група з’явілася ў в. Крывічы:“Мы збіралі зброю, праводзілі працу супраць здачыхлеба немцам. Гэтая арганізацыя дзейнічала да вясны1942 г” (Стадольнік Я.).

Дапамагалі Радзецкаму Кастусь ПалікарпавічПенда і яго жонка: “Праз яго я зблізіўся з партызанамі,дапамагаў ім як мог, перадаваў знойдзеную зброю,харч, жонка мыла ім бялізну.”

3. Пачатак супраціву

Першая вядомаятрагічная спроба супра-ціву нямецкай уладзе ме-ла месца ў Пудзіна. “КіеняМікалай Аляксандравіч іРадзецкі Іван Купрыя-навіч напісалі ад рукіўлёткі, у якіх паведам-лялі, што Чырвоная Ар-мія вяртаецца і ўжознаходзіцца ў Стоўбцах.5 жніўня 1941 г. іх сха-пілі, вывелі ў канец вёскіі расстралялі. МікалайКіеня выгукнуў: “ЖывеСталін!” і “Жыве Савец-кая ўлада!”. Аб улёткахнемцам паведаміла Кіеня Любоў Андрэеўна, пазнейбыла расстраляная партызанамі” (Багмут К.І.).

Ніна Сцяпанаўна Бяйзарава (1915-1992) да вайныдырэктар Бярозаўскай школы, у 1941-42 гг. настаўніцаПудзінскай школы, распавяла гэтую гісторыю інакш: “УПудзіна сагналі ў адно месца ўсіх сялян і прапанавалівыдаць партызанскіх сувязных, пагражаючы спаліцьусю вёску і знішчыць усіх людзей. Бачачы, што азвя-рэлыя бандыты збіраюцца ажыццявіць пагрозу, пар-тызанскія сувязныя, чальцы падпольнай групы гэтай

вёскі тав. Кіеня і Часноўскі вырашылі коштам свайгожыцця выратаваць насельніцтва і вёску. Патрыётына вачах у ўсіх сялян былі расстраляныя” (“Уперад”№ 22 (1896) ад 20.02.1957).

Расстралялі людзей, мабыць, за перавоз празНёман адыходзячых на Ўсход чырвонаармейцаў, летам1941 г. не было яшчэ ні партызан, ні партызанскіхсувязных, але Бейзарава бліжэй да праўды ў адносінахда прозвішчаў расстраляных. У кнізе “Памяць. Нава-градскі раён” на стар. 364 са спісу загінулых жыхароўПудзіна відаць, што Кіеня Мікалай Аляксандравіч,Часноўскі Іосіф Міхайлавіч, 1915 г.н. і Кіеня ВераРадзівонаўна, 1920 г.н. расстраляныя 22 ліпеня 1941 г., аІван Купрыянавіч Радзецкі, 1917 г.н. расстраляны 14траўня 1943 г. Людская памяць выбарчая, з гэтымдаводзіцца мірыцца. Багмут К.І. правільна назвалапрозвішча аднаго з загінулых, і памылілася ў даце.Бяйзарава Н.С. успомніла прозвішчы дваіх; пры тымабедзве забыліся пра расстраляную маладую жанчынуі па-рознаму выказалі прычыны расстрэлу.

4. Разгон камсамольцамі Дакудаўскагапаліцэйскага ўчастка

У вялікіх вёсках немцы стварылі гміны і паліцэйс-кія ўчасткі (пастарункі). Такія пастарункі былі ў Беліцы,Дакудаве, Жырмунах, Тарнове. Хавацца ў вёсках і нахутарах стала небяспечна, і камсамольцы ХведарКурылаў, Генадзь Шут, Іван і Ўладзімір Кудлы пайшлі ўлес да Радзецкага.

Начальнікам Дакудаўскага пастарунка прызна-чылі былога польскага афіцэра. “Пан капітан” заўзятаслужыў сваім гаспадарам. З насельніцтвам абыходзіўсяжорстка. У лютым 1942 г. група камсамольцаў здзей-сніла напад на Дакудаўскі паліцэйскі ўчастак.

Кацярына Іосіфаўна Багмут з Пудзіна - чалецкамсамольскай падпольнай арганізацыі і, відаць,удзельніца гэтага нападу захавала ў памяці падрабязнас-ці: “Касяк Люба з Дакудава працавала ў гміне. Меласувязь з нашай падпольнай камсамольскай аргані-зацыяй. Калі хлопцы ўзброіліся, Люба падрыхтавалагміну да разгрому: паадчыняла вокны, дзверы, паста-віла друкарскую машынку на акно. Ішлі хлопцы дагміны, непадалёк ад хаты Любы на зэдлі сядзеў па-ліцэйскі з дзеўчынай Вандай Дамброўскай. Ніна Дайкопадышла да паліцыянта і кінжалам зарэзала гэтагапаліцыянта са словамі: “Паглядзі, як дзейнічаюцьсавецкія камсамольцы!. З’яўленне ў вёсцы групыўзброеных людзей выклікала перапалох сярод палі-цыянтаў. Яны паразбягаліся, не зрабіўшы ні аднагострэлу, “Пан капітан” патрапіў у рукі камсамольцаўі быў расстраляны” (Багмут К.І.).

Павінен прызнацца, я засумняваўся, што маладаядзяўчына кінжалам зарэзала чалавека, нават калі ён іпаліцай. Мае сумненні развеяла нататка Ф. Курылава(”Вораг не ведаў спакою” // “Сцяг працы”, № 73 ад20.06.1964), у якой ён успамінае пра напад на паліцэй-скую залогу ў Дакудаве і пацвярджае, што белакураядзяўчына Ніна “уласнаручна расправілася з паліцэй-скім камендантам. Па званні яна была лейтэнант,скончыла вайсковую кавалерыйскую вучэльню.”

І.К. Радзецкі

pawet.

net

Стар. 76 Лідскі Летапісец № 2 (38)5. Вясновая рэгістрацыя акружэнцаў

Чырвонаармейцаў - акружэнцаў немцы да вясны1942 года не заўважалі. Зіма 1941-42 г. была лютая,маразы за трыццаць, жыццё замерла, усе сядзелі пахатах. У снежні 1941 года стала відавочным, штобліцкрыг не атрымаўся, і маецца быць шматгадоваявайна да поўнай знямогі. Гітлер загадаў прыцягнуць напрацы ў Нямеччыну моладзь з акупаваных усходніхкраін. Усе, хто з’явіўся ў Заходняй Беларусі пасля 22чэрвеня 1941 г., павінны былі стаць на ўлік. Нямецкаяадміністрацыя ў акружэнцах адчула рэальнуюнебяспеку, і ў красавіку было прынята рашэнне вывезцііх у Нямеччыну. Гэтым немцы падштурхнулі акружэн-цаў да супраціву.

“Жылі спакойна да сакавіка 1942 года. Сакавік1942 года стаў націскам на ўсходніх людзей з бокунемцаў і мясцовай паліцыі. Усходніх людзей, якіяпражывалі ў сялян, пачалі збіраць у паліцэйскіўчастак у Дакудаве. Многія патрапілі ў гэты пера-плёт і былі адпраўлены на захад. З Дакудаўскагапаліцэйскага ўчастка збег да мяне на хутар Порасліўвесь збіты Георг. У мяне на хутары з’явілася нека-лькіх новых таварышаў: ленінградзец Рыгор Бабкоў іАндрэй (Сяргеяў). Днямі мы хаваліся ў балоце, пры-леглым да хутароў Пораслі, а ў ноч выходзілі па пра-дукты, спачатку да знаёмых, а з набліжэннем цёплыхдзён вясны 1942 г. бадзяліся паўсюль, збіраючы зброюў мясцовага насельніцтва і бадзяўшыхся ў адзіночкупаліцыянтаў. Спачатку мы не мелі старшага, а загульнай рады дзейнічалі разам” (Рэпнікаў А.).

Аляксандра Грыгор’ева і Кліментыну Жук 24сакавіка 1942 г. даставілі ў Лідскую камендатуру. “Надругім паверсе 7 чалавек немцаў і паляк рэферэнт-перакладчык Палтаўскі. Нас дапытвалі асобна, першмяне. Які быў Саша, калі прыйшоў да нас, у якой формеі кім ён быў, я ім адно: Саша быў зняволены, працаваўна аэрадроме, калі немцы пачалі бамбаваць, яныпаразбягаліся, а Саша паранены сваімі ахоўнікамі,якія сачылі за імі. І паўтарала ім адно і тое ж.Бурмістр горада, які чуў мае паказанні, сустрэў Сашуі сцісла яму сказаў, каб у нас было адно. Пасля допытаўмяне пасадзілі ў арыштанцкае памяшканне, а яго ўіншы пакой і трымалі два дні на допытах, хвошчучынас бізунамі. Паказанні нашы былі аднолькавымі. Натрэці дзень нас выпусцілі. А заявіў на нас Аляксандро-віч Валодзя, які жыў тады ў Бердаўцы.

20 красавіка 1942 г. мы даставалі з Сашамбульбачку з капца, я несла кошык да хаты, з кустоўвыйшлі трое паліцаяў. Адразу да мяне: “Дзе Ўласенка?Мы прышлі па яго”. Я ім гавару, што панёс у Дуброўкурамантаваць боты да Грабліса. Двое пайшлі ўДуброўку, а двое засталіся вартаваць на месцы (яшчэадзін паліцыянт падышоў). У той дзень адвозілі ўсіхсавецкіх хлопцаў, якія жылі па хатах, у Нямеччыну.Увечар мы ў сустрэліся з Сашам, і я яму сказала, кабён не начаваў дома і пра тое, што ў мяне схаваныя ўадрыне ў яме два пісталеты і сем гранат.

Усю ноч я была ўсяляк зтузана тракельскіміпаліцаямі - яны мяне білі, ставілі да сценкі як быццамстраляць, усяляк палохалі, запальвалі салому нагарышчы, каб я выдала дзе ён, дазналіся, што ён уДуброўцы не быў і схаваўся, каб не ехаць у Нямеччыну.

Гэта мяне моцна раззлавала, і раніцай, калі яны пай-шлі, я дастала пісталеты і гранаты, і аддала Сашу.

Былі яшчэ марозікі, на дварэ начаваць былохоладна. Саша выкапаў дзве падземныя сховані, аднуў доме, а другую ў адрыне, і часцяком начаваў удажджлівыя зімныя ночы. Калі прыходзілі паліцаі, яадцягвала куфар, і Саша хутка ўваходзіў у сховань іна двор у кусты, а я зачыняла, добра замаскаваўшы.Пазней з Салаўёвым Аляксандрам яны выкапалі яшчэадну сховань у ляску метраў за 100 ад хаты. Яны тамжылі, а я насіла ім есці. Адзін пісталет ён даў Са-лаўёву. Клікаў ён Салаўёва, пойдзем, маўляў, адшукаемнашых і пачнём дзейнічаць, а той наадрэз адмаўляўсяі сыйшоў ад яго” (Жук К.М.).

6. З’яўленне першага партызанскагаатрада

Меркаванні пра час узнікнення атрада Радзецкагарасходзяцца. Курылаў Ф. пісаў, што “партызанскіатрад Міхаіл Радзецкі пачаў фармаваць у сакавіку1942 г. Дапамагаў яму Шут Сцяпан Сямёнавіч зДроздава”. Жураўская Г. з Крывічоў час з’яўленняатрада Радецкага адносіць на 1 траўня 1942 г. У гэтыдзень “за в. Крывічы ў лазняку сабраліся 9 чалавек:Гарэлік Канстанцін Сцяпанавіч, Бародка МіхасьКупрыянавіч, Кушаль Аляксей (Аляксандр) Мікалаевіч,Стадольнік Якаў, Жураўскі Кастусь Міхайлавіч,Дзяшук, Дойка і Радзецкі. Першыя пяцёра з Крывічаў.Сыны беднякоў, самі беднякі, савецкія актывісты.Пачынальнікам усяго быў Гарэлік К.С., былы стар-шыня сельсавета. Ён усталяваў кантакт з Радзецкімз Дакудава, які быў звязаны з партызанскай групайАнтонава і з атрадам Міхаіла Громава. Стаянка іхзнаходзілася недзе паміж в. Пудзіна і Дакудава. Напершых парах ім было даручана здабываць зброю,боепрыпасы, харч, назіраць за дзеяннямі немцаў іпаліцаяў, ажыццяўляць сувязь паміж партызанамі.Тады былі выкапаныя з зямлі вінтоўкі, гранаты,патроны, усё тое, што патрыёты падабралі і схаваліда пары, да часу”. Сам К.С. Гарэлік дату не пазначыў:“У 1942 г пачалі стварацца партызанскія групы.Была створаная наша мясцовая група, камандзірамякой быў Антонаў, а камісарам Радзецкі”. ЛучкоЎладзімір Сідаравіч гэты момант таксама абыйшоў:“У 1942 г, як толькі арганізаваўся партызанскі ат-рад, я здаў зброю, якая была закапана ў зямлі - 13 рускіхвінтовак, 2 кулямёты Дзег-цярова, 2 скрыні баявыхгранат. Зброю прыняліБурнос Уладзімір з в. Ме-легава і Міхась Радзецкі зПудзіна”. Аляксандр Дзя-шук катэгарычны: “Пар-тызанка пачалася з 5траўня 1942 г. Я прыйшоўз 5 чалавекамі адразу, і панашай сувязі на працягутыдня сабралася каля 40чалавек , 30 чалавек яўзброіў, падчас адступ-лення я збярог зброю, і мыўжо пачалі дзейнічаць”.

У. Бурнос

pawet.

net

Стар. 77Лідскі Летапісец № 2 (38)Рэпнікаў А. успамінаў, што яго група (Камышоў,

Герасімаў і інш.) перайшла на левы бераг Нёмана ўкрасавіку, дзе сустрэлася з групай у 12-15 чалавек, уякой былі мясцовыя жыхары: “Размяшчалася група за10-15 км ад шклозавода, а таксама ад Нёмана. Начале групы быў кадравы лейтэнант, беларус, ваузросце 28-30 гадоў па імені Ўладзімір. Група была невельмі спаяная, адсутнічала дысцыпліна, адлучалісябез дазволу невядома куды, былі сваркі, папрокі, і,з’яўлялася як бы барацьба за права камандаваць. Увыніку ўначы Ўладзімір быў забіты ў пасцелі. З гэтайгрупы памятаю аднаго мясцовага па імені Саша звёскі Трасцянка - пляменнік Даўлюда І.Г. з Дакудава”.

Саша з Трасцянкі - гэта Аляксандр Дзяшук, у1944 г. намеснік камандзіра атрада “Арол” па выведцы.Лейтэнант Уладзімір - гэта Ўладзімір Дайко (Дойка) -кадравы афіцэр Чырвонай Арміі, акружэнец, застаўсяў Пудзіна і разам з Радзецкім фармаваў баявую групуўвосень 1941 г. Як сцвярджала А.А. Багмут, Радзецкіяго і забіў.

“Пазней групай пачаў камандаваць кадравылейтэнант, украінец. Групамі па 3-4 чалавекі хадзіліна розныя заданні: па здабычы прадуктаў, на сувязь змясцовымі актывістамі. У пачатку траўня гэтайгрупай была разбіта Бярозаўская залога, якаяскладалася з паліцыянтаў, была здабыта зброя,некалькі вінтовак і друкарская машынка, якаяаказалася няспраўнай. Было здзейснена некалькі засадна нямецкія аўтамашыны, якія едуць у Гуту (Бярозаў-ку), былі ахвяры з боку немцаў” (Рэпнікаў А.).

Магчыма, камандзірам гэтай групы быў АнтонТрацякоў (Антонаў), лейтэнант, уцякач з палону,Радзецкі быў камісарам. Атрад быў вельмі разнашор-стым.

Па сведчанні Кацярыны Іосіфаўны Багмут затрадам Радзецкага былі звязаныя: Бондар СяргейАнтонавіч з в. Агароднікі, чалец КПЗБ, сядзеў у Картуз-Бярозе з Радзецкім, быў у гадах, але працаваў добра -купляў у немцаў за гарэлку патроны і перадаваў у атрад;Курыла Фёдар з Дроздава - самы першы арганізаваўкамсамольскую групу; Кіеня Яўген Арцёмавіч зПудзіна, камсамолец, да вайны працаваў у РайАНА;Кіеня Міхась Ігнацьевіч - загінуў увосень 1942 г. уПудзіна; Кіеня (пасля Чылек) Ганна Аляксандраўна;Заека Міхась і Заека Сымон з в. Бенявічы; КушальКастусь з Дакудава, Дзяжук (Дзяшук) Саша - з в.Трасцянкі Усялюбскага с/с. Бялундзі Віктар Аляксандра-віч, 1922 г.н., з Дакудава, Хітрун Лёня, Кумпяк Зінаіда зГанчароў, была ў падпольнай камсамольскай аргані-зацыі; Вера “Чарцяня”.

Іван Дзмітрыевіч Крыпец дапаўняе гэты спіс:“Сувязь з партызанамі была ўсталявана ў красавіку1942 г. У нашу групу ўваходзілі я, Кудзі Леанід, КудзіАляксандр, Бондар Уладзімір, Кушаль КанстанцінВасільевіч.”

7. Атрад Громава

У красавіку 1942 г. у Наваградскім і Карэліцкімраёнах з былых вайскоўцаў быў арганізаваны асобныпартызанскі атрад Громава. У фармаванні атрадаактыўны ўдзел прынялі жыхары в. Пудзіна, Літароў-

шчына, Бабанёўка і Падгайная. Атрад дзейнічаў уНаваградскім, Карэліцкім і Лідскім раёнах. Камандзіраматрада быў Уладзімір Угрумаў “Громаў”. (ПФБ у гадыВАВ, 1983, с. 94).

Па ўспамінах Гарэліка К.С., Дзяшука А.І. іРэпнікава А.М. буйны, добра ўзброены атрад Громавапрыйшоў з захаду. “У чэрвені 1942 г да нас прыбыўатрад Громава Ў, у колькасці 60 чал.” (Гарэлік К.С.).“У чэрвені 1942 г. на Лідчыну прыйшоў добраўзброены атрад лейтэнанта Громава. Атрад налічаўда 60 конных і рухаўся на ўсход. З дапамогай атрадаГромава была поўнасцю разгромлена Дакудаўскяпаліцэйская залога, якая налічвала да 15-20 добраўзброеных паліцыянтаў.” (Рэпнікаў А.). “Громаў данас з’явіўся з 60 чалавекамі ў чэрвені, і нас было 58чалавек. Тыдні два ён прабыў тут, некалькі баёўправялі сумесна, потым ён пайшоў да фронту,некаторыя ад нас пайшлі да яго, а ад яго да нас.”(Дзяшук А.І.).

8. Разгром Дакудаўскага пастарунка

26 чэрвеня разбіты паліцэйскі ўчастак і масла-завод у Дакудаве. Узята ў палон 7 паліцаяў, 9 вінтовак,500 патронаў, 16 ровараў прыведзеныя ў непры-датнасць, узята 2 скрыні алею, бітон смятаны, 10 пачкаўпапярос. Знішчаныя ўсе дакументы паліцэйскагаўчастка, 5 паліцыянтаў расстраляныя, 2 адпушчаныя. Увёсцы праведзены мітынг”.

Ванда Пермякова, дзяўчынка 14 гадоў на ўсёжыццё запомніла гэты напад і гэты расстрэл: “У хаце,дзе мы жылі ў в. Дакудава, жыло некалькі паліцыян-таў. Аднойчы ўлетку прыехалі немцы на 6 машынах.Стараста сабраў ім яйкаў, вясковай каўбасы. Гэтыяпрадукты прынеслі ў нашу хату, каб мама прыга-тавала абед. Паабедаўшы, немцы з’ехалі, а паліцы-янты праводзілі іх да канца вёскі і засталіся ля паромастраляць рыбу. Калі паліцыянты стралялі рыбу, надругім баку Нёмана з’явіліся вершнікі і ўплаў пачалідабірацца да паліцыянтаў. Перастрэлка была ка-роткай. Паліцыянты кінуліся ў жыта. Жыта былоўжо вялікае. Вершнікі іх пералавілі, распранулі дасподняй бялізны і пагналі перад сабой праз усю вёскуда хаты гміны. Ля гміны паставілі іх на цэментавыяпрыступкі ганка і прачыталі загад, у якім гаварылася,што яны падлягаюць расстрэлу як здраднікі Радзімы.Паліцыянтаў у бялізне было 5-7 чалавек. Жыхары вёскіпачалі прасіць, каб адпусцілі Пятра Бажко родам з-пад Наваградка, бо ён быў вельмі спакойны і добрычалавек. Партызаны адвялі яго ў бок і адпусцілі.Астатніх расстралялі на гэтых прыступках залпам.Мы, не чакаючы стрэлаў, вельмі папалохаліся. Паслярастрэлу партызаны правялі мітынг, на якім быловельмі шмат народу. Пасля мітынгу партызанызаспявалі песні і з’ехалі.”

Удзельнік аперацыі Апанас Рэпнікаў у падра-бязнасці не ўдаецца: “З атрадам Громава мнепрыйшлося граміць Дакудаўскую залогу, выконвацьабавязкі выведніка - хадзіць па вуліцы з мясцовай мо-ладдзю, якая мяне ведала, вызначаць рух узброеныхпаліцыянтаў, а да раніцы досвіткам з падыходам ат-рада да Нёмана дакласці атраду коннікаў пра станові-

pawet.

net

Стар. 78 Лідскі Летапісец № 2 (38)шча. Абыйшлося шчасна, заданне выканана, залогапабіта, злоўленыя паліцаі да 9 чалавек былі рас-страляныя.”

9. Знішчэнне паліцыянтаў у в. Крывічы

Цераз тры дні 29 чэрвеня 1942 г. атрад Громаваправёў удачную аперацыю ў в. Крывічы.

“У канцы чэрвеня 1942 года Антонаў (Траця-коў) здзейсніў правасуддзе над лясніком Пяткевічам(які ў ліпені 1941 г. выдаў немцам 10 чырвонаар-мейцаў). На наступны дзень у Крывічы наехалі немцыі паліцаі. Бародка М. К. тут жа паведаміў пра ўсё ўатрад Громава, які знаходзіўся ў той час у “Сокала”за ракой. Антонаўцы тады размяшчаліся на хутарыХітро. Каля паўдня раздаліся першыя стрэлы, 9паліцаяў больш не ўсталі”. (Жураўская Г.)

“Мясцовая паліцыя задумала напасці на в.Крывічы і арыштаваць савецкіх службоўцаў, прашто мне стала вядома. У гэты час я ведаў, дзе зна-ходзіўся атрад тав. Громава, і я пра гэта паведаміўяму. Тав. Громаў вылучыў два звязы партызан сумеснаса мной. Мы акружылі в. Крывічы, дзе знішчылі пяцьпаліцаяў, а перакладчыка і шафёра ўзялі ў палон”(Гарэлік К.С.).

Па ўспамінах Фёдара Курылава аб’яднаны атрадГромава і Антонава-Радзецкага правёў яшчэ некалькіаперацый:“Бердаўку Наваградскага раёна разбіваліпры ўдзеле Громава, разбівалі Збойск Іўеўскага р-на.Ля в. Збойск стаяла нямецкая залога ў 270 чалавек.Пераправа яе праз Нёман абышлася б нам вельмідорага. Вырашана было ўзарваць мост. Вельмірызыкоўная баявая аперацыя. Але аказалася надзвы-чай удалай. Залога была цалкам разгромлена, мостспалены. Нам дасталіся добрыя трафеі. Забілі ў 1942г. лідскага гэбітскамісара або яго намесніка. Яныехалі на трох машынах. Мы зрабілі засаду. Было чала-век 30 немцаў. Перабілі ўсіх немцаў і спалілі машы-ны. Мост на Дзітве за Мінойтамі палілі двойчы.”

10. Распад атрада Громава-Радзецкага

У кнізе “Партизанские формирования Белорус-сии в годы ВОВ”, 1983, на стар 94 паведамлялася, што ўліпені 1942 г. у баі ля в. Пудзіна Лідскага раёна атрадГромава панёс вялікія страты і быў рассеяны. Часткаяго партызан улілася ў атрад “Золатава”, астатнія даснежня дзейнічалі самастойнай групай, якая затымулілася ў партызанскі атрад “Іскра”.

Паводле ўспамінаў Канстанціна СцяпанавічаГарэліка сітуацыя выглядала некалькі інакш.“Пасля бою(пад Крывічамі) было вырашана правесці агульнызбор для аб’яднання атрадаў (Громава і Радзецкага) ітакі збор адбыўся на хутары Асінава каля Бярозаўкі.Аб’яднанне атрадаў не адбылося. Тады атрымаўсяпоўны раскол, і людзі разышліся хто-куды. З Громавымзасталося 7 чалавек, з якімі ён сыйшоў. Наш атрадпад кіраўніцтвам Радзецкага застаўся на месцы, ілюдзі таксама разышліся. Былы камандзір нашагаатрада Антонаў сыйшоў з атрада і бадзяўся, адзін,

за што яго расстралялі партызаны з атрада, якізнаходзіўся ў пушчы ў раёне в. Зяневічы.”

Ясна, што першапачаткова атрад У. Громава быўнацэлены на пераход лініі фронту, аднак адступленнеЧырвонай Арміі ўлетку 1942 г., страта Ўкраіны прывяліда расколу ў атрадзе. Большасць вырашыла застаццана месцы і нікому не падпарадкоўвацца. Сярод партызанзапанавала анархія. Мясцовыя камуністы і актывістытаксама прыстасаваліся да жыцця ва ўмовах акупацыі істрацілі цікавасць да супраціву: “Бізуном абуха непераб’еш”

11. Пошукі камандзіра

Былыя вайскоўцы, звыклыя да вайсковай дыс-цыпліны і адзінаначалля, спрабуюць знайсці афіцэра звысокім вайсковым званнем. Нейкім чынам становіццавядома, што на хутары ля в. Юравічы жыве капітанЧырвонай Арміі. Відаць падразу пасля адходу атрадаГромава да яго звярнуліся пазасталыя акружэнцы. Прагэтую сустрэчу маюцца ўспаміны Апанаса Рэпнікава іКліментыны Жук. Яны ніколі больш не сустракаліся іўспомнілі пра гэтую гісторыю праз тры дзесяцігоддзі,але абое памяталі найдрабнейшыя дэталі.

Рэпнікаў А.М.:“Калі мы сустрэліся з малод-шым лейтэнантам Андрэем (Сяргеяў) ён паведаміў,што ведае аднаго параненага капітана, які жыве нахутары. Мы ўтрох накіраваліся на спатканне дакапітана. Гаспадыня хутара дала знаць капітану, штода яго прыйшлі людзі, падобныя на яго, і ён выйшаўда нас на спатканне.”

Жук К.М.:“Пад канец чэрвеня, памятаю, жытаўжо бялела, Саша ў хаце рабіў пячатку з гумы і шматнапісаў лісткоў і друкаваў, я выйшла на двор, убачылаз лясочку выходзяць трое мужчын з аўтаматамі ўнямецкай форме і ідуць да нас. Я ўбегла і закрычала:“Саша, немцы!”. Ён выскачыў і пабег у кусты, а зкустоў у жыта. Яны пачалі крычаць: “Саша, свае,свае!”. І тут жа да мяне: “Куды ён пабег?”. Я аднек-валася, што гэта сусед, а не Саша. Яны падхапіліадзін лісток за акном, адціснуты Сашам, які я непаспела падабраць, а ўсе астатнія я кінула ў печку іпрысыпала попелам. Пасля аказалася, што гэта быліпершапачатковыя партызаны, якія днём замовілісолтысу выбраць100 яйкаў на 4 гадзіны, яны прыйшлітрохі раней указанага часу. Пакліканы Саша прыйшоўдадому, пазнаёміліся яны, адзін быў, памятаю Андрэй(Сяргеяў), потым Федзя (Камышаў) і Анатоль (АпанасРэпнікаў). Пасля кароткай гутаркі пайшлі яны заадрыну і там абгаворвалі, што рабіць.”

Рэпнікаў А.М.:“Капітан паказаў нам сваюдобра замаскаваную зямлянку, дзе ў яго быў усталя-ваны батарэйны радыёпрыймач, і яшчэ паказаўзямлянку з трупам маёра, які служыў з ім у аднойчастцы. Труп не быў закапаны, а толькі затуляўсямагутнай пасткай - вечкам. На другі дзень мы былівыяўленыя мясцовым насельніцтвам, і солтыс данёс унямецкую залогу. Па прыбыцці карнікаў мы быліабстраляныя ў змяшаным пералеску і ўцяклі на захаду буйнейшы лес.”

Жук К.М.: “Мне паведамілі, што ў вёску на-ехала поўна немцаў, таму, што партызаны з’явіліся.

pawet.

net

Стар. 79Лідскі Летапісец № 2 (38)Я правяла іх за шашэйную дарогу, там праз жыта іізноў лес. Немцы пабегалі па кустах, зашлі да нас ухату і так, нікога не знайшоўшы, з’ехалі. Уначы Сашапрыйшоў у шыняльку, узброены аўтаматам і 17 ужочалавек і гаворыць: “Нам сорамна зараз, мы ніколі аднемцаў уцякаць не станем, хлопцы, бо будзе час, штоі на нашай вуліцы будзе свята, не падайце духам”. Унас паелі і пайшлі дзесьці пад Нёман і далей, забралігранаты, мелі з сабой кулямёт.”

РэпнікаўА.М.:“З гэтага дня мы знаходзілісяразам з капітанам на працягу 1,5 месяцаў ля берагоўНёмана поблізу ад Дакудава, дзе таксама былазроблена зямлянка па тыпу капітанскай, а выкапанаязямля скінута ў Нёман. Начавалі ў гэтай зямлянцы да5 начэй. Пазней у капітана запалілася вока, і мы ягоадправілі на яго хутар. Ён быў паранены ў пачаткувайны, патрапіў у нямецкі шпіталь, трохі паправіўся,збег з маёрам, якога пры ўцёках моцна раніла, і капітанвынес параненага ў схованку, пазней маёр памёр”.

12. Забойства Громава і расстрэл МіхаілаРадзецкага

Громаў з часткай атрада пайшоў на ўсход. Разамз Громавым пайшлі Вячаслаў Хітрун і Ніна Дайко. Янызагінулі на шашы Баранавічы-Наваградак. “Там руха-лася вялікая калона немцаў, і яны трымалі бой. Алесілы былі не роўныя. Загінула шмат партызан” (Баг-мут К.І.). Ніну Дайко “схапілі немцы” (Курылаў Ф.)

Міхаіл Радзецкі, Аляксандр Дзяшук, Уладзімір іІван Кудлы, Лёнька з Бенявіч пайшлі на хутары каля в.Налібокі. І.Д. Крыпец, у якога на хутары жыла два-юрадная сястра, распавядае, што там ён слухаў радыё іадзначаў кастрычніцкія святы: “Мне прапанаваліпайсці да іх у хату паслухаць Маскву. Прыймач у іхбыў добры. Маскву мы паслухалі. Радзецкі прапанаваў,хто жадае з намі працаваць, мець сувязь для ўсякіхперадач, усякіх звестак. З лета 1942 да кастрычнікасувязь з атрадам у нас была слабая. Потым мы былізапрошаныя на кастрычніцкую сустрэчу. Запрошаныябылі Бондар Ул., я, Даўлюд Віктар, жыве ў Карэліі,Кацю Часнова з Пудзіна, Місь Лявон і інш. Там мыправялі гутарку аб кастрычніцкай сустрэчы. Радзецкіпрачытаў даклад.”

“У лістападзе 1942 г. другі раз з’явіўся Громаў,з ім вярнуліся толькі 5 чалавек, а потым засталося 3чалавекі. З нас першых вельмі мала засталося ўжывых.” (Дзяшук А.І.)

Неўзабаве загінуў і Громаў. “Громава забіўРадзецкі. Радзецкі быў дружны з Лявонам Даўлюдамі яго жонкай Сузаннай, жылі яны на хутары ЯсінаваНаваградскага раёна. Да іх дачкі заляцаўся Громаў іздвёў іх дачку з сабой у атрад. Сям’я настойвала, кабРадзецкі пакараў Громава.” (Багмут К. І.).

“Па недакладных дадзеных быццам бы Радзецкіса сваёй групай расстраляў тав. Громава і яго групу,з якой удалося выратавацца аднаму радысту па іменіАндрэй, і ён пра усё распавёў у атрадзе, які ў той часзнаходзіўся ў Налібоцкай пушчы. Я лічу, што тав. Гро-маў Уладзімір, хоць ён і меў некаторыя памылкі, алеён быў патрыёт - абаронца Радзімы” (Гарэлік К.С.).

Парэшткі старшага лейтэнанта Уладзіміра

Громава ў чэрвені 1952 г. былі перазахаваны ў брацкаймагіле ў Бярозаўцы на вул. Наваградскай.

Міхаіла Радзецкага расстралялі ў лістападзе 1942г. на хутары Звяркі каля Пудзіна. Тыя, хто расстрэльваўведалі, што Радзецкі забіў Громава. Сведка расстрэлуФёдар Курылаў распавядае, як гэта адбылося:“УНаваградскім р-не мы наладзілі засаду на немцаў.Але аб нашай засадзе немцам паведаміў мясцовысолтыс. Быў кірмашовы дзень. Для сваёй бяспекінемцы, вяртаючыся з Наваградка, пасадзілі нафурманкі мірных жыхароў і самі па адным размяс-ціліся на фурманках. У гэтым выпадку адкрыць агоньбыло немагчыма. Мы знялі засаду. Як толькі мы знялізасаду, немцы адкрылі агонь. Было забіта два нашыхпартызаны. Праз некаторы час мы пайшлі шукацьсолтыса. Зайшлі на хутар у адну хату. Там сядзеўадзін мужчына. Мы спыталі, дзе знаходзіцца солтыс.А гэта быў сам солтыс. Але мы ў гэты час не ведалі,што гэта ён. Бачачы, што ён хоча ад нас увильнуць,мы вырашылі яго не адпускаць. Ён павёў нас дасолтыса, г.зн. у сваю хату. Зайшоўшы ў хату, ёнспытаў у сваёй ж жонкі: “Дзе твой гаспадар?” Жон-ка адразу дапетрыла і сказала, што ён пайшоў на ху-тар. Мы разам паехалі на гэты хутар. Як толькі за-ехалі ў лес, ён імгненна саскоквае з фурманкі і ўцякаеў лес. Я кінуўся за ім наўздагон, пры гэтым, каб хло-пцы не стралялі, крыкнуў ім, бо маглі забіць і мяне. Япераследваў солтыса метраў 150, пакуль не забіў.

Вяртаючыся дадому, каля хутара Звяркі нассустрэла група партызан з атрада Чапаева пры-кладна ў колькасці 20 чал., усе ўзброеныя. Пады-йшоўшы да нас, яны звярнуліся да Радзецкага, кабён здаў сваю зброю. Радзецкі зброю здаў. Нас яны нечапалі і зброі не забіралі. Ад’ехаўшы метраў сто,яны з аўтамата (хто невядома) стрэлілі ў Радзец-кага. Радзецкі паспеў толькі крыкнуць: “Паміраю заСталіна”. Спачатку ён быў пахаваны каля хутара, азатым перапахаваны.”

Перакаказаў было шмат, абмяркоўвалі ва ўсіхпрынёманскіх вёсках і доўга памяталі:“Радзецкагазабілі партызаны з атрада Чапаева. Курыла стаяўразам з Радзецкім пад адным кустом. Гэта было 19лютага 1943 г., мы слухалі даклад Щарбакова. АлеКурыла здолеў уцячы ў адных шкарпэтках. А перадгэтым Радецкий адправіў усіх рускіх на ўсе 4 бакі.Яны засталіся чалавек 9 і бадзяліся сяк-так. Курылапотым прымусова і Багмут былі прызваныя ў атрад“Іскра”.” (Багмут К.І. ).

“З Радзецкім быў Жураўлёў, яму ўдалося пазбег-нуць адплаты. А таксама Дзяшук Аляксандр Іванавіч,з якім мне прыйшлося размаўляць. Ён гаварыў, штоЖураўлёў, калі б не ўцёк, быў бы разам з Радзецкімрасстраляны. Па маім меркаванні, тут была барацьбаРадзецкага за партфель “ (Гарэлік К.С.).

Расстрэл Міхаіла Радзецкага - камуніста з тутэй-шых жыхароў - парадзіў сур’ёзныя сумненні ў даваен-ных камсамольцаў. Большасць партызан ягно атрада ікамсамольцы з іншых груп разышліся па дамах. Аднагоз іх Фёдара Рыбака з Дакудава ў канцы снежня навечарынцы ў Дворышчы застрэліў Фёдар Карыцін,партызан з атрада “Іскра”.

(Працяг у наступным нумары.)

pawet.

net

Стар. 80 Лідскі Летапісец № 2 (38)

КРУГЛАЯ ДАТА ВУГЛАВАТАГАЖЫЦЦЯ

80 гадоў? Гэта многа ці мала?-пытанне не самае простае. З аднаго бокуздаецца многа, калі паглядзець з другога -не пашкодзіла б і больш. Такое пытаннепаўстае, калі ты перакрочыш гэты жыц-цёвы, можна сказаць: гукавы, бар’ер. Бочас пасля яго ляціць - не дагоніш. Аздаецца, так шмат яшчэ не паспеў зрабіць.Іншы раз у бяссоную ноч пачынаеш успа-мінаць мінулае, пераварочваеш яго, бы утым калейдаскопе. I бачыш усе сваедасягненні, хібы, памылкі вялікія і малыя.Хочаш усё вярнуць, паправіць. Ды дарма.Як пісаў Я. Колас: “О, як бы я хацеўспачатку дарогу жыцця па парадку прай-сці, яшчэ раз аглянуцца, сабраць з дарогкаменні тыя, што губяць сілы маладыя...” “Ды назад непрыйдзе хваля тая...”

Так здарылася.што 80 гадоў таму ў позні майсківечар, 5 траўня 1927 года пад самае свята Юр’евадня.прыйшлося з’явіцца на свет Божы. Нарадзіўся падсузор’ем Цяльца або Быка. Таму, магчыма, жыццёпрацякала па-поцемку, вобмацкам, з немалой колькас-цю гузоў на галаве - па прыслоўі: ”Што дазволенаЮпіцеру, тое не дазволена Быку”.

Вёска Збляны, дзе пашчасціла прыйсці на свет,раскінулася ўздоўж правага берага Нёмана ў самымцудоўным на свеце прыродным кутку. Усё тут не-звычайнае і натуральнае: і лес, і поле, і неба іншае, спеў

птушак не такі. І, нават, подых ветру іншы. А галоўнае -цудоўныя, самабытныя людзі. 3 вясёлым норавам,тонкім гумарам, з сялянскай хітрынкай і, галоўнае, удушы кожнага з іх жыве мастак: жывапісец, паэт,музыкант.

Тут пазнаў першыя словы, першыя літары, тутпрыйшло першае каханне. Тут усё было першым. Алеў І7-гадовым узросце жыццё прымусіла пакінуць гэтыбагаты, цудоўны, жыватворны край. Ды назад так і невярнуўся, калі не лічыць, кароткачасовыя “набегі” дабацькоў паласавацца сялянскімі дэлікатэсамі ды пася-дзець на беразе ціхага Нёмана з вудай.

ВОБРАЗЫ МІЛЫЯ РОДНАГА КРАЮ...

Вобразы мілыя роднага краю,Смутак і радасць мая!Што маё сэрца да вас парывае?Чым так прыкованы я...?

Самы любімы мною беларускі літаратурны твор- паэма класіка беларускай літаратуры Якуба Коласа“Новая зямля”. Гэта выдатная энцыклапедыя сялянскагажыцця. У ёй, як у кроплі крыштальна чыстай вады,адлюстроўваецца лад жыцця селяніна ў мінулым і, нават,у нашыя дні. Так мне здаецца мо таму, што сам я зсялянскай сям’і і пражыў у вёсцы, бадай, самыяцудоўныя дзіцячыя і юнацкія гады. Таму мне добравядомы кожная рысачка псіхалогіі, быту і ладу жыцця

ЗАПІСАНА ПАД ДЫКТОЎКУЛЁСУ

Анатоль Кулеш

(Адрыўкі з біяграфічнага нарысу “Пра час і пра сябе”)

Анатоль Кулеш

Жыццё пражыў не пустацветам.На здымку ўнук і праўнук Анатоля Куляша.

pawet.

net

Стар. 81Лідскі Летапісец № 2 (38)жыхара вёскі. Колькі б я ні бываў за межамі сваёй вёскінад Нёманам, маё сэрца заусёды заставалася ў ёй.Інакш і быць не магло: занадта цудоўны гэты край.

Мая родная вёска Збляны знаходзіцца ўсяго за35 кіламетраў на поўдзень ад раённага цэнтра Ліда навядомым гістарычным шляху. Па ім у свой час рухалісявойскі французскага імператара Напалеона Банапарта,калі ён ішоў заваёўваць Расію ў 1812 годзе. У 1941 годзеішла тут на злом свае галавы зграя нямецка-фашысцкайнавалы, падганяная шалёным яфрэйтарам. Тым жашляхам і ўцякалі, як толькі маглі, назад. Ёсць,аднак, ііншыя, больш прыемныя старонкі ў яе біяграфі. 3 гэтымшляхам былі знаёмыя знакамітыя ў Беларусі і Расіідзяржаўныя і палітычныя дзеячы, вайскоўцы: дзекаб-рысты Я. Абаленскі, М. Мураўёў, герой Айчыннайвайны 1812 года Дз. Давыдаў і легендарная Н. Дурава,казацкі атаман Платаў, царскі генерал Дохтураў дышэраг іншых. Як піша вядомы маскоўскі пушкіністРаманюк, некаторы час у вёсцы Беліца на гэтым шляхузнаходзіўся бацька геніяльнага рускага паэта Аляк-сандра Сяргеевіча Пушкіна - Сяргей Львовіч Пушкін.Ён меў званне маёра і служыў у царскай арміі Аляк-сандра I інтэндантам. Не выключаю, што будучы чала-векам дапытлівым.мог наведваць вёску Збляны.

Збляны - тыповае беларускае сялянскае пасе-лішча. Дарога да яго ўедца праз палі па ўскрайку леса

ўздоўж правага берага сівога бацькі-Нёмана. Ужо занекалькі кіламетраў з невялікага ўзвышша бачна ўдалечыні, як вырысоўваюцца на тле блакітнаганебасхілу велічныя купалы Пакроўскай царквы. Анавокал яе, бы тыя авечкі ў летні жар цесна збілісяпрыземістыя сялянскія хаты, хаваючыся ў засені густыхзялёных дрэў. Як і іншыя шматлікія вёскі БеларусіЗбляны працягнуліся ўздоўж тракта і маюць звычайную“беларускую сялянскую архітэктуру”: “хлеўчык,пограб і гуменца пад адзін зліліся плех”.

Вёска мае сваю адметную гісторыю. Адну і туюж назву носяць тут два паселішчы - вёска Збляны і хутарЗбляны. Абодва яны маюць адзіны. гістарьгшы корань.Нажаль, у назве “хутар” страчваецца гістарычнаясутнасць паселішча. У строга распрацаванай і дзейнайкласіфікацыі населенных пунктаў хутар мае больш нізкістатус, чым вёска. А гэта не адпавядае рэчаіснасці. Насамай справе “хутар Збляны” ўзнік раней,чым сённяш-няя вёска. Да таго ж, гэтае паселішча зараз далёка ўжоне хутар, а сапраўдная вёска, якая складаецца з некалькіхдзесяткаў двароў.

Хутар Збляны ўзнік яшчэ ў сярэднявеччы якпанскі маёнтак. Ім у розныя часы валодалі вядомыя ўБеларусі феадалы: Радзівілы, Вітгенштэйны, Ільінічы,Трубяцкія. Называўся ён тады Зблянскі Двор. Назва гэтазахоўвалася доўга: да другой паловы 50-х гадоў мінулагастагоддзя. Затым.ва ўгоду савецкім ідэалагічным

канонам перайменавалі ў “хутар”.У ХV-ХVI стагоддзі сучасную

вёску Збляны называлі “Загараднікізблянскія”. Ужо гэтая назва раскрывае яегістарычнае паходжанне. Тэрмін “загрод-нік” у польскай мове азначае “беззямель-ны селянін”. Па значэнні ён аналагічныбеларускаму “агароднік, селянін у ВКЛ,якіх пасялялі на невялікіх надзелах зямлі іабавязвалі выконваць працоўную павін-насць на карысць гаспадароў маёнтка.Згодна са “Уставам на валокі 1557 годаагароднікам /загараднікам - А.К./ даваліпа 3 маргі - 1 морг = 0,71 га - зямлі і пасяляліпа 10-20 двароў паблізу маёнткаў. Загэтыя надзелы агароднікі /загараднікі/павінны былі адрабляць землеўладаль-нікам 1 (адзін) дзень без каня ў тыдзень,аіх жанкі - 6 дзён за лета”. Гэта дазваляепабудаваць лагічны ланцужок у гісторыіўзнікнення адных і другіх Зблянаў. I кудыбольш маецца падстаў, каб сённяшні“хутар Збляны” называць ягоным гіста-рычным назовам - “Зблянскі Двор”, якгэта было на працягу стагоддзяў.

Аб паходжанні назвы вёскі існуенекалькі розных версій. Але наўрад ціякая-небудзь з іх адпавядае сапраўднасці.

Вёска расла і пашыралася. Паводлеперапісу насельніцтва Расійскай Імперыі1886 года ў ёй было 28 двароў і 235жыхароў. У пачатку XX стагоддзя - 363душы.

Збляны

pawet.

net

Стар. 82 Лідскі Летапісец № 2 (38)Паступова грамадскае жыццё

зблянцаў пачало перамяшчацца змаёнтка ў вёску. Гэтаму ў значнайступені паспрыяла пабудова ў вёсцына ахвяраванні Людвікі КараліныРадзівіл уніяцкай царквы, якая з 1835года стала праваслаўнай. Грамадскаяі культурная роль “Загараднікаў зблян-скіх” яшчэ больш узмацнілася пасляадмены прыгоннага права, калі сялянеатрымалі волю,а феадалы страціліправа на прыгнёт і з’ехалі. У 1894 годзепры Зблянскай праваслаўнай царквебыла адкрыта прыходская школа.З’явіліся крама, карчма. Увогуле,жыццё пачало няспынна змяняцца накарысць вяскоўцаў - “загараднікаўзблянскіх”.

На працягу амаль 20-ці гадоўXX стагоддзя ў адпаведнасці з Рыжскай дамовай тутнанавалі палякі. Вёска ўваходзіла ў склад Беліцкай гміныЛідскага павету Наваградскага ваяводства. У той час увясковай школе ўсе прадметы, нават праваслаўнаярэлігія для вучняў-беларусаў, выкладаліся выключна напольскай мове. I нягледзячы на нацыянальны ўціскжыццё ў вёсцы кіпела ў этнічным рэчышчы. Гэта незмусіла вяскоўцаў зневажаць сваю мову, сваю этнічнуюкультуру, звычаі, абрады. Усюды гучала беларускаероднае слова, звінелі над Нёманам народныя песні, унацыянальным стылі адбываліся святы, вяселлі і г.д.

Карэнныя змены адбыліся ў другой палове XXстагоддзя, калі быў створаны калгас. Пік росквітупрыйшоўся на канец 60-х - пачатак 70-х гадоў. У вёсцыпрацавала базавая васьмігадовая школа, сельскі клуб ібібліятэка, ФАП. У вёску правялі электрычнасць, і ў хатахзаміж газавых лямпаў, што свяцілі, бы тое воўчае вока,заззялі электрычныя лямпачкі. Загаварыла радыё,а наддахамі некаторых хат узнесліся высока ў неба тэле-візійныя антэны. Калі да гэтага часу ў вёсцы было толькі6 хатаў, у тым ліку памяшканняі святароў і школы, здраўлянымі падлогамі, а ў астатніх - каля сотні - падлогібылі глінабітныя, то зараз падобныя можна палічыцьна пальцах. А мо і тых ужо не стала. Вясковы хор нарэспубліканскім аглядзе народнай самадзейнасці атры-маў званне народнага.

Вёска была да берагоў, як той вулей, запоўненалюдзьмі. Яшчэ на значнай адлегласці ад пачатку вуліцысустракала прыезджага чарада дзетак. Зараз сустракаетолькі насцярожаная цішыня. На памяць прыходзяцьрадкі верша Якуба Коласа, напісаныя ім сто гадоў таму:

Крыж збуцвелы пры дарозе,Кучка топаляў сухіх.Сцішна, нудна, бы ў астрозе,Ці на могілках якіх...

Карціна жывая. Быццам паэт толькі-толькі штопабываў тут. Крыж стаіць праваслаўны ля ўезду ў вёс.ку,бо ўсе яе жыхары праваслаўныя. Жыве тут толькі аднасям’я католікаў. I тая прышлая. Што здарылася? Чаму

так раптам усё змянілася? Куды падзеліся людзі, якіхспрадвеку было тут так багата? Раслівырасталі, жаніліся,нараджалі, расцілі дзяцей, выхоўвалі, перадаючы ўспадчыну набытае вякамі. А аддаць і перадаць былошто. Сёння ў вёсцы няма ніводнай маладой сям’і. Тамуі не чутно дзіцячага гоману, як было некалі. У паловехат ніхто не жыве. Падворкі зарастаюць хмызняком дыпустазеллем, пазасыхалі студні. Кажуць, улада збіраеццагэтыя хаты разбурыць і знесці. Дык што ж тадызастанецца ад некалі. квітнеючай галасістай вёскі?Могілкі?

Знікла школа - няма каго вучыць, няма ФАПА,алячыць - хоць адбаўляй. Рэдкі госць заходзіць у біблія-тэку. Заціх у клубе гармонік... Пытанні, пытанні, пытан-ні... А дзе адказ? А мо гэта і ёсць сапраўднасць вясковагажыцця? Ягонае развіццё ідзе па крывой сінусоідзе: тоўзлёт, то падзенне, то ўзлёт то падзенне...

Але на мой асабісты погляд, галоўная прычынатут вельмі псіхалагічная. Працу земляроба нельгапрыраўноуваць і цалкам пераўтвараць у чыста інду-стрыяльны працэс. Зямля, як жывая істота, любіць увагуі ласку, любоў да сябе. Тады і яна па-свойму аддзякуе іўжо ніколі не адпусціць і не пакіне. Як пісаў паэт:

Зямля не зменіць і не здрадзіць,Зямля паможа і дарадзіць,Зямля дасць волі, дасць і сілы,Зямля паслужыць да магілы,Зямля дзяцей тваіх не кіне,Зямля - аснова ўсёй айчыне.

Памятаю,як некалі бацька пяшчотна адносіўсяда зямлі і нас гэтаму ж вучыў. Таму, калі на выпускныхдзяржаўных экзаменах трэба было пісаць сачыненне, ібыла прапанавана тэма пра становішча сялянства ўдарэвалюцыйна Расіі ў творах беларускіх пісьменнікаўі паэтаў, я не раздумваючы доўга, узяў менавіта яе. І...прайграў - не ўлічыў фактар часу. У аснову паклаўтвор Я. Коласа “Новая зямля” і вершы дарэвалюцыйна-га перыяду. Атрымаў “пасрэдна”, бо “ўславіў прыват-ную гаспадарку”.

Гараць сёння ў вясковых хатах электрычныя

Родная хата

pawet.

net

Стар. 83Лідскі Летапісец № 2 (38)лямпачкі, уздоўж вуліцы па вечарах ліхтары, свецяццаэкраны тэлевізараў, на падворку стаяць лімузіны - гэтапрыехалі на выхадныя дні з горада дзеці да састарэлыхбацькоў паласавацца сялянскімі далікатэсамі. Але нямаў хатах сённяшняга вяскоўца той цеплыні пачуццяў,утульнасці, якія былі раней. Памерла душа вёскі.

Не чуваць больш рыкання кароўкі і рохканняпарасяці на падворку. Не кудахтаюць куры, не спабор-нічаюць паміж сабою пеўні. Не чуваць нават мяўканнякатоў, брэху сабакі. Змоўклі гукі чароўных песняў, нераздавацца ім ізноў.

Дык ці наступіць калі-небудзь часіна адраджэн-ня беларускай вёскі ў глыбінцы? Наша ж Бацькаўшчынавякамі жыла і ганарылася яе непаўторнай прыгажосцюі рамантыкай.

Ды толькі наўрад ці калі-кольвечы гэта можа ўжоздарыцца. Сённяшняя “урбанізацыя” беларускай вёскіў выглядзе пабудовы на прымітыўных, непрадуманых,без уліку нацыянальных асаблізасцяў падставах аг-рагарадкоў вынішчыць ушчэнт сялянскі дух з паселі-шчаў, як нацыянальную гістарычна-этнічную з’яву.Гэтыя “аграгарадкі” высмакчуць з вёскі ўсе жывыяздаровыя сокі, што яшчэ ў ёй захаваліся да сённяшнягачасу і пераўтвораць яе ў змрочны нежывы ценьмінуўшчыны...

ЦУДОЎНЫЯ ШКОЛЬНЫЯ ГОДЫ

Ішоў 1934 год. Мне ўжо споўнілася сем гадоў.Набліжаўся першы ў жыцці старт - ісці ў школу. Шторобіцца у школе, у мяне нейкае ўяўленне ўжо было. Дамяне там вучыліся мае старэйшыя браты Валодзя, Косцяі сястра Надзя. А разам з імі “вучыўся” і я. Калі янывучылі ўрокі, я ўважліва слухаў і запамінаў усёнапамяць. Тым не менш, школа хавала ад мяне нештазагадкавае і невядомае. Само слова “школа” вымаўля-лася па-асобаму, са значэннем.

Асаблівай падрыхтоўкі не бьшо, калі не лічыць,што маці пашыла з даматканага палатна штонікі ікашульку, памыла ды пастрыгла.

Бывай, Нёман! На яго берагах мы праводзілі ўселетнія дні напралёт: купаліся, загаралі, рыбачылі, забыва-ючыся іншы раз збегаць паесці. На жаль, купанне часамзаканчвалася трагедыяй. На маіх вачах ледзь не ўтапіўсямой стрыечны брат Алёша, мой равеснік. Яго, нашчасце, выратаваў паромшчык, вылавіўшы ўжо досыцьдалёка ад тога месца, дзе ён, не ўмеючы плаваць, трапіўна вялікую глыбіню.

У школу, насустрач сваёй будучыні, пайшоў змаці. Так ішла большая частка з нас. Як заўсёды, усебосымі, толькі мацяркі вымылі добра ногі.

Школа знаходзілася у другім канцы вёскі,насупраць Пакроўскай праваслаўнай царквы. Гэта быўадзіны цагляны будынак у вёсцы, пабудаваны яшчэ ў1864 годзе. Быў некалі яшчэ адзін - у майго дзеда КуляшаАнтона. Але пасля яго смерці нашчадкі не змагліпадзяліць спадчыну, і дом разабралі. Застаўся адзінпограб, які выкарыстоўвалі як лядоўню. Не ведаю, цізахаваўся ён сёння. Бадай так. Бо збудаванне былогрунтоўнае.

Настаўнік, паляк з паходжання, НевядомокіЧаслаў Казіміравіч быу чалавекам інтэлігентным, шматчым захапляўся. Асабліва паляваннем, ловам рыбы іагародніцтвам. Меў адзін фізічны недахоп - крыхукульгаў на адну нагу. На двары школы сабраўся цэлынатоўп вяскоўцаў. Акрамя вучняў і іх бацькоў, прыйшліі іншыя, каб палюбвацца гэтай урачыстасцю.

З прыходам гэтага настаўніка, школа памяняласваё аблічча. На колішнім пустыры былі разбіты клумбыз морам кветак, якія ў летне-восеньскія месяцы пералі-валіся ўсімі колерамі, вядомымі прыродзе. Даглядалікветкі разам з настаўнікам і вучні. Можна было залю-бавацца.як звыклыя з дзяцінства да працы на зямлісялянскія хлопчыкі і дзяўчынкі, з захапленнем і радасцюпрацавалі, забываючыся іншы раз нават выцерцірукавом нос ці твар ад поту.

Нягледзячы на знешні спакой, чаканне першагашкольнага дня было крыху трывожным: павінна былабыць сустрэча з вока на вока з настаўнікам, мабыцьсамым паважаным чалівекам у вёсцы і ў наваколлі.Нават дарослыя ставіліся да яго з вялікай пашанай.Акрамя таго, у сваім асяроддэі ў звычайных абставінахмы карысталіся беларускай мовай, якую чамусьціназывалі “простая”. А тут трэба было асвойваць чужую- польскую. Як аказалася.для некаторых гэта былосправай з нялёгкіх.

Атрымаўшы “інструкцыі” ад старэйшых братоўі сястры, хоць і з вялікім хваляваннем, я ўпэўненапайшоў у сваю будучыню, моцна трымаючыся заматчыну руку.

Бацька,адпраўляючы “ў навуку” даў наказ:“Вучыся, сынок, веды за плячыма не носяць, а ў жыцціў будучыні спатрэбяцца”. Наказ бацькі ўсімі сіламістараўся выканаць.

Увогуле, ”будучыня” да мяне была нават вельміпрыхільнай Вучоба давалася лёгка. Без асаблівыхнамаганняў асвойваў польскую мову, прадметыматэматычнага цыклу,.меў нядрэнныя схільнасці да-рысавання.

Такіх, як я, у школебыло нямала.чалавек каля 20-ці. А калі дадаць да нас яшчэ тры класы, то ўсіх былокаля ста чалавек. А гэта для вёскі па сённяшніх меркахнепамерна шмат.

Школа нагадвала сабой пчаліны вулей. Аднаквучні паводзілі сябе куды спакойней, чым: гэта можнаназіраць зараз. Гэта было вынікам уплыву настаўніка.Настаўнік сельскай школы ў той час быў бясспрэчнымаўтарытэтам.

Будынак школы для нас здаваўся вельмі вялікім.Паўднёвую палову яго займаў вучэбны клас, другую,паўночную - настаўнік (ён жа загадчык школы) зсям’ёй. Сям’я яго па мерках таго часу была нешматлі-кай: сам настаўнік, ягоная жонка - Марыся, двое дзетакдашкалят - дачка Галінка і сын Юрак. Не ведаю чаму,настаўнік сына свайго называў не па імені - Юрак, а“Дзёбак”. Усе размаўлялі толькі па-польску. Асабліважонка. Пражыўшы шмат гадоў сярод беларусаў, мовеіх так і не навучылася. Тым часам, палякаў у вёсцы небыло ўвогуле. Быў толькі адзін прышлы каталік - ПрэсальБраніслаў, паромшчык. Але ён, як і ўсе мы, карыстаўся

pawet.

net

Стар. 84 Лідскі Летапісец № 2 (38)беларускай мовай.

Я не перастану паўтараць, што наш настаўнікбыў настаўнікам ад Бога. На ўроках ён захапляў сваіхвучняў і вёў за сабой, заварожваў. Што праўда,быў уяго адзін недахоп. Ён мог вельмі хутка “ўзарвацца” інават балюча пакараць. У той час фізічныя пакаранні,увогуле, былі забаронены, але настаўнікі часцяком іміўсё такі карысталіся. Ставілі ў вугал на калені ці білілінейкай па далоні. Аднойчы ні за што, ні пра штодасталося і мне.

Заняткі пачыналіся і заканчваліся малітвамі.Малітвы ўжо не памятаю, а змест іх быў такі. Зранку,перад пачаткам, мы прасілі Матку Боску (малітвытаксама былі на польскай мове), каб яна дапамагла наму вучобе, лепш засвойваць новыя веды, быць уважлі-вымі і шчырымі. Пасля заканчэння ўрокаў дзякаваліБога за тое, што мы атрымалі новыя веды і прасілі яго,каб яны сталі карыснымі нам у жыцці.

Пасля шумна і моцна ляпалі вечкамі партаў і зшумам выляталі на вуліцу, разбягаючыся кожны ў свойбок.

Але не заўсёды. Быў у нас невядома адкуль пры-йшоўшы звычай біцца з “дварчанамі”. Гэта значыць,са сваімі калегамі па школе са Зблянскага Двара. У тойчас, так звалі сённяшні хутар Збляны. Іншы раз добрыхгузоў набівалі адны адным.

Што за традыцыя,адкуль яна прыйшла, і хто яеўвёў? Невядома. Але трывала яна даволі доўга. У справуумешваліся бацькі, настаўнік. I некаторы час усёзаціхала. Пасля пачыналася спачатку.

Калі я прыйшоў у школу, у ёй праводзіласярэформа. У 1932-33 вучэбным годзе Сейм Рэчы Па-спалітай прыняў закон аб школе. Паводле яго навучаннестанавілася абавязковым,але толькі ў межах пачатковайшколы. Усе навучальні былі падзлены на тры ступені.Першая ступень - чатырохкласная з адным або двуманастаўнікаяі. Тэрмін навучання працягваўся 7 гадоў; 1-2 класы - па аднаму году, у 3 класе - 2 гады,а ў 4-м - аж 3.Вучэбная праграма ў 3 і 4 класах была складзена так,што кожны год вучыліся па розных надручніках.Падручнікі маламаёмасным вучням выдаваліся бяс-платна. Толькі пасля навучальнага года іх трэба быловярнуць у школьную бібліятэку.

У школах іншых ступеняў тэрмін навучанняскладаў таксама 7 гадоў, толькі кожны год у наступнымкласе. У залежнасці ад ступені школы і колькас ці класаўу ёй змяняўся і колькасны склад настаўнікаў - ад аднагода 7 і больш. Мне прыйшлося вучыцца ў школе першайступені з адным настаўнікам. Выкладанне прадметаўвялося толькі на польскай мове. Спачатку (да 1937 года)на беларуска-славянска-рускай мове выкладаласярэлігія для вучняў з праваслаўных сямей. Кожнуюсуботу па адной гадзіне ў класе праводзіў урокі рэлігіісвятар Зблянскай прыходскай Пакроўскай царквыайцец Аляксандр Апанасевіч. Гэты “айцец” запомніўсямне на ўсё астатняе жыццё. Мне ўжо восемдзесят, а яўсё яшчэ яго памятаю. На жаль, успаміны для яго непахвальныя. Не выключаю, што менавіта яго адносіныда мяне зрабілі з мяне “ўстойлівага атэіста”. Кожны раз,калі прыходзіў у школу, перш-наперш пытаўся, хто не

быў у нядзелю ў царкве. У гэты лік, як заўсёды, трапляўя. Зімой у царкве была халадэча,а я не меў належнайвопраткі і абутку, усё з пляча старэйшых.братоў. За гэтаён пакідаў мяне без “абеда”, ці як дражнілі - “у казе”.Меў я тады ўсяго 8-10 гадоў. Жыццё і так не былосытым. А тут яшчэ цэлы дзень трэба прасядзецьгалодным. Не пускаў дахаты,пакуль не прыходзіла маціі не забірала мяне ўсяго ў слязах з гэтай “рэлігійнайвязніцы”. Ужо ў гэтыя дзіцячыя гады я пазнаў, што толькіматэрыяльна забяспечаны чалавек можа быць свабод-ным, паважаным, мець права на годнасць. А калі тыбедны, ты і не чалавек. І нічога з таго часу не змяніласяда сёння.

Пераход выкладання рэлігіі для праваслаўныхдзяцей з роднай мовы на польскую выклікаў у вясковайграмадскасці гэткае “падпольнае абурэнне”. Усенаракалі,але сказаць сваё гучнае слова “не” усе баяліся.Бо вельмі лёгка за гэта можна было трапіць, калі не ўКартуз-Бярозу, то ў лідскую Каменку ці віленскія Лу-кішкі - без праблем.

Далей за размовы на вячэрніх пасядзелках у“шэрую гадзіну” справа не рухалася. Затое мы, падлеткі,успрынялі гэта, як кіраўніцтва да дзеяння. У адзін суботнідзень, калі звычайна ў нас былі ўрокі рэлігіі, мы дамо-віліся двума класамі “прадэманстраваць” свой “пратэст”і ўцячы з урокаў. I не як-небудзь, а менавіта ў тоймомант, калі ў клас увойдзе бацюшка.

I гэты крытычны момант настаў. У клас увайшоўайцец Аляксандр. Усе мы пачалі зыркаць вачыма адзінна другога. Ніхто не рухаецца з месца.

Тады я і мой сусед, сын солтыса, Сцёпа Насалевіч,адным годам малодшы ад мяне, схапіліся з месца і, яккажуць, лахі пад пахі, панесліся прэч з класа. Куды?Бясспрэчна.дамоў.

Якая “педагагічная паэма” пачалася пасля гэтагадома, памятаю па сённяшні дзень - вось ужо 70 гадоў!

Калі бацька даведаўся пра мой “патрыятычна-гераічны” учынак, як расперазаў папругу (дзягу) і якупісаў мне па тым месцы, адкуль ногі растуць. Восьякую ўзнагароду атрымаў я за сваё ганаровае гераічнаебунтарства.

Гэта было даўно, але пачуццё годнасці нацыяна-льнай у душах людзей прысутнічала, і зусім іншае зараз.Сёння мы сваю матчыну мову дабраахвотна пахавалі іпрацягваем гэта рабіць ва ўгоду “вялікаму і магутнаму”сваімі да яе адносінамі, губляючы этнічную прына-лежнасць, нацыянальны гонар і годнасць. I не ведаемза што, за якія грахі і навошта? Няўжо з-за свае інтэлекту-альнай абмежаванасці і непаўнавартаснасці?

Толькі што пачуў па беларускім тэлебачанні, штоў Баранавічах пачалі вучыцьзамежнікаў рускай мове!Падкрэсліваю: не беларускай, як гэта павінна быць усувярэннай дзяржаве, а чужой - рускай.

Прынятыя Сеймам законы аб школе пераследава-лі галоўную мэту - абмежаваць, калі не пазбавіцьцалкам.доступ да вышэйшай адукацыі дзяцей з бедныхпластоў насельніцтва - рабочых, сялян.

Класны пакой быў застаўлена двума радамідвухмесных партаў. У партаў былі адкідныя векі, што

pawet.

net

Стар. 85Лідскі Летапісец № 2 (38)выклікала шмат шуму, калі вучні садзіліся ці ўставалі. Уадмысловых адтулінах на іх былі ўстаўлены чарнільніцыз абавязкова чорным чарнілам.

На сцяне спераду вісеў абраз з выявай Езуса, якіз часам замянілі на каталіцкі крыж з чорнага маронагадубу. Абапал віселі партрэты прэзідэнта Ігнацы Мас-ціцкага - злева і Юзафа Пілсудскага - справа. Прззідэнтбыў намаляваны ў чорным фраку, белай сарочцы з“бабачкай”, і шырокая блакітная муаравая стужка церазправае плячо - знак высокай дзяржаўнай улады. Быўнейкі ордэн, але не памятаю які.

Юэаф Пілсудскі быў у вайсковай форме мар-шалка з двума ордэнамі на грудзях - ордэн ВіртуціМілітары і Крыжа Валечных. Нягледзячы на тое, што паканстытуцыі кіраўніком дзяржавы лічыўся прэзідэнт.кіруючую ролю іграў Пілсудскі, як “начальнік дзяр-жавы”. Усе выхаваўчыя мерапрыемствы тым ці іншымчынам вярцеліся вакол ягонай асобы. Нам шматрасказвалі аб яго гераізме як палкаводца,аб гераічныхўчынках на вайне, пра яго сям’ю - жонку Аляксандру ідзвюх дачок - Ванду і Ядвігу. Не забываліся расказацьпраяго любіміцу-кабылу “Каштанку”, з якой маршалакпрайшоў увесь свой баявы шлях.

Пілсудскі ў даваеннай Польшчы паважаўся якнацыянальны герой. Любое сказанае непаважнае словаў яго адрас каралася нават зняволеннем.

Ішоў травень 1935 года, набліжаліся канікулы,самая доўгачаканая пара школьнікаў. Для нас, бадай,больш за ўсіх: зноў Нёман, зноў рыбалка, купанне і г.д.Нашы заняткі ў школе праводзіліся ў другую змену, гэтазначыць, пасля абеду. Нечакана ў школу прынеслівестку: памёр “дзядэк” - Ю. Пілсудскі. Разгубленасцьнашага настаўніка перадалася і нам, вучням. I толькіадна дзяўчынка сказала, што яна яго нічуць не шкадуе,хутчэй наадварот. Не ведаю, чым магло абярнуцца такоедзіцячае выказванне школьніцы для яе бацькоў, калі бяно дайшло да ўлады. На шчасце, відаць, настаўнік прагэта нікому не сказаў.

Да 1939-40 навучальнага года я паспеў скончыць3 класы і перайсці ў 4-ты. Каб закончыць яго, трэба былоправучыцца яшчэ адзін год. На гэтым мае “ўнівер-сітэты” былі б закончаны назаўсёды. Але пачаласянямецка-польская вайна,а ўжо у палове верасня 1939года прыйшла савецкая ўлада. Усіх нас без выключэнняпакінулі яшчэ на адзін год. Прычынай таму, як нам рас-тлумачылі, было “няведанне рускай мовы”! Тамузакончыць чатыры класы прыйшлося ва ўзросце ста-рэйшым за 14 гадоў, страціўшы ў параўнанні з савец-кімі равеснікамі 3 гады. Адставанне прадоўжылася ўгады вайны, у 1941-1944 гадах. У шосты клас прыйшлосяісці ва ўзросце 17 гадоў!

Але вернемся да афармлення класа ў цершыягады вучобы. На сцяне справа вісела вялікіх памераўгеаграфічная карта Еўропы. У час перапынкаў не-каторыя вучні, у тым ліку і я, стаялі каля яе, учытвалісяў яе і ў думках падарожнічалі па марах і кантыненце.На сунрацьлеглай сцяне быў размешчаны вялікі плакатз партрэтамі польскіх князёў і каралёў, пачынаючы зМешка I і канчаючы Станіславам Аўгустам Панятоў-скім, апошнім каралём Рэчы Паспалітай. Партрэты на

ім былі выкананы вядомым польскім мастаком ЯнамМатэйкам. Пад гэтым плакатам быў размешчаныкаляндар назіранняў за надвор’ем, на якім спраўна -дзень у дзень заносіліся дадзеныя аб надвор’і: тэмпе-ратура, ападкі, стан неба. Запаўненне каляндара вялівучні старэйшых класаў.

Нарэшце, на тыльнай сцяне, злева ад уваходу,вісеў партрэт былога міністра ўнутранных спраўПольшчы Браніслава Перацкага, які загінуў у сутык-ненні з украінскімі падпольшчыкамі на Валыні. Дарэчы,гэтае забойства падштурхнула польскія ўлады дастварэння ў Картуз-Бярозе канцэнтрацыйнага лагерадля палітзняволеных (1934 г.).

Вісеў у куце ля акна яшчэ адзін плакат-дыяграма.На ім былі вызначаны месцы краін свету па магутнасцімарскога флоту. Калі настаўнік прымацоўваў яго дасцяны, ўсе мы чарадой стаялі побач і з вялікай цікавасцюразглядалі, што там намалявана. Але хутка цікавасцьзнікла, і большасць перастала яго нават заўважаць. Мянеён чамусьці вабіў да сябе. Мяркую, што сваімі малюн-камі. Хто з нас у дзяцінстве не марыў здзейсніць пада-рожжа на караблі па марах ды акіянах! Мала такіхзнойдзеш. Усе мы ў гэтыя гады рамантыкі.

А тут на першым месцы плаката выява вялізнагаі прыгожага англійскага марскога лайнера. А на яго тлетакі ж прыгожы “джэнтльмен-марак”. У той чассапраўды Злучанае Каралеўства Вялікабрытаніі былосамай магутнай марской дзяржавай свету.

На якім месцы знаходзіўся ў той час СССР угэтым сэнсе, не памятаю.

Помню толькі малюнак-візітоўку на плакаце. Нафоне карабля быў намаляваны чырвонаармеец учырвонай кашулі, падпяразаны папругай, сінія штаны-галіфэ. Абуты ў боты-усюдыходы,а на галаве - будзё-наўка з вялікай чырвонай зоркай наперадзе. У руцэ -доўгая вінтоўка Мосіна са штыком. Малюнак вельмінагадваў тыя, што маляваў некалі Маякоўскі ў сваіх “Вок-нах РОСТа”.

Як бачым, вучэбны клас быў ператвораны ў“кабінет палітычнай асветы”.

У школе меўся “склепік” (крамка), дзе можнабыло набыць натрэбныя вучэбныя прылады; сшыткі,алоўкі, пёры, гумкі, лінейкі. Вёў “гандаяь”, як правіла,вучань чацвёртага класа ў апошні год навучання. Прымне ім быў Лянцэвіч Сцёпа. “Тавар” яму дастаўляўнастаўнік. Сцёпа прымаў, прадаваў і здаваў настаўнікупісьмовую справаздачу. Акуратна аформленыядакументы захоўваліся ў настаўніка. Усе прыналежнасціпрадаваліся з невялікай нацэнкай.

Мяне настаўнік “нагрузіў”, як кажуць, “грамад-скай работай”. Я пачаў дапамагаць яму ў падрыхтоўцынаглядных дапаможнікаў. Сам ён на вялікіх аркушахпаперы рабіў эскізы, а я па метаду “размалюй сам”акварэльнымі фарбамі іх размалёўваў. Пасля даработкінастаўніка, дапаможнікі нельга было адрозніць адсапраўднай карціны. Рабіць гэта ён умеў дасканала.

Школьны будынак, пабудаваны яшчэ ў другойпалове XIX стагоддзя, праіснаваў да лета І942 года. Параспараджэнні БШПР (Беларускага Штаба Партызанска-га Руху) у ліпені-жніўні таго ж года.школа была спалена

pawet.

net

Стар. 86 Лідскі Летапісец № 2 (38)савецкімі партызанамі. На пытанне сяльчан: “На што?”- адказаяі: - “У будынку акупанты могуць размясціцьсвой апорны пункт”. Так і прастаялі абгарэлыя сценыўсю вайну і першыя пасляваенныя гады. Пры аднаўлен-ні будынка былі ўнесены шматлікія змяненні, і ён згубіўсвой першапачатковы выгляд. Увогуле, змянілася шмат-што: зніклі клумбы з кветкамі, няма той чысціні і парадку.Не знайшлося годнага Чаславу Казіміравічу пераемніка.

У шосты клас я пайшоў пасля вайны - 1 кастрыч-ніка 1944 года - у “пераломным узросце”. Гэта наклаласвой адбітак. Нажаль, адмоўны: знікла былая прылеж-насць,а з ёй засваенне праграмнага матэрыялу, паспя-ховасць і якасць ведаў. Што праўда,было тут нямала ііншых аб’ектыўных і суб’ектыўных прычын. Веды браўза кошт здольнасцяў і добрай памяці.

Так пачалася мая новая адукацыя, якая доўжы-лася многія гады і закончылася ў Беларускім Дзяржаў-ным Універсітэце на факультэце геаграфіі. Да гэтага двагады правучыўся на фізіка-матэматычным факультэцеГарадзенскага педагагічнага інстытута імя Янкі Купалы.

“Школьны годы чудесные, как они быстро летят!Их не воротишь назад”. Ад іх засталіся толькі прыемныяўспаміны.

Ідучы ў першы клас сельскай школы, мне і ў снене магло прысніцца, што калі-небудзь змагу атрымацьвышэйшую адукацыю і стану, увогуле, паважанымчалавекам: дасведчаным спецыялістам, “Выдатнікамнароднай асветы”, дыпламантам міжнароднага конкур-са амбасады Польшчы на тэму “Польшча - прыязнаясуседка Беларусі” (2004), адзначаным дзяржаўныміўзнагародамі і замежнымі знакамі адзнакі - “ГанаровыЗалаты Знак Польска-Савецкай Дружбы”.

Трэба прызнаць, што гэта стала магчымым ваўмовах савецкай улады. Вырашальную ролю адыгралаканстуцыйнае права грамадзян СССР на “бясплатнуюсярэднюю і вышэйшую адукацыю”. Слова “бясплатная”адукацыя ўзята ў двукоссе таму, што такой яе не было.Бясплатнай яна было толькі для тых, хто вучыўся. Насамай справе яе аплаціла ўсё грамадства краіны ўвыглядзе рознага роду падаткаў з рабочых, сялян,службоўцаў.

Бясплатная адукацыя сваіх грамадзян прынеслаагромністую карысць самой дзяржаве; яна дапамаглашырэй выкарыстаць інтэлектуальны рэсурс, які да гэтагане быў раскрыты да канца. I гэта не замарудзіла адбіццана агульным узроўні адукацыі і гаспадарчага развіццякраіны. Сёння цяжка палічыць, колькі выпускнікоў тойжа школы ў Зблянах, маіх аднасяльчан, атрымалавышэйшую адукацыю і сталіа дыпламаванымі спецыя-лістамі розных галін вытворчаоці. А адзін з іх, сынбеднага селяніна, Бурдун Аляксей Аляксандравіч, аба-раніў вучоную ступень кандыдата фізіка-матэматычныхнавук і стаў выкладчыкам галоўнай рэспубліканскайшколы - Беларускага Дзяржаўнага Універсітэта.

Са смуткам прыходзіцца глядзець на гэты шко-льны будынак сёння, на яго амярцвелыя цагляныясцены.на апусцелыя класныя пакоі, двор. Не чутно тутбольш дзіцячых галасоў, так ажыўляўшых некалі ўсюпрастору навокал. Ужо прайшло больш за 10 гадоў, якшколу зачынілі з-за “адсутнасці кантынгенту”.

ТАК, БАДАЙ, ЛЁСУ МАЙМУ ТРЭБА БЫЛО

Хмурны лістападаўскі дзень 1940 года. Я, трынац-цацігадовы хлопчык з вёскі ў марынарцы з пляча ста-рэйшага брата - госць горада Ліды. У Лідзе, і ўвогуле ўгорадзе быў упершыню. На ўсё навакольнае глядзеўшырока адкрытымі вачыма з вялікай цікавасцю іадначасова з нейкай баязлівасцю. Усё тут было незвы-чайнае: шырокія з тратуарамі вуліцы, высокія ў два-тры паверхі дамы, якія не ідуць ні ў якае параўнанне зпрыземістымі, пакрытымі саломай стрэхамі. Пера-важная большасць з іх пабудавана з чырвонай цэглы.Помніцца, у нашай вёсцы быў талькі адзін, акрамяшколы, такі дом у майго дзеда Антона, і той не захаваўся.Нашчадкі не маглі падзяліць спадчыну пасля яго смерціі вырашылі дом разабраць.

Здзіўляла вялікая колькасць спацыруючыхлюдзей. Асабліва пад вечар і вечарам. Кожны з іх па-святочнаму апрануты. Усё было вялікае, усё было новае,невядомае і хавала нейкую таямніцу ад мяне.

Гэтае падарожжа было для мяне не толькіпершым, але “дорага” мне каштавала. Калі пытаннемаёй паездкі ў горад было вырашана, я некалькі начэйне спаў - чакаў таго шчаслівага дня. Цяга да падарожжаўпасялілася ўва мне, бадай, з прыходам на свет і захаваласяда сёння.

А пачыналася ўсё вельмі празаічна. Восень.Лістапад. Восенскія канікулы ў школе. Мой настаўнікрускай мовы, лідзянін, Віктар Пятровіч Бялашэўскі,вырашыў паказаць мне “свет”. Адпраўляючыся напабыўку да сваіх бацькоў у Ліду, папрасіў майго бацьку,каб ён дазволіў яму ўзяць і мяне з сабой. Рашыць гэтузадачу было не зусім проста: у бацькоў маіх, як заўсёды,не было грошай. Гэтая з’ява ў сялянскіх сем’ях у тойчас была шырока распаўсюджанай. Не было належнайвопраткі і абутку. Але ўсё неяк вырашылася. Бацькапазычыў грошай, а вопратку і абутак даў старэйшы братКосця.

У панядзелак ранкам 4-га лістапада мы ўдваіх знастаўнікам адправіліся ў дальнюю дарогу. Спачаткумелі намер ехаць аўтобусам, а да аўтобуснага прыпын-ку трэба было прайсці шэсць-сем кіламетраў. Такаяадлегласць вясковых хлапчукоў не палохае. Яны за дзень,бывала, ходзячы за статкам, здольны прайсці дзесяткікіламетраў без адпачынку. Але, на той грэх,аўтобус угэты дзень не прыйшоў. Нашы чаканні аказалісядарэмнымі. Паездка ледзь-ледзь не закончылася“правалам”. Заставалася адно з двух - вяртацца дадомуці ісці на чыгуначную станцыю Нёман за 10 кіламетраў,а там да Ліды ехаць цягніком. Вяртанне дамоў было бдля мяне роўназначна трагедыі. Гэтыя хвіліны, каліпрымалася рашэнне былі самымі трывожнымі: ашто.калі настаўнік пабаіцца, што я не змагу пешшупераадалець такую адлегласць. На яго пытанне ці. змагуя прайсці, я без вагання адказаў станоўча. Рашэнне былопрынята, і мы рушылі: я падскокамі побач з настаўнікамі яшчэ адным аднасяльчанінам. Цягнік Наваельня-Лідачакалі нядоўга. Хутка ён паказаўся на мосце праз ракуНёман і пыхкаючы парай спыніўся каля перона станцыі.Цягнікі я бачыў раней. У вёсцы Сялец побач са стан-

pawet.

net

Стар. 87Лідскі Летапісец № 2 (38)цыяй, жыла мая цёця, сястра маёй маці, я некалькі разоўбыў там і кожны раз бегаў з іншымі хлопцамі настанцыю праводзіць пасажырскія і таварныя паязды.

Цягнікі тады ў параўнанні з сённяшнімі былімаленькімі, бы тая забаўка. Верагодна, разы ў дваменшыя і па габарытах, і па даўжыні саставаў. У чыгункікаляіна таксама была на шмат вузейшая.

Ў вагоне мой настаўнік сеў у купэ, а я прымаста-коліўся каля акна ў калідоры і назіраў, што адбываеццапа-за цягніком. Гэта ж была мая першая паездка ўцягніку. Усё было незвычайна і незразумела: далёкі лес,дрэвы, што стаялі асабняком, забудовы, статкі жывёлына лугах - усё чамусьці, зрабіўшы нейкі круг, бегланасустрач цягніку. Пасажыры тым часам, седзячы ўкупэ ціха гутарылі, хто-кольвечы драмаў або чытаўгазету. А за акном вагона праносіліся клубы дыму іпары ад паравоза, стукалі колы.

Падарожжа працягвалася каля гадзіны. Блізка падвечар мы аказаліся на станцыі Ліда. Лідскі вакзалсустрэў нас сваім яркім вонкавым выглядам: усюдычырвоныя сцягі, лозунгі, плакаты і, галоўнае, - вялізныяпартрэты правадыроў - Леніна, Сталіна, Молатава,Варашылава, Калініна. Горад рыхтаваўся сустрэць 23-ю гадавіну Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнайрэвалюцыі. І як толькі цягнік спыніўся.з яго на перонвысыпалі пасажыры - з авоськамі, валізкамі, вузламі,мяшкамі, кошыкамі і кошычкамі. Некаторыя, а такіх6ыло таксама нямала, - без нічога, як мы.

Бацькі майго настаўніка жылі па вуліцы Райскай(сёння -Горкага), на Слабадзе. Тая назва, па-мойму,была больш рамантычнай, больш адпавядала рэчаіс-насці. Уздоўж вуліцы за акуратнмм плотам відаць былісады, кветнікі, розныя дэкаратыўныя дрэвы, клумбы зяшчэ не засохлымі восеньскімі кветкамі. Можна толькіўявіць сабе, што тут было летам! Навошта было яенераймяноўваць? Наўрад ці хто дасць на гэта зразумелыадказ.

Домік, дзе жылі Бялашэўскія - бацькі, сям’ястарэйшай сястры, быў невялікі, аднапавярховы на дзвекватэры. Адна сцяна была складзена з “пустакоў”,астатнія тры - драўляныя. Такіх домікаў там было толькідва, яны захаваліся да сёння. Двор сядзібы ўпарадкава-ны, чысты, нягледзячы на лістапад.

Бацьку настаўніка звалі Пятром. Ён быў кампа-зітарам. Увесь час, колькі я там быў, ён сядзеў за піянінаі нешта ствараў. Усе астатнія стараліся яму не пера-шкаджаць.

Як і мой настаўнік, ён быў невысокага росту,галаву пакрывала інтэлігентная з блакітным адценнемсівізна. Сціплая маўклівасць прыдавала яму свой асаб-лівы імідж. Быў ён палякам,а яго жонка (як звалі, неведаю) - немкай. Таму Віктар Пятровіч дасканала ведаўнямецкую мову і мяне шмат чаму навучыў. Дома змаці ён гутарыў па-нямецку.

Так я аказаўся ў зусім незвычайнай абстаноўцы,дагэтудь мне незнаёмай. Усё тут было іншым: “странычужой язык и нравы”, і завяло мяне ў нейкае замя-шанне, збянтэжанасць. Не дапамагло і знаёмства зпляменніцай майго настаўніка Крысцінай, па ўзростумаёй равесніцай, дяўчынкай прыгожай.

Новы дзень пачаўся са знаёмства з горадам. Шляху яго пралягаў праз поле наўскасяк да вуліды Варшаў-скай. Сёння там узнік цэлы гарадскі квартал з вуліцайПархоменкі. Прайшоўшы яшчэ некаторую адлегласцьуздоўж чыгункі па вуліцы Ліпавай і перайшоўшы празпераезд, дзе сёння шляхапровад, выйшл на адну зцэнтральных і старэйшых вуліц горада - 3-га Траўня(Ленінская).

Вуліца 3-га Траўня была названа ў гонар пры-няцця першай Канстытуцыі Рэчы Паспаяітай і першайу Еўропе ў 1791 годзе. Чыгуначны пераезд зараз злік-відаваны, а існаваў ён з 1884 года да пачатку 70-х гадоўмінулага стагоддзя, злучаючы заходнюю частку горадаабо Слабаду з цэнтрам горада.

Ад былой вуліцы горада - Ленінскай - амаль незасталося нічога ў паміне. Толькі цудам засталіся двабудынкі - сярэдняя школа № 3 і дом насупраць яе,пабудаваны ў 1929 годзе ў характэрнай для таго часуархітэктуры. Шмат гадоў пасля вайны ў ім месціўсяДзяржаўны банк. Усе астатнія будынкі былі разбураныў час вайны і ў адпаведнасці з генеральным планамзабудовы горада былі знесены. Былі знесены і малыяяўрэйскія домікі з вельмі незвычайнай архітэктурай,драўляныя і цагляныя, адна - і двухпавярховыя, якіясёння маглі б дапоўніць архітэктурны выгляд горада,Вуліца значна пашырана, мо разоў у дзесяць. Некалігэту вуліцу засялялі у большасці “государевы люди”.Да месца, пэўна, будзе адзначыць, што ў адным зневялікіх дамоў, побач з сённяшнім аўтобуснымпрыпынкам жыў лекар венеролаг, актыўны ўдзельніклідскага падполля, якому ў час расстрэлу разам з трымаіншымі падпольшчыкамі - Грыбачэўскім, Макуцэвічам,Шаромавым-Кальфам удалося ўцячы. Галоўнай вуліцайгорада была сённяшняя Савецкая, тады па інерцыі яеназывалі Сувальскай. Назва гэта была прысвоена вуліцыў гонар Сувальскага палка, які ў 1920 годзе першымуступіў у горад. Гэта было самае люднае, стракатаемесца. Уздоўж вуліцы размясціліся шматлікія крамы ікрамачкі, кафвярні, рэстараны, піўныя, кіёскі, два кіна-тэатры - “Эра” і “Эдзісон”. Тут гараджане і прыезджыямаглі задаволіць усе свае патрэбы. На месцы сённяшняйплошчы Леніна (чамусьці ўсё яшчэ яе так называюць)знаходзіўся рынак. Гэта адна са старэйшых плошчаўгорада. У сярэднявеччы тут знаходзіліся ратуша імагістрат. Вакол рынка стаялі адна- і двухпавярховыяцагляныя дамы, пабудаваныя пасля пажару ў 1842 годзе.Усе яны ў першыя дні вайны былі разбураны нямецкайавіяцыяй.

Уздоўж правага боку вуліцы стаялі два каталіцкіякасцёлы - фарны, ён захаваў свае функцыі да сёння, іордэна піяраў. У апошнім зараз дзейнічае праваслаўнысабор Міхаіла Архангела.

Таму вуліца Сувальская станавілася месцамдзелавых сустрэч і прагулак. Маладыя людзі вечарамітут бавілі свой вольны час.

Вуліца пачыналася амаль ад сцен замка Гедзіміна- плошчы Славы і заканчвалася на пераездзе за ліцей-ным заводам. Забудована была пераважна даухпа-вярховымі цаглянымі дамамі, цесна збіўшыміся адзінкаля другога. Зараз, як і Ленінскай, воблік яе нельга

pawet.

net

Стар. 88 Лідскі Летапісец № 2 (38)паэнаць. Пасля разбурэння ў выніку бамбардзіровак учэрвені 1941 года на ёй цудам захавалася толькі некалькібудынкаў. I тыя ў большай частцы былі спалены і глядзеліна свет божы сваімі чорнымі вачніцамі. Зусім цэлымізасталіся толькі 6. Адзін будынак з гістарычныммінулым - дом № ЗЗ. У ім у час вызвалення горада адвойска Пілсудскага знаходзіўся штаб 3-га Сядлецкагапалка Чырвонай Арміі. Нельга ўстанавіць, дзе знаходзіў-ся дом пад № 66, у якім у час баёў за Ліду ў 1920 годземесціўся штаб 2-ой польскай арміі пад камандаваннемгенерала Э. Рыдз-Сміглага.

Сёння вонкавы выгляд вуліцы значна адрозні-ваецца ад даваеннай. Яна стала больш шырокай іўпарадкаванай. Шырэйшай стала не толькі вуліца, але іяе тратуары. У начны час асвятляецца шматлікімі ліх-тарамі. Вулічныя светлафоры рэгулююць рух тран-спарту, колькасць якога зараз непамерна павялічылася,як і пешаходаў таксама. Многа зроблена для добра-ўпарадкавання вуліцы ў аношнія гады.

Балыя забудовы на мой асабісты погляд быліцікавейшымі. Ніводзін дом звонку не паўтараў суседні.Сённяшняя забудова аднастайная, невыразная паархітэктуры і стылі. Усё, што захавалася ад былога,схавана пад тоўстым пластом тынку.

Ад гэтага Першага наведвання Ліды ў маёйпамяці да сёння захаваліся некалькі момантаў. Гуляючыпа Савецкай, у адным з магазінчыкаў мастацкіх вырабаўя набыў сабе сувенір - хахламскога роспісу сувенірнуюдраўляную лыжку. Рэч сапраўды вельмі прыгожая, алегэтую прыгажосць я змог ацаніць значна пазней. Сённянабыць такі падарунак наўрад ці магчыма. I не толькі ўБеларусі.

Другое - наведванне кінатэатра. Вечарам “падаручэнні” Віктара Пятровіча ягоны малодшы братЗютак павёў мяне ў кінатэатр “Эра”. Трапіць туды ўгэты час было не так проста. На познія сеансы школь-нікаў майго ўзросту не пускалі. Майму “суправаджа-ючаму” нрыйшлося доўга ўмаляць кантралёра, каб тойпрапусціў мяне ў залу. І яму гэта ўдалося. Навед-вальнікаў было няшмат. Але ў фае здавалася, што іхмноства. І ў гэтым вінаваты люстэркі, што быліразвешаны на сценах.

У кіназале я забраўся на самы высокі рад. Ішоўкінафільм “Шчаслівы шлях”. Раскрыўшы ва ўсюшырыню вочы, затаіўшы дыханне, праследжваў рухігерояў на экране. Я ж кіно, дзе людзі рухаюцда, і чутныіх галасы, таксама бачыў упершыню. I трэці, апошні,момант, што застаўся ў памяці да сёння, з чым пры-йшлося сутыкнуцца амаль праз дзесяць гадоў.

Быў позні вечар. Хмурна. Скрозь разрывы нізкіхвосеньскіх хмар прастору асвятляла яркая поўня.Прамежкі гэтыя былі не вельмі працяглымі, але вельміўражвалі. Дапаўняла гэтую вячэрнюю карціну элек-тірычнае асвятленне. I зноў усё было незвычайна новае- у вёсцы, акрамя газавай лямпы, іншага асвятлення небыло. Падыходзячы да чыгуначнага пераезду, з левагабоку вуліцы Леніна, маю ўвагу прыцягнулі высокія безакон мураваныя сцены. Нягледзячы на тое, што быліпабелены, ад іх веяла нейкай суровай таямнічасцю. Iтолькі пад паўцыркульнай аркай, над якой зверху гарэлаэлектрычная лямпачка, былі відны вялікія масіўныядубовыя дзверы.

Над сцяной у паўночна-заходнім вугле ўзвы-шалася вартавая вышка,а на ёй - вартавы. I трэба ж,яркае святло, ці то ад электрычнага ліхтара, ці то ад меся-ца, адбілося на штыку вартавога. Ну, як у песні, штонекалі спявалі ў нас у вёсцы, на словы вядомага рускагапаэта Фёдара Глінкі: “И на штыке у часового горитполночная луна...” Гэтая змрочная грамадзіна ака-залася турмой і зрабіла на мяне гнятлівае ўражанне. Iтут няма нічога дзіўнага. Я рос вельмі ўражлівым хлоп-чыкам. І толькі чуў з расказаў старэйшых, што такіямесцы ўтрымання людзей існуюць. У той час я не могнават уявіць сабе, што праз амаль дзесяць гадоў менавітатут прыдзецца пачынаць сваю працоўную дзейнасць.Відаць, лёсу было так трэба.

Але мушу вярнуцца і ўзгадаць яшчэ раз добрымсловам свайго былога настаўніка Віктара ПятровічаБялашэўскага. У той час гэта быў не жанаты маладычалавек гадоў 25-ці з інтэлігентнай сям’і. Невысокагаросту, але даволі мажнога, натрэніраванага целаскладу.Адукаваны. Закончыў да 1939 года Віленскі універсітэтІмя Стэфана Баторыя (так ён тады называўся) паспецыяльнасці юрыста. Намерваўся быць адвакатам.Працаваць настаўнікам прымусіў яго лёс. У савецкайюрыспрудэнцыі ён, натуральна, працаваць не мог. Тамуяк толькі адкрыліся ў Лідзе кароткатэрміновыя курсынастаўнікаў, ён без ваганняў паступіў на іх і паспяховазакончыў. Атрымаў права выкладаць рускую мову ілітаратуру ў няпоўнай сярэняй школе. Тады так назы-валіся школы з семігадовым тэрмінам навучання.Размаўляў на рускай мове з акцэнтам, аднак пісьмовабыў граматны.

Адной са шкодных прывычак у яго было курэн-не, за што бацькі яго пастаянна дакаралі. Курыў самасад,таму што у той час лепшага нічога не было. Асабліва ўсельскай мясцовасці.

Чамусьці я яму прыглянуўся, і ён кожны дзеньпасля паўдня запрашаў мяне да сябе на кватэру. 3 ім ярыхтаваў урокі. Іншы раз правяраў пісьмовыя работысваіх калег па класе. Ён давяраў мне гэтую работу падзвюх прычынах; таму што я сам пісаў пісьменна і таму,што почыркі нашы былі вельмі падобныя. Акрамятаго,ён вучыў мяне нямецкай і польскай мовам. Ведаўнямецкай мовы мне аказалася дастаткова пад часвучобы ва універсітэце. Польскай мовай даволі свабод-на валодаю да сёння - пішу, чытаю, размаўляю.

Чамусьці ён хацеў выехаць у Літву, у Вільню.Таму, праз некаторы час мы пачалі разам займаццалітоўскай мовай. Настаўнік раздабыў недзе падручнікі,і мы рупліва стараліся засвоіць гэтую не зусім лёгкуюдля нас мову. 3 літоўскай мовай у мяне нешта не вышла.Тое ж самае і ў яго. Акрамя асобных фраз, слоў нічогабольш засвоіць не ўдалося. Каб лепш засвоіць урочныматэрыял, мы размаўлялі паміж сабой два дні нарускай, два дні на польскай, два дні на нямецкай мовах.Нядзеля ў гэтым сэнсе была вольнай.

Так працягвалася ўвесь 1940-41 навучальны год.Вайна нарушыла нашы адносіны. У час акупацыі прыяз-джаў да нас у вёску толькі адзін раз, і то толькі ў ліпені1941-га. Мы з ім збегалі на Нёман, пакупаліся - быўвельмі цёплы летні дзянёк. Толькі гэтае задавальненнеперарваў нам невялікі дождж, але з маланкаю.

pawet.

net

Стар. 89Лідскі Летапісец № 2 (38)Вярнуўся ў вёску настаўнічаць толькі ў жніўні

І944 года, пасля вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў. Тады ён быў ужо жанаты, і быўу іх ужо першынец, сын. Жонку яго звалі Ванда. Таксаманастаўніца, толькі не ведаю па якой спецыяльнасці.

Пражылі яны ў Зблянах нядоўга. Хутка разам зусімі палякамі і раднёй: бацькам, маці, братам і сястройвыехалі ў Польшчу. І, пэўна, правільна зрабілі. Інакш,як я мяркую, з-за свайго патрыятычнага настрою немінаваць бы яму “краёў халодных”.

У апошнія гады жыў у горадзе Гіжыцка Вар-мінска Мазурскага ваяводства. Працаваў суддзёй. Апо-шні раз мне пашчасцілася сустрэцца з ім на 2-м з’ездзепалякаў, што некалі жылі ў Лідзе. Праз некаторы час яатрымаў ліст ад яго жонкі, якая паведаміла, што ВіктарПятровіч памёр ад інфаркту.

“ФРЭЙ НА КАТУШКАХ”

Шлях з педвучэльні на Міцкевіча ў змрочныясцены “Каменкі” на Ленінскай аказаўся на подзіўнедалёкім і немудрагелістым.

У 1944 годзе пасля вызвалення Ліды ад акупантаў,па настойлівай рэкамендацыі ўсё таго ж настаўнікаВіктара Пятровіча я прадоўжыў сваю вучобу. Зрабіцьгэта спачатку было зусім няпросга. Было ўжо мне ў тойчас 17 гадоў, а трэба было ісці вучыцца ў 6-ты клас! Двагады, згубленыя ў гады нямецкай акупацыі зрабілі мяне“салідным пераросткам” з дастаткова сфармаваў-шымся целаскладам і прывабным вонкавым выглядам.Апошняе, на жаль, здорава перашкаджала. Але такіх, якя, на шчасце аказалася нямала.

У Зблянах была толькі пачатковая школа. Усуседніх вёсках - таксама. Трэба было ехаць далей. Явыбраў Ліду.

Паступленне ў школу аказалася зусім выпадко-вым, у выніку збегу акалічнасцяў. У Лідзе прыходзіласябыць у час акупацыі некалькі разоў, так што з горадамбыў крыху знаёмы. Да таго ж і горад у той час быўневялікі. Практычна сёння гэта толькі яго цэнтр. А дзезнаходзіліся школа, не меў ніякага ўяўлення. У пошукахблытаўся па гарадскіх вуліцах сярод развалінаў і па-жарышчаў, як той дзядзька некалі ў Вільні. I дапамогмне ў гэтым “яго вялікасць выпадак”. Ідучы па сён-няшняй вуліцы Кірава, убачыў на белым франтонебудынка фанерную шыльду з надпісам: “Русскаясредняя школа № 1”. Вось тое, што мне і трэба. А быўужо пасляабедзенны час. Зайшоў у будынак і адразусутыкнуўся з дырэктарам школы. Дырэктар запрасіўмяне ў кабінет, распытаў пра ўсё, запісаў мае прозвішча,імя і імя па-бацьку, у які клас я хачу паступіць, і сказаў,каб 4 кастрычніка з’явіўся на заняткі. 3 тым я і пайшоў.На самай справе, да гэтага дня, як аказалася, ніхто прамяне нічога не ведаў, у ніякіх спісах мяне не было.

Але гэта быў толькі адзін бок праблемы. Трэбабыло пераадолець яшчэ адну перашкоду - уладкаваццана кватэру.

Запомнілася яшчэ адна цікавая абставіна, якаядосыць яскрава характэрызуе мой тагачасны стан. Утой час прыехаць у Ліду з далёкай вёскі было не зусімпроста. Ніякага арганізаванага транспарту не было.Разлічваць можна было толькі на выпадковую спада-

рожніну. А гэта, як правіла, былі вайсковыя машыны.Балазе, за бутэльку самагонкі можна было лёгка зкіроўцам дагаварыцца. Выручала чыгунка. Але длягэтага трэба было спачатку прайсці кіламетраў 15, азатым цягніком праехаць 35-46 кіламвтраў. Аднак гэтытранснарт быў больш надзейны. Цягнік хадзіў згодна зраскладам.

Раннім жнівенскім ранкам я адправіўся у пада-рожжа. Ні дадаць ні адняць - сучасны беларускі Лама-носаў: “ноги босы, грязно тело и едва прикрыта грудь...”,без грошай у кішэні праз пару гадзін прыйшоў у вёскуСялец.

Ішоў я не як Ламаносаў з Халмагораў у Маскву,аз глыбіннай вёсачкі над Нёманам насустрач сваёйбудучыні. Даволі у той час цмянай. У Сяльцы жыла маяцётка, сястра маёй маці, Маруся. Гасцінна сустрэламяне, накарміла. Спыталася, куды еду, па што, і ці ёсцьу мяне грошы. Усё расказаў і кажу: грошай няма. Янавыняла чырвоную асігнацыю ў тры чырвонцы і даламне ў рукі. З ёю я і паехаў у горад. Шчыра кажучы, утой час я і не ведаў, што мне э гэтамі грашыма рабіць.Забягу наперад - грошы я прывёз назад.

Аб раскладзе цягнікоў я не меў ніякага ўяўлення.Таму папрасіўся ў машыніста паравоза, што стаяў падпарамі, даехаць да Ліды на тэндары. Той мне гэта дазво-ліў. На каго я быў падобны, калі прыехаў у Ліду, можнатолькі здагадвацца: дым і пара паравоза зрабілі з мянехіба паўнегра. Але нічога, такіх у той час было шмат.

Перш, чым ісці ў горад, прыйшлося на станцыідобра памыцца. Зрабіць гэта цяжкасці не ўяўляла -побач была так званая кубавая, дзе была і халодная, іцёплая вада. Чыгуначная станцыя літаральна была забітавайсковымі цягнікамі. Навокал адны вайскоўцы. Калякубавой з кацялкамі і вёдрамі стаялі ў чарзе салдаты.Згарэўшы вакзал глядзеў на ўсё вакол сваімі пустымічорньмі вачніцамі. Яшчэ тлелі пажарышчы на месцыіншых былых забудоў. У многіх месцах струменілісясінія струменьчыкі дыму. Навокал пахла гарэлым. Тоеж самае прыйпшося пабачыць і ў самім горадзе. Прыадступленні немцы спалілі вакзал, разбурылі каляічыгункі, падсобныя памяшканні. Дакончыла разбурэн-не савецкая авіяцыя ў ноч з 8 на 9 ліпеня 1944 года,перад тым.як Чырвоная Армія ўвайшла ў Ліду. У гэтайаперацыі прымаў удзел полк далёкай бамбардзіра-вальнай авіяцыі пад камандаваннем Героя СавецкагаСаюза Валянціны Сцянанаўны Грызадубавай.

Які б ні доўгі быў летні дзень, сонца пахілілася дазахаду. Пара было думаць аб вяртанні. Торапка накі-раваўся ў бок станцні. Не ведаў ні раскладу руху цяг-нікоў, ні ў якім кірунку трэба ехаць. Але навоштачалавеку язык і мова?

Нарэшце цягнік падышоў да перона. Перонамгэтае збудаванне можна было назваць толькі ўмоўна.Бо пасля яго разбурэння, а затым аднаўлення да перонаён не быў падобны. Састаў складалі некалькі таварныхвагонаў-пульманаў. У народзе яго празвалі “цялятнік”.Вагоны былі абсталяваны доўгімі драўлянымі (з тоўстыхдошак, дыляў) лаўкамі. Дзверы расчынены насцеж, ішмат хто з пасажыраў усеўся ў праёме дзвярэй, спу-сціўшы ўніз ногі. Тыя,.хто баяўся скразнякоў, схавалісяў кутах.

Уладкаваўшыся ў “цялятніку”, я шчасліва

pawet.

net

Стар. 90 Лідскі Летапісец № 2 (38)вярнуўся да сваёй цёткі. Яна мяне зноў накарміла, штоў той час было немалаважна, распытала пра “падарож-жа”. Я вярнуў ёй нястрачаныя ў горадзе тры чырвонцы,пераначаваў, а раніцою наступнага дня пешшу зноўпайшоў дадому. Аказалася, я ў сваёй вёсцы стаў “пер-шапраходцам у навуку”. За маім прыкладам пайшлі маеаднакласнікі Каця Каштан і Віця Яновіч. Але іх шляхадрозніваўся ад майго і не быў такім цярністым.

Пачаліся нясцерпныя дні чакання ад’езду навучобу. Здавалася час прыпыніў свой нястомны бег. Аён быў крайне неспакойны. Па начах шасталі бандыты.Гдядзіш, недзе застрэлілі цэлую сям’ю без разбору:малых, старых, хворых ці, нават, калек. Днём на зменуім прыходзілі “ястрабкі”, вылоўлівалі маладых хлопцаўі мужчын і адпраўлялі на фронт. У адну з такіх аблаўзаграблі і мяне і пагналі разам з іншымі аднавяскоўцаміў раённы цэнтр Жалудок. Прыйшлося двое сутак пра-сядзець пад вартай у замкнутым свірне “Марчуковым”.Некалі ён быў уласнасцю гаспадара з такім прозвішчам.Некаторых з маіх сяброў, хто быў крыху старэйшы, ад-правілі на фронт. Мяне адпусцілі. Дамоў бег (21 кіла-метр) без аглядкі. ІІрабягаючы каля аэрадрома, бачыў:схаваўшыся ад сонца пад крыламі магутных бамбар-дзіроўшчыкаў ляжалі на зялёнай траве лётчыкі, чакаючызагаду на вылет. На мяне яны не звярталі ніякай увагі, ая бег, толькі пяткі зіхацелі.

У 1944-1945 навучальным годзе заняткі ў школахпачыналіся не 1 верасня, а 1 кастрычніка. І гэта зразу-мела, за такі кароткі тэрмін - ад пачатку ліпеня да верасня- час вызвалення горада ад нямецка-фашысцкай акупа-цыі - падрыхтаваць школы да заняткаў было немагчыма.Многія з іх у гады акупацыі выкарыстоўваліся акупан-тамі далёка не па прызначэнні. Напрыклад, у СШ № 1знаходзіўся вайсковы шпіталь. Увесь двор пасля ягоэвакуацыі быў засмечаны бінтамі з запёкшайся крывёю,шынамі з гіпсам і іншымі медыцынскімі прыладамі. Утой частцы двара, што з боку сённяшняга педкаледжа,былі бомбасховішчы. У былой даваеннай педнавучальнімесціўся гебітскамісарыят, у школе № 10 - гестапа. Iтолькі школа № 3 выконвала свае непасрэдныя абавязкі.

На заняткі ў школу на фурманцы мяне прывёзбацька. I было гэта 1 кастрычніка 1944 .года. 3 гэтага дняпачаліся, мае ўніверсітэты,. А горад Ліда стаў паста-янным месцам жыхарства, стаў родным.

Пасяліліся мы з маім сябрам Віцем Яновічам іягоным, стрыечным братам Федзям Казлом на прыват-най кватэры на Маргах каля самага стадыёна. Паслягэтую вуліцу назвалі імем Пакрышкіна, затым - Сувора-ва. Гаспадар па нацыянальнасці паляк з лрозвішчамВоўк-Карачэўокі не вызначаўся дружалюбнасцю ўадносінах. да нас “кацапаў”. Таму жылі мы ў яго нядоўгаі пераехалі да іншых гаснадароў. Праўда, непадалёку пагэтай жа вуліцы.

Вельмі падобна, што і першы, і другі ў часакупацыі партызанілі ў Арміі Краёвай. Таму, як толькібыў дадзены дазвол на выезд у Польшчу, хуценька, немарудзячы, накіраваліся туды. Далейшы іх лёс намзастаўся невядомы.

Разам з імі паехала адна руская дзяўчынка са Сма-леншчыны, што працавала ў іх нянькай, няньчыла іхдваіх хлапчукоў. Бацькі дзяўчынкі далі на гэта дазвол. Нажаль, імя дзяўчынкі не памятаю. Вельмі ж прыго-жань-

кай і прыхільнай яна была. Так вывучыла польскую мо-ву, што сённяшнія нашы “палякі” ні гроша не варты су-праць яе.

Так праляцелі 4 гады. Паўстала пытанне: як быцьдалей пасля заканчэння сярэдняй школы? Паступленнеі вучоба ў ВНУ з-за матэрыяльных цяжкасцяў праб-лематычна. Працаваць? Дзе і кім? Больш сур’ёзнагапытання не было. У гэты час з-за недахопу настаўнікаўсельскіх школ, у Лідскай педнавучальні была адкрыта“спецгрупа” па падрыхтоўцы настаўнікау пачатковахкласаў з гадзічным тэрмінам навучання. Туды прымаліслухачоў, якія мелі сярэднюю і дзевяцікласную адука-цыю. Некаторыя мае аднакласнікі пайшлі туды і пачалінастойліва клікаць мяне. I я пайшоў. Шмат што вабіяамяне туды: стыпендыя, інтэрнат,а галоўнае - праз год ястанавіўся самастойным чалавекам. Канчалася нястача,беднасць, галеча.

Вучоба ішла лёгка,без напругі. Скончыўся год,мелі быць вьшускныя дзяржаўныя экзамены. Перадтым адбылося “размяркаванне”. Была створана адмы-словая ”аўтарытэтная” камісія на чале з дырэктарамнавучальні Якімовічам Уладзімірам Канстанцінавічам.Акрамя яго ў склад камісіі ўваходзілі прадстаўнікі ГККП/б/Б і ГК ЛКСМБ. Гаркам камсамола прадстаўлялазагадчыца аддзела на рабоце сярод моладзі Галіна Аляк-сандраўна Карповіч,будучая маці вядомага ў Беларусівучонага, доктара медыцынскіх навук, рэктара Гомель-скага медінстытута Юрыя Іванавіча Бандажэўскага.Некаторы час з яго бацькамі Галінай Аляксандраўнай ібацькам Іванам Сцяпанавічам Бандажэўскім пры-йшлося працаваць.

Менавіта Галіна Аляксандраўна ўнесла на камісііпрапанову паслаць мяне працаваць у Лідскую працоў-

Бацька, маці, сястра, аўтар і плямянніца Валя.1949 г.

pawet.

net

Стар. 91Лідскі Летапісец № 2 (38)

ную дзіцячую калонію МУС. Адмаўляцца ў той час утакіх выпадках было не прынята. Усе ішлі туды, кудыпартыя і ўрад пасылалі. Паветра яшчэ было густа насы-чана патрыятызмам, імкненнем і жаданнем гераічныхучынкаў. Я не стаў у гэтым выпадку выключэннем.

15 жніўня трэба было прыступіць “да службы” ўтых самых змрочных сцянах, што калісьці паказаліся істрашнымі і таямнічымі. Канчалася “вольніца” іпачынаўся новы радок у біяграфіі - працоўнае жыццё,з аднаго боку я чакаў гэтай хвіліны, з другога - баяўся.

Не дачакаўшыся 15-га, а ўжо 1-га жніўня 1949года, пайшоў на будучае месца працы. I як ні дзіўна,мяне адразу прынялі.

Ішоў на працу і думаў, а што там, за сценамі?Вось і прахадная. Са скрыпам адчыняюцца масіўныядубовыя дзверы. За іх парогам - зона. Там - малаўзроста-выя злачынцы. Мяне сустрэў строгім поглядам надзіра-льнік. Пераступіўшы парог, я аказаўся адразу ў атачэннісваіх будучых выхаванцаў. Некаторыя з іх па росту малачым адрозніваліся ад мяне, іх будучага выхавальніка, апа жыццёваму досведу далёка пераўзыходзілі.

Першая сустрэча аказалася незвычайнай. Пер-шае, што пачуў на свой адрас, што было сказана ў мойбок: “А это что за фрей на катушках?” А калі я адчыніўпартсігар, каб пачаставаць надзіральніка папяросай,праз імгненне ён быў пусты: без пытання і дазволурасхаплялі проста з рук. Ну, думаю сабе, куды трапіўя... Але што рабіць? Ехаць у вёску будаваць школу змаім досведам?

Калі да гэтага дадаць яшчэ і апісанне вонкавагавыгляду насельнікаў гэтай установы, пэўна, станезразумела, што я адчуваў у той час. Усё навокал на-сцярожвала. .

Нарэшце, сустрэча з намеснікам начальнікакалоніі па вучэбна-выхаваўчай рабоце (частцы) Кіры-лам Парфёнавічам Галубцовым. Кароткая гутарка,

абнен “вярыцельнымі гра-матамі” - накіраванне напрацу, пасля чаго выйшаўзагад аб прызначэнні напасаду і працу. Праз пэўнычас мянв выбралі сакра-таром камсамольскай ар-ганіцыі выхаванцаў - былатакая. У гэтай якасці я іпрацаваў.

На жаль, пасля сту-дэнцкай лаўкі гэта аказаласямне не па сілах. Гэтаму неадпавядалі ні мае маральна-псіхалагічныя дадзеныя, ніжыццёвы досвед. У калоніібылі сабраны з усяго былогаСавецкага Саюза непаўна-гадовыя злачынцы. Пера-важна злодзеі-кішэннікі, або- як самі яны сябе называлі -„шчыпачы”. Былі і іншыя.Выхаваўчы працэс у калонііамаль поўнасцю абапіраў-ся на прымус. Выхаванцытут вучыліся і працавалі:

паўдня ў школе, паўдня - у майстэрнях. Вольнага часумелі вельмі мала.

Калі казаць шчыра, усе яны былі ахвярамі вай-ны. У каго бацькі загінулі на вайне, у каго прапалі безвестак, а каго проста кінулі. Па ўзросту яны былі нестарэйшыя за 16 гадоў.

Узгадваюцца два ва-сьмігадовыя хлопчыкі, дваВіці - Осіпаў і Гарошка. Першы быў вельмі вясёлы іласкавы, другі - сумны, трымаўся больш асабняком, зашто падвяргаўся з боку сваіх сяброў розным кпінам.Стараўся быць бліжэй да свайго выхавальніка.

Віця Осіпаў меў цудоўны дзіцячы голас, за штояго выхаванцы і дарослыя называлі “наш Каруза”.Памятаю, як аднойчы мы ў час выбараў паехалі навыбарчы ўчастак даваць канцэрт, і наш Віця праспяваўпесню “Арлёнак”. Колькі слёз пралілі пасля гэтатачуллівыя жанчыны. Увогуле, здольных да ўдзелу ўмастацкай самадзейнасці хлопцаў было тут шмат:спевакі, танцоры, акрабаты, дэкламатары. I ў сваёйсправе былі мастакамі.

Быў у калоніі выхаванец Ваня Сіманаў, пра яго ўкнізе “Ніколі не забудэем” было змешчана апавяданне“Маці і сын”. У час вайны ён з маці быў сувязным зпартызанскім атрадам. А калі немцы аб гэтым даведа-ліся, маці павесілі, а яго кінулі ў пустую студню. Жыхарывёскі выратавалі хлапчука, але пасля гэтага ён пачаўмоцна заікацца. Ён не пакінуў свой крымінальнызанятак і пасля выхаду з калоніі. Аднойчы прыйшлосяяго сустрэць ужо дарослым, і ён мне ў гэтым пры-знаўся. Толькі папрасіў, каб я пра гэта нікому нерасказваў. Пасля я яго больш не бачыў.

Начальнікам калоніі быу вельмі мудры чалавек,лейтэнант Міхаіл Сяргеевіч Жураўлёў. Для выхаван-цаў гэта быў сапраўдны бацька. Такім ён быў і для такіх,як я.

Нельга абыйсці ўвагай кіраўніка мастацкай сама-

Лідская калонія. 1950 г. Здымак калоніі публікуецца ўпершыню.

pawet.

net

Стар. 92 Лідскі Летапісец № 2 (38)дзейнасці баяніста Генадзя Багдановіча. Гэта быў непа-раўнальны ні з кім арганізатар, калі ён з’яўляўся ў зоне,вакол яго заўсёды збіраліся выхаванцы, бы тая чарадавераб’ёў, і кожны хацеў нешта яму расказаць. ГенадзьМіхайлавіч доўгі час працаваў у многіх школах горада,і усюды яго цанілі і вучні, і настаўнікі. На жаль нямаўжо гэтага цудоўнага чалавека. Памёр дзесьці ў Украіне.

У ВЁСКУ СЕЯЦЬ РАЗУМНАЕ, ДОБРАЕ, ВЕЧНАЕ

У траўні я расстаўся з калоніяй. Расставанне былобез вялікага смутку, хаця там заставаліся некалькі добрыхпрыяцеляў. Даверлівыя сяброўскія адносіны склаліся ўмяне з выхавальнікам групы Мікалаем ПятровічамЛяднёвым. Дэмабілізаваны марак, які ўсю вайну пра-ваяваў у асадным Ленінградзе, удзельнік параду Пе-рамогі на Чырвонай Плошчы ў Маскве у 1945 годзе.Адкрыты і:добразычлівы, ён выклікаў сімпатыі, як увыхаванцаў, так і ў супрацоўнікаў. Весяльчак і гумарыст.Выхаванцы яго клікалі “палундра”, і ён прымаў гэтапроста, без эмоцый. Нягледзячы, што ён не меў адмы-словай адукацыі, на работу яго прынялі безагаворачна.Такія людзі ўмюды патрэбны.

Прапрацаваўшы некалькі гадоў, ён быў накірава-ны на вучобу ў вышэйшую школу МУС СССР у Таш-кенце. Пасля калоніі я суотрэўся з ім у час канікул, каліён прыехаў да бацькоў, якія жылі на станцыі Скрыбава.

Пасля звальнення з калоніі я паехаў да сваіхбацькоў у вёску Збляны. Яны і мае калегі раілі мнеўладкавацца на работу настаўнікам пачатковых класаўу Жалудоцкім раёне, бліжэй да дому. Звярнууся да за-гадчыка Жалудокскага РайАНА Котава. Той не адмовіў,але прапанаваў ісці працаваць у школу, якую трэбабыло яшчэ пабудаваць. Прычым школа гэта знаходзіласянедэе ў глушы. Я, безумоўна,адмовіўся і паехаў у Ліду.

Знаёмай ужо дарогай Збляны-станцыя Нёман-Ліда накіраваўея ў Ліду, спадзяючыся знайсці большспрыяльнўю работу.

Там, знайшоушы Раённы аддзел народнай асветына вуліцы Чапаева,звярнуўся да яго загадчыка ПаўлаКірэевіча Дробінава з просьбай прызначыць мяненастаўнікам пачатковых класаў у якой-небудзь школераёна. I як жа я здзівіўбя, калі Павел Кірэевіч сказаўмне, што мяне ён даўно ведае і нават чакае. Аказаласяўсе вельмі проста. Яго жонка Валянціна (імя па-бацькузапамятаў) працавала настаўніцай нямецкай мовы ўшколе, дзе я да гэтага вучыўся. І яна яму пра мяне, відаць,шмат што расказала. Што, не ведаю. Але мне гэта вельмідапамагло. Прыняў мяне на работу без лішніх слоў.Сказаў: “Пойдзеш працаваць у школу, дзе у свой часпрацаваў я”. Гэта была Споркаўская сямігадовая (сённябазавая) школа за 5-6 кіламетрах ад горада. Лепшагамесца шукаць не трэба было. Сваім загадам ён пры-значыў мяне настаўнікам матэматыкі. Дзякуючытакому прызначэнню на пачаткў маёй працоўнайдзейнасці, настаўнікам пачатковай школы я так ніколі іне працаваў. Спачатку выкладаў матэматыку і вучыўсяна фізіка-матэматычным факультэце Гарадзенскагадзяржаўнага педагагічнага інстытута, а пасля пераквалі-фікаваўся, закончыў БДУ па спецыяльнасці настаў-ніка фізічнай геаграфіі і выкладаў гэты прадмет усярэдніх школах горада. Сёння думаю: прыхільны быў

да мяне лёс.Як кажуць у народзе, 10 кіламетраў для шалёнага

сабакі не адлегласць. Я мог пасля работы схадзіць угорад, сустрэцца з былымі сваімі сябрамі, знаёмымі,наведаць горад, да якога за час вучобы, а затым і работыпаспеў прывыкнуць і прывязацца. Гэта мая псіхалагіч-ная асаблівасць: я вельмі хутка прывыкаю да месца, дзежыву ці працую, да людзей, што мяне атачаюць. I вельміцяжка расстаюся.

Сустракаліся з сябрамі-прыяцелямі, як звычай-на, у гарадскім парку на танцах. 3 гумарам узгадваюстудэнцкія (у педнавучальні нас называлі студэнтамі)гады, калі таксама туды бегалі амаль кожны вечар.Дзяўчаты няраз у шпаркіх танцах ламалі абцасы. Маязадача была тут жа “адрамантаваць”. Для гэтага ў кішэніў мяне заўсёды былі цвікі,а пад падлогай танцпляцоўкі- зграбны камень. Пры дапамозе вось такога першабыт-нага інструмента прыходзілася дапамагаць сваімсяброўкам.

Не ведаю чаму, але сустракацца прыходзіласябольш з “сатаварышы” жаночага полу. Хлопцаў угорадзе засталося мала: хто пайшоў служыць у армію,хто паступіў у вышэйшыя навучальныя ўстановы ўіншых гарадах, а хто, нават, ажаніўся . Тыя, хто застаўсяў горадзе і ўладкаваўся на працу на заводах ці фабрыках,чамусьці не прыходзілі, або прыходзілі вельмі рэдка.

Што ж, пуцёўка ў жыццё ў кішэні. Застаеццаняшмат: знайсці школу. Лідскі раён у той час я амаль неведаў, акрамя вёсак, што месціліся ўздоўж дарогі адЗблянаў да Ліды. Але ж гэта быў зусім супрацьлеглыкірунак.

Распытаўшы сваіх знаёмых, сяброў па школе іпеднавучальні, хутка зразумеў, куды трэба ісці. Асаблівакарысную параду далі мне мае новыя сяброўкі,работніцы райвыканкаму, Ядзя Каспяровіч, якая жылау Малэйкаўшчыне, і загадчыца райсабесу Ляля Цыб-рук. Ядзя сама жыла ў вёсцы ў тым кірунку і кожныдзень хадзіла адтуль на працу.

Пра аўтобусы ці іншыя сродкі перамяшчэння ўтой час не магло быць і мовы, таму трэба было ісціпешшу. Балазе, адлегласць дазваляла зрабіць гэта пра-гульваючыся.

Варта, пэўна,сказаць тут некалькі добрых слоўна адрас загадчыка РайАНА Паўла Кірэевіча, які вельмідапамог мне вырашыць мой далейшы лёс. Гэта быўсімпатычны, мужны, абаяльны, яшчэ не стары чалавек.Франтавік. Яго грудзі ўпрыгожвалі шматлікія баявыяўзнагароды: ордэны Чывонага сцяга, Айчыннай вайны,Чырвонай зоркі і шмат медалёў. Але ўсё гэта не аба-раніла ад рэпрэсіўнай сталінскай машыны. Яго жонкуабвінавацілі ў тым, што, быццам, яна ў час акупацыіпрацавала з немцамі. Яму прапанавалі з ёю развесціся.Але Павел Кірэевіч адмовіўся гэта зрабіць. I тады “папрычыне адсутнасці належнай адукацыі” бюро райкамуУКП/б/Б выключыла яго з нартыі і звольніла з работызагадчыка аддзела. Гэта была толькі зачэпка, бо ў тойчас нават сам першы сакратар райкаму Георгій Пілі-павіч Турык не меў нават сярэдняй адукацыі. ПавелКірэевіч пакінуў Ліду і паехаў у Літву.

(Працяг у наступным нумары.)

pawet.

net

Стар. 93Лідскі Летапісец № 2 (38)

pawet.

net