e4j - united nations office on drugs and crime...фуқаролигига нисбатан...

E4J Ўрта таълим: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича

ўқитувчи учун Қўлланма

1

БМТ Гиёҳванд моддар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси│ Вена Халқаро Маркази│ Почта қутиси 500

│ 1400 Вена│ Австрия Тел.: (+43-1) 26060-0 │ Email: [email protected] | www.unodc.org/e4j

АДОЛАТ УЧУН ТАЪЛИМ БЕРИШ ТАШАББУСИ

ЎҚИТУВЧИ УЧУН ҚЎЛЛАНМА:

ЎРТА МАКТАБ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ ЎҚ ОТАР ҚУРОЛЛАР НОҚОНУНИЙ

САВДОСИ ВА ҚУРОЛНИ ҚЎЛЛАШ БИЛАН БОҒЛИҚ ЗЎРАВОНЛИКНИНГ

АҲАМИЯТИ ВА ТАЪСИРИ ТЎҒРИСИДАГИ ТУШУНЧАЛАРИНИ ЯХШИЛАШ

УЧУН ЎҚ ОТАР ҚУРОЛЛАР НОҚОНУНИЙ САВДОСИ БЎЙИЧА

ВИДЕОМАТЕРИАЛДАН ФОЙДАЛАНИШ

Кириш

Қўлланмадан қандай фойдаланилади

Мазкур Қўлланма Ўқ-отар қуролларнинг ноқонуний муомаласига доир видеомаълумот

га қўшимча бўлиб хизмат қилади. Ушбу икки компонентдан таркиб топган материал

ўрта мактаб ўқувчиларини (13-18 ёш) ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ва уларни

қўллаш билан боғлиқ зўравонликнинг аҳамияти ва таъсири тўғрисида тушунча ҳосил

қилиш жараёнларига жиддий тарзда жалб этишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган.

Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ва қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик ёш

йигит ва қизларнинг ҳаёти ва келажагига ўз таъсирини ўтказади. Зиддиятларни

бошқариш ва ҳал этишда етарли кўникма ва малакаларга эга бўлмаган ёш йигит ва

қизлар зўравонлик ва таъқибга янада кўпроқ юз тутадилар. Ўқ отар қуроллар мамлакат

чегараси ва унинг ташқарисида ҳаракатланиб, барча турдаги зўравонликларга сабаб

бўлади. Ўқ отар қуроллар, зўравонлик ва уюшган жиноятчилик ўртасида боғлиқлик

борлигини тасдиқловчи бир қанча ҳужжатли далиллар мавжуд.

Қўлланма ўрта мактаб ўқитувчиларига видеолавҳа мазмунини батафсил тушунтириб

беришларига кўмак кўрсатиш учун мўлжалланган; у видеоматериал билан биргаликда

қўллаш мумкин бўлган илғор тажриба ва таълим стратегияларини таклиф этади.

Қўлланмада тавсия этилган амалиёт ва стратегиялар ўқ отар қуроллар тўғрисидаги

қуйидаги хабарларга ўз диққат-эътиборини қаратади. Ўқитувчиларга ўз дарсларини

мазкур хабарлар асосида тузишлари ва уларни ўқувчилар билан баҳам кўришлари

жиддий тавсия этилади.

• Ўқ отар қуролларга мурожаат этиш зиддиятларни ҳал этишнинг мақбул усули

бўлиб ҳисобланмайди.

• Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат

ва қалб изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ

зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли

жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади.

mailto:[email protected]


http://www.unodc.org/e4j




2



• Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмайди; улар қачонки,

ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол

қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.

Қўлланма тўрт модулдан таркиб топган:

• 1-Модуль видеолавҳани синфда қўллаш учун зарурий асосларни ишлаб

чиқишга тааллуқли кўрсатмаларни ўз ичига олган. Шу билан бирга у ўзида,

видеолавҳадан фойдаланиш давомида ўқитувчилар тадбиқ этиши мумкин

бўлган хатти-ҳаракатларни мужассам этади.

• 2-Модуль стратегияларни дастлабки кўздан кечириб чиқиш учун зарур бўлган

ғояларни тақдим этиб, у ўқувчиларнинг видеолавҳанинг янада самарали

томошабинлари бўлишига имкон беради. Модулда дарс режаси мужассам

бўлиб, уни ўқитувчилар дастлабки кўздан кечириш жараёнига тадбиқ этишлари

мумкин.

• 3-Модуль ўқувчиларни видеолавҳа мазмунига жиддий муносабат билдиришга

даъват этади, шунингдек ўзида, томоша қилиш сифатини яхшилашга имкон

берадиган, стратегияларни мужассам этади.

• 4-Модуль видеолавҳа намойишидан сўнгги жараёнга ўз эътиборини жам

қилади. У ўзида намойиш якунларига бағишланган муҳокамалар сессиясининг

режасини ҳамда Муҳокамалар ўтказиш бўйича қўлланмани мужассам этади.

Ундан ташқари, Қўлланмада модулларни амалга оширишни қўллаб-қувватлайдиган

қуйидаги ресурслар мужассам бўлган:

• Изоҳли луғат

• Зиддиятнинг пирамида кўриниши

• Сюжет схемаси намунаси

• Муқобил бошланиш намунаси

• Муқобил якун намунаси

• Адабий жиҳатдан ишонтириш санъати бўйича назорат рўйхати

• Ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахтининг намунаси

• Видеолавҳадан фойдаланиш бўйича текширув рўйхати

Мазкур Қўлланма тўғрисида

Мазкур Қўлланма Бирлашган миллатлар ташкилотининг Гиёҳванд моддалар ва

жиноятчилик бўйича бошқармаси раҳнамолиги остида киритилган «Адолат учун

таълим бериш» (E4J) ташаббуси доирасида ишлаб чиқилган бўлиб, у таълим орқали

қонун устуворлигига риоя этилишига ёрдам беради.





3



Қўлланма Бирлашган миллатлар ташкилоти Бош ассамблеясининг 2000 йил 15-

ноябрида 55/25-сонли Қарори билан қабул қилинган, Трансмиллий уюшган

жиноятчиликка қарши Конвенцияси негизида ишлаб чиқилган. Уюшган

жиноятчиликка қарши Конвенция трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши

курашувчи асосий халқаро ҳужжат ҳисобланиб, ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси

унинг бир бўлаги саналади.

Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ва қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик

уюшган жиноятчиликда муҳим ўрин тутгани учун, Конвенцияга қўшимча ўлароқ, ўқ

отар қуроллар, уларнинг таркибий қисмлари ва бўлаклари, шунингдек ўқ дориларни

ноқуний ишлаб чиқариш ва савдосига қарши Баённома имзоланган. Ушбу Баённома

Бош ассамблеянинг 2001 йил 31-майдаги 55/255-сонли Қарори асосида қабул қилинган.

«Умумжаҳон даражасида фуқароликни таълим бериш» (GCED) ташаббусининг мақсад

ва инфратузилмалари Қўлланмага асос сифатида хизмат қилиб, у ёшларни ушбу

олдини олиш амалиётининг диққат марказига қўяди. GCED ўқувчиларга умумжаҳон

фуқаролигига нисбатан масъулият ҳис этишни қўллаб-қувватлайдиган қадриятлар,

муносабат ва хулқни сингдиришга интилади: ижодкорлик, инновациялар, шунингдек

тинчлик, инсон ҳуқуқлари ва барқарор ривожланишга содиқлик каби.

Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ва қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонликка

қарши кураш Барқарор ривожланиш мақсадлари, хусусан, асосий ғояси соғлик ва

фаровонлик деб номланган, 3-Мақсадга эришиш учун жуда муҳим ҳисобланади.





4



1-Модуль: Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси бўйича

видеолавҳадан фойдаланиш учун асосларни ишлаб чиқиш

Мазкур модуль ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси тўғрисидаги видеоматериални

мактаб ўқув дастурига киритишга оид ҳамда ушбу таклифни қўллаб-қувватловчи

асосларни ишлаб чиқиш бўйича йўл-йўриқларни тақдим этади.

Асослаш ўқувчиларнинг видеолавҳа мазмуни ва унга боғлиқ, аммо лавҳа қамраб

олмаган, ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ва қуролни қўллаш билан боғлиқ

зўравонликнинг бошқа соҳаларини фаҳмлаган ҳолда, ўзаро муносабатларга

киришишларига ёрдам беради.

Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси тўғрисидаги видеолавҳадан ўз синфингизда

фойдаланиш учун асосларни ишлаб чиқиш

Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси тўғрисидаги видеоматериалнинг мактаб ўқув

дастурига киритилишининг бир қанча жиддий тарбиявий сабаблари мавжуд.

• Мақсад – ўқув дастурининг асосини ташкил этишдами ёки уни тўлдиришдами?

• Мақсад – ўқувчиларни ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси тўғрисидаги

саволларни муҳокама этишга жалб этишми, мактабда ҳаёт кўникмалари

ҳақидаги ўқув дастурларини кенгайтиришми?

• Видеолавҳани намойиш этиш ҳалоллик тўгараклари каби, мактабдан ташқари

фаолиятнинг бир қисми бўлиб хизмат қиладими?

• Видеолавҳа ўқувчиларга, тадқиқ этиш ва ўз-ўзини таҳлил қилиш жараёнига

жалб бўлишларига ёрдам берувчи, педагогик стратегиянинг бир қисми бўлиб

хизмат қиладими?

Нима сабабдан ҳозирда бажараётган ишингизни бажараётганингизни ва у билан

нимага эришмоқчи эканингизни тушунишингиз муҳим. Қачонки, муайян предметни

муайян тарзда, муайян материаллар ёрдамида таълим беришнинг асосларини ишлаб

чиқсангиз, натижада ўқув сифатини яхшироқ бошқара оласиз, зарур ҳолларда эса,

услубий ечимларни асослай оласиз.

Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси тўғрисидаги видеолавҳадан

фойдаланиш учун асосларни ишлаб чиқишда сизнинг иш қуролингиз

Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси тўғрисидаги видеоматериални ўқув

дастурига киритиш учун асосларни ишлаб чиқишда қуйидагиларни инобатга олинг:

Нима сабабдан видеоматериал ушбу мавзуни муҳокама этиш учун муносиб восита

бўлиб хизмат қилади?

• Видеоматериал кичик (13-15) ва ўрта (16-18) ёшдаги аудитория учун

мўлжалланган. Унинг сюжети қизиқарли бўлиб, унда кутилмаганлик, шок ва





5



тасодифий бурилиш элементлари мавжуд. Видеода ушбу ёш гуруҳига мос

келадиган, зўравонликнинг минимал даражадаги кўриниши мавжуд.

• Видеодан фойдаланиб, ўқувчиларни ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси

ва қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик, шунингдек ўқ отар қуролларга

зиддиятларни ҳал этишнинг усули сифатида мурожаат этмаслик муҳимлиги

тўғрисидаги, сермазмун муҳокамаларга жалб этиш мумкин.

• Видеолавҳа қисқа бўлиб, у икки дақиқа давом этади. Бу эса, сизга уни қайта

намойиш этиш, унинг мазмунини муҳокама ва таҳлил қилиш имконини беради.

Давомийлиги саккиз дақиқадан кам бўлган видеолавҳалар, одатда, бу ёшдаги

йигит ва қизларда таълим олишга қизиқиш ва сабабларни кучайтиради.

• Видео содда сюжетли ҳикоядан иборат. Сюжет содда, ўқ отар қуроллар

ноқонуний савдоси ва қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик ўртасидаги

алоқа аниқ ва равшан бўлишига қарамай, уларнинг мазмун-моҳиятини

аудиторияга ёритиб бериш талаб этилади. Бу, видеода акс эттирилган ўқ отар

қуролларнинг ноқонуний савдоси ва қуролни қўллаш билан боғлиқ

зўравонликнинг мураккаброқ элементлари устида мулоқот ўтказиш ва уларни

танқидий жиҳатдан тадқиқ этишдек (муҳокама, баҳс-мунозара ва саволга

тортиш), соғлом жараёнга ҳисса қўшади.

• Видеолавҳада сўзлашув мавжуд эмас ёки унга изоҳ берилмайди. Ўқувчилар

сўзларга чалғимай, тасвирланаётган воқеага эътиборларини жамлашлари

мумкин. Ўқувчилар, намойиш тугаб, унинг якунларини таҳлил этиб

бўлганларидан сўнг, лавҳага ўз шахсий сўзлашувларини, қўшимча машғулот

ўлароқ, киритишлари мумкин.

Истасангиз, ушбу рўйхатга бошқа сабабларни ҳам қўшишингиз мумукин.

Ушбу видеолавҳани намойиш этиш орқали нимага эришиш мумкин?

• Сиз ўқувчиларингизни, уларнинг маънавий-ахлоқий дунёқарашларини

кенгайишига кўмак бериш мақсадида, ҳалоллик ва ахлоқ тўғрисида билим

олишга жалб этишингиз мумкин.

• Сиз ўқувчиларингизнинг, улар мазаҳ ва зўравонлик усулларига мурожаат

этмаган ҳолда қандай қилиб зиддиятларни бошқариш ва муаммоларни тинч йўл

билан ҳал этиш мумкинлиги бўйича билим ва тушунчаларини

чуқурлаштиришингиз мумкин.

• Ўқувчиларингиз ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва қуролни қўллаш

билан боғлиқ зўравонлик халқаро муаммо экани, уни ҳал этиш учун ҳам,

халқаро ҳамкорлик зарур экани, шунингдек ўқ отар қуролларнинг ноқонуний

савдоси ва зўравонликни олдини олишни тезлаштириш учун, ҳуқуқий асослар

мавжуд экани тўғрисида билиб олишлари мумкин.

Истасангиз, ушбу рўйхатга бошқа кутиладиган натижаларни ҳам қўшишингиз

мумукин.





6



Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси тўғрисидаги видеолавҳадан, ҳалоллик,

шаффофлик, масъулият тушунчаларидан, шунингдек ахлоқий меъёр доирасида

қарорлар қабул қилишдан ўқувчилар қандай муҳим ўгитларни олишлари зарур?

• Ўқ отар қуролларга мурожаат этиш зиддиятларни ҳал этишнинг мақбул усули

бўлиб ҳисобланмайди.

• Ўқ отар қуроллар савдоси ва улардан фойдаланиш имконияти зўравонликни авж

олишига сабаб бўлиши мумкин.

• Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат

ва қалб изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ

зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли

жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади.


ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол

қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.

Истасангиз, ушбу рўйхатга бошқа ўқув мақсадларини ҳам қўшишингиз мумукин.

Видеоматериалдан мактаб ўқув дастури доирасида қай йўсинда фойдалана оласиз?

• Видеоматериални мавжуд ўқув дастурига киритишингиз мумкин. Лавҳанинг

мазмуни ўқув дастурининг муайян мақсадларига (бевосита ёки билвосита)

қўшимча сифатида қўлланилиши мумкин. Мисол учун, ундан ўқув дастуридаги

аниқ бир натижа, мақсад, йўналиш, бирлик ёки меъёрга нисбатан фойдаланса

бўлади. Шундай қилиб, видеоматериал ўқув дастури доирасида янада кўпроқ

мақсадларга эришишга ёрдам берадиган иш қуроли бўлиб хизмат қилади.

• Сиз видео орқали муайян материални мустаҳкамлаш учун ундан педагогика

стратегияси ёки тузилма сифатида фойдаланган ҳолингизда, дарс ва таълим

беришнинг маълум жиҳатини тўлдиришингиз ёки такомиллаштиришингиз

мумкин. Видеолавҳадан янги дарс ёки ғоя таклиф этиш ёхуд дастлабки билим

ҳосил қилиш учун фойдаланса бўлади. У ўқувчиларда мароқ, синчковлик,

тадқиқ этиш, қизиқувчанлик, ижодкорлик ва муаммоларни ечиш ҳисларини

уйғотиш орқали, синф ишларини тўлдириши мумкин. Шундай қилиб,

видеоматериал янада кенгроқ педагогика мақсадларига эришишда иш қуроли

бўлиб хизмат қилади.

• Видеоматериалдан сиз мактабдан ташқари ўқув жараёнининг бир бўлаги

сифатида фойдаланишингиз мумкин. Бу, лавҳадан мактабдан ташқари

шароитда, масалан, ҳалоллик тўгаракларида ёки бошқа, дарслардан кейинги,

норасмий дастурларда фойдаланишга тааллуқли бўлиши мумкин. Шундай

бўлишига қарамай, ушбу ёндашув олдида маълум чегаралар мавжуд, шу

жумладан таклиф этилаётган ўқув фаолиятини амалга ошириш учун

ўқитувчиларнинг мавжудлиги ҳамда ушбу фаолиятга жалб бўла оладиган

ўқувчилар сони.





7



Видеоматериалдан фойдаланган ҳолда, қандай хатти-ҳаракатларни амалга

оширишим мумкин?

Видеоматериалдан фойдаланишда қандай ўқув-услубий машғулотларни тадбиқ эта

олишингизни белгиламай туриб, сизнинг асослашингиз тўлиқ бўла олмайди.

Ушбу машғулотлар сценарийлар ёзиш, рол ўйинлари, тинглаш ва сўзлашиш, тадқиқ

этишга асосланган тадбирлар, синфда ўтказиладиган муҳокамалар, баҳс-мунозаралар,

қўшма ўқув тадбирлари, муаммолар ва лойиҳалар асосида ўрганиш, визуал ўқув

стратегиялари, ўйинлар асосида таълим бериш, ҳаракатларга асосланган ҳамда синов-

тажриба ўқув тадбирлари ва вазиятга баҳо беришни ўз ичига олади.

Юқорида қайд этилган машғулот турлари таълимнинг учта соҳасига асосланади:

когнитив/идрок этиш, ижтимоий-ҳиссий ва хулқ-атвор, булар эса ўз навбатида,

«Умумжаҳон даражасида фуқароликни таълим бериш» ташаббусининг (Global

Citizenship Education initiative) негизини ташкил этади.

Юклаб олиш учун бир қатор машғулотлар таклиф этилади (тавсия этилган

машғулотлар рўйхатига қаранг, 1 дан 6 гача). Ушбу машғулотларни, видеоматериални

синфингизда қўллашни режалаштиришга кўмак бериш ва удан фойдаланишга

асосларингизни ишлаб чиқиш учун, тадбиқ этишингиз мумкин.



http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002329/232993e.pdf

http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002329/232993e.pdf



8



Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳадан фойдаланиш учун ўқитувчиларга таклиф этилаётган машғулотлар: 1-Рўйхат

Идрок этишга оид Дунё ва унинг мураккабликларини яхшироқ тушуниш учун зарур бўлган билим ва тафаккур қилиш кўникмалари.

Ижтимоий-ҳиссий Ўқувчиларга руҳий, ижтимоий ва жисмоний жиҳатлардан ривожланиш, шунингдек ўзгалар билан тинчлик ва ўзаро ҳурматда яшашга имкон берувчи қадриятлар, муносабатлар ҳамда ижтимоий кўникмалар.

Хулқ-атворга оид Хулқ, фаолият, амалий тадбиқ ҳамда иштирок.

Ўқитувчи: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳадан фойдаланиб, қандай машғулотлар ўтказа олишингизни ўйлаб кўринг. Ушбу машғулотларни нима учун танлаганингиз, уларни қандай қилиб амалга оширмоқчи ва дастурга киритмоқчи эканингиз ҳақида ҳам ўйлаб кўринг.

Ақлий ҳужум/бош қотирув: KWLQ машқи K: Нимани биламан? W: Нимани ўрганишни истайман? L: Нимани ўргандим? Q: Менда яна қандай саволлар бор? Вақт: 30-40 дақиқа Мавзу: Ўқ отар қуролларнинг жамият ва ривожланишга таъсири.

Зиддият пирамидаси Вақт: 30 дақиқа Мавзу: Зиддиятларни ҳал этиш: Ўқ отар қуролларга мурожаат этиш зиддиятларни ҳал этишнинг мақбул усули бўлиб ҳисобланмайди. Синф: ўрта (13-18 ёш) Таълим натижалари: ўқувчилар

Ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонликка қарши курашда инсон қиймати Вақт: 90-120 дақиқа Мавзу: Ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик Синф: ўрта (13-18 ёш) Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа







9



Синф: ўрта (13-18 ёш)

Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак: • Аввалда олган билимларини ёдга олиш. • Билимларини мустақил баҳолаш. • Келаси саволларни туза олиш. Материаллар:

• Катта қоғоз ёки плакат

• Маркер ва ёзиш учун бошқа анжомлар

Шарҳ: KWLQ машқи ўқувчиларга аввалда олган билимларини ёдга олиш ва видеолавҳани томоша қилиб бўлгандан сўнг ўз фикрларини тизимга тушириб олишга ва нимани ўрганганларини айтиб беришларига ёрдам беради. Ушбу машқнинг KW қисмини видеолавҳани томоша қилишдан аввал, LQ қисмини эса, лавҳани томоша қилиб бўлгандан сўнг

қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Видеолавҳанинг ҳар бир саҳнасида зиддиятларни олдини олиш, бартараф этиш, ҳал қилиш ва барҳам бериш йўлларини аниқлаш учун, зиддиятлар пирамидасидан фойдаланиш.

Материаллар: Зиддиятнинг пирамида кўриниши нусҳаси ва ўқ отар қуроллар бўйича видеолавҳани томоша қилиш. Шарҳ: видеолавҳа намойиши ва унинг якунлари муҳокамасидан сўнг, ўқувчиларни тўрт гуруҳга ажратинг ва ҳар бир гуруҳга зиддият пирамидасидаги бир бўлим бўйича ишлашни топширинг:

• Олдини олиш

• Зиддиятни ҳал этиш

• Ёрдам

• Барҳам бериш Гуруҳлар видеолавҳанинг ҳар бир саҳнасида зиддиятларни олдини

олишлари керак:

• Қуролларни қўллаш эвазига юзага келган ўлим, жароҳат ва қалб изтироби ҳақида огоҳликни ошириш учун ижобий хатти-ҳаракатлар режасини ва материалларни ишлаб чиқиш.

Материаллар:

• БМТ Гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича бошқармаси (БМТ ГМЖБ)нинг мамлакатлар бўйича ахборот бюллетени

• Зўравонликдан вафот этган ҳолатлар бўйича 2017 йилги умумжаҳон ҳисоботи

• Барқарор ривожланиш мақсадлари: 4, 5 ва 16- мақсадлар

• БМТнинг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши Конвенцияси

• Ўқ отар қуроллар бўйича БМТ ГМЖБнинг 2015 йилги тадқиқоти.

Шарҳ: Видеолавҳа намойишидан



http://www.unodc.org/documents/firearms-protocol/Country_Factsheet_WEB.pdf





http://www.smallarmssurvey.org/fileadmin/docs/U-Reports/SAS-Report-GVD2017.pdf



https://sustainabledevelopment.un.org/?menu=1300



https://www.unodc.org/unodc/en/organized-crime/intro/UNTOC.html#Fulltext



https://www.unodc.org/documents/firearms-protocol/UNODC_Study_on_Firearms_WEB.pdf





10



бажаринг. K: Ўқ отар қуроллар ва уларнинг ноқонуний савдоси ҳақида ўқувчилар нималарни билади? W: Улар бу мавзу юзасидан нимани ўрганишни истайдилар? L: Ушбу мавзу юзасидан нимани ўргандилар? Q: Ушбу мавзу бўйича ўқувчиларда яна қандай қўшимча саволлар бор? Савол (Q) видеолавҳада қамраб олинмаган, ўқ отар қуролларга оид масалалар юзасидан ўқувчиларда пайдо бўладиган саволларни ўрганиш имконини тақдим этади. Тақдимот: ўқувчилар KWLQ машқи натижаларини бутун синфга тақдимот қилишлари керак.

олиш, бартараф этиш, ҳал қилиш ва барҳам бериш йўлларини аниқлашлари зарур.

сўнг ўқувчиларга, ўқ отар қуроллар келтириб чиқарган ўлим ҳолатлари ҳамда вайроналик ҳақида огоҳликни ошириш бўйича тадбирлар ишлаб чиқишларини таклиф этинг. Ўқувчиларга ушбу вазифани бажариш учун гуруҳларда иш олиб боришларини айтинг. 1. Видеодан илҳомланиб, шиор тайёрланг. 2. Ўқ отар қуроллар ва улар билан боғлиқ зўравонлик жиҳатларини ўрганинг ҳамда ўқ отар қуролларга мурожаат этмаган ҳолда, зиддиятни ҳал этишнинг йўлларини таклиф этиш мақсадида, ота-оналар ва жамоатчилик билан биргаликда иш олиб боринг. 3. БМТнинг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши Конвенциясидан фойдаланинг. 4. Ўқ отар қуроллар бўйича БМТ ГМЖБнинг 2015 йилги тадқиқотидан фойдаланинг.











11



Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳадан фойдаланиш

учун ўқитувчиларга таклиф этилаётган машғулотлар: 2-Рўйхат





Уюшган жиноятчиликка қарши Конвенция ва Ўқ отар қуроллар бўйича Баённомани ўрганиш Вақт: 60-90 дақиқа Мавзу: Трансмиллий уюшган жиноятчиликка, шу жумладан ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдосига қарши курашишда асосий ҳисобланадиган халқаро ҳужжатлар.

Муҳокама: ғазаб ёки тажовузкорлик? Вақт: 50-60 дақиқа Мавзулар: Ижтимоий-ҳиссий таълим, зўравонлик ва ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси, йўлдаги ғазаб ва тажовузкорлик ҳамда «2011-2020 йилларда йўл ҳаракати ҳавфсизлигини таъминлаш бўйича ўн йиллик

Ўқ отар қуроллар мавзусига оид тадқиқот (тажрибадаги ҳолатлардан мисоллар) Вақт: 30-40 дақиқа Мавзу: Ўқ отар қуроллар ёрдамида содир этиладиган жиноят, коррупция ва жиноий фаолиятнинг бошқа турлари ўртасидаги ўзаро боғлиқлик хусусияти.



https://www.who.int/violence_injury_prevention/publications/road_traffic/saving_millions_lives_en.pdf?ua=1





12



Синф: катта синфлар (16-18 ёш) Материаллар: БМТнинг Трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши Конвенцияси Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Уюшган жиноятчиликка қарши Конвенция, шу жумладан Ўқ отар қуроллар, уларнинг бўлаклари, таркибий қисмлари ҳамда ўқ-дориларни ноқонуний ишлаб чиқариш ва улар билан савдо қилишга қарши курашиш бўйича Баённома мақсадларини тасвирлаб бериш.

• Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмаслиги, улар қачонки, ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланишини

ҳаракатлари» ташаббуси. Синф: ўрта синфлар (13-18 ёш) Материаллар: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа ва БМТ Европа Иқтисодий комиссиясининг транспорт масалаларига бағишланган нашрлари Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Видеолавҳанинг бошланиш саҳнасини таҳлил қилиш: йўлдаги ғазаб ёки автомашинани тажовузкорлик билан бошқариш?

• Тасдиқловчи далилларни ҳозирлаш.

• Тажовузкорлик ёки ғазабга мурожаат этмаган ҳолда, зиддиятни ҳал этиш йўлларини тавсия этиш.

• Ҳаракат ҳавфсизлиги масаласи Барқарор ривожланиш мақсадлари қаторига «Соғлик ва фаровонлик» деб

Синф: катта синфлар (16-18 ёш) Материаллар:

• Уюшган жиноятчиликка оид ишларнинг қисқа таснифи

• Уюшган жиноятчиликка қарши Конвенция

Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Ишлар бўйича йиғма ҳужжат ичидан, ўқ отар қуролларни ўзида мужассам этган, ҳолатларни аниқлаш.

• Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа доирасида, ўзида амалдаги ҳуқуқий-меъёрий асослар ва бошқа тегишли тафсилотларни мужассам этган, мавзуга оид тадқиқотни ишлаб чиқиш.

Шарҳ: Видеолавҳа намойишидан сўнг ўқувчиларга ишлар бўйича йиғма ҳужжат ичидан, ўқ отар қуролларни ўзида мужассам этган



https://www.unodc.org/unodc/en/organized-crime/intro/UNTOC.html





http://www.unece.org/trans/roadsafe/rs4rs.html




http://www.unodc.org/documents/organized-crime/Digest/Summary_Table_August.pdf






13



етказа билиш. Шарҳ: Ўқувчилар Уюшган жиноятчиликка қарши Конвенция билан, ўқ отар қуроллар, уларнинг бўлаклари, таркибий қисмлари ҳамда ўқ-дориларни ноқонуний ишлаб чиқариш ва улар билан савдо қилишга қарши умумжаҳон даражасида курашиш бўйича ҳуқуқий мажбуриятларни юкловчи, ягона восита сифатида танишадилар. Ўқувчиларга, асосий эътибри олдини олиш чораларига қаратилган, Ўқ отар қуроллар бўйича Баённоманинг 7-15- бандларида қайд этилган, ўзаро боғлиқлик ва асосий ғояларни кўрсатиб берувчи, тушунчалар харитасини тузишларини таклиф этинг. 1. Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳани томоша қилиб бўлганларидан ва унинг якунларини муҳокама этиб бўлганларидан сўнг, БМТ Бош

номланган, 3-сонли мақсад ўлароқ киритилганини эътироф этиш.

Шарҳ: Ўқувчиларга қуйидагини муҳокама қилишни таклиф этинг: лавҳанинг бошланиш саҳнасида (воқеага ўқ отар қурол ва у билан савдо қилувчининг аралашувидан аввал) икки ҳайдовчи ўз автомашиналарини тажовузкор тарзда бошқараётган эдими, ёки дарғазаблик билан йўл ҳаракати ҳодисасида иштирок этаётганмиди? Йўлдаги ғазаб ҳолатига ва тажовузкор тарзда машина бошқаришга БМТ Европа Иқтисодий комиссиясининг берган таърифидан фойдаланинг. Муҳокамалардан сўнг, ўқувчилар ёзма равишда, уларга мувофиқ, икки ҳайдовчи лавҳа бошланишидаги саҳнада вазиятни, унга ўқ отар қуроли аралашгунига қадар, тинч йўл билан ҳал эта олишлари мумкин бўлган, камида учта усулини тавсия этсинлар.

ҳолатларни аниқлашлари кераклигини айтинг. Сўнгра ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа доирасида, ўз услуби жиҳатидан ишлар бўйича йиғма ҳужжатдаги мисолларга ўхшайдиган, мавзуга оид тадқиқотларни ишлаб чиқишларини таклиф этинг. Мавзуга оид тадқиқот ўзида тегишли ҳуқуқий-меъёрий асосларни мужассам этиши лозим, Ўқ отар қуроллар бўйича Баённоманинг 5-банди каби. Мавзуга оид тадқиқот, вазият ҳақида тўлароқ суратни гавдалантириш мақсадида, жумладан ўйлаб чиқарилган тегишли маълумотларни ҳам, ўзида мужассам этиши мумкни. Ўқитувчи ва ўқувчилар учун ёрдамчи маълумотлар: Ишлар бўйича йиғма ҳужжат ўзида турли мамлакатлардаги уюшган жиноятчиликка тааллуқли ишларни мужассам этиб, унинг





14



Ассамблеяси ўзининг 2000 йил 15-ноябр куни 55/25-сонли Қарори билан Уюшган жиноятчиликка қарши Конвенцияни қабул қилгани ва у трансмиллий уюшган жиноятчиликка қарши курашувчи, умужаҳон даражасидаги, муҳим восита эканини тушунтиринг. Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва у билан боғлиқ жиноятлар масалалари ҳам, ушбу Конвенция таркибига киритилган. 2. Ўқувчиларга Ўқ отар қуроллар бўйича Баённоманинг 7-15- бандлари билан танишиб чиқишни ва ундаги олдини олиш чораларига асосий эътиборни қаратадиган бандларнинг муҳим ғоялари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни кўрсатиб берувчи, тушунчалар харитасини тузишларини таклиф этинг. Бундан кутилган мақсад эса, огоҳликни ошириш ва пухта тушунишга кўмак беришдан иборат. 3. Огоҳликни ошириш учун, ўқувчиларга ўзлари ишлаб чиққан тушунчалар харитасини мактаб

Муҳим хабарлар: машғулотлар ниҳоясида қуйидагиларни такрорланг:

• Ўқ отар қуролларга мурожаат этиш зиддиятларни ҳал этишнинг мақбул усули бўлиб ҳисобланмайди.

• Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат ва қалб изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади.

• Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмайди; улар қачонки, ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.

• Йўл ҳаракати ҳавфсизлиги масаласи Барқарор ривожланиш мақсадлари

мақсади – шу каби ишларни кўриб чиқишдаги илғор тажрибаларни намойиш этиш (ўқ отар қуроллар билан боғлиқ жиноятлар ҳам шунинг жумласидан) ҳамда Уюшган жиноятчиликка қарши Конвенция ва Ўқ отар қуроллар бўйича Баённомани амалга оширишга кўмак беришдан иборат. Ишлар бўйича йиғма ҳужжат ўзида маданий мерос билан ноқонуний савдо қилиш, атроф-муҳитга оид жиноятчилик ва кибержиноятчилик каби, уюшган жиноятчиликнинг янги шаклларига тааллуқли ишларни ҳам, мужассам этади.





15



деворларига осиш ва/ёки Интернетда чоп этиш орқали, ҳамма билан баҳам кўришларини айтинг.

қаторига «Соғлик ва фаровонлик» деб номланган, 3-мақсад ўлароқ киритилган.





16



Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳадан фойдаланиш

учун ўқитувчиларга таклиф этилаётган машғулотлар: 3-Рўйхат





Сюжетни гавдалантириш Вақт: 30 дақиқа Мавзу: Сюжетни гавдалантириш Синф: ўрта синф (13-18 ёш) Материаллар: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа ва сюжет схемаси намунаси

Муҳокамалар ва журналларга қайд этиш Вақт: 30 дақиқа Мавзу: Ижтимоий-ҳиссий таълим, танқидий фикрлаш ва мулоҳазалар юритиш. Синф: ўрта синф (13-18 ёш) Материаллар: Ўқ отар

Ечимлар дарахтининг таҳлили Вақт: 40-50 дақиқа Мавзу: Масъулият билан қарор қабул қилиш Синф: ўрта синфлар(13-18 ёш) Материаллар: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа ва Ечимлар





17




• Видеолавҳа сюжети ва ундаги изчилликни гавдалантириш.

• Видеолавҳа сюжетининг ички тузилишини аниқлаш ва уни тафсилотларда кўрсатиш.

Шарҳ: Лавҳа намойишидан ва унинг якунлари муҳокамасидан сўнг, ўқувчиларга якка тартибда ёки гуруҳларга бўлинган ҳолда, сюжет схемасидан фойдаланиб, видеолавҳадаги муҳим воқеаларни гавдалантиришларини таклиф этинг. Сюжет тузилмасини гавдалантириш воқеанинг муҳим жиҳатларини кўз олдига келтириб беради ва ўқувчиларга, ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича муҳим хабарларни, тушунишларига ёрдам беради. 1. Ўқувчилар учун сюжет схемасининг асосий элементларини билиш зарур

қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа ва муҳокамалар учун қўлланма Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Мақсадга эришишнинг муқобил йўлларини аниқлаш.

• Зўравонлик оқибатларини олдиндан кўра билиш.

Шарҳ: Лавҳа намойишидан сўнг муҳокамалар ўтказинг ва унинг давомида ўқувчилардан, зиддият натижалари ҳақида, мулоҳаза юритишларини сўранг. Ўқувчилардан сўранг, агар ҳеч ким қурол олмаганида, ҳатто тўқмоқни ҳам, вазият қандай якун топган бўлар эди? Содир бўлган зўравонлик ҳолатида қурол сотувчининг ўрни нимадан иборат бўлди? Қўшимча саволларни муҳокамалар учун қўлланмадан топиш мумкин.

дарахтини таҳлил қилиш схемасининг намунаси Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Видеолавҳадаги асосий персонажларнинг қарор қабул қилишларини кўз олдига келтириш.

• Қабул қилиниши мумкин бўлган қарорлар ва хатти-ҳаракатларнинг устунлик ва камчиликларини аниқлаш.

• Яхшироқ қарор қабул қилиш кўникмаларини ривожлантириш.

Шарҳ: Ечимлар дарахтининг таҳлили – бу қарор қабул қилиш жараёнини графика кўринишида кўз олдига келтириш дегани. У, ўқувчиларга муайян қарорларнинг устунликлари ва камчиликларини аниқлашларига ёрдам бериш учун, мазкур машғулотда қўлланилади. Ечимлар дарахтининг таҳлили, ўқувчиларга видеолавҳада қабул





18



бўлади (сюжет, экспозиция, фитна қўзғатувчи воқеа, воқеалар ривожи ва кульминацияси). Бу ерда сюжет схемаси намунасидан фойдаланса бўлади. 2. Воқеаларни гавдалантириш енгилроқ кечиши учун, видеолавҳанинг турли қисмларини бир неча бор қайта намойиш этинг. 3. Гавдалантириш якунлангач, ўқувчилар матн қўшишлари ҳамда экспозиция ва кульминацияни тасвирлашлари мумкин.

Ўқувчиларни, қабристонда қурбонларнинг оилалари ўртасида зўравонлик шиддат билан авж олганда, қандай ҳиссиётларни кечирган бўлсалар, шуларни журналда акс эттириш ёки шериги билан баҳам кўришларига тарғиб этинг.

қилинган қарорлар оқибати қандай бўлишини аниқлашга ёрдам бериш учун, видеолавҳа намойишидан кейин ўтказиладиган муҳокамаларда ёрдамга келиши мумкин. Таҳлил жараёни жумладан, ўқувчиларда яхшироқ қарор қабул қилиш кўникмаларини ривожланишига ҳам, ёрдам бериши мумкин. Ўқувчиларга шуни тушунтирингки, қийин танлов, муаммо ёки қарор олдида турганларида, мавжуд бўлган барча вариант ва муқобилларни кўриб чиқишлари муҳим ҳисобланади. Аммо, барча вариант ва муқобиллар ҳам баробар эмас. Ҳар бирининг устунликлари ва камчиликларини тушуниш ва фарқлай билиш муҳим аҳамият касб этади. 1. Видеолавҳадаги муаммони аниқланг (мисол учун, автомашинани тажовузкорлик билан бошқариш, йўлдаги ғазаб ҳолати, қасос олиш ва зўравонликнинг кескинлашуви).





19



2. Муаммони ёки таҳминий муаммони ҳал қилиш учун мумкин бўлган уч ечим ёки муқобил ечимлар устида бош қотиринг. 3. Ечимларнинг устунликлари ва камчиликларини санаб ўтинг. 4. Қайси бир ечимни танлашингизни ҳал қилинг. 5. Бу ечим бўйича хулоса беринг. Тушунтириш иши: Ўқувчиларга бу машқни ўз муаммолари асосида қайтадан бажаришларини таклиф этинг.





20








Инсон ҳуқуқларини деворий сурат тарзида тасвирлаш / коллаж Вақт: 50-60 дақиқа Мавзулар: Санъат, инсон ҳуқуқлари, Барқарор ривожланиш мақсадлари ва ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси Синф: катта синфлар (16-18 ёш) Материаллар:

Мулоқот тузиш Вақт: 50-60 дақиқа Мавзу: Ўқиш, ёзиш, тинглаш ва сўзлаш Синф: ўрта синфлар (13-18 ёш) Материаллар: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа, қоғоз ва ёзиш учун анжомлар.

Зиддиятни роль ўйини орқали намойиш этиш Вақт: 50-60 дақиқа Мавзулар: Зиддиятларни ҳал этиш, коммуникация ва драматургия йўналиши бўйича олий маълумот Синф: ўрта синфлар (13-18 ёш) Материаллар: Ўқ отар





21



• Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа

• Инсон ҳуқуқлари бўйича умумжаҳон декларациясининг суратли нашри

• БМТ Катта Вакилининг қурол ишлатиш билан боғлиқ зўравонликка қарши ҳаракатларнинг Глобал ҳафталигида берган баёноти


• Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва уларни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик таъсирига учраган инсон ҳуқуқларини ҳамда Инсон ҳуқуқлари бўйича умумжаҳон декларациясининг суратли нашридан фойдаланиб, Барқарор ривожланиш мақсадлари доирасидаги саволлар хусусиятини аниқлаш.

• Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва уларни


• Видеолавҳа персонажларининг ўзаро мулоқотларини тайёрлаш.

• Мулоқотни ҳис –туйғу билан, ифодали қилиб ўқиш.

Шарҳ: Лавҳа намойиши ва унинг якунлари муҳокамасидан сўнг, ўқувчиларга гуруҳларда 3-6 нафардан бўлиб, бош персонажлар (икки ҳайдовчи ва ўқ отар қуроллар сотувчиси) қўллайдиган мулоқотларни ёзишларини айтинг. Бундан ташқари, якуний саҳна ҳолатида, қабристонда иштирок этувчи персонажлар учун ҳам мулоқот ёзилиши мумкин. Ҳикоя сўзлаб берувчининг овозини ҳам қўшиш мумкин. Икки асосий персонаж учун мулоқотларни тайёрлашдан аввал, ўқувчилар билан қуйидаги атамаларни кўриб чиқинг.

қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа, қоғоз ва ёзиш учун анжомлар. Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Марҳум персонажлар оилалари иштирок этадиган, видеолавҳадаги кенгайтирилган саҳна ҳолатини, роль ўйини кўринишида намойиш этиш.

• Зиддиятни ҳал этиш мақсадида, ҳамдардлик билдириш ва соғлом мулоқотга киришиш учун, вербал ва новербал кўникмаларни ишга солиш.

Шарҳ: Намойишдан ва унинг якунлари муҳокамасидан сўнг ўқувчиларга айтинг, қурол ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик натижасида вафот этганлар оилалари, ўз яқинларини йўқотган вақтда нималарни ҳис қилган бўлишлари мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўришсин. Сўранг, нима сабабдан ўқ отар



http://www.un.org/en/udhrbook/pdf/




https://s3.amazonaws.com/unoda-web/wp-content/uploads/2018/05/2018-05-04-HR-statement-global-week-of-action-against-gun-violence-v2.pdf







22



ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик сабабидан содир бўлган вайронагарчиликларни аниқлаш.

Шарҳ: Лавҳа намойишидан сўнг ўқувчилар билан ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва уларни ишлатиш билан боғлиқ зўравонликнинг видеолавҳада тутган ўрнини муҳокама этинг. Қандай қилиб, зўравонлик ва зиддиятлар одамларга ўз таъсирини ўтказиши ва уларнинг асосий инсоний ҳуқуқларидан маҳрум этиши мумкинлигини муҳокама этинг. Мисол учун, зиддиятлар аёл ва болаларга, уларнинг ижтимоий жиҳатдан нобоп ҳолатлари туфайли, номутаносиб тарзда таъсир ўтказади. (Барқарор Ривожланиш Мақсадларида Гендер тенглигига эришиш ҳамда барча хотин-қизларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш деб номланган, 5-Мақсадга қаранг). Ўқувчилар қурол ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик туфайли юзага

• Персонажлар: фильмдаги шахслар

• Мулоқот: персонажлар суҳбати (шарт)

• Ҳикояни сўзлаб берувчи: воқеанинг бир қисмини сўзлаб берувчи персонаж (шарт эмас)

Гуруҳларга ўз тайёрлаган мулоқотларини синф билан баҳам кўришларини таклиф этинг.

қурол сотувчиси қабристонда ниқоб остига яширинган эди? У нимага эришишни умид қилмоқда эди? 1. Тайёргарлик кўриш учун, лавҳадаги қабристонда содир бўлган ва зўравонлик авж олган сўнгги саҳна ҳолатини қайтадан намойиш этинг. 2. Сўнгра ўқувчиларни жуфтларга ажратиб, лавҳадаги қабристонда содир бўлган сўнгги саҳна ҳолатида марҳумларнинг икки қиз фарзандлари ўртасида кечадиган мулоқотни тайёрлашларини айтинг. 3. Ўқувчиларга ўзлари зўравонлик қурбонлари бўлган бу қиз фарзандларнинг ролини ўйнашни таклиф этинг. Ва шу орқали, фарзандлар ўртасидаги зиддиятни улар қандай қилиб, ҳал қила олган бўлишларини намойиш этсинлар. Муҳим хабарлар: Ўқувчиларга ўқ отар қуроллар ва уларнинг ноқонуний савдоси ҳақидаги





23



келган ўлим ҳолатлари, жароҳат ва қалб изтиробини ифода этувчи деворий тасвир, коллаж ёки бошқа санъат асарини яратиш учун,гуруҳларга бўлиниб, ишлашлари мумкин. Санъат асарлари ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва уларни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик таъсирига учраган инсон ҳуқуқлари, шунингдек тегишли Барқарор ривожланиш мақсадлари билан қамраб олинган ёки чегараланган бўлиши лозим. Муҳим хабарлар: Ўқувчиларга ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва уларни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик тўғрисидаги муҳим хабарларни эслатинг:


• Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат ва қалб изтироби инсон ҳаётини

муҳим хабарларни эслатинг:








24



барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади.






25








Мамлакатлар кесимида ўқ отар қуролларга оид ахборот бюллетени билан ишлаш Вақт: 60 дақиқа Мавзу: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси, визуал савод ва маълумотларни намойиш этиш. Синф: катта синфлар (16-18 ёш) Материаллар:

Сюжетнинг янгича бошланиши ва янгича якун топишини ишлаб чиқиш Вақт: 30-40 дақиқа Мавзу: Сюжетнинг таҳлили ва воқеанинг муқобил якун топиши. Синф: ўрта синфлар(13-18 ёш) Материаллар: Воқеанинг муқобил якун топиши намунаси ва сюжет

Сўзингизга қулоқ тутишларига эришинг: адабий жиҳатдан ишонтириш санъати бўйича машғулот Вақт: 30-40 дақиқа Мавзу: Иқтисодий ҳамкорлик ва ривожланиш ташкилотига (OECD) аъзо мамлакатларда ўқ отар қуроллардан вафот этиш кўрсаткичи. Синф: ўрта синфлар (13-18 ёш)





26



• Плакат

• Рангли қаламлар

• БМТ Гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича бошқармасининг мамлакатлар бўйича ахборот бюллетени

• Уюшган жиноятчиликка оид ишларнинг қисқа таснифи

• Компьютер (шарт эмас) Инфографика тузиш учун бепул юклаш мумкин бўлган дастурлар:

• www.canva.com/create/infographics

• https://venngage.com Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Маъулумотларга асосланган хабарни етказа оладиган инфографика ёки бошқа тасвирлаш воситасини яратиш.

Шарҳ: Видеолавҳа намойишидан сўнг ўқувчиларга 3-5 нафардан гуруҳларга ажралиб, қоғоз, плакат ёки компьютер ёрдамида инфографика яратишларини таклиф этинг.

схемасининг намунаси. Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

• Сюжет элементларини аниқлаш.

• Видеолавҳадаги воқеанинг муқобил бошланишлари ва муқобил якун топишлари тўғрисида изланиш.

• Муқобил бошланиш ва якун топиш кўринишларини ёзиш.

Шарҳ: Лавҳа намойишидан сўнг ўқувчиларга воқеани муҳокама қилишни ва сюжет схемасини якунлашни таклиф этинг. Сўнгра уларга воқеанинг муқобил якунини ишлаб чиқиб, уни синф билан баҳам кўришларини айтинг. Тушунтириш ишлари: Ўқувчилар воқеа бошланишининг муқобилларини ишлаб чиқишлари мумкин. Бу эса, янги якун кўринишларини ишлаб чиқишни тақозо этади, зеро сюжет бошланиши билан унинг якуни бир-бирига боғлиқ. Ўқувчилар

Материаллар:

• Адабий жиҳатдан ишонтириш санъати бўйича назорат рўйхати.

• OECDга аъзо мамлакатларда ўқ отар қуроллардан вафот этиш кўрсаткичи диаграммаси.

• БМТ Гиёҳванд моддалар ва жиноятчилик бўйича бошқармасининг ўқ отар қуроллар бўйича 2015 йилги тадқиқоти.


• OECDга аъзо мамлакатларда ўқ отар қуроллардан вафот этиш кўрсаткичларини солиштириш ва таққослаш.

• Вазифани белгилаш, бунда далиллар, қўллаб-қувватловчи исботлар ва хулосаларни аниқлаш.

Шарҳ: Лавҳа намойишидан сўнг ўқувчиларга OECDга аъзо мамлакатларда ўқ отар









http://www.canva.com/create/infographics

http://www.canva.com/create/infographics

https://venngage.com/

https://www.theatlas.com/charts/H1uCbtnwM




https://www.unodc.org/unodc/en/firearms-protocol/firearms-study.html







27



Мисол учун, мамлакатлар бўйича ахборот бюллетенида 10 та тўппонча мусодара қилингани қайд этилган бўлса, инфографика ёки бошқа тасвирлаш воситаси ушбу хабарни, ўнта қуролнинг суратини кўрсатиш орқали, етказа олади. 1. Ҳар бир гуруҳга ўқ отар қуролларга оид мамлакатлар бўйича ахборот бюллетени ичидан бир мамлакатни танлашларини таклиф этинг (бюллетен ўзида 45 та мамлакатдга оид маълумотларни мужассам этиб, улар мусодара қилинган ўқ отар қуролларнинг тури ва сони, уларнинг ноқонуний савдосида фойдаланиладиган ташув йўллари ва усуллари, шунингдек рўйхатга олинган мусодара ҳолатлари билан боғлиқ, бошқа қонунбузарликлар тўғрисидаги батафсил ахборотдан таркиб топган). 2. Ўқувчиларга қоғоз, плакат ёки компьютер (ҳамда инфографика яратиш учун бепул дастурлар)

ўзлари яратган бошланиш ва якун топиш муқобиллари билан ўртоқлашишлари мумкин. Муҳим хабарлар: Ўқувчиларга ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси тўғрисидаги муҳим хабарларни эслатинг:



• Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмайди; улар қачонки, ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун

қуроллардан вафот этиш кўрсаткичлари диаграммаси билан танишиб чиқишларини таклиф этинг. Ўқувчиларга айтинг, адабий жиҳатдан ишонтириш санъати бўйича назорат рўйхатидан фодаланган ҳолда, ўқ отар қуролларни ишлатиш билан боғлиқ зўравонликни камайтириш бўйича кўриладиган чора-тадбирлар юзасидан, ўзида далиллар, қўллаб-қувватловчи исботлар ва хулосаларни мужассам этган, вазифаларни ишлаб чиқсинлар. Муҳим хабарлар: Ўқувчиларга ўқ отар қуроллар ва уларнинг ноқонуний савдоси тўғрисидаги муҳим хабарларни эслатинг:


• Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат ва қалб





28



ёрдамида оддий инфографика ишлаб чиқишларини таклиф этинг. Инфографика тузишдан мақсад – мамлакат ичида ва унинг ташқарисида ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича огоҳликни оширишдан иборат. 3. Инфографика қуйидагиларнинг ҳар бири тўғрисида хабар бера олади:

• Ҳар йили мусодара қилинадиган ўқ отар қуроллар, уларнинг бўлаклари, таркибий қисмлари ва ўқ-дориларнинг сони;

• Ўқ отар қуролларнинг тури бўйича мусодаралар;

• Мусодара қилинган ўқ отар қуролларнинг асл келиб чиқиши ҳақидаги маълумот;

• Аксарият ишлаб чиқарувчи ва етказиб берилиши тайин мамлакатлар кесимида мусодара қилинган ўқ отар қуроллар ва ўқ-дорилар;

• Аксарият қурол юборувчи мамлакатлар кесимида мусодара қилинган ўқ отар

суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.

изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади.






29



қуроллар ва ўқ-дорилар;

• Мамлакатларнинг халқаро ва минтақавий даражаларда ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдосига қарши курашишдаги мажбуриятлари.

Муҳим хабарлар: Ўқувчиларга ўқ отар қуроллар ва уларнинг ноқонуний савдоси тўғрисидаги муҳим хабарларни эслатинг:



• Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмайди; улар





30



қачонки, ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.





31








Ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахти Вақт: 30-40 дақиқа Мавзулар: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва уларни ишлатиш билан боғлиқ зўравонликнинг сабаб ва оқибатлари. Синф: ўрта синфгача (13-16 ёш) Материаллар:

Зиддият содир бўлаётган ерда эҳтиёткорлик билан ҳаракат қилиш Вақт: 30 дақиқа Мавзу: Зиддиятларни конструктив ва деструктив тарзда ҳал этиш Синф: ўрта синфлар (13-18 ёш) Таълим натижалари: ўқувчилар қуйидагиларнинг уддасидан чиқа олишлари керак:

Кескинлашувни камайтириш бўйича машғулот Вақт: 40-50 дақиқа Мавзулар: Кескинлашув, конструктив ва деструктив зиддият Синф: ўрта синфлар (13-18 ёш) Материаллар: журнал ва ёзиш учун анжомлар





32



• Катта қоғоз варақлар

• Маркерлар

• Ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахтининг намунаси


• Ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахтини яратиш. Бунда зўравонлик келиб чиқишига ҳисса қўшадиган сабаблар ва шартларни илдизларда, зўравонлик оқибатларини эса, дарахт мевалари ва баргларида акс эттириш.

• Дарахтлар қандай қилиб инсонлар ва сайёрага фойда келтиришини, инсон ҳуқуқлари қандай қилиб инсонлар ва сайёрага фойда келтириши мисолида ўзаро боғлаш.

Шарҳ: Ўқувчиларга турли маданият, ижтимоий амалиёт, сиёсат ва инсонлар томонидан озуқаланиб турадиган, каттароқ

• Зиддият ижобий ўзгаришлар учун имконият бўлиши мумкинлигини эътироф этиш.

• Ўз ҳиссиётларни назорат қилиш.

Шарҳ: Лавҳа намойишидан сўнг ўқувчиларни, зиддият мавжуд вазиятда уларнинг ҳиссиётлари қандай ўрин тутишини англаб етишларига чақиринг. 1. Муҳокамалар давомида ҳамма риоя этиши керак бўлган, айрим умумий қоидаларни (ўқувчилар билан биргаликда) ишлаб чиқинг, мисол учун, «бошқалар сўзини бўлмаслик» каби. 2. Намойиш якунидан сўнг ўқувчилардан сўранг, улар зиддият тушунчасига қандай таъриф берган бўлардилар. Атамаларда келтирилган таърифга мурожаат этиб, зиддият бу эҳтиёж, сабаб, истак ёки талабларнинг номутаносиблиги эканини аниқлаб олинг. 3. Ўқувчилардан сўранг,


• Қандай йўл билан зиддиятни юмшатиш мумкинлигини ўрганиш.

• «Мен» олмоши билан бошланадиган жумлаларни қўллаш.

Шарҳ: Ўқувчиларга айтинг, ўз тажрибаларидан келиб чиқиб, зиддиятни қандай юмшатиш мумкинлигини ўрганиш учун, ўз журналларидан фойдалансинлар. 1. Лавҳа намойишидан сўнг, вазият кескинлашуви нимани англатишини муҳокама этинг (кескинлашув бу – вазиятнинг авж олиши ёки қалтислашуви эканини тушунтиринг). Ўқувчилардан лавҳадаги воқеани нима кескинлаштирганини сўранг (мисол учун, автомобиллар тўқнашуви, ўқ отар қуроллар ва кучли ҳиссиётлар). 2. Ўқувчилардан журналларида, ўз





33



экотизимнинг бир қисми бўлган, илдиз ва меваларга эга, ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ, зўравонлик дарахтини ишлаб чиқишларини таклиф этинг. Мақсад – ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва у билан боғлиқ зўравонлик келиб чиқишига ҳисса қўшадиган сабаблар илдизларида (мисол учун, заиф муассасалар, ҳукуматнинг беқарорлиги, қонун устуворлигига нисбатан беҳурматлик), ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ва у билан боғлиқ зўравонлик оқибатлари эса (мисол учун, ҳаёт давомийлигининг пасайиши, оилаларнинг барбод бўлиши ва жиноятчилик), мевалари ва баргларида акс эттирилган, дарахтни яратишдан иборат. Ўқитувчи: Ўқувчилар дарахтларнинг соғлом экотизимни таъминлашдаги аҳамиятини тушунишларига ёрдам бериш учун, уларга вазиятни ойдинлаштиринг. Ўқувчилардан

видеолавҳа давомида икки ҳайдовчи қандай ҳиссиётларни намойиш этди? 4. Жаҳл, қўрқув ва ғазаб каби, кучли ҳиссиётлар қандай қилиб зиддият пайдо қила олиши мумкинлигини ва бу ҳиссиётларга агар эрк берилса, уларни назорат қилиш қийин бўлишини муҳокама этинг. Бу ҳиссиётлар қандай қилиб, хўрланиш, ноумидлик ва айб каби, янада чуқур туйғулар билан боғлиқ бўлиши мумкинлигини, тушунтиринг. 5. Ўзи шундоқ ҳам танг бўлиб турган вазиятга ўқ отар қуролни аралаштириш нимага олиб келишини сўранг? Ўқ отар қуролнинг қирғин келтирувчи хусусияти, қандай қилиб зиддиятни конструктив тарзда ҳал қилиш ёки унга барҳам бериш имкониятини камайтиририб юборишига, алоҳида урғу беринг. 6. Ҳайдовчилар ўз туйғуларини қандай эътироф эта олишлари мумкинлигини муҳокама этинг

ҳаётий тажрибаларидаги зиддиятлардан, вазият авж олган ёки қалтислашган ҳолатлардаги мисолларни, акс эттиришларини сўранг. Масалан, кимдир уларни ёмон исм билан чақирса, улар ҳам бунга, бошқа ёмон исм билан жавоб берган ҳолатлари. 3. Вазиятни юмшатиш нима эканини муҳокама этинг (вазиятни юмшатиш бу – уни тинчлантириш ёки кескинлашувига барҳам бериш эканини, тушунтиринг). Ўқувчилардан журналларида, ўз ҳаётий тажрибаларидаги зиддиятлар юмшатилган ҳолатлардаги мисолларни ва бунга нима ўз ҳиссасини қўшганлигини, тасвирлашларини сўранг. 4. Ўқувчиларга тушунтиринг, ўзаро муносабатга қиришаётганда жумлаларни «Сиз бу…» деб эмас, «Менинг ҳис қилишимча…» кўринишида бошлаш, вазиятни тинчлантиришга ёрдам беради, чунки бу уларнинг нуқтаи-назарларинигина ифода этади,





34



дарахтлар, қандай қилиб одамлар ва сайёрага фойда келтиришини, айтиб беришларини сўранг. Дарахтлар бизга қандай қилиб фойда келтира олишига мисоллар: • Улар ерларни соя-салқин

қилади. • Улар ҳавога кислород

чиқаради. • Улар карбонат ангидридни

ютиб, ҳавони тозалайди. • Улар ер емирилишини олдини

олиб, тупроқни бойитади. 1. Илдизларни чизиб, уларни заиф муассасалар, юқори даражадаги тенгсизлик, шаффофлик ҳамда фуқаролик огоҳлиги етишмаслиги кўринишида ифодаланг. Қўшимча таклифлар учун ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахтининг намунасига мурожаат этинг. 2. Мева ва баргларни чизиб, уларни беқарор оилалар, инсон ҳуқуқларининг бузилиши ҳамда ҳавфли яшаш шароитлари

(ўзларига савол бериб: «Мени аслида нима хафа қиляпти?», “Мен ўзи нима қиляпман?” ва “Тўппонча сотиб олишим муаммоларимни ҳақиқатда ҳам ҳал қилиб берадими?”). 7. Ўқувчиларга қуйидаги нарса ҳақида фикр юритиб кўришларини айтинг: гарчи, ўқ отар қуроллар сотувчиси ҳайдовчининг қаҳрига ва қасос олиш ташналигига мурожаат этган бўлсада, мавжуд йўл-транспорт ҳодисасига нисбатан кучли қурол сотиб олиш, эҳтимол, муносиб ечим бўла олмаслигини, ҳайдовчи тушуниб етди. Муҳим хабарлар:

• Зиддиятларга муносиб тарзда жавоб қайтара билиш шуни таъминлайдики, ҳеч ким на жисмонан, на руҳан талофат чекади.

• Зиддиятнинг пайдо бўлиши эҳтимоли деярли ҳар ерда мавжуд. Зиддиятларни бартараф этишни ўрганиш мустаҳкам соғлиқ ва

мудофага ўтиб олиш ёки тажовузкорликни эмас. 5. Қуйидаги жумлаларни ўқинг ва ўқувчилардан сўранг, улардан қайси бири ишлатилса, зиддият кескинлашиши ёки юмашатилиши мумкин ва нима учун? • Сиз қўпол ва дағал экансиз. • Мен билан бу йўсинда

сўзлашсангиз, хафа бўламан ва ўзимга нисбатан ҳурматсизликни ҳис қиламан.

6. Ўқувчиларга кичик гуруҳларга бўлиниб, икки ҳайдовчи ва қурол сотувчиси ўртасидаги мулоқотни ёзишларини таклиф этинг. Мулоқотда улар зиддиятни тинч йўл билан ҳал этиш ниятида эканликлари ифода этилсин. Ўқувчиларга, улар персонажлар ўртасидаги ушбу мулоқотни тузаётганларида, «мен» олмоши билан бошланадиган жумлалардан фойдаланишлари лозимлигини эслатинг. 7. Ўқувчиларга ушбу мулоқотни





35



кўринишида ифода этинг. Қўшимча таклифлар учун ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахтининг намунасига мурожаат этинг. 3. Огоҳликни ошириш мақсадида, ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахтини эълонлар доскасига ёки деворга осиб қўйинг. 4. Мактаб ёки маҳаллангизда ҳақиқий дарахт экинг ва уни «Ҳалоллик дарахти» деб номланг. Муҳим хабарлар: Ўқувчиларга тушунтиринг, ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик ва унинг ноқонуний савдосининг сабаблари, айни пайтда, ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик ва унинг ноқонуний савдосининг оқибатлари ҳам бўла олади.

фаровонликни таъминлаш учун муҳимдир (Барқарор ривожланиш мақсадлари, 3- мақсадга қаранг).

синф билан баҳам кўришларини таклиф этинг.





36



2-Модуль: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси тўғрисидаги

видеолавҳани олдиндан кўриб чиқиш

Предмет: Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ва ҳалоллик ҳақида таълим бериш

Синф: Ўрта мактаб ёшидаги ўқувчилар (13-18 ёш)

Таълим натижалари: Ўқувчилар қуйидагиларни билишлари лозим:

• Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси бўйича аввалда олган билимларини ёдга

олиш.

• Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида нотўғри тасаввурларни аниқлаб олиш.

• Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида билиб олган нарсаларини ёзиб олиш.

• Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдосининг бошқа жиҳатлари ҳақида саволлар

бериш.

Жуда муҳим савол: Мен ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида ҳозирча нималарни

биламан?

Асослаш: «Биламан-Истайман-Ўргандим-Савол» (KWLQ) машқи ўқувчиларга аввалда

олган билимларини эслаш ва видеолавҳани томоша қилишдан олдин, унинг давомида ва

ундан сўнг, ўз фикрларини тизимга солишга ёрдам беради.

Дарс учун ажратилган вақт: 30 дақиқа

Зарурий материаллар: қоғоз, ёзиш учун керакли ашёлар

Ўқитувчи учун маълумот:

Видеони тўлиқ намойиш этишдан аввал у олдиндан кўриб олинади. Олдиндан кўриш

видеолавҳа трейлерини ёки ундан бир парчасини кўриш дегани эмас. Олдиндан кўриш

ўқувчиларнинг аввалда олган билимларини эсга олишга ёрдам беради. Олдиндан

кўришнинг мақсадларидан бири – ўқувчиларга, улар ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси

ҳақида ҳозиргача билган, ёки биламан деб ўйлаб юрган нарсаларини аниқлаб олишга

кўмаклашишдир. Янги мавзуни киритишдан аввал янглиш фикрларни аниқлаб олиш жуда

муҳим ҳисобланади.

Видеолавҳани томоша қилишдан аввал KWLQ машқини ўтказинг. Ушбу машқ ўқувчилар

билан гуруҳларда ёки яккама-якка тарзда ўтказилиши мумкин. Бунда синф доскаси, қоғоз

ёки компьютердан фойдаланса бўлади.

Машқ мақсади – ўқувчилар ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида нимани

билишларини (К), ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида нималарни билишни

исташларини (W), ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақидаги видеолавҳадан







37



нималарни ўрганганликларини (L) аниқлашдан иборат. Ва ниҳоят, ўқувчилар ўқ отар

қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида уларда қандай қўшимча саволлар (Q) пайдо

бўлаётганини аниқлаб оладилар. Машқнинг бу қисми ўқувчиларнинг видеолавҳада қамраб

олинмаган, ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси масалаларига тааллуқли саволларини

ўрганиш имконини беради.

Дарс режаси:

1. Синф хонаси ҳажмига қараб, ўқувчиларни 3-5 нафарлик гуруҳларга ажратинг. Алоҳида

эҳтиёжлари бор ўқувчиларни, уларнинг иштирок этишлари учун кўмак бера оладиган

жонбоз ходимлар бор бўлган гуруҳларга жойланг.

2. Ўқувчиларга улар ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида бугунги кунгача нимани

билсалар (К), барини ёзишларини айтинг (мисол учун, ўқ отар қуроллар ноқонуний

савдоси асосан камбағал давлатларга таъсир ўтказишини ва ҳоказо). Илтимос, бу босқичда

атаманинг таърифини уларга айтмай туринг. Уларга бу бош қотириш – ақлий ҳужум

эканини таъкидланг.

3. Ўқувчилардан, улар ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ҳақида нимани (W)

ўрганишни истаётганларини аниқлашларини сўранг (мисол учун, ўқ отар қуролларнинг

ноқонуний савдосига қандай қилиб барҳам берса бўлади, ўқ отар қуроллар ноқонуний

савдоси бу – нима дегани каби ва ҳоказо).

4. Ўқувчиларга (K) ва (W) қисмлари бўйича бажарган ишларининг натижалари ҳақида

айтиб беришларини айтинг.

5. Гуруҳлардан бажарган ишларини синфга айтиб беришларини сўранг. Ўқувчилардан

турли гуруҳлар берган маълумотларни солиштириб, таққослаб кўришларини сўранг.

6. Ўқувчилардан, улар бирон қонуниятни пайқадиларми-йўқми, сўраб кўринг.

Тамомлаш: (Q) видеолавҳада қамраб олинмаган, ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси ва

қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик масалалари ҳақида пайдо бўлаётган қўшимча

саволларни аниқлаб беришга имкон беради.





38



Муҳим хабарлар: Машғулот якунида ўқ отар қуроллар ва уларнинг ноқонуний савдоси ҳақида

учта хабарни такрорланг. Бу хабарлар билан ўқитувчилар дарсларини тизимга солишлари ва

уларни ўқувчилар билан баҳам кўришлари таклиф этилади.

• Ўқ отар қуролларга мурожаат этиш зиддиятларни ҳал этишнинг мақбул усули бўлиб

ҳисобланмайди.

• Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат ва қалб

изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик

таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли жамиятларга жиддий тарзда

ўз таъсирини ўтказади.

• Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмайди; улар қачонки, ноқонуний

бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.





39



БИЎС машқининг турли вариантлари БИЎ

БИЎС

БИЎС

БИҚҲЎС

Биламан:

…ҳақида нимани билишимни ёзиб чиқиш

Истайман:

…ҳақида нимани билишни истаётганимни ёзиб чиқиш

Ўргандим:

…ҳақида нимани ўрганганимни ёзиб чиқиш

Биламан:


Истайман:


Ўргандим:


Саволлар:

Менда мавжуд бўлган қўшимча саволларни ёзиб чиқиш

Биламан:


Истайман:


Қандай қилиб:

Қандай қилиб мен кўпроқ маълумот топа оламан?

Саволлар:


Биламан:


Истайман:


Қандай қилиб:

Қандай қилиб мен кўпроқ маълумот топа оламан?

Ўргандим:


Ҳаракат: Мен қандай хатти-ҳаракатлар қилишим керак?

Саволлар:








40

3-Модуль: Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳани

кўришдан мақсад

Ўқувчилар видеолавҳани танқидий нуқтаи назардан томоша қила олиш имконига эга

бўлишлари керак. Ўқувчиларга бу ишни бажара олиш учун зарур бўлган кўникмалар,

уларга ўзлари қабул қилаётган ахборотни таҳлил қилиш ва гумон остига олишга ёрдам

беради. Мазмун билан боғлиқ масалаларга ечим ахтаришда матбуот ва ахборот

саводхонлиги муҳим вазифани бажаради ва ёшларга ўз жамиятлари ҳаётида иштирок

этиш имконини беради.

Ўқитувчи учун маълумот:

• Мақсадни аниқлаш. Мақсад – видеолавҳа намойишидан сўнг, ўқувчилар

унинг мазмуни муҳокамасида иштирок этишларидадир. Ўқувчиларга савол

беришлари, саволларга жавоб беришлари, нуқтаи назарлар юзасидан

баҳслашишда бир-бирларига ҳурмат кўрсатиш ҳамда қўшимча саволларни

кўтариш таклиф этилишини айтинг. Жараён якунида, ўқувчилар асосий

жиҳатлар юзасидан оз бўлса ҳам, ҳулоса қила олишлари учун, Муҳокамалар

ўтказиш бўйича қўлланмада қайд этилган муҳим хабарлар билан

ўртоқлашинг.

• Кутиладиган натижалар. Ўқувчиларга тушунтирингки, уларда видеолавҳани

томоша қилиш учун кўп имконият бўлади, шу жумладан унинг намойишидан

сўнгги муҳокама давомида ҳам. Кутиладиган натижаларни белгилаб олишга

ёрдам бериш учун видеолавҳани тасвирлаб беринг.

• Видеолавҳа давомийлиги икки дақиқани ташкил этади.

• Видеолавҳада тўғридан-тўғри бир нарсага ишора қиладиган, лекин айни

пайтда бошқасини таъкидлайдиган, эслатиб ўтадиган ёки ажратиб

кўрсатадиган метафоралар мавжуд.

• Видеолавҳадаги айрим жиҳатлар намойиш якунларининг муҳокамаси

давомида очиб берилиши ва ойдинлаштирилишини тушунтиринг.

• Алоҳида эҳтиёжларга эга кишиларга имконият тақдим этиш. Турли таълим

усуллари ва алоҳида эҳтиёжларга эга ўқувчиларга видеолавҳани осон томоша

қилишга имкон беринг (масалан, экранга яқинроқ ўтириш, экранни

катталаштириш, бир неча нуқталардан томоша қилиш ёки минигарнитуралар

билан таъминлаш).

• Томоша қилишга бир неча бор имконият бериш. Намойиш якунларини

муҳокама қилишдан аввал, видеолавҳани бир неча бор томоша қилинг. Бу

ўқувчиларга турли ва аниқ тафсилотларни пайқашга ёрдам беради, мисол учун,

қандай қилиб ўқ отар қуроллар сотувчиси аввалдан автомобил тўқнашувига

сабаб бўлмоқда. Бир неча бор такрорий намойишлар чоғида ўқувчиларга асосий

ғоялар, кульминация ҳолатлари ва яширин ихтилофларни топишларини сўранг.



41

4-Модуль: Намойишдан сўнгги машғулот

Предмет: Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси

Синф: Ўрта мактаб ёшидаги ўқувчилар (13-18 ёш)

Таълим натижалари: Ўқувчилар қуйидагиларни билишлари лозим:

• Видеолавҳадаги асосий ғоя ва саҳна ҳолатларини эсга олиш.

• Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси, вазиятнинг авж олиши, зиддиятларни ҳал

этиш ва ҳалоллик ўртасидаги алоқа ва муносабатларни тасвирлаш.

• Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси сюжетидаги бурилиш нуқтасини

белгиловчи саҳналарни аниқлаш.

• Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдосининг муайян турлари зарарсиз дейдиган

янглиш тасаввурларга қарши туриш.

Жуда муҳим савол: Қандай қилиб ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси

кишиларни ҳавфсизликдан ва фундаментал инсон ҳуқуқларидан маҳрум этади?

Асослаш: Видеолавҳада метафора ва бошқа субтитрлар мавжуд; сермазмун бўлишига

қарамай, тафсилотларини тушуниш учун, ўқитувчи кўмаги ва ўқувчиларнинг

иштироки талаб этилади.

Дарс учун ажратилган вақт: 45-60 дақиқа

Зарурий материаллар: қоғоз, ёзиш учун керакли ашёлар

Дарс режаси:

1. Намойиш якунларининг муҳокамасига бағишланган сессияни видеолавҳа тугаши

билан дарҳол ёки кўп вақт ўтмай ўтказинг. Агар мазкур сессия видеолавҳа

намойишидан бир мунча вақтдан сўнг ўтказилса, видеолавҳани яна бир бор томоша

қилиш керак бўлади.

2. Намойиш якунларининг муҳокамасига бағишланган сессиядан олдин, видеолавҳада

кўтарилган нозик мавзуларни муҳокама қилиш учун асосий қоидаларни ишлаб чиқинг.

Бу қоидаларни ишлаб чиқишга ўқувчиларни жалб қилинг. Ўқувчиларга, ҳалоллик

маданиятини ривожлантириш ва ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси ҳақида

огоҳликни ошириш учун, уларнинг иштироки ва масъулияти талаб этилишини

эслатинг.

• Ўқувчилардан улар иштирок этган энг яхши гуруҳ муҳокамалари тўғрисида

ўйлаб кўришлари ва нимаси билан улар ажралиб туришини аниқлашларини

сўранг.

• Ўқувчилардан улар бошдан кечирган энг ёмон гуруҳ муҳокамалари тўғрисида

ўйлаб, улар нима сабабдан ёмон бўлганини аниқлашларини сўранг.



42

• Намойиш якунларига бағишланган муҳокамалар сессияси ва тегишли

натижаларни кўриб чиқиш учун, ушбу рўйхатлардан 5-10 та қоидаларни тузинг.

• Вақти-вақти билан бу қоидалар мақсадга мувофиқлигини баҳолаб туринг.

3. Намойиш якунларига бағишланган муҳокамалар сессиясини, унинг мақсадини

ўқувчиларга аниқ тушунтиргач, бошланг. Ушбу сессия мақсади, ўқувчиларга видео

нима ҳақида нақл қилишини айтиб бериш ўрнига, уларни тадқиқ этиш жараёнига жалб

этишдан иборат эканини тушунтиринг (саволлар қўйиш, таҳминларни текшириб

кўриш, муаммоларни ечиш ва ҳолатларни таҳлил этиш).

4. Бошланишига ўртага, масалан: «Видеолавҳадан сизнинг дастлабки

таассуротларингиз қандай?» деган, умумий савол ташланг. Сўнг, Муҳокамалар

ўтказиш бўйича қўлланмада қайд этилган аниқ саволларга кўчинг.

5. Муҳокамалар ўтказиш бўйича қўлланма намойиш якунлари муҳокамасини

осонроқ кечишига ёрдам беради. Аниқ ва асосий ғояларни ва тушунчаларни

мустаҳкамлаш учун, эҳтимол видеолавҳани такроран намойиш этишингиз ва орада

тўхтатиб туришингиз керак бўлади.

6. Намойиш якунларининг муҳокамаси чоғида Муҳокамалар ўтказиш бўйича

қўлланмада қайд этилган муҳим хабарларни кўриб чиқинг. Мазкур муҳим хабарлар

ўқувчиларга маълум элементлар ва улар орқали етказилмоқчи бўлган хабарлар

ўртасида боғлиқлик ўрнатишга ёрдам беради.

7. Муайян атамаларни аниқлаш учун изоҳли луғатдан фойдаланинг.

8. Намойиш якунлари муҳокамасидан сўнг, ўқувчилардан ўзлари ўрганган нарсалардан

камида учтасини ёзишларини сўранг. Бу сизга машғулотни баҳолашга имкон беради.

9. Ўқувчилардан ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси тўғрисида ҳали ҳам

жавобсиз қолаётган саволлари рўйхатини тузишни сўранг.

Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдоси бўйича қуйидаги хабарларни такрорлаш

орқали машғулотни якунланг. Ўқувчиларга «Биламан-Истайман-Ўргандим-Савол» (K-

W-L-Q) машқининг (L) қисмида хабарларни ёзишларини таклиф этинг (2-Модуль).

Муҳим хабарлар

• Ўқ отар қуролларга мурожаат этиш зиддиятларни ҳал этишнинг мақбул

усули бўлиб ҳисобланмайди.

• Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим,

жароҳат ва қалб изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш

билан боғлиқ зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши

бутун бошли жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади.


ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун

суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.



43

Муҳокамалар учун қўлланма

Видеолавҳадаги элемент Муҳим саволлар Муҳим хабарлар

Ҳолат

• Саҳнани тасвирланг (ривожланган, автомобил ҳаракати серқатнов бўлган шаҳар).

• Мазкур саҳнада нима содир бўлмоқда? (икки киши ўз машинасини бошқармоқда, бири иккинчисига нисбатан тажовузкорроқ, ва ҳоказо).

• Ким тажовузкор бўлиб кўринади?

• Бу тажовузкор тарзда машина бошқаришга мисол бўла оладими ёки йўлдаги ғазаб ҳолатигами? (бу ўқ отар қуролларни сотувчи киши учун вазиятга аралишиш имконини яратади).

Тажовузкор тарзда бошқариш – кишининг автомашинани бошқаришдаги қасддан ўйланган, била туриб амалга оширган хатти-ҳаракати бўлиб, у автомашиналар тўқнашуви эҳтимолини ошириши мумкин. Унинг келиб чиқишига, одатда, кишининг бирон нарсадан кўнгли қолиши, бесабрлиги ва бошқа салбий ҳиссий ҳолатлари сабаб бўлади. У йўлдаги зиддиятлар натижасида бир-бирига қасддан зўравонлик кўрсатиш деб таърифланадиган, йўлдаги ғазаб ҳолатидан фарқ қилади. Автомобил ҳаракати ҳавфсизлиги масаласи Барқарор ривожланиш мақсадлари қаторига «Соғлик ва фаровонлик» деб номланган, 3-сонли мақсад ўлароқ киритилганини эътироф этиш.

Биринчи воқеа


Автомобиллар тўқнашуви

• Тўқнашув нима сабабдан содир бўлди?

• Бу қасддан уюштирилдими, ёки тасодифан содир бўлдими?

• Ўқ отар қуроллар сотувчисининг тўқнашув содир бўлишига сабаб бўлган саҳна ҳолатида қандай рамзий ишора қўлланилмоқда?

Ўқ отар қуроллар сотувчиси кўчани кесиб ўтишга уринади ва автомобиллар тўқнашувига сабаб бўлади. Ўқ отар қуроллар сотувчиси пиёдалар ўтиши учун мўлжалланган ердаги тугмачани босадими ёки вазиятга атайин таъсир ўтказадими? Икки нарсани таққослаш воситаси сифатида, ўхшаш вазиятлардан фойдаланиш аҳамиятини муҳокама қилинг; бу иш одатда тушунтириш ёки изоҳлаш учун бажарилади.



44

Воқеалар ривожи


Тўқмоқ: орқадаги машина ҳайдовчиси ўзи олди билан келиб урган машина ҳайдовчисига тўқмоғи билан пўписа қилади.

• Нима учун бир ҳайдовчи бошқасига тўқмоғи билан пўписа қилмоқда? (баджаҳл, таби хира).

• Вазият юзага келишига ҳайдовчиларнинг ҳиссиётлари қандай ҳисса қўшмоқда?

• Бу вазият қандай қилиб тинч йўл билан якун топиши мумкин эди?

Жаҳл, қўрқув ва ғазаб каби, кучли ҳиссиётлар қандай қилиб зиддият пайдо қила олиши мумкинлигини ва бу ҳиссиётларга агар эрк берилса, уларни назорат қилиш қийин бўлишини муҳокама этинг. Ҳиссиётлар қандай қилиб, хўрланиш, ноумидлик ва айб каби, янада чуқур туйғулар билан боғлиқ бўлиши мумкинлигини, тушунтиринг. Зиддият эҳтиёж, сабаб, истак ёки талабларнинг номутаносиблигига тааллуқлидир. Мана шу номутаносиблик устида ишлаш конструктив ёки деструктив бўлиши мумкин. Зиддиятларни конструктив тарзда ҳал этиш ўқиб-ўрганиш, тушуниш ва шахсий ривожланиш учун имконият сифатида тасвирланади. Бироқ, зиддиятларни деструктив тарзда ҳал этиш, алоҳида шахсларга, кишилар жамоаси ва жамиятларга зарар етказиши мумкин.

Қурол: Ўқ отар қуроллар сотувчиси зиддиятга қуролни аралаштиради.

• Ўзи шундоқ ҳам танг бўлиб турган вазиятга тўқмоқни аралаштириш нимага олиб келади?

• Ўқ отар қуроллар сотувчиси қандай қилиб бу вазиятдан фойдалана олади?

• Нима деб ўйлайсиз, ўқ отар қуроллар сотувчиси ҳайдовчига, у ўзининг илк қуролини сотиб олиши учун, нималарни айтади?

Тўқмоқ зиддиятни кескинлаштиради ёки кучайтиради. Ўқ отар қуроллар сотувчиси бошқа ҳайдовчига қурол таклиф этар экан, тўқмоқ эгаси бўлган ҳайдовчига, у ўзини ҳимоя қилиши учун, қурол сотиб олиши зарурлигига ишонч ҳосил қилишига ёрдам беради.

Ўқ отар қуролларнинг кескинлашуви

• Ўзи шундоқ ҳам танг вазиятга дастлабки тўппонча аралашгач, нима содир бўлади?

• Ўқ отар қуроллар сотувчиси нимага эга

Ўқ отар қуроллар кескинлашуви бошланади. Тўқмоқ эгаси бўлган ҳайдовчи ўқ отар қуроллар сотувчисидан қурол харид қилади. Буни кўргач, иккинчи ҳайдовчи ҳам каттароқ ва кучлироқ



45

бўлмоқчи? (Пулга)

• Иккала ҳайдовчи кучли қуролга эга бўлгач ва бир-бирларига қарата ўт очгач, нима содир бўлади? (вафот этадилар).

• Ушбу вазиятни қандай йўл билан юмшатса бўлар эди?

бўлган қурол сотиб олмоқчи бўлади. Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмайди; улар қачонки, ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади. Вазиятни юмшатиш – уни тинчлантириш ёки тангликни камайтиришни англатади. Қуролдан фойдаланишдан бош тортиш, вазиятни юмшатиш ва қирғин келтирувчи зўравонликни олдини олишда, муҳим қадам бўлган бўлар эди.

Якуний саҳна


Қабристонда мотам тутаётган оила

• Оилалар ўзаро уришиб кетишлари тасвирланган саҳна орқали видеолавҳа муаллифи қандай хабарни етказмоқчи бўлади?

• Қабристонга келган ўқ отар қуроллар сотувчиси нима сабабдан ниқоб остига яширинган эди?

• Муҳокама этинг: Вафот этган кишиларнинг оилалари ўз ўрталаридаги зиддиятни қандай қилиб, зўравонликка мурожаат этмаган ҳолда, ҳал эта олган бўлар эдилар?

Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат ва қалб изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади. Ўқ отар қуроллар сотувчиси у ерга борганидан мақсад, у бошқа бир (марҳумлар оилалари ўртасидаги) зиддиятли вазиятдан фойдаланиб, пул ишлаб олмоқчи эди. Ўқ отар қуроллар сотувчиси зиддиятларни ҳал этиш учун зўравонликдан фойдаланишга тарғиб этади. Оилалар зиддиятни дарҳол ҳал қилишга киришишдан аввал, қайғулари, оз бўлсада, сўнишини кутишга ёки маслаҳат олиш учун мурожаат этишга, ўзларига вақт ажратсалар яхши бўлар эди. Худди шундай, улар ўзаро мулоқот қилишга, бу ишни ҳавфсиз бажара олмагунларига қадар, киришмай туришга қарор қилсалар, яхши бўлар эди.



46

Атамалар

Автомашинани тажовузкор тарзда бошқариш: Кишининг автомашинани бошқаришдаги қасддан ўйланган, била туриб амалга оширган хатти-ҳаракати бўлиб, у автомашиналар тўқнашуви эҳтимолини ошириши мумкин. Гарчи, автомашинани тажовузкор тарзда бошқариш нима эканлиги турли маданиятларда турлича бўлсада, унинг келиб чиқишига, одатда, кишининг бирон нарсадан кўнгли қолиши, бесабрлиги ва бошқа салбий ҳиссий ҳолатлари сабаб бўлади. Тажовузкор тарзда бошқариш, йўлдаги зиддиятлар натижасида бир-бирига қасддан зўравонлик кўрсатиш деб таърифланадиган, йўлдаги ғазаб ҳолатидан фарқ қилади. Ўқ-дорилар: Ўқ отар қуролларда фойдаланадиган тўла патрон ёки унинг таркибий қисмлари, шу жумладан патрон гильзалари, капсюллар, порох, ўқ ёки снарядлар. Зиддият: Эҳтиёж, сабаб, истак ёки талабларнинг номутаносиблиги. Мана шу номутаносиблик устида ишлаш конструктив ёки деструктив бўлиши мумкин. Зиддиятларни конструктив тарзда ҳал этиш ўқиб-ўрганиш, тушуниш ва шахсий ривожланиш учун имконият сифатида қаралади. Зиддиятларни деструктив тарзда ҳал этиш эса, алоҳида шахсларга, кишилар жамоаси ва жамиятларга зарар етказиши мумкин. Ўқ отиш қуроли: Портловчи модда таъсирида ўт очишга мўлжалланган, ёхуд ўқ ё снарядни отиш учун осонлик билан мослаштирса бўладиган, ёнида олиб юриш мумкин бўлган, ҳар қандай отувчи стволли қурол. Бундан қадимий ўқ отиш қуроли ёхуд унинг аниқ нусхалари мустасно. Қадимий ўқ отиш қуроллари ва уларнинг аниқ нусхаларига мамлакатларнинг ўз миллий қонунчиликларидан келиб чиқиб таъриф берилади. Ўқ отар қуроллар атамаси қачонки мазкур Қўлланма мақсадлари учун ишлатилса, у, шу жумладан, аниқ ўқ отиш қуроли, унинг бўлаклари ва таркибий қисмлари, шунингдек ўқ-дориларни ҳам англатади. Ноқонуний ишлаб чиқариш: Ўқ отар қуроллар, уларнинг бўлаклари ва таркибий қисмлари ҳамда ўқ-дориларни қуйидагича ишлаб чиқариш ёки йиғиш:

• Ноқонуний тарзда етказилган бўлак ва таркибий қисмлардан; • Ишлаб чиқариш ёки йиғиш амалга оширилаётган иштирокчи-давлат мутасадди

органининг лицензияси ёки руҳсатисиз; • Ўқ отиш қуролларини ишлаб чиқариш давомида уларни Ўқ отувчи қуроллар бўйича

Баённоманинг 8-бандига биноан тамғаламаслик. Ноқонуний савдо: Ўқ отар қуроллар, уларнинг бўлаклари ва таркибий қисмлари ҳамда ўқ-дориларни бир иштирокчи-давлат ҳудудидан ёки уни оралаб бошқа иштирокчи-давлат ҳудудига, бунда, агар бирон манфаатдор иштирокчи-давлат бундай қилишни Ўқ отар қуроллар бўйича Баённоманинг 8-бандига мувофиқ руҳсат бермаса, импорт қилиш, экспорт қилиш, харид қилиш, сотиш, етказиб бериш, бир жойдан иккинчи жойга кўчириш ёки топширишни англатади. Уюшган жиноий гуруҳ: Уюшган жиноятчиликка қарши Конвенцияда шундай экани белгиланган, бир ёки бир нечта оғир жиноят ва ҳуқуқбузарликларни содир этиш мақсадида уч ёки ундан ортиқ шахслардан таркиб топган, муайян вақт мобайнида ўзаро келишилган ҳолда фаолият юритиб келаётган, бевосита ё билвосита молиявий ёхуд ўзга моддий фойда олишни кўзловчи гуруҳ.



47

Бўлак ва таркибий қисмлар: Ўзида ствол, ром, затвор (қулфловчи механизм) қутиси, затвор қопламаси, барабан, затвор қобирғаси ёки қулфловчи механизм ва қуролдан ўқ узилиши натижасида пайдо бўладиган овозни сўндириш учун ишлаб чиқилган ёки мослаштирилган, бошқа ҳар-хил мосламаларни мужассам этган, ўқ отар қурол учун махсус мўлжалланган ва ундан фойдаланишда муҳим ўрин тутадиган, ҳар қандай элемент ёки алмашиладаган элемент. Йўлдаги ғазаб ҳолати: Йўлдаги зиддиятлар туфайли бир-бирига зўравонлик ўтказишдан иборат бўлган ҳолат, бунда йўлдан фойдаланувчи бошқа кишига жисмоний зарар етказиш мақсад этиб белгиланади. Кузатиб бориш: Иштирокчи-давлатлар мутасадди органларига, улар томонидан ўқ отар қуролларнинг ноқонуний ишлаб чиқарилиши ва ноқонуний савдосини аниқлаш, тафтиш ва таҳлил этишда кўмак кўрсатиш мақсадида, ўқ отар қуроллар ва, имкони бўлган ҳолларда, уларнинг бўлаклари, таркибий қисмлари ҳамда ўқ-дориларни, ишлаб чиқарувчидан харидорга етказиб берилишини мунтазам кузатиб бориш.



48

Зиддиятнинг пирамида кўриниши

Барҳам беришФавқулодда зўравонлик

вазиятлари юзага келганда, зўравонликка, у зиддиятга келиб

тақалгунга қадар, барҳам берилиши зарур.

Ёрдам

Гоҳида зиддиятларни ҳал қилишда ташқи ёрдам талаб этилади. Томонлар бир-бирлари билан конструктив мулоқотни тиклай

олишлари учун, учинчи шахс ёки воситачи керак бўлиши мумкин.

Зиддиятни ҳал этиш

Зиддиятларни томонлар, бир-бири билан музокаралар ўтказиш асносида, ҳал қила олишлари мумкин. Қулай шарт-шароитлар мавжуд бўлишига қарамай,

зиддиятлар бари-бир пайдо бўлиб туради. Алоҳида одамлар, гуруҳ, муассаса ва жамиятнинг ривожланишига ёрдам бериш учун, зиддиятларни конструктив

тарзда ҳал этса бўлади. Ҳалокатли оқибатлар зўравонликка ва янада кўпроқ зиддиятга сабаб бўлади.

Олдини олиш Мактаб, оила, жамият ва ижтимоий муҳитнинг қўллаб-қувватлаши ҳисобига

зиддиятларни олдини олса бўлади. Қулай шарт-шароитлар шундай ҳолатки, унда инсон ҳуқуқлари, гендер тенглиги, шаффофлик, ахборот олишга имконият ҳамда қонун

устуворлиги ҳурмат қилинади ва қўллаб-қувватланади.



49

Сюжет схемасининг намунаси

Номи _____________________________

Экспозиция: видеолавҳанинг бошланиши – персонажларни таништириш ва зиддиятнинг пайдо бўлиши. Иғво (фитна)га сабаб бўладиган ҳодиса: сюжетдаги бурилиш нуқтаси (тўқнашув содир бўлиб, ҳайдовчилардан бири тўқмоқни қўлга олган ҳолат). Юзага келаётган ҳолат: сюжетда ноаниқлик яратадиган ҳодисалар (ўқ отар қуроллар сотувчиси, ҳайдовчилар орасидаги зўравонлик ортиб бориши сари, уларга қурол сотади). Кульминация: ҳайдовчилар бир бирларига кучли қурол билан ўқ ота бошлаб, бир-бирларини ўлдирадиган вазият. Ечим: персонажлар ўлдирилган, уларнинг оилалари эса, бу ҳолат оқибатини ўзларида ҳис этмоқдалар. Бундай бўлишига зиддиятни ҳал этиш учун ҳайдовчиларнинг ўқ отар қуролга мурожаат этишлари сабаб бўлди.

Кульминация

ЕчимЭкспозиция



50

Ечимлар дарахтини таҳлил қилиш схемасининг

намунаси

Муаммони шу ерда тасвирланг

+

+

+

-

-

-

Ечим / вариант #1



Бу ерда устунликларни кўрсатинг Камчиликларни кўрсатинг

erehere

Ечимлар / вариантларни аниқланг advantages here

Мен №_____сонли ечимни танлаган бўлар эдим, чунки...



51

Муқобил бошланиш намунаси

Асл ишнинг номи: ___________________________

Аслидаги бошланиши Муқобил бошланиши

Сюжет:

Сюжет:

Шароит:

Шароит:

Муҳит/кайфият:

Муҳит/кайфият:

Персонажлар:


Бошланиши:

Бошланиши:



52

Муқобил якун намунаси

Асл ишнинг номи: ___________________________

Аслидаги якун Муқобил якун

Сюжет:

Сюжет:

Шароит:

Шароит:

Муҳит / кайфият:

Муҳит / кайфият:



Якун:

Якун:



53

Адабий жиҳатдан ишонтириш санъати бўйича назорат рўйхати Мақсад ёки вазифалар

Ишни, ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдосига ва ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ

зўравонликка қарши кўрилиши керак бўлган чоралар юзасидан сизнинг нуқтаи-назарингизни

тасвирлайдиган, мақсад ёки вазифаларни белгилашдан бошланг.

• Қандай масала юзасидан бахс олиб бормоқчи эканингиз ҳақида ўзингизга савол

беринг.

• Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳа ҳамда Иқтисодий ҳамкорлик

ва ривожланиш ташкилотига (OECD) аъзо мамлакатларда ўқ отар қуроллардан вафот

этиш кўрсаткичи диаграммаси берадиган маълумотлардан фойдаланиб, ўз

мақсадингизни шакллантиринг ёки вазифаларингизни белгиланг.

• Ўз нуқтаи-назарингизни асословчи, ишонарли баён ёзинг.

Қўллаб-қувватловчи далиллар

Ишонарли бўлиш учун, сизга ўз мақсад ва вазифаларингизни қўллаб-қувватловчи даллилар

зарур бўлади.

Ўқ отар қуролларнинг ноқонуний савдосига ва ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ

зўравонликка қарши кўрилиши лозим бўлган чоралар юзасидан, сизнинг белгилаган мақсад ва

вазифаларингиз асосли эканига далил бўладиган, учта асосий сабабларни ёзиб кўрсатингки, у

кимнидур ишонтира олсин:

• 1-сабаб

• 2-сабаб

• 3-сабаб

Далиллар ёки мисоллар

Қарашларингизни янада мустаҳкамлаш учун, ўз мақсад ва вазифаларингизни қўллаб-

қувватловчи далил ёки мисолларни келтиринг:

• 1-далил ёки мисоллар



Якунлаш

Ўз ишонтира оладиган баёнингизни, тақдим этаётган далилларингизнинг энг муҳим тафсилотларини қисқача ёритиб ўтиш, шунингдек тингловчингиз нимага ишониши / нимани бажариши лозимлигини кўрсатиб ўтиш орқали, якунланг.



54

Пул маблағлари, озиқ-овқат ва хизматларнинг

ноўрин ишлатилиши

Кучнинг ҳаддан ташқари зиёд қўлланилиши

Ҳаёт давомийлигинин

г пасайгани

Бузилган оилалар

Маҳбуслар сонининг кўплиги

Тенгсизлик даражаси юқори

Шаффофлик ва ахборот етишмаслиги

Фуқаролик огоҳлиги етишмаслиги

• Ўқ отар қуролларга мурожаат этиш зиддиятларни ҳал этишнинг мақбул усули бўлиб ҳисобланмайди. • Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик сабабли келиб чиққан ўлим, жароҳат ва қалб изтироби инсон ҳаётини барбод этади. Қуролни қўллаш билан боғлиқ зўравонлик таҳдиди ва унинг ҳақиқатда тадбиқ этилиши бутун бошли жамиятларга жиддий тарзда ўз таъсирини ўтказади. • Ўқ отар қуроллар аслида ноқонуний деб ҳисобланмайди; улар қачонки, ноқонуний бозорларга йўналтирилса ва жиноят содир этиш учун суиистеъмол қилинсагина, ноқонуний ҳисобланади.

Ўқ отар қуролни ишлатиш билан боғлиқ зўравонлик дарахтининг намунаси

Фаровонликнинг етишмаслиги



55

Ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳани қўллаш юзасидан назорат рўйхати

• Синфингизда ўқ отар қуроллар ноқонуний савдоси бўйича видеолавҳани қўллашга доир асосларни ишлаб чиқинг.

• Видеолавҳани тақдим этишдан аввал, ўқувчиларингизнинг аввалда олган билимларини ишга солинг.

• Ўқувчиларингизни видеолавҳани шунчаликка эмас, балки танқидий кўз билан томоша қилишга тайёрланг. Улар видеолавҳа мазмуни билан муносабатга кириша олишга тайёр бўлишлари учун, улар билан кутиладиган натижаларни шартлашиб олинг.

• Намойиш якунлари муҳокамасига бағишланган сессияга тайёргарлик кўринг ва биргаликда муҳокамалар ўтказиш учун, умумий қоидаларни ишлаб чиқинг. Идрок этиш жараёнини намойиш қилиб берингки, унга ўқувчилар, сиз кутганингиздек, намойиш якунлари бўйича муҳокамалар давомида, жалб бўлсинлар.

• Ўқувчиларга тушунтирингки, ҳалоллик маданиятининг ривожланиши уларнинг фаол иштироки ва масъулиятини талаб этади.

Заиф муассасалар

e4j - united nations office on drugs and crime...фуқаролигига нисбатан...

Documents