e.34 te taura whiri i te reo mĀori...te reo māori to encourage its learning and use as an integral...

17
HE ARA WHĀIA, HE ARA HOU STATEMENT OF PERFORMANCE EXPECTATIONS 2020–2021 E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI

Upload: others

Post on 21-Jan-2021

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

HE ARA WHĀIA, HE ARA HOU

STATEMENT OF PERFORMANCE EXPECTATIONS

2020–2021

E.34

TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI

Page 2: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

He mea tāpae e Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te aroaro o te Whare Pāremata i runga i te whakahau a te wāhanga 149 o te Ture Hinonga Karauna 2004. I raro i tēnei Ture, he hinonga Karauna mana motuhake Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko te Ture mō te Reo Māori 2016 kei te tautohu i āna kawenga.

Manatārua © Karauna. He mea raihana te hanga manatārua nei i raro i te raihana o Aotearoa mō te Creative Commons Attribution 3.0. Me kī pēnei ake, e āhei ana koe te tārua, te tohatoha, te raweke kia iti nei i ngā tuhinga, engari me mātua whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā kōrero, me mātua ū anō ki ērā atu here o te raihana. Ko te whakaatu nā Te Taura Whiri i te Reo Māori, me tuhi ā-kupu rawa, kaua e tāruatia noatia ngā waitohu o Te Taura Whiri i te Reo Māori.

Hei tirotiro i tētahi tauira o te raihana, haere ki www.creativecommons.org/by/3.0/nz/.

He kupu nā te Toihau Mihi 2

Ko wai mātou Who we are 4

Tā mātou kawenga 4

Tā mātou whakahaere 4

Tō mātou mana arataki 6

Tō mātou ahunga rautaki 6

Te ahua o tā mātou ine i ngā mahi ka tutuki 6

Te arorau wawaotanga Intervention logic 2020–2024 8

Te tautoko i ngā kawenga a te kāwanatanga Supporting government responsibilities 10

Ko ō mātou hiahia me ngā tohuine i te tutuki o ngā mahi Our intentions and performance measures 12

Te Whakapakari i te Maihi Karauna, hei tautoko i Te Whare o Te Reo Māuriora Strengthening the Maihi Karauna to support Te Whare o Te Reo Mauriora 12

Te whakapiki i te tokomaha puta noa i Aotearoa e wāriu ana i te reo Māori Building the number of New Zealanders who value te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14

Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko i te whakamahere me te ako, me te whakamahi i te reo Māori Creating and promoting resources to support planning for, and the learning and use of, te reo Māori 16

Te whakarite kia mau tonu te kounga o te reo Māori Ensuring the quality of te reo Māori is maintained 18

Te hauora ā-whare me te kaha Organisational health and capability performance indicators 20

Ko ā mātou pūtea tahua me ngā tauāki pūtea Our budget and financial Statements 22

Te tauaki noho haepapa 23

Te tauaki matapae mō ngā whiwhinga me ngā whakapaunga whānui 24

Te tauaki matapae mō te tūnga pūtea 25

Te tauaki matapae mō ngā nekeneke i te tūtanga 26

Te tauaki matapae mō ngā kapewhiti 27

Te tauaki o ngā kaupapa-here kaute 28

Professor Rawinia Higgins Toihau/Chair Board of Te Taura Whiri i te Reo Māori 30 Pipiri 2020

Charisma Rangipunga Toihau Tuarua/Deputy Chair Board of Te Taura Whiri i te Reo Māori 30 Pipiri 2020

Page 3: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

E tautohu ana te Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki i ngā

mahi me ngā kokenga e mea ana Te Taura Whiri i te Reo Māori

kia tutuki ā te tau 2020/21, e ea ai te wawata o te Karauna,

ngā iwi Māori me ngāi Māori whānui mō Te Whare o te Reo

Mauriora, – arā, ‘Kia Mauriora te Reo Māori’.

Kia pūruatia i konei ngā kupu o tā mātou Tauaki Whakamaunga Atu (2020–2024), e mea ana kia kaua e moumouhia ngā kokenga nui mai i te pounga o Te Ture mō Te Reo Māori 2016.

Nā te mahi kōtui a te Karauna ki ngā iwi Māori me ngāi Māori whānui (ko Te Mātāwai tōna nei māngai) ki te whakaora ake i te reo Māori, me te wehewehenga o ngā kawenga mā tēnā, mā tēnā (kei te Maihi Māori me te Maihi Karauna ērā kōrero) kua huri tā mātou arotahinga:

– mai i te ruruku, i te whakariterite ki te tautoko me te āwhina

i te koni whaka-te-Matau, whaka-te-Ao-Mārama (i runga i te Tauira ZePA, e whakamahuki ana i te koni mai i te Kore ki te Pō ki te Awatea) a ngā rōpū whai pānga mai ki tēnā ki tēnā, otirā ki te katoa anō o ngā pūtahi nei.

Tēnei mātou te whakataretare atu nei ki te tuku i ngā kōrero mō ngā kokenga i te 2020/2021 me ngā whakapaunga kaha a ngā tāngata katoa o Aotearoa ki te whakahauora ake i te reo Māori.

Nā Rawinia HigginsToihauTe Taura Whiri i te Reo Māori 30 Pipiri 2020

He kupu nā te ToihauFrom the Chair

E ōku rahi huri noa i te motu, tēnā tātou katoa. E kore e mutu te mihi rangatira ki ngā toa reo Māori e whakarauora ana i tō tātou reo. Ko Te Huirangi tērā kua riro i ngā wiki tata nei. Ahakoa kua ngaro i a tātou, ko tōna reo tērā e rangona tonutia ana e akiaki ana i a tātou kia kaua e tuku i te whawhai. E hoa mā kia kaha, kia māia, kia ora te reo Māori.

– mai i te aro whakarere atu ki ngā tono ka ara noa ake ki te whakatau tōmua he aha ngā mea ka hiahiatia me te whakarite tōmua i ngā mea hei whakatutuki i aua hiahia

– mai i te tuku arorangi atu i ngā taumatua me ngā kōrero ārahi (ina taea) ki te tuku tuihono i ngā taputapu, i ngā rauemi me ērā atu tūmomo taumatua (e whānui ake ai te toro o te āwhina)

– mai i te pīkau takitahi i ngā kawenga ki te whiri taura toa, he taura tuatinitini tonu

– mai i te whakatairanga i te reo Māori ki te whakapiki i te mārama ki te noho taonga mai o te reo Māori.

Ka whakamātauria hoki ētahi taputapu ine hou ā te 2020/21, ka mahi tahi hoki ki ētahi atu pūtahi o te rāngai reo Māori ki te tārai taputapu ine hou, ki te whakapai ake rānei i ngā taputapu o nāianei. Ko te aronga nui, ko te ine

2 3Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 4: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Ko wai mātouWho we are

Tā mātou kawengaHe mea whakatū Te Taura Whiri i te Reo Māori i raro i Te Ture mō te Reo Māori 1987, ko tā Te Ture mō Te Reo Māori 2016, he whakapūmau tonu i tāna tū. Kei te Wāhanga 40 o Te Ture mō Te Reo Māori 2016 ngā kōrero whāiti mō ngā kawenga a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Koia ēnei:

a. kia āta whāia ngā huarahi e tika ana, e ai ki a Te Taura Whiri, hei whakaū i te mana o te reo Māori hei reo whai mana ā-ture mō Niu Tireni

b. kia toko ake hoki i te reo Māori – i. hei reo ora; ii. hei reo whitiwhiti noa hoki

c. kia tū hoki hei kaiārahi ki te whakarite i te whakatinanatanga o te rautaki Maihi Karauna

d. kia whakaaroaro hoki, kia tuku pūrongo hoki mō ngā take e pā ana ki te reo Māori, ki te Minita

e. kia whakaritea hoki, kia whakawhiwhia hoki ngā tohu e ai ki te Āpitihanga 6 (Ngā tohu whakatau i te mōhio ki te reo Māori)

f. kia whakaritea hoki, kia whakahoua, kia whakaputaina hoki tētahi rēhita o te hunga e whai tohu ana i whakawhiwhia ai i raro i tēnei Ture, tae atu hoki ki te whakamanatanga o tētahi tohu.

Ko tētahi o ngā hua o Te Ture mō Te Reo Māori 2016, ko te tū ngātahi a te Karauna, ngā iwi Māori me ngāi Māori whānui ki te whakaora i te reo. E whakaaetia ana ko ngā iwi Māori me ngāi Māori whānui ngā kaitiaki i te reo Māori; ko tā te Karauna, he kōkiri i ngā mahi whakarauora mā te whakatairanga atu i ētahi whāinga rautaki ki te umaraha o Aotearoa.

Tā mātou whakahaereHe mea roherohe ngā mahi ki ēnei kāhui e whā:

– Te Hāpai Ō – Te Ratonga Rangatōpū (Whakataki Pūtea, Tiaki Kaimahi, Taumatua Whakahaere)

– Te Toko Reo – Ngā Hoa Kōtui me ngā Mahi Whakatairanga (Whakapāpātanga, Whakahaere, Whakatairanga Kaupapa)

– Te Amo – Te Kaupapa-here me te Whakawhanake (Rangahau, Arotake, Ratonga Reo Māori, Whakamaherehere Kaupapa-here)

– Te Hiringa – Te Whakamahere Reo (Taumatua Whakamahere Reo).

E whakaataria ana te tū ngātahi ki Te Whare o te Reo Mauriora. Ko ngā maihi o te whare hei tohu i ngā hoa pātui e rua. Kua puta i tēnā, i tēnā he rautaki mō āna mahi whakaora ake i te reo Māori:

– he kawenga whārahi tā te Maihi Karauna; e mātua whai ana kia matomato te oneone o te porihanga mai kore e ngaruru te tupu o te reo Māori, kia tautokona atu hoki tēnei ki ōna anō pūnaha kāwanatanga e tika ana

– he kawenga whāiti tā te Maihi Māori; e mātua aro ana ki te whakaoranga ake o te reo Māori i ngā hapori me ngā whānau.

I te whakaaetanga o te rautaki Maihi Karauna (i te Hakihea 2019), ka whakaae anō te Kāhui Minita mā Te Taura Whiri i te Reo Māori e ruruku, e aroturuki te whakatinanatanga o te Maihi Karauna, māna anō hoki e tautāwhi ngā mahi whakamahere reo.

Te Whare o te Reo Mauriora – he pātuinga hei whakaora ake o te reo Māori

4 5Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 5: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Tō mātou ahunga rautaki Ko tā mātou whāinga matua mō te whā tau e heke mai nei, ko te tautāwhi i Aotearoa nui tonu, kia kite ai rātou he taonga tonu te reo Māori. Ka tautoko, ka whakamanawa anō hoki i a rātou ki te ako, ki te kōrero i te reo. Ina piki te tokopae o Aotearoa e māia ana, e pai ana ki te kōrero Māori, ka pakari ake te tuakiri o te motu me te ngākau tapatahi o te porihanga, e puta ai he painga ki te katoa.

Kua whakarūnātia ō mātou takune rautaki pae waenga ki te wāhanga arotau wawao,ā, ko te roanga atu o ngā kōrero mō ngā takune nei kei te Tauaki Whakamaunga Atu 2020–2024.

Te āhua o tā mātou ine i ngā mahi ka tutuki Āpiti atu ki te ine i te eke o ngā mahi ka āta whakaritea kia kawea, kei te kite hoki

Tō mātou mana aratakiTokorima ngā mema o te Poari, arā, ngā Kaiwhiri:

mātou me tautoko, me whakatenatena hoki ngā kaupapa whakaora i te reo Māori i te koni whaka-te-Matau, whaka-te-Ao-Mārama. Ko te mea e miramiratia ana e te Tauira ZePA, ki te koni te tangata mai i te Kore ki te Pō, ā, mai i te Pō ki te Awatea, ka tūhauora ake te reo i te porihanga.

Ina koni te tangata mai i te Kore ki te Pō, tērā tonu ka mārama ake ia, ka tautoko ake anō hoki i te whakaora reo. Me te aha, ka māmā ake te koni mai i te Pō ki te Awatea i muri mai.

Hei te 2020/21 whakamātauria ai ētahi tikanga ine hou. Ka mahi tahi hoki ki ētahi atu pūtahi reo Māori ki te kauoro matarehu i ngā tikanga ine o nāianei, ki te kauoro anō i ētahi mea hou, me te aro nui anō ki te ine i te koni whaka-te-Ao-Mārama a ngā rōpū whai pānga mai – ki tēnā, ki tēnā pūtahi, ki te tōpūtanga anō o ngā pūtahi.

R A W I N I A H I G G I N S ( T O I H A U )

C H A R I S M A R A N G I P U N G A ( T O I H A U T U A R U A )

J E R E M Y M A C L E O D ( K A I W H I R I )

B A Y D E N B A R B E R ( K A I W H I R I )

W A Y N E P A N A P A ( K A I W H I R I )

6 Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U

Page 6: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te arorau wawaotangaIntervention logic 2020-2024

Me pūnaha, tukanga, hangaroto ruarangi tonu

Te titikaha, te whakaaro auaha me te korou nui ki te āwhina i ētahi atu

Te whakapakari i te Maihi Karauna, hei tautoko i Te Whare o Te Reo Mauriora

– Ka taea ngā mahi whakamahere reo i runga i te mōhio, me te ine i nga pānga

– Te whiri taura/para huarahi e tohaina ai ngā mea kua ākona

– Te whakatairanga i ngā kohakoha

– Te aroturuki me te arotake

Te whakapiki i te tokomaha puta noa i Aotearoa e uara ana i te reo Māori

– Te tātaki i ētahi kaupapa mātāmua

– Te whakatairanga i ngā mahi a te rāngai tūmataiti me ngā hapori

E kite ana a Aotearoa ko te reo Māori tētahi tino āhuatanga o te tuakiri

ā-motu

Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko i te whakamahere, te ako, me te whakamahi i te reo Māori

– Te hanga,me te whakatairanga i ngā rauemi mō te whakamahere me te ako i te reo Māori

– Te hāpai i te tahua reo Māori

– Te tono rangahautanga

Te whakarite kia mau tonu te kounga o te reo Māori

– Te whakamana kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha

– Te whakangungu kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha

– Te tuku tuihono i te whakamātautau reo Māori

Ka araara Te Taura Whiri i te Reo Māori, ka mihia hoki e ngā tāngata o Aotearoa mō tana tū hei mātāpuna

whakaaro, rauemi kairangi mō te Kāwanatanga i roto i ngā mahi whakaora ake i te reo Māori

He reo mataora te reo Māori

KU

HU

NG

AT

UT

UK

ING

AH

UA

NG

A

ITI

AK

E T

E A

WE

NU

I A

KE

TE

AW

E

PU

TAN

GA

Ka kaha ake te kōrero Māori a ngā tāngata o Aotearoa

Ka kaha ake te kitea me te kōrerotia o te reo Māori i ngā

tari kāwanatanga

E āhei ana, e māia ana a Aotearoa ki te kōrero Māori hei whakaahua i ngā

mea māmā noa

Ka pai ake te whakamahere me te tautoko i te ako me te kōrero i te reo Māori

Ka pai ake, ka pūmau ake te kounga o te reo Māori

He rite te kaha o te kōrero Māori a ngāi Māori 15 tau neke atu te pakeke ki te

kaha o tā rātou kōrero Pākehā

He hononga, he taura torokaha tonu

He whakapāpātanga whaihua

Te whakaawe, te kukume whakaaro rā roto i ngā hononga mahi tahi

Te tuku whakaaro, tautoko i te wā tūtata

Te whakaū i te kounga

8 9Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 7: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te tautoko i ngā kawenga a te kāwanatanga

E arotahi ana Te Taura Whiri i te Reo Māori kia

puta i a ia he hua pai, he hua e taea ana hoki te

ine, ki te noho ora o ngā whakatupuranga maha

o Aotearoa

he āwhina kia whai hua, kia tautika, kia whai kiko ō rātou oranga. Hei whakaatu i te hononga o te reo Māori ki te noho ora o te tangata, me tiki atu he anga kaupapa Māori, pērā i te tauira hukihuki kua tāraia e te Awheawhe Tāke Māori – ko He Ara Waiora te ingoa1.

Supporting government responsibilities

TIKANGA MANAAKITANGA TIAKITANGA

TE WAIRUA

TE TAIAO

IRA TANGATA

WAIORA

WHANAUNGATANGA

Kia māhorahora te reo Māori i ngā rā katoa, i ngā kawenga katoa, i ngā wāhi katoa, i ngā tāngata katoa.

He painga tō te reo mō te Hauora. He whakamana tāna i te hapū, i te iwi, i a ngāi Māori whānui. He āwhina tāna i te ao tauhokohoko. He paihere anō tā te reo i ngā tāngata o Aotearoa.

Nā te taiao i tārai te reo me te mātauranga Māori. Mā konei e puaki ai te reo. Mā konei e tupu ai tō tātou mārama, tā tātou poipoi me tā tātou tiaki i te reo, ā, i a tātou anō.

Ko te reo te iho o te Māoritanga. Ko te reo te kaihono i ngā tāngata o Aotearoa ki te whenua nei. Koia tō tātou ahureitanga, koia tonu tātou.

Te whakapai ake i te noho ora o mātāpuputu heke iho ki a mātātahi He ara waiora

I runga i te Maihi Karauna, kua whakahaua te Rāngai Tūmatanui e te Kāwanatanga kia mahi tahi ki a rātou, ki a ngāi Māori anō, ki te whakarauora i te reo Māori

Ko Te Whare o te Reo Mauriora te tohu o te haere pātui a te Karauna me ngāi Māori i te ara whakarauora i te reo Māori

He tuitui tāngata tā te reo, he maimoa, he whakamana tangata. He tūranga waewae, he puna ahurea mō ngā tāngata katoa o Aotearoa

Kua tohu mai te Kāwanatanga, mā Te Taura Whiri i te Reo Māori e tātaki te whakatinanatanga o te Maihi Karauna

1 O.Connell, E et al. Spetember 2018. Discussion

Paper: He Ara Wairoa/A Pathway Towards Wellbeing

(DP 18/11)

10 11Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 8: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te whakapakari i te Maihi Karauna, hei tautoko i Te Whare o Te Reo Mauriora Strengthening the Maihi Karauna to support Te Whare o Te Reo Mauriora

TO H U I N E T Ū T U R U

2 0 1 9 / 2 0 2 0

( W H A KATAU TATA )

K E O N G A

2 0 2 0 / 2 0 2 1

1.1 Te piki ake o te ōrau o ngā tari me ngā pūtahi ratonga tūmatanui e 35 ka whakatakoto mahere reo

25%25% Kia 100%Kia 100%

1.2 Te maha o ngā pūtahi rāngai kāwanatanga (āhua 200 nei) ka tae mai ki ngā wānanga whakamahere reo, ka mātaki rānei i ēnei wānanga

–– Tohuine houTohuine hou

1.3 Te maha o ngā pūtahi tātaki kua whakatakoto mahere reo mā rātou

20% 20% Kia 100%Kia 100%

1.4 Te piki ake o te ōrau o ngā kaupapa whakaora reo e kawea ngātahitia ana e ōna anō pūtahi

–– Tohuine houTohuine hou

1.5 Te ōrau o ngā pūtahi e kī ake ana he āwhina tonu tā ngā taputapu me ngā kupu ārahi a Te Taura Whiri i te Reo Māori i te otinga mai o ā rātou mahere reo

-- Tohuine houTohuine hou

1.6 Te ōrau o ngā pūtahi e ine ana, e pūrongo ana i te koni whaka-te-Ao-Mārama (mai i te Kore ki te Pō, mai i te Pō ki te Awatea) nā runga anō i ā rātou mahi whakarauora i te reo Māori

–– Tohuine houTohuine hou

Ngā take i whakatauria ai he mea nui tēnei

Ko mātou e taunaki ana i ngā wāhanga maha o te Maihi Karauna, e kaha ai, e mārohirohi ai te Karauna i roto i ngā mahi whakahauora i te reo Māori, ko te tū ruarangi mai o Te Whare o Te Reo Mauriora te tukunga iho. Kei te kōkiri tahi tonu ngā pūtahi o te Whare i ngā kaupapa o mua, o nāianei, o muri anō, pērā i te hōtaka mahi rangahau ka kawea tahitia, i He Ara Poutama mō te Reo Māori, me te whakahoutanga o te Mahere Whakatinana i te Maihi Karauna e whai ana kia ngaringari ake te hunga e kaingākau ana, e kōrero ana ki te reo Māori.

Pērā anō i Tā te Karauna Rautaki mō te Whakarauoratanga o te Reo Māori 2019–2023 i tohu ai, he maha ngā kawenga a te kāwanatanga ka whai pānga ki te āhua o te hāpai, te ako me te whakaaro nui ki te reo Māori. Āpiti atu ki tēnā, ko te rāngai kāwanatanga nui tonu tētahi 13 ōrau o te rangamahi o Aotearoa whānui. Nō reira he kohakoha nui ka taea e ia hei whakapiki i te mārama ki ngā mahi whakarauora, te hāpainga ake o aua mahi, tae atu ki te kaha kitea me te kōrerotia o te reo Māori.

Ngā mea ka oti i a mātou ā te 2020/2021

– Te tuku taputapu, kupu ārahi anō hoki

ki te rāngai kāwanatanga nui tonu hei

āwhina i a rātou ki te whakatakoto

mahere reo me ōna anō tohuine e rite

ana (e nahanaha ai tā rātou hāpai i

ngā mahi whakarauora i te reo Māori)

– Te tāpae pūrongo ā-tau mō te āhua

me te raharaha o ngā mahi taupua

i te Maihi Karauna kua whakaritea e

ngā tari me ngā pūtahi kāwanatanga

e noho haepapa mai ana.

Ko te keonga mātāmua o te whāinga rautaki tōmua nei, ko te rāngai tūmatanui.

P E R F O R M A N C E M E A S U R E S :

Te āhua o tā mātou arotake i te kokenga o te mahi

Ko ō mātou hiahia me ngā tohuine i te tutuki o ngā mahiOur intentions and our performance measures

12 13Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 9: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te Taura Whiri i te Reo Māori 15

P E R F O R M A N C E M E A S U R E S :

Te āhua o tā mātou arotake i te kokenga o te mahi

TO H U I N E T Ū T U R U

2 0 1 9 / 2 0 2 0

( W H A KATAU TATA )

K E O N G A

2 0 2 0 / 2 0 2 1

2.1 Te maha ake o ngā whakahaere o te rāngai tūmataiti me te hapori e whai wāhi ana ki ngā kaupapa reo Māori, tae atu ki ngā wānanga whakamahere reo

–– Tohuine houTohuine hou

2.2 Te maha ake o ngā taura ka whiria ki ngā rōpū whai pānga mai ki te reo Māori

–– Tohuine houTohuine hou

2.3 Te maha o ngā kaupapa ka tautokona – i te ao tuihono, ā-tinana anō

–– Tohuine houTohuine hou

2.4 Te ōrau o ngā whakahaere e tautokona ana ka pūrongo mai kua koni whaka-te-Ao-Mārama rātou

–– Tohuine houTohuine hou

Te whakapiki i te tokomaha puta noa i Aotearoa e wāriu ana i te reo Māori Building the number of New Zealanders who value te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity

Ngā mea ka oti i a mātou ā te 2020/2021

– te āta tautoko i ētahi kaupapa nui

(i Aotearoa me tāwāhi), tae atu ki Te Wiki

o te Reo Māori me Ngā Tohu Reo Māori,

hei whakatāiri tonu i te reo Māori, hei

whakatītina anō hoki i Aotearoa nui tonu

kia hāpai ake i te whakarauoratanga o

te reo

– Te whakatenatena, te whakatairanga

i ngā whakapaunga kaha a te rāngai

tūmataiti ki te whakaora i te reo Māori,

mātua rā ērā e nui ana te toro, te kitea

me te awe

– Te whakahaere i te Hui Raranga Tahi

– Te whakahaere kaupapa whakatairanga

tuihono e anga nui ana ki te rangatah.

Ko te iwi tūmatanui te keonga mātāmua o tēnei aronga rautaki tōmua (arā, ko te umaraha o Aotearoa).

Ngā take i whakatauria ai he mea nui tēnei Ko te Whāinga Rongomaioro 1 o te Maihi Karauna e mea ana hei te tau 2040, kia 85 ōrau neke atu ngā tāngata o Aotearoa e uara ana i te noho mai o te reo Māori hei wāhanga matua o te tuakiri ā-motu. E whai ana tēnei kia noho tāhuhu mai te reo Māori ki te tuakiri, ki te whatumanawa anō hoki o te motu.

I te korenga o te tatauranga hāngai pū, riro ana nā te Uiuinga Pāpori Whānui o te 2016 i tūtohu mai e pēhea ana ngā whakaaro o Aotearoa whānui ki te reo me ngā tikanga Māori. Anei ētahi o ngā kōrero i puta ake i reira:

– Ko tōna 75 ōrau o ngā tāngata o Aotearoa kei te whakaae he mea nui te Māoritanga me ngā tikanga Māori i roto i ngā āhuatanga e mātua tautuhi ana i Aotearoa.

– Ko tōna 50 ōrau o ngā tāngata o Aotearoa (me tōna 60 ōrau o ērā kei te 15-24 tau te pakeke) e whakaaro ana me whakatenatena, me tautoko te kāwanantanga i te kōrerotanga o te reo Maori i ngā kawenga o ia rā.

– Ko tōna 54 ōrau o ngā tāngata o Aotearoa (me tōna 61 ōrau o ērā kei te 1-24 tau te pakeke) e tautoko ana i te whakaaro me mātua ako ngā ākonga o te kura tuatahi i te reo Māori.

He tokomaha ngā kairangahau kua tautohu ake ko te āhuatanga nui katoa e mate ai tētahi reo, ko ngā waiaro me ngā uara o te porihanga ki taua reo. Ki te kore te porihanga e whakaae kei te whaitake te reo, he taonga tonu te reo, he whakataumaha tēnei i ngā mahi whakaora, e pari ai pea ngā ihu o te hunga whakaora.

14 15Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 10: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

TO H U I N E T Ū T U R U

2 0 1 9 / 2 0 2 0

( W H A KATAU TATA )

K E O N G A

2 0 2 0 / 2 0 2 1

3.1 Ka ngaringari ake ngā kupu Māori, e taea ai te kōrero mō ngā āhuatanga whāiti me ngā āhuatanga hou ki te reo Māori

514 514 Kia 200 ngā kupu Kia 200 ngā kupu houhou

3.2 Kia whakakotahitia, kia paiheretia ngā putunga kupu

-- Kia 1 te putunga Kia 1 te putunga kupu, atu i tā Te kupu, atu i tā Te Taura Whiri, ka Taura Whiri, ka whakamanaia whakamanaia

3.3 Te maha ngā kaupapa rangahau me ngā kaupapa arotake ka tonoa kia kawea

44 Kia 2Kia 2

3.4 Te ōrau o ngā rauemi ka tirohia, ka āta kapohia -- Tohuine houTohuine hou

3.5 Te ōrau o ngā tāngata whakamahi i ngā taputapu/rauemi ka mea mai he āwhina tonu ngā rauemi i tā rātou whakamahere, ako, kōrero rānei i te reo Māori

-- Tohuine houTohuine hou

3.6 Te ōrau o ngā tāngata whakamahi i ngā taputapu/rauemi ka mea mai kua koni whaka-te-Ao-Mārama (mai i te Kore ki te Pō, mai i te Pō ki te Awatea), nā runga anō i tā rātou whakamahere, ako, kōrero rānei i te reo Māori

-- Tohuine houTohuine hou

Ngā take i whakatauria ai he mea nui tēnei Kei te Maihi Karauna te kōrero, ka pūtakea mai te māia ki te kōrero Māori i te mōhio o te tangata e mātau ana ia ki te kōrero Māori, me ngā tauawhi mai anō hoki o te taiao e noho rā ia.

E kī ana te Whāinga Rongomaioro 2 o te Maihi Karauna, hei te taenga ki te tau 2040, kua kotahi miriona neke atu ngā tāngata o Aotearoa e taea ana e rātou te kōrero Māori hei whakaahua i ngā mea māmā noa iho. E taunaki ana tēnei i tētahi whāinga rongomaioro o te Maihi Māori e mea kia 2040 te tau, kotahi miriona hemihemi ngā tāngata e kōrero Māori ana i ōna anō whaitua rumaki o te hapori.

E ea ai te whāinga rongomaioro o te Maihi Karauna, me rahi tonu te tokopae o Aotearoa kei a rātou ngā pūkenga reo Māori taketake ka tahi, e ngākau māia ana ki te kōrero Māori, ka rua.

He whakahaere iti Te Taura Whiri i te Reo Māori. E kore e taea e ia te āta tautāwhi tōna anō kotahi miriona tāngata o Aotearoa. Nō reira, ka arotahi kē mātou ki te waihanga, ki te whakatāiri i ngā rauemi me ngā taputapu tuihono ka wātea ki te katoa e kimi āwhina ana.

Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko i te whakamahere me te ako, me te whakamahi i te reo Māori Creating and promoting resources to support planning for, and the learning and use of, te reo Māori

Ngā mea ka oti i a mātou ā te 2020/2021

– Te whakatairanga i ngā taputapu me

ngā rauemi whakamahere reo kua

waihangatia e mātou hei tautāwhi i

ō mātou hoa hāpai i te Maihi Karauna,

hei taunaki hoki i ngā rauemi ako,

rauemi kōrero Māori kua puta kē.

– Te mahi ngātahi ki ētahi atu

whakahaere, tae atu ki Te Mātāwai,

ki te hanga rauemi hou, hei tiriwā

haere i ngā āputa.

– Te tauwhiro i te tahua reo Māori, me

te whai kia tāraia tonutia he kupu

papai, he paerewa papai anō hoki, ā,

kia horahia hoki ngā kupu hei tautoko

i te kōrerotanga o te reo.

– Te tono rangahautanga e arotahi

ana ki te hanga tauira whakaputu

raraunga, tae atu ki te whakaako me

te ako i runga i ngā tikanga papai.

Ko ngā keonga matua o tēnei aronga rautaki tōmua, ko te rāngai tūmataiti me ngā whakahaere i te hapori (e taea ana hoki e rātou te tautoko ngā mahi whakarauora reo) me te iwi tūmatanui (arā, te umaraha o Aotearoa).

P E R F O R M A N C E M E A S U R E S :

Te āhua o tā mātou arotake i te kokenga o te mahi

16 17Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 11: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Ngā take i whakatauria ai he mea nui tēnei

Mō ngāi Māori (me ētahi atu anō pea) e kōrero ana, e ako ana i te reo Māori, he mea nui rawa atu te kōwhiri i te kupu e whakapūmau ana i te titiro a te Māori ki te ao me te āhua o te tū a te Māori ki te ao. E tika ana pea te kōrero, ki te tawhiti kē atu te noho mōriroriro o te reo Māori i ngā tikanga Māori, kei te haere mai pea te wā e kore ai e māmā ake te whakaahua me te whakapūmau i ngā uara me ngā waiaro Māori ki te reo Māori, tēnā i te waiho mā te reo Pākehā kē ēnei mahi e kawe.2

Ko tā mātou arotahinga i konei, ko te tautoko i te ako me te kōrero o te reo Māori, mā te whakatū taumatua pēnei i te kaiwhakamāori, i te rauemi, i te taputapu me te tahua reo.

Ka mahi tahi anō hoki mātou ki Te Mātāwai ki te hoahoa aratohu, taputapu, rauemi kia aroā, kia mārama ake hoki te kitea, me noho mātāmua mai te whakaaro Māori i roto i ngā mahi whakaora reo.

2 Te Taura Whiri i te Reo Māori, Te Reo Māori

mō te Tari/Māori for the Office, Oxford

University Press, 1997.

TO H U I N E T Ū T U R U

2 0 1 9 / 2 0 2 0

( W H A KATAU TATA )

K E O N G A

2 0 2 0 / 2 0 2 1

4.1 Kia tokomaha ake ngā kaiwhakamāori ā-tuhi, ā-waha kua whakamanatia e Te Taura Whiri, ā, e āta kawe ana i ēnei mahi

5858 Kia 70Kia 70

4.2 Te tokomaha o ngā tāngata ka whai wāhi ki ngā wānanga whakangungu o Te Toi Reo Māori

5959 Kia 66Kia 66

4.3 Kia tokomaha ake te hunga ka kawe ake i te Whakamātautau Tohu Taumata me te Whakamātautau Rāngai Tūmatanui Māori

120120 Kia 132Kia 132

4.4 Kia tāpua ake te Whakamātautau Tohu Taumata me te Whakamātautau Rāngai Tūmatanui Māori

-- Kia 3 ngā Kia 3 ngā kaupapa kaupapa whakatairanga whakatairanga

4.5 Te ōrau o te hunga whakauru ki Te Toi Reo Māori ka āta kitea tā rātou koni whaka-te-Ao-Mārama

-- Tohuine houTohuine hou

Te whakarite kia mau tonu te kounga o te reo MāoriEnsuring the quality of te reo Māori is maintained

Ngā mea ka oti i a mātou ā te 2020/2021

– Te whakamana, te rēhita me te

whakangungu i ngā kaiwhakamāori

ā-tuhi, ā-waha, te whakawātea ake

hoki i te ara ki ēnei tāngata me

ā rātou ratonga.

– Te whakatairanga me te whakahaere

i te Whakamātautau Tohu Taumata

me te Whakamātautau Rāngai

Tūmatanui Māori.

Ko ngā keonga matua o tēnei aronga rautaki tōmua, ko te hunga mōhio ki te kōrero Māori me ērā tāngata/whakahaere kei te kimi āwhina whāiti mō te whakarauora, mō te kōrero rānei i te reo Māori.

P E R F O R M A N C E M E A S U R E S :

Te āhua o tā mātou arotake i te kokenga o te mahi

192 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations18 Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U

Page 12: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te Hauora ā-Whare me te Kaha – ngā Tohuine

TO H U I N E 2 0 2 0 / 2 0 2 1

5.1 Te timu me te pari o te tai kaimahi <20%

5.2 Te ngākau hihiko, ngākau titikaha o ngā kaimahi >60% ngā whakautu ki te uiuinga

5.3 Kia eke ngā haepapa whakaōrite whiwhinga mahi Ka kuhuna ki ngā tānga me ngā tikanga katoa e tika ana

5.4 Te noho hauora, haumaru Te whakatinana i te rautaki noho hauora, haumaru ko te whara-kore te otinga atu

5.5 Ka pūmau tonu, ka pai ake rānei ngā whakatau a te kaitātari kaute

Kia hipa atu i te ‘pai’ (mō ngā pūnaha Kia hipa atu i te ‘pai’ (mō ngā pūnaha me ngā whakatina pārongo ahumoni, me ngā whakatina pārongo ahumoni, tae atu ki ngā pārongo tutukitanga tae atu ki ngā pārongo tutukitanga me ōna anō pūnaha, whakatina me ōna anō pūnaha, whakatina e hāngai ana)e hāngai ana)

Kia mau tonu ki te ‘tino pai’ Kia mau tonu ki te ‘tino pai’ (mō te taiao whakatina whakataki)(mō te taiao whakatina whakataki)

Te hauora ā-whare me te kahaOrganisational health and capability

20 Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U

Page 13: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Ā mātou tahua mō te 2020/2021E pūtakea mai ana te tahua a Te Taura Whiri i te Reo Māori i te Rohenga Pūtea: Whanaketanga Māori, i te Tāpuinga e whai ake nei:

Whakarauora Reo mō te Motu (National Māori Language Revitalisation) –te tautoko i te whakarauoratanga ake o te reo Māori ki te motu whānui me te whakahaere i Te Taura Whiri i te Reo Māori.

Ko te tikanga, mā te tahua nei ka whakatairangatia, ka rauhītia, ka whakaorangia ake te reo Māori, mā roto mai i:

– te haere tonu o ngā mahi a Te Taura Whiri i te Reo Māori

– te kawenga ake o tētahi hōtaka rangahau e taupua ana i ngā mahi whakarauora i te reo Māori

– te Maihi Karauna (te Rautaki Reo Māori a te Karauna)

– ētahi atu mahi me mātua kawe ake Te Taura Whiri i te Reo Māori i raro i te ture.

2 0 1 9 / 2 0 2 0 T Ū T U R U

( W H A K ATA U TATA )

$

2 0 2 0 / 2 0 2 1 I TO H U A

$

T I H O I N G A

$

Tāpuinga: Whakarauoratanga Reo Māori ā-Motu

7,664,000 8,810,000 1,146,000

Whiwhinga – Karauna 6,664,000 8,810,000 1,146,000

Tahua mō ngā Kaupapa Maihi Karauna 416,544 360,000 (56,544)

Te Katoa o ngā Whiwhinga 8,080,544 9,170,000 1,089,456

Te Katoa o ngā Whakapaunga Taha Whakahaere

7,042,801 11,299,627 (4,256,826)

Hemihemi/(Tarepa) 1,037,743 (2,129,627) (3,167,370)

Professor Rawinia Higgins Toihau Te Taura Whiri i te Reo Māori 30 Pipiri 2020

Charisma Rangipunga Toihau Tuarua Te Taura Whiri i te Reo Māori 30 Pipiri 2020

Te tauaki noho haepapa Vote: Māori development and output class

He mea whakatakoto ngā tauaki matapae taha pūtea hei whakaatu i ngā takune o Te Taura Whiri i te Reo Māori ki te Whare Pāremata. Tērā tonu pea ka rerekē ngā kōrero tūturu ā tōna wā i ēnei tauaki pūtea matapae. E whakapono ana māua kei te whakaatu tika ngā tauaki matapae taha pūtea i te tūnga pūtea me ngā whakahaere a Te Taura Whiri i te Reo Māori mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2021. Ka takoto ki te aroaro o te Minita tētahi pūrongo ā-tau, i runga i ngā whakahau a te Ture Hinonga Karauna 2004, me ōna anō pūrongo hauwhā e whakatairite ana i ngā mahi i tutuki ki tēnei Tauaki Koronga mō ngā Mahi kia Tutuki. Tēnei māua te kī pono atu nei e tautoko tahi ana, e taurite ana ngā pārongo e mau mai ana ki te pūrongo nei me ngā tāpuinga pūtea kei ngā Whakatau Tata mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2021, ka tāpaea hoki ki te aroaro o te Whare Pāremata i raro i te wāhanga 13 o te Ture Pūtea Tūmatanui 1989.

Ko ā mātou pūtea tahua me ngā tauāki pūteaOur budget and financial statements

Ko te tikanga ka whai wāhi hoki te tahua nei ki te whakatutukinga o ēnei huanga i te Rohenga Pūtea: Whanaketanga Māori:

– E maimoa ana, e whakapūmau ana, e whakatupu ana a ngāi Māori i tō rātou reo, ā rātou taonga, ō rātou mātauranga me ā rātou tikanga.

– E whakatupu auroa ana, e whakawhanake auroa ana a ngāi Māori i ā rātou rauemi, i ā rātou rawa.

– E mau ana i a ngāi Māori ētahi pūkenga me ētahi mātauranga mō rātou.

Ko ngā tauaki pūtea i raro nei e whakaatu ana ka pēhea tā Te Taura Whiri i te Reo Māori, tāna whakatutuki i ngā mahi kua tohua māna.

Kei te tūtohi e whai ake nei te katoa o ngā pūtea.

Tūtohi 1: 2019/2020 ngā moni whiwhi tūturu me ērā i tohua, i runga anō i te karangatanga tutukitanga

232 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations22 Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U

Page 14: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te tauaki matapae mō ngā whiwhinga me ngā whakapaunga whānui Mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2021

2019–2020 I tohua

$

2019–2020 I pau (whakatau tata)

$

2020–2021 Kua tohua

$

NGĀ WHIWHINGA

Whiwhinga taha whakahaere mai i te Karauna

6,664,000 Tāpuinga, taha whakahaere 7,664,000 8,810,000

6,664,000 Te katoa o ngā whiwhinga taha whakahaere mai i te Karauna

7,664,000 8,810,000

Ngā whiwhinga, taha takapūtea

120,000 Whiwhinga huamoni 109,000 100,000

210,000 Whiwhinga i wāhi kē 307,544 260,000

330,000 Te katoa o ngā whiwhinga taha takapūtea 416,544 360,000

6,994,000 Te Katoa o ngā Whiwhinga 8,080,544 9,170,000

NGĀ WHAKAPAUNGA

Ngā whakapaunga taha whakahaere

3,871,902 Utu kaimahi 3,157,069 4,374,163

217,111 Utu hekenga wāriu, whakaurupātanga 162,860 266,841

709,000 Utu whakatairanga 832,286 1,079,000

550,000 Utu rangahau, whakawhanake 1,179,618 1,646,744

150,000 Utu whakamahere reo 57,985 675,720

2,333,716 Ētahi atu utu whakahaere a TTWh 1,652,983 3,257,159

7,831,729 Te katoa o ngā whakapaunga taha whakahaere 7,042,801 11,299,627

7,831,729 Te katoa o ngā whakapaunga 7,042,801 11,299,627

(837,729)Hemihemi/(Tarepa) me te Katoa o ngā Whiwhinga me ngā Whakapaunga Whānui

1,037,743 (2,129,627)

Te tauaki matapae mō te tūnga pūteaĀ te 30 o Pipiri 2021

2019–2020 I tohua

$

2019–2020 I pau (whakatau tata)

$

2020–2021 Kua tohua

$

Ngā Hua

Ngā hua wātea

4,073,148 Moni ukauka, moni pēke 6,117,673 3,878,894

- Nama kia utua mai - -

(10,000) Tāke hokohoko kia utua mai 50,000 50,000

- Utu tōmua 35,600 30,000

4,063,148 Te Katoa o ngā Hua Wātea 6,203,273 3,958,894

Ngā Hua he Here kei Runga

307,500 Whare, rawa, taputapu 168,400 334,497

357,309 Hua whakawairua 53,440 104,595

664,809 Te Katoa o ngā Hua he Here kei Runga 221,840 439,092

4,727,957 Te Katoa o ngā Hua 6,425,113 4,397,986

Ngā Taunahatanga o Tēnei Wā

450,000 Nama kia utua atu 137,000 250,000

295,000 Whakawhiwhinga kaimahi 236,500 226,000

745,000 Te Katoa o ngā Taunahatanga o Tēnei Wā 373,500 476,000

Ngā Taunahatanga kei Tua

5,000 Whakawhiwhinga kaimahi 5,000 5,000

5,000 Te Katoa o ngā Taunahatanga kei Tua 5,000 5,000

3,977,957 Ngā hua more 6,046,613 3,916,986

Tūtanga

3,977,957 Pūtea Whānui 6,046,613 3,916,986

3,977,957 Te Katoa o te Tūtanga 6,046,613 3,916,986

24 25Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 15: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te tauaki matapae mō ngā nekeneke i te tūtangaMō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2021

2019–2020 I tohua

$

2019–2020 I pau (whakatau tata)

$

2020–2021 Kua tohua

$

4,815,686 Pūtea whānui 5,008,870 6,046,613

4,815,686 Te Katoa o te Tūtanga Karauna i te 1 o Hōngongoi 5,008,870 6,046,613

(837,729) Hemihemi/(tarepa) o roto mai i ngā mahi whakahaere

1,037,743 (2,129,627)

(837,729) Te katoa o te hemihemi/(tarepa) 1,037,743 (2,129,627)

3,977,957 Te Katoa o te Tūtanga Karauna i te 30 o Pipiri

6,046,613 3,916,986

Te tauaki matapae mō ngā kapewhiti Mō te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2021

2019–2020 I tohua

$

2019–2020 I pau (whakatau tata)

$

2020–2021 Kua tohua

$

NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI WHAKAHAERE

I tae mai he moni i (i whakapaua ki) ngā

6,664,000 Whiwhinga mai i te Karauna 7,664,000 8,810,000

50,000 Whiwhinga huamoni 120,000 100,000

210,000 Whiwhinga i wāhi kē 307,554 260,000

(3,805,204) Utu ratonga, utu taonga (3,814,325) (6,594,616)

(3,718,412) Utu kaimahi (3,157,069) (4,374,163)

60,000 Utunga tāke hokohoko 50,000 50,000

(539,616) Kapewhiti more o roto i ngā mahi whakahaere

1,170,150 (1,748,779)

NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI HAUMI

I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te

(250,000) Hokonga mai o te whare, te rawa, te taputapu (93,539) (340,000)

(50,000) Hokonga mai o te hua whakawairua (60,000) (150,000)

(300,000) Kapewhiti more o roto i ngā mahi haumi (153,539) (490,000)

NGĀ KAPEWHITI O ROTO I NGĀ MAHI TAKAPŪTEA

I tae mai he moni i (i whakapaua ki) te

- Rourou Rawa – Tahua o Mā te Reo - -

- Tahua haumi o Mā Te Reo - -

- Kapewhiti more i roto i ngā mahi takapūtea - -

(839,616) Te (hekenga)/ pikinga more o te moni ukauka me ōna ritenga

1,016,611 (2,238,779)

4,912,764 Moni ukauka me ōna ritenga i te tīmatanga o te tau 5,101,062 6,117,673

4,073,148 Moni ukauka me ōna ritenga i te mutunga o te tau 6,117,673 3,878,894

4,073,148 E tohua ana ki te: Moni ukauka me ōna ritenga

6,117,673 3,878,894

26 27Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 16: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko

Te tauaki o ngā kaupapa-here kauteNotes to the financial statementsHe hinonga tāpae pūrongo I runga anō i te Ture Hinonga Karauna 2004, he hinonga Karauna Te Taura Whiri i te Reo Māori. Kei Aotearoa ia e noho ana, e mahi ana. Ko ngā ture e tohutohu ana i te taha whakahaere o Te Taura Whiri i te Reo Māori, ko te Ture Hinonga Karauna 2004 me te Ture mō te Reo Māori 2016. Me kī ko te Karauna o Aotearoa te matua o Te Taura Whiri i te Reo Māori. Arā tā mātou whāinga mātāmua, ko te tuku ratonga ki te hunga tūmatanui o Aotearoa. Kāore mātou e whai kia hoki mai he hua taha moni ki a mātou i ā mātou mahi. Nā Te Taura Whiri i te Reo Māori tonu i whiriwhiri kia kīia ia he hinonga painga tūmatanui (PBE) mō te wāhi ki ngā mahi pūrongorongo pūtea. Ko ngā tauaki pūtea matapae mō Te Taura Whiri i te Reo Māori, e pā ana ki te tau ka eke ā te 30 o Pipiri 2021, ā, he mea whakaae e te Poari i te 30 o Pipiri 2020.

Te tūāpapa o te whakaritenga mai i ngā tauaki pūteaHe mea whakarite ngā tauaki pūtea i runga i te whakaaro he whakahaere tūmau tēnei, ā, kua taurite te āhua o te whakahāngai i ngā kaupapa here kaute i te takanga haeretanga o te tau. He mea whakarite ngā tauaki pūtea a Te Taura Whiri i te Reo Māori i runga anō i ngā whakahau a te Ture Hinonga Karauna 2004, e mea ana me mātua ū ki ngā tikanga mahi kaute e whakaaetia whānuitia ana i Aotearoa (NZGAAP). He mea whakarite anō hoki ngā tauaki pūtea i runga i te ū ki te Upane 2 o ngā paerewa mahi kaute PBE. E āhei ana mātou te whakahāngai i ngā paerewa o te Upane 2 i te mea he iti ake ā mātou whakapaunga i te $30 miriona. E ū ana ngā tauaki pūtea nei ki te Ritenga Whākinga Māhaki o ngā Paerewa PBE.

Ētahi whakaaro pūtakeHe mea whakarite ngā tauaki pūtea matapae i runga anō i ngā whakaaro pūtake e whai ake nei:

– I te Pūtea 2020, arā tētahi Tahua Kaupapa Hou $1.146 miriona te rahi, hei whakahou i ngā hangaroto ICT.

– Ka kuhuna he moni ki ngā mahi whakapai ake i te pae tukutuku rangatōpū.

– Ko te tauritenga wā-poha (FTE) o ngā kaimahi kua whakaritea, ko te 42 (e 31 ngā kaimahi i tēnei wā).

– Ka whakatauria te utu o ngā kaupapa nui pērā i Te Wiki o te Reo Māori me Ngā Tohu Reo Māori i runga i te utu tūturu o aua kaupapa i te tau o mua atu.

– E whakaarotia ana ko tētahi wāhanga o te pūtea rangahau $0.496 hei tono rangahautanga hou,

ka whakapaua ki tētahi hōtaka mahi rangahau ka kawea tahitia me Te Mātāwai, hei painga mō ngā whakahaere e rua.

– Mā te tūtanga mō te 2020/21, e $6.047 miriona te whakataunga tata o te rahi, e whakakorehia ai te tarepa kua tohua $(2.120 miriona te rahi).

Kei te mōhio Te Taura Whiri i te Reo Māori he mate kei te haere ki te tarepa tonu te pūtea i āna whakahaere. Hei aroturuki i tēnei tūāhua, kua hāpainga ake ētahi taputapu whakatauira hei aha kei tua i te awe māpara.

Te momo moni whakaatu Ko te tāra o Aotearoa te momo moni e whakaaturia ana ki ngā tauaki pūtea.

Te rūnātanga o ngā kaupapa-here kaute matua Ngā whiwhinga Ko te nuinga o ngā moni whiwhi a Te Taura Whiri i te Reo Māori, e ahu mai ana i te Karauna. Ko te whakaatu i ngā whiwhinga whakawhiti-kore mai i ngā tahua, kei te āhua tonu o te kupu tohutohu kei runga i te tahua mō te āhua o te whakamahi i tētahi hua i whakawhitia.

Mēnā he ‘here’ te kupu tohutohu, me mātua whakahoki e te tangata i whiwhi i te tahua ngā moni i whiwhi rā ia ki te kore e whakapaua i runga tonu anō i tā ngā tohutohu i whakahau ai. Me te aha, ka whakaaturia hei taunahatanga, he taunahatanga ka kīia he whiwhinga whakawhiti-kore ā te wā e ea ai ngā ‘here’.

Mēnā he ‘whakatina’ te kupu tohutohu, ehara i te mea me mātua whakahoki e te tangata i whiwhi i te tahua ngā moni i whiwhi rā ia ki te kore e whakapaua i runga tonu anō i tā ngā kupu tohutohu i whakahau ai. Me te aha, kāore e whakaaturia hei taunahatanga whakawhiti-kore; ka kīia tonutia atu he whiwhinga whakawhiti-kore.

He whakatina kei runga i ngā whiwhinga e tae mai ana ki Te Taura Whiri i te Reo Māori, e mea ana me whakapau anake ki te whakatutuki i ngā whāinga kua āta tohua i te ture nāna Te Taura Whiri i whakatū, me ngā mea e whakaaetia ana mō taua pūtea, e ai anō ki te kaituku mai.

Ki tā Te Taura Whiri i te Reo Māori, kāore he ‘here’ i runga i ngā moni ka tae mai ki a ia, nō reira ka kīia tonutia atu he whiwhinga i te wā e tika ana kia tae mai.

Ko te wāriu tōkeke o ngā moni whiwhi mai i te Karauna, kua whakataua iho e taurite ana ki ngā rahinga i tohua rā i ngā whakaritenga tuku pūtea.

Ngā hua taha pūteaKa uru mai ki te moni ukauka me ōna ritenga ngā moni kei te ringa, ngā moni whiti, ngā moni kei te pēke me ngā moni haumi e toru marama iti ake rānei te roa e eke ai te haumitanga. He mea whakaatu ngā moni haumi ki te utu i hokona mai ai, ki te wāriu rānei me i hokona atu – ko te mea iti ake o rāua. Ki te whakahekea te wāriu, ka

whakaaturia tēnei ki te tauaki o ngā whiwhinga moni whānui. E whakaaetia ana kua waimaero tētahi nama kia utua mai ina āta kitea e kore e riro mai i Te Taura Whiri i te Reo Māori ngā moni e tika ana i runga i ngā whakaritenga tuatahinga o taua nama. Ko te nui o te waimaerotanga, ko te rerekētanga i waenga i te wāriu kawe o te hua me te wāriu me i hurihia hei moni ukauka.

Ngā hua taha rawaKoia ēnei ko ngā whakapaipaitanga whare rīhi, ngā waka, ngā taonga me ngā tuatara noho whare, ngā taputapu tari me ngā taputapu ICT. Ko te wāriu o ēnei ka tuhia tuatahitia, ko te utu i te hokonga mai. Me he hua taha rawa ka riro mai mō te kore noa iho, he tino iti rānei te utu i riro mai ai, ka whakaaturia tuatahitia ki tōna wāriu tōkeke, i te rā i riro mai ai.

Te hekenga wāriuHe mea tātaitai te hekenga wāriu o ngā hua taha rawa i runga i te tikanga rārangi torotika, e tohaina ai te utu o tēnā, o tēnā ki te roanga o ngā tau e whakaaetia ana ka toiora a ia. Kia eke aua tau, kua noho wāriu kore taua mea. Anei ngā whakatau tata mō ngā tau e toiora ana tēnā me tēnā karangatanga rawa, me ngā pāpātanga whakaheke wāriu e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā:

– whakapaipai whare rīhi – rima tau, 20 ōrau

– taonga, tautara noho whare – rima tau, 20 ōrau

– taputapu tari – rima tau, 20 ōrau

– taputapu ICT – whā tau, 25 ōrau

– pūmanawa rorohiko – whā tau, 25 ōrau

Ngā hua whakawairuaKo ngā pūmanawa rorohiko kāore e noho tāhuhu mai ki te whakahaeretanga o ngā rorohiko, ka whakaaturia hei hua whakawairua. Ka tuhia ko te utu i riro mai ai, i tika ai te mahi, ā, ko te āhua o te whakaurupā, he rārangi torotika e whā tau te roa. Ko ngā utu o te tiaki, o te whakatika i ngā pūmanawa rorohiko, ka whakaaturia hei whakapaunga ā te wā e ara ake ai.

Ngā hanga whakanao pūtea He whakamahi tonu Te Taura Whiri i te Reo Māori i ētahi hanga whakanao pūtea i roto i āna mahi o ia rā. Koia ēnei, ko: ngā pūtea pēke, ngā nama mai, ngā nama atu, me ngā whakapipitanga. Ka whakaataria ēnei ki te tauaki tūnga pūtea, ki te wariu tōkeke o tēnā, o tēnā. Ko ngā whiwhinga me ngā whakapaunga ki ngā hanga whakanao pūtea, ka whakaaturia ki te tauaki whakahaere pūtea. Me he raweketanga pūtea ka mahia ki ngā moni o tāwāhi, ka whakawhitia i runga i ngā pāpātanga whakawhiti e hāngai ana ki tēnā, ki tēnā. Karekau ā Te Taura Whiri i te Reo Māori tahua moni rāwaho.

Te take hokohokoKua tuhia ngā tauaki pūtea me te kore e noho mai o te tāke hokohoko ki roto, hāunga anō ngā nama mai me ngā nama atu – e mau mai ana te tāke hokohoko ki ērā.

Ngā paihereKo ngā utu kei tua, ka whākina hei paihere ā te wā e ara ake ai te here kirimana, i runga i te mea kāore anō i ea ngā kawenga i ngā taha e rua. Kāore e whākina ngā paihere mō te wāhi ki ngā kirimana kaimahi.

Ngā rīhiKei te rīhi Te Taura Whiri i te Reo Māori i tōna whare me ētahi o āna taputapu tari. I te mea kei te kaituku ngā mōreareatanga me te rangatiratanga o ēnei hanga rīhi, ka kīia ēnei he rīhi whakahaere. Ka tohua ngā utu rīhi whakahaere hei whakapaunga i te takiwā e ara ake ai.

Te tāketangaHe mana tūmatanui Te Taura Whiri i te Reo Māori kāore e mate ki te utu take mō āna whiwhinga moni.

Ngā tāpuitanga mō ngā whakawhiwhinga kaimahiKa tuhia te whakatā ā-tau kia hāngai pū ki te maha o ngā rā e tika ana kia rato ki te kaimahi i mea wā, i mea wā, i runga anō i te pāpātanga utu e hāngai ana i taua wā.

Te tauaki kapewhitiKo te moni ukauka, ko ngā moni kei te ringa, kei te pēke, kei ngā pūtea tono noa, me ētahi atu moni haumi e māmā noa ana te tiki atu, he mea whakarite e Te Taura Whiri i te Reo Māori mō āna mahi tiaki pūtea o ia rā. Ko ngā mahi whakahaere, ko ngā mahi katoa atu i ngā mahi haumi me ngā mahi takapūtea. Ko ngā moni mai, ko ngā moni ka tae mai i te hokonga atu o te taonga, o te ratonga, me ērā atu puna moni e tautoko ana i ngā mahi whakahaere a Te Taura Whiri i te Reo Māori. Ko ngā moni atu, ko ngā utu kaimahi, utu kaituku taonga mai, ratonga mai, me ngā tāke. Ko ngā mahi haumi, ko ērā e riro mai ai, e riro atu ai rānei ngā oati utu e wātea ana me ērā kāore i wātea, tae atu ki ērā atu hua kāore i wātea. Ko ngā mahi takapūtea, ko ērā e rerekē ai te āhua o te haupū rawa tūtanga me te haupū rawa noho nama a Te Taura Whiri i te Reo Māori, me ngā mahi e hāngai ana ki te utu o te whakaea i te haupū rawa tūtanga o Te Taura Whiri i te Reo Māori.

Te tohanga o ngā utuKua oti i Te Taura Whiri i te Reo Māori te utu o ngā tutukinga te whakatau i runga anō i te pūnaha tiritiri utu i raro iho nei.

Ngā paearu mō ngā utu arorangi Ko ngā utu arorangi, ko ngā utu i hua katoa mai i te tutukinga kotahi.

Ngā paearu mō ngā utu kīhai i arorangiKo ngā utu kīhai i arorangi me ngā utu tukupū rangatōpū, ko ngā utu kāore e taea te āta pare atu, i runga i tētahi tikanga ohaoha whai takenga nei, ki te tutukinga kotahi. Ka tohua kētia ki ngā tutukinga i runga i te ōrau o ngā tūnga wā-poha kua tohua ki tēnā, ki tēnā tutukinga.

28 29Te Taura Whiri i te Reo MāoriH E A R A W H Ā I A , H E A R A H O U 2 0 2 0 – 2 0 2 1

Statement of Performance Expectations

Page 17: E.34 TE TAURA WHIRI I TE REO MĀORI...te reo Māori to encourage its learning and use as an integral part of our national identity 14 Te waihanga me te whakatairanga rauemi hei tautoko