eclipsen en transits in het 17e & 18 -eeuwse nederland
TRANSCRIPT
Eclipsen en Transits in het 17e & 18e-eeuwse Nederland
Huib J. Zuidervaart
Kaiser Lentelezing – 28 Febr. 2015
2
Presentatie naar aanleiding van
de komende Zonsverduistering in de ochtend van
20 maart 2015
3
Inhoud:
17e eeuw: • Veranderde visies op eclipsen • Het ‘gebruik’ van eclipsen
18e eeuw: • Eclips-berekeningen • Eclips-waarnemingen • Transits van Venus- & Mercurius • Hernieuwde belangstelling rond 1800 • Enige conclusies
4
I. Veranderende visies op Eclipsen in de 17e eeuw
5
Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil
6
Vanouds zijn Zonsverduisteringen gezien als aankondigingen van onheil
7
17e eeuw: onttovering van de wereld: Mede dankzij een nieuwe categorie van wetenschap-pelijke instrumenten verandert het wereldbeeld.
1608: presentatie in Den Haag van het eerste ‘filosofische instrument’: DE VERREKIJKER (voorloper telescoop)
8
17e eeuw: de Zon als object van studie
Zonsprojectie door telescoop: Scheiner 1630
9
17e eeuw: de Zon als object van studie
Zonsprojectie door telescoop op nieuw Leids Observatorium: Georg Marggrafe, 1637
Hij zou de ‚vader van het Nederlandse zonne-onderzoek’ genoemd kunnen worden
10
17e eeuw: de Zon als object van studie
Georg Marggrafe copieert het Leids Observatorium in Recife (in koloniaal Nederlands Brazilië: 1638-1644). Neemt daar (Recife) de zon-eclips van 13 november 1640 waar.
11
17e eeuw: de Zon als object van studie
De zon, zoals afgebeeld door Athanasius Kircher (1664)
12
17e eeuw: onttovering van de wereld:
Pamflet tegen bijgeloof (1654)
13
17e eeuw: onttovering van de wereld:
Pamflet tegen bijgeloof (1654)
14
N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654
Carel Fabritius
15
N.a.v. Zon-eclips op 12 Augustus 1654
Carel Fabritius
16
17e eeuw: onttovering van de wereld:
DIRCK REMBRANTSZ VAN NIEROP: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653)
17
17e eeuw: onttovering van de wereld:
ABRAHAM DE GRAAF: Sterrenkundig onderwijs in landstaal (1653)
18
Eclipsen: domein van Liefhebbers
Universitaire Observatoria (Leiden & Utrecht) vrijwel alleen benut voor onderwijs
19
II. ‘Gebruik’ van Eclipsen
20
17e & 18e eeuw: Eclipsen gebruikt voor Almanakken
21
17e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1670)
22
17e eeuw: Eclipsen gebruikt als politieke metafoor (1689)
23
17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663)
24
17e eeuw: Eclipsen gebruikt in strijd tussen ‘Geometristen’ (1663)
25
17e eeuw: strijd ‘Geometristen’
26
Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie
27
Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie
28
Rond 1700: Eclipsen gebruikt voor Chronologie
Isaac Newton’s Chronologie (Ned. Vertaling,1737)
29
1737 –Van der Boot’s Eclips- chronologie
30
1737 –Van der Boot’s Eclips- chronologie
31
1737 –Van der Boot’s Eclips- chronologie
32
III. Eclips-berekeningen in de 18e eeuw
33
1699: Cassini ontwerpt methode om via eclipsen lengtebepaling te verbeteren
Eerste Eclips-kaart ontworpen
34
Opgepikt door Van der Moolen (1705)
Carel Fabritius
35
Gecopieerd door Schenk (1715)
36
Gecopieerd door Spinder (1724)
37
Opnieuw rivaliteit – Luchtenburg (1706)
Lezing n.a.v. komende zon-eclips
Carel Fabritius
38
Eclipsberekeningen zijn daarna vooral gebruikt als PR-instrument
Carel Fabritius
1715: MEINDERT WAERMA, Rekenmeester te Embden
39
PR-instrument – G. SPINDER
1724: GERRIT SPINDER, Landmeter te Krommenie
40
PR-instrument – A. SPINDER
1733: ADRIAAN SPINDER, Landmeter te Krommenie & Haarlem
41
PR-instrument – CRUQUIUS
1731: NIC. CRUQUIUS, Landmeter te Halfweg
42
PR-instrument – H. SCHAINK
1732: HERMANNUS SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam
43
PR-instrument – D. SCHAINK
1736: DANIËL SCHAINK Leermeester Wiskonst te Amsterdam
44
PR-instrument – PANSER
Carel Fabritius
1733: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden
45
PR-instrument – PANSER
1739: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden
46
PR-instrument – PANSER
1736: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden
47
PR-instrument – PANSER
1748: SIMON PANSER, Onderwijzer te Embden
48
PR-instrument – STRUYCK
1737: NICOLAAS STRUYCK, Leermeester wiskunde, A’dam
49
PR-instrument – DOUWES
1739: CORNELIS DOUWES, Leermeester Navigatie A’dam
50
PR-instrument – BACK
1737: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht
51
PR-instrument – BACK
1739: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht
52
PR-instrument – BACK
1740: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht
53
PR-instrument – BACK
1748: GERBR. NIC. BACK, Leermeester wiskunde , Utrecht
54
PR-instrument – DE MUNCK
1748: JAN DE MUNCK, Stadsarchitect, Middelburg
55
PR-instrument – ook politiek
1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag
56
PR-instrument – ook politiek
1748: Penning WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag
58
PR-instrument – PLANETARIUM
1748: WILLEM IV, Erf-Stadhouder, Den Haag
59
IV. Eclips-waarnemingen in de 18e eeuw
60
Waargenomen …, maar niet echt gebruikt
1748: KLINKENBERG, Den Haag; DE MUNCK, Middelburg, etc.
61
Waargenomen …, maar niet echt gebruikt
1748: DE JONGE & VAN TOL, Maassluis
62
Waargenomen …, maar niet echt gebruikt
1753: [Spinder e.a.], Haarlem
63
V. Transits van Venus- & Mercurius
64
1691: Halley’s geniale gedachte
1691: ‘This sight [of a Transit of Venus] is by far the noblest [that] Astronomy affords, […]. It will be afterwards shown, that by this observation alone, the distance of the Sun, from the Earth, might be determinded’.
65
1691: Halley’s geniale gedachte
Afstandsbepaling door parallaxmeting
66
1691: Halley’s geniale gedachte
Aarde
Venus
Zon
Parallaxbepaling uit een meting van de passagetijden in
combinatie met de aardse coordinaten.
V
B
A
C
D
67
1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit
68
1743: KLINKENBERG: kan wellicht ook al bij Mercurius-transit
69
Mercurius Transit 1743 – De Munck & Panser
Lezing n.a.v. komende zon-eclips
70
Mercurius Transit 1743 - Back
71
1761: Delisle’s Mappemonde
Lezing n.a.v. komende zon-eclips
72
1761 – Klinkenberg´s Mappemonde
1761: Internationale voorbereidingen
• Frankrijk: expedities naar Pondichery (India: Le Gentil) en Rodrigues (Madagaskar: Pingre)
• Engeland: expedities naar Bengalen (Mason & Dixon) & St. Helena (Maskelyne)
• Rusland: expeditie naar Siberie (Chappe d’Auteroche)
• Zweden: inrichting observatorium Stockholm (Wargentin)
• Nederlandse Republiek Holland, Zeeland, Friesland (Klinkenberg, De Munck, Foppes, e.a. )
• VOC, Batavia: minimale medewerking (Soele & Mohr)
74
Venus-overgang 1761 - Foppes
75
Venus 1761 - Foppes
Lezing n.a.v. komende zon-eclips
76
Venus 1761 - Ypey
77
Venus 1761 - Amsterdam
78
Venus 1769 - Traast
79
Venus 1769 - Mohr
80
Venus 1769 - Mohr
81
Na 1769: verminderde belangstelling
Totale Zonsverduistering 1764
82
Na 1769: verminderde belangstelling
Totale Zonsverduistering 1764
83
Eclipsberekeningen door Liefhebbers komen rond 1800 weer in zwang
84
Conclusies (1):
• Eclips-berekeningen (& waarnemingen) zijn in de loop van de 17e eeuw ‘onttoverd’.
• Omstreeks de eeuwwisseling (van 1700) is ontdekt
1. dat eclipsen gebruikt konden worden voor een verbetering van de plaatsbepaling op aarde. 2. dat Venus-overgangen gebruikt konden worden voor
een bepaling van de afstand tussen de aarde en de zon (de zonneparallax of astronomische eenheid)
• In deze tijd kwam ook aandacht voor historische eclipsen ter verbetering van de chronologie.
85
Conclusies (2):
• Eclipsberekeningen (& waarnemingen) hebben ruim aandacht gekregen in de 18e-eeuwse Nederlanden, maar vooral als PR-instrument voor locale rekenmeesters. • Waarnemingen zijn wel uitgevoerd, maar nauwelijks gebruikt voor verbetering van plaatsbepalingen. • Bij de Mercurius- en Venusovergangen is in Nederland serieus meegedaan, zowel qua theorie, als qua waar- nemingen. • Door taal- en communicatieproblemen is echter internatio- naal weinig gedaan met de Nederlandse waarnemingen.
86
Tot slot: advies uit 1654
87
Tot slot: advies uit 1654
* Dank voor uw aandacht *
Met dank aan dr. Rob H. van Gent
voor het leveren van illustraties