ecuador mamallaktamanta central amawtaywasi … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami...

116
ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI LLAKTAKAWSAY YACHAYTA SHINALLATAK RUNAKUNAMANTA YACHAYTA PUSHAK UKU LLAKTA LLAMKAYPA YACHAYÑAN 2017 wata, Wayru killamanta - 2018 wata pawkar killakaman, llakta llamkayta shinallatak ASOPROAGICA warmi tantanakuyta sinchiyachina. Yachayshutita chaskinkapa llamkay, llakta llamkaypi yachachik tukunkapa manara yachayshutita chaskishpallata katinalla llikañan. KILLKAK: Chavez Menacho Evelin Esthefania YACHACHIYANAPAK: MSc. Luis Fernando Muisin Salazar Quito llakta, 2018 watapi

Upload: others

Post on 15-Nov-2019

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI

LLAKTAKAWSAY YACHAYTA SHINALLATAK RUNAKUNAMANTA

YACHAYTA PUSHAK UKU

LLAKTA LLAMKAYPA YACHAYÑAN

2017 wata, Wayru killamanta - 2018 wata pawkar killakaman, llakta llamkayta

shinallatak ASOPROAGICA warmi tantanakuyta sinchiyachina.

Yachayshutita chaskinkapa llamkay, llakta llamkaypi yachachik tukunkapa manara

yachayshutita chaskishpallata katinalla llikañan.

KILLKAK: Chavez Menacho Evelin Esthefania

YACHACHIYANAPAK: MSc. Luis Fernando Muisin Salazar

Quito llakta, 2018 watapi

Page 2: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

ii

RURAKPA HAYÑIKUNA

Ñukaka Evelin Esthefania Chavez Menacho mashimi kani, kay kamuta rurashpa

tukuy hayñikunata charini nishpa yachaywan llamkakmi kani, 2017 WATA,

WAYRU KILLAMANTA - 2018 WATA PAWKAR KILLAKAMAN, LLAKTA

LLAMKAYTA SHINALLATAK ASOPROAGICA WARMI TANTANAKUYTA

SINCHIYACHINA, Kay llika yachakuy ruraykunaka, 114 nikiyachishka kamachi

unanchapi Yachaymanta llaktapa kullkikamayta, mushuk wiñariykunatapash

rikushpami, Ecuador Mamallaktamanta Central Amawtaywasi ukuman kay llamkayta

minkani, ama hatushpa kachun, ashtawankarin yachaykunata yachachiykunapi

mutsushkapi yanapachun. Kay llamkashka kamuka ñukapa rurashkami kan,

chaymanta ñukami tukuy hayñita charipani, imatak kashpapash ruray ushankapak.

Shinallatak Ecuador Mamallaktamanta Central Amawtaywasiman kay Yachayshutita

chaskinkapa llamkashka kamuta killkashpa riksichichun minkani, kay 144

nikiyachishka Hatun Yachaykamaypa kamachiypi rikushpa.

Kamuta rurak mashika paypapacha yuyaywan rurashkami nishpa riksichin, pipash

mana imatapash hapita ushankachu, ñuka rurashkataka ñukallatakmi imata

kashpapash kutichiyta ushapasha; Amawtaywasipash mana imatapash niyta

ushankachu.

Kikinmanta,

…………………………….

Evelin Esthefania Chavez Menacho

C.I. 100388296-4

[email protected]

Page 3: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

iii

YACHACHIYANAPAKPA ARINIKUY.

Ñukaka, Luis Fernando Muisin Salazar Yachachikyanapakmi kani, Yachayshutita

llukshichun llamkaypi rurayachaywan yanapashpa katikmi kapani. Kay rurayachayta

rurakka, CHAVEZ MENACHO EVELIN ESTHEFANIA mashimi ruran; kay

llamkaypa shutika kanmi: 2017 WATA, WAYRU KILLAMANTA - 2018 WATA

PAWKAR KILLAKAMAN, LLAKTA LLAMKAYTA SHINALLATAK

ASOPROAGICA WARMI TANTANAKUYTA SINCHIYACHINA, kay

llamkayka tukuy munayta paktachinakunatapash, shinallatak riksichinkapa,

taripankapakpash sumakmi kan.

Quito llaktapi, chunka kimsa puncha, raymi killa, 2018 watapi rurashka.

Kikinmanta,

……………………………

MSc. Luis Fernando Muisin Salazar

YACHACHIK YANAPAK

C.I. 171568433-6

Page 4: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

iv

KIKINKUNAMAN

PACHAKAMAK

Runakunaka maymantami shuk hatun Pachakamakta mutsushpa iñishpapash

kawsanchik, shinami wiñarishpa, sumakyashpapash kawsayta katinchik. Shinallatak

kawsaypika runakayta, ayakaytapash sumakyachishpa katinchik.

ÑUKA AYLLU

Aylluka kallaripi kawsaypa, runakunapa yachanawasimi kan, imapi kashpapash,

muskuykunata, sumak ñankunata, imatak paktachinkapakpash yanapakmi kan,

Paykunami yachakuna ñanta katichun ñukapi tarpushka, shinallatak kawsaymanta,

runakunatapash yachakuchun churawashka. José Chavez, Luz María Menacho,

Blanca Chávez, Richard Chávez, Cinthia Chávez, shinallatak ñukapa wañushka

ayllukunapash kikinkunapami kan.

LLAKTAPA LLAMKAY YACHAYÑAN.

Tukuylla runakunawan llamkankapa sumak yachakuymi kan, amuklla rikurikpipash,

sinchimi kan, kay yachakuyta paktachinkapakka mana kamachi tiyanchu, ñukanchik

runakunapa ruraykunapimi tiyan, shinallatak runakunapa kawsay imashinakawsaypi

kanatami rikuna kan.

ÑUKA MASHIKUNA

Ñuka watan watan kawsaypi puriypi rikurishka mashikunaman, kikinkunawanmi

asha pachatallapash kushilla yallishkanchik, chaymantami ñuka kawsaypi maymanta

kawsashpa katinkichik.

ASOPROAGICA WARMIKUNAPA TANTANAKUYMAN

Kikinkuna ñukawan pakta tawkalla pachakunata, yuyaykunata, yachaykunatapash

yanaparishkamanta, shukllashina tantanakushpa alli ruraykunata paktachishkamanta

yupaychani, shinallatak llaktaman alli ñanta rikuchishkamanta.

Page 5: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

v

YUPAYCHAY

ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI

Ecuador Mamallaktapi yachachinkapa hatunpacha amawtaywasi kaymanta,

shinallatak yachachinkapa mamashina kaymanta yupaychani.

LLAKTAKAWSAY YACHAYTA SHINALLATAK RUNAKUNAMANTA

YACHAYPA PUSHAKKUNA

Tukuylla yachakukkunapa tukuy pachakunapi punku paskashka chariymanta.

YACHAYÑANTA KATIK YACHACHIKKUNA

Kikinkunapa kawsay yachayta, yachaykunata, imashina allikayta, shinallatak llaktapa

llamkayñanta alli rikuchishpa punchayachishpa kashkamanta.

ALLI YACHAKUKKUNATA YANAPAK UKU (INSTITUTO DE FOMENTO

AL TALENTO HUMANO)

Ñuka ushayta rikuchishkamanta kullkiwan yanapakpi, ñuka muskuykunata

paktachichun beca kullkiwan yanapashpa katimushkaman.

MSC. LUIS MUISIN YACHACHIK YANAPAK

Kikinpa yachaykunawan, alli yuyaykunawan, mashiyariykunawan, shinallatak sumak

yachaykunawan ninanta yanapashkamanta.

Page 6: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

vi

YACHAYKUNATA RIKUCHIY (ÍNDICE DE CONTENIDOS)

KIKINKUNAMAN .................................................................................................................. iv

YUPAYCHAY ......................................................................................................................... v

YACHAYKUNATA RIKUCHIY (ÍNDICE DE CONTENIDOS) .......................................... vi

UCHILLAYACHISHKA YUYAYKUNA (RESUMEN) .........................................................x

ABSTRACT .............................................................................................................................. xi

SHUKNIKI YACHAYKANCHA (CAPÍTULO I) .................................................................. 1

Kallari yuyay (Introducción). .................................................................................................... 1

Rurashka yuyaykuna (Antecedentes). ....................................................................................... 3

Llikayachinkapa tapuykuna (Pregunta de sistematización). ..................................................... 9

Llaktapa, shinallatak yachaypa imamantachiy (Justificación Social y Académica). ................ 9

Hipapakchiruraypa yuyay millka (Marco referencial del proyecto). ...................................... 12

YACHAYÑANPA RIKUY (VISIÓN)................................................................................. 13

Tukuykunawan kimirishpa ruray (Vinculación con la colectividad). Tomado de

Universidad Central del Ecuador (2018). ............................................................................ 15

Kimirishpa yachayñanta wiñachina (Desarrollo metodológico de la intervención). .............. 18

Hipapakchiruraypa tukushkakuna (Resultados del Proyecto). ................................................ 19

ISHKAYNIKI YACHAYKANCHA (CAPÍTULO II) ........................................................... 20

Yachay yuyaypa Millka (Marco Teórico). .............................................................................. 23

Esther Raya Diez mamaka Ayllullakta Waki Llamkayta ninmi (Trabajo Social Comunitario

menciona Esther Raya Diez) (2014): ...................................................................................... 24

Llikakunapa tukuy yuyay yachay (La Teoría General de Sistemas) (Bertalanffy, 1940 ): ....... 25

Llika (Sistema). ........................................................................................................................ 26

Page 7: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

vii

Warmikunamanta rikuy (Enfoque de Género). ....................................................................... 26

Warmikunapa rikuymanta llaktakawsaypi kimirishpa rimana (Intervención Social desde el

Enfoque de Género) (SENDOTU, 2010) ................................................................................ 27

Kawsaypurapa rikuy, web pankamanta hapishka (Enfoque Intercultural Tomado de la página

web): (Ajuntament.barcelona.cat, 2018) . ............................................................................... 28

Azuay Amawtaywasimanta Kamulla (Revista de la Universidad del Azuay) (2014): ........... 29

Yachayñan (Metodología). ...................................................................................................... 31

Kawsaypurapa rimariykuna (La comunicación intercultural) (Publicaciones Universidad San

Francisco de Quito, 2016) ....................................................................................................... 32

Shukllayachishka yachayñan (Método integrado). ................................................................. 33

Rikushka tantariy (Grupo Focal). ........................................................................................... 33

Waki ruray (Acción social). .................................................................................................... 34

Waki yachayruray (Práctica social). ...................................................................................... 34

Lic. María P Miguel- Lic. Mariana Vázquez yachachikkunapak uchillayachishka kimirishpa

rimana; (Especificidad de intervención para Lic. María P Miguel- Lic. Mariana Vázquez)

(1992) ...................................................................................................................................... 35

Alliyachakpa kimirishpa rimana (Intervención profesional). ................................................. 35

Ayllullakta kawsayta, tantanakuytapash sinchiyachina (Fortalecimiento organizativo y

comunitario) (Corporación Opción Legal , 2015) . ................................................................ 36

Yankata wiñarishka rimarina linchikuna (Redes de comunicación informal). ....................... 39

Linchikunapa waki llamkay (Trabajo Social de Redes). ......................................................... 39

Ranti ranti yanaparina (Intercambio o Trueque) (Revistalideres.ec, 2013). ........................... 39

Wakchakaray, kukayuta tantachishpa mikuy (Pambamesa) El Comercio.com (2015). ........ 40

Chakra (Sementera) Chacra. .................................................................................................. 41

Amawtayachaywan tarpushpa pukuchina (Producción Agroecológica). ............................... 42

Pachamamapi yurakunata amawta yachaywan tawkayachishka (Agrobiodiversidad). ......... 42

Page 8: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

viii

Yanapayanapa kullkikamay (Economía Solidaria o economía de solidaridad) (Migliaro, s.f.).

................................................................................................................................................ 43

Runakaywan wiñariy (Desarrollo con identidad). .................................................................. 44

Kikinllay mikuchina (Soberanía Alimentaria). ....................................................................... 45

COPISA ukumanta hapishka: Conferencia Plurinacional e Intercultural de soberanía

alimentaria COPISA ............................................................................................................... 45

Kimiriklla tantanakuy (Organización Participativa) (Serjus, 2011). ..................................... 45

Llikayachinapa paktaykuna (Objetivos de la sistematización). .............................................. 46

Hatun Paktay (Objetivo General). ........................................................................................... 46

Uchilla paktaykuna (Objetivos Específicos). .......................................................................... 46

Ñanyachina rikuy shinallatak tantachinapa pakchiyachay (Enfoque metodológico y técnicas

de recolección). ....................................................................................................................... 47

WARMI TANTANAKUYKUNAPA AYLLULLAKTA KAWSAYPI KIMIRISHPA

WIÑARINA (DESARROLLO LOCAL PARTICIPATIVO DEL GRUPO DE MUJERES) 50

KIMSANIKI YACHAYKANCHA (CAPÍTULO III) ............................................................ 53

Kawsashka rurayñanpa kutinmasmana (Reconstrucción del proceso vivido). ....................... 53

Ishkaynikirakiri. Warmikunapa tantanakuyman yaykuna (Fase II Abordaje a la asociación de

mujeres). ................................................................................................................................. 54

Kimsanikirakiri ASOPROAGICA tantanakuypa tantanakuyta sinchiyachina purinañan (Fase

III Proceso de fortalecimiento de la organización de la ASOPROAGICA). .......................... 58

Chuskunikirakiri. Ruraykunapa ruranakuna, kimichishpa tantachinapash ........................... 59

(Fase IV Ejecución y articulación de actividades). ................................................................ 59

Washarimashpa hamutayana tikrarimanapash (Interpretación y análisis crítico). .................. 70

Pichanikirakiri. Taripaykunapa puriykuna (Fase V Proceso de evaluación). ....................... 70

Paktachishkakunata chanichik killkashka millka (Cuadro de valoración de logros

alcanzados). ............................................................................................................................. 75

Page 9: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

ix

CHUSKUNIKI YACHAYKACHA (CAPÍTULO IV) ........................................................... 80

Tukuchiykuna (Conclusiones). ............................................................................................... 80

Yachakushkakuna (Aprendizajes). .......................................................................................... 82

Mutsushka kamukuna (Bibliografía) ...................................................................................... 85

Kimichishkakuna (Anexos). ................................................................................................... 88

Shuyukunata killkawakaychina (Archivo Fotográfico). .......................................................... 88

MUSHUK SHIMIKUNA = VOCABULARIO NUEVO ..................................................... 101

Page 10: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

x

UCHILLAYACHISHKA YUYAYKUNA (RESUMEN)

YACHAYSHUTI: 2017 Wata, wayru killamanta - 2018 wata pawkar killakaman,

llakta llamkayta shinallatak ASOPROAGICA warmi tantanakuyta sinchiyachina.

RURAK: Evelin Esthefania Chavez Menacho

YACHACHIYANAPAK: Luis Fernando Muisin Salazar

Kay kamupi killkashka yachaykunaka tukuylla kawsayta asha asha tantachishkami

kan, hipapakchirurayta pichkapura ayllullaktamanta tantanakushka warmikunawan

Juan Montalvo tantanakuypi yaykushkanchik, kay tantanakuyka Cayambe rasu

urkumanta 18 km chimpapurapimi sakirin. Kay tantanakuypimi mushuk yuyaykuna,

yachaykuna, warmikunapa yuyaykunapash, imashina kashkata, kawsashkatapash

rikuchishpami shuk tantanakuypa ñawpapika rikurishpa shamunkuna. Kay

ruraykunawanka warmipa yuyaymanta imashina wiñarishpa katinatami rikuchishpa

katinkuna, ñawpa tayta mamakunapa yachaykunata paktachishpa katinkuna,

ashtawankarin tantanakushpa mikuykunata, minkapi kimirishpa, ranti ranti

yanaparishpa rikuchikunawan, ASOPROAGICA tantanakuyta sinchiyachishpa

katinkuna. Shinallatak yachachina ukumanta yuyaypilla yachaykunata paktachishka

hipaka, runa ayllullaktakunaman apashpa, paykunawan pakta kawsashpa rantimanta

yachaykunawan yanaparishpami paktachirinka, ñukanchikpa yachachinañanka

llaktakunawan rantimanta yanaparishpa kawsaymi mutsurishka imayay kan.

Shinallatak kay yachayñanka Ayllullaktapa waki llamkayta kasilla katichunmi

sinchiyachinka, shinallatak shuk shuk yachakuyta tukuchishkakunapa yanapaywan

mushuk wasitashina sinchiyachishpa katirinka.

MUTSURISHKA SHIMIKUNA (PALABRAS CLAVES): JUAN MONTALVO

RUNA TANTANAKUYKUNAPA TANTARIY (CORPORACIÓN DE

ORGANIZACIONES CAMPESINA E INDÍGENAS DE JUAN MONTALVO) /

ASOPROAGICA TANTANAKUY / RUNAKAYWAN WIÑARIY (DESARROLLO

CON IDENTIDAD) / KAWSAYPA RUNAKAY (IDENTIDAD CULTURAL) /

MINKA (PRESTA MANOS O MINGA) / WAKCHAKARAY (PAMBAMESA) /

RANTI-RANTI (TRUEQUE).

Page 11: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

xi

TITLE: 2017 Wata, wayru killamanta - 2018 wata pawkar killakaman, llakta

llamkayta shinallatak ASOPROAGICA warmi tantanakuyta sinchiyachina. (Social

Work and strengthening of the women organization ASOPROAGICA, during the

period October 2017-March 2018).

Author: Evelin Esthefania Chavez Menacho

Tutor: Luis Fernando Muisin Salazar

ABSTRACT

The present document includes those general and specific aspects, which have been

generated as a result of the execution of an intervention project with a group of

Women belonging to the five communities of the Corporation of Peasant and

Indigenous Organizations of “Juan Montalvo”, located at 18 km, via the Cayambe

Nevado, where a set of new ideas, notions, ways of interacting with the women of

rural areas is created, who have specific and similar characteristics of cultural

identity, when they interact with other association. It is also mentioned about a

development with identity from the female optic, based in the ancestral practices of

great relevance as the pambamesa, hands given or minga, barter or ranti-ranti, which

contribute to the strengthening of ASOPROAGICA, besides complementing the

academy’s theoretical knowledge, leading them to live together in direct contact with

the community, within the communities in an inter-learning with the ethnic

diversities, as the social interaction is the raw material in our profession.

Additionally, it allows to strengthen the discipline of the Community Social Work,

with the contribution of new pillars that depend on every professional to give more

solidity to the Career.

KEY WORDS: CORPORATION OF PEASANT AND INDIGENOUS ORGANIZATIONS

OF JUAN MONTALVO / ASOPROAGICA / DEVELOPMENT WITH IDENTITY /

CULTURAL IDENTITY / HANDS GIVEN OR MINGA / PAMBAMESA / BARTER OR

RANTI-RANTI.

I hereby certify that the above is a true and reliable translation of the original document presented to me in Spanish. Lucia Sandoval S. I.D. 170584049-2 Certified Translator American Translators Association - ATA Membership # 266444

Page 12: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

1

YACHAYWA: (TEMA) 2017 WATA, WAYRU KILLAMANTA - 2018 WATA

PAWKAR KILLAKAMAN, LLAKTA LLAMKAYTA SHINALLATAK

ASOPROAGICA WARMI TANTANAKUYTA SINCHIYACHINA.

TRABAJO SOCIAL Y FORTALECIMIENTO DE LA ORGANIZACIÓN DE

MUJERES ASOPROAGICA DURANTE EL PERIODO OCTUBRE 2017-MARZO

2018.

SHUKNIKI YACHAYKANCHA (CAPÍTULO I)

Kallari yuyay (Introducción).

Runapa kawsayka mana wakchachu kan, kay kawsayta charikkunami wakcha

kankuna, shinapash wakchakayta charikkunapa kawsaytami tukuchina kan.

Shukkillkashka.

Tukuylla kamukunapi killkashka pankakunami warmi tantanakuykunamanta,

kimirishpa katiymanta, sinchiyashpa katiymanta, pushak tukuykunamanta,

shukkunamantapash rikuchinkuna…Kay Ecuador mamallaktapi tawka kawsay

tiyaymantaka, maykan kawsak kuskapapash tukuy ruraykuna mana paktachinalla

rikurinchu. Kay kawsayta rikuchiypika Juan Montalvo runa ayllullaktakunamanta

warmikunapa tantanakuy tukuy ruray llamkayta tantanakushpa ruraytami

rikuchinchik; paykunaka Hato Espiga de Oro, Hato Pucará, shinallatak El Verde

ayllullaktakunamanta, tantanakuyta sinchiyachishpa, wiñachishpa, kimirishpa

shamukkunami kan.

Kay sumak allipacha killkashpa rurashka pankakunaka ishkatin kawsaykuna

imashina tantanakushpa ayllullaktamanta kawsashkatami rikuchin, shinallatak

Page 13: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

2

warmipura imashina Cotacachi llaktamanta shuk ayllullakta kuskakunapi

kawsashkata, runa yuyaywan Cotacachi llaktamanta warmikuna runakayta,

kawsaytapash wiñachishpa katinatami riksichin.

Shinallatak tukuy kawsaykuna, raymikuna, runa llaktakunapa yachaykunata

rurashpa paktachishpa shamuymantaka, runakunapa, llaktamanta warmikunapa

kawsayta, runakaytapash kawsachishpa, sinchiyachishpa, rikchachishpami

shamunkuna; ashtawankarin churarinakunata, kichwa rimayta, ranti ranti

yanaparishpa kawsayta, tantanakushpa kukawita mikuyta, warmikunapa

kawsaymanta sinchita hatarishpa, maypi kashpapash rikurishpa makipurashpa

shamuytami riksichin.

Kay hatun yachaywasi ukupika tukuylla yachakukkunami alli sumapacha

yachachikkuna llamkak kakta riksichin, paykunami sumak yachaykunata, yuyaypilla

yachaykunata, ñukanchik ushaykunata rurashpa rikuchishpa, makiruraykunawan

wiñachishpa, yachakukkunaka mishari ushaykunata paktachishpapash, tukuy

yachakukkuna ima yachayñanta katinakushpapash rikuchishpa shamunchik.

Shinallatak Wakiyachayñan yachakuypi rikushpaka, mana shuk nikiyachishka

kamachi rurashka tiyanchu, runakunaka chashnami kan, shinami kan ninkapaka, kay

waki kawsaypika mana ima kamachipash tiyanchu, kay yachay llika yuyayka runapa

muyunti kawsayta, pachamama muyunti kuska kawsaytapashmi rikun, ashtawankarin

ayllukunata, ayllullaktata, llamkayta, yachakuykunata, allikawsaykunata,

wasiyukkunata, sumaklla pachapi kawsayta, runapa mutsuriykuna, runakayta,

Page 14: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

3

kapakkamay kawsaypi kimiriyta, pachamama kamayta, shinallatak kullkikamaypi

llamkaytapash rikun, runakuna ima mutsurishkata rikushpa kawsaytami rikun.

Kay killkashkakunata rikushpa katishpa, kallaripika imashina kakta,

paktachinakunatapash maskashpa tarishunmi, katipika imashina tantanakushpa

llamkana yuyaykuna wacharikta rikushun, shuk tantanakuy imashina pushanata

yachak tantarishka kaymanta; chaymantami llamkana ñan ruraykunata, tukuylla

kimirishkakunapa yuyaykunawan rurashpa tantanakuyta sinchiyachikta rikushun,

tukuriypika imashina shuk shuk rurashkata rikushpa, alli yuyaykunata kushkata,

llakikunata, shinallatak paktachishkakunata, mana paktachishkakunata,

wiñachishkakunata rikushun.

Rurashka yuyaykuna (Antecedentes).

Kay kawsay yachayka Ecuadormanta El Hato Cayambe warmikunapa

tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa

llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay tukuy rurayka

pichka watapimi paktarin, ashtawankarin Ecuador mamallaktamanta Central

Amawtay wasi ukupi Waki llamkay yachayñan ukuwan, shinallatak Juan Montalvo

llaktamanta (COCIJM) tantanakuywan rantimanta yanaparinkapa pankapi killkashpa

ari nirishkamantami wiñarin; kay Juan Montalvo kitillika Cayambe kitimanta manya

kitillimi kan.

Kay chimpapura rimarishpa ari nirishka killkashka pankapika, yachakukkuna

kimirishpa, COCIJM tantanakuyman kimirishka ayllullaktakunawan warawashpami

Page 15: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

4

killkashka kan, kay ruray paktachinaka runakunata, llakta kawsaykunatapash

wiñachinkapami kan, rantimanta yachakushpa, yachakukkunapa yuyaypilla

yachaykunata apakpi, runa llaktakunamanta yachaykunawanpash rurashpapacha

rikuchinami kan.

Hato Espiga de Oro, Hato Chaupiloma, Hato San José, Hato Pucará

shinallatak El Verde ayllullaktakunaka rasuman kimikllakunami kan, Cayambe

chawpi llaktamanta rikushpaka 18 km tupuyta purinami sakirin. Yachakukkuna

yachakushkata rurashpa rikuchinkapaka kimsa ayllullaktamanlla, shinallatak

ASOPROAGICA warmi tantanakuywanllami rurashpa paktachinchik.

Yanaparishpa ruray yachana ukumanta, Waki llamkay Yachayñan

tantariwanka, pusakniki suktakilla yachakukkunapa yachay ushayta rikushpa

akllanchik, shinallatak paykunapa ruray llamkayta ñawpashpa rikuchishkatapash

rikushpa, shuk shuk kuskapak, mana kashpaka shuk shuk llamkak ukupak, ari

nirishpa warawashka panka nikta paktachishpa, alli akllarishka kachun ruranchik.

Cayambe kiti ayllullaktakunaman yaykunkapa ñanyachiyka, tukuylla llaktan

llaktan purishpa, shinallatak ayllullaktamanta pushakkuna kimirishpa rikukpimi

rurarin, waki llamkay ukupi yachakukkunamanpash riksichishpa willachishpapash.

Shinami yachakuypi kallarichunka shukniki puriyta paktachishkanchik, kaypimi shuk

shuk yachakukkunapash ayllullaktapi kawsakkunawan, shuk shuk tantarikunawan

riksirishpa rimarishpa, hipapakchiruray llamkayta paktachinata rikushka.

Page 16: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

5

Tukuymanta yallik kawsak runakunami Kayampi llaktakayman kimirishka

runakuna kan, paykunaka allpallamkayta, wiwamirachiyta llamkashpa shamun,

shinallatak kay ishkatin llamkaywanmi ayllukunaka mikunkapak, kullkita

charinkapakpash llamkan. Kitillipi kawsak runakunaka, hayñita rikushpa, ninan

mutsurishka yachakuyman mana kimiriyta ushashkamantami, ñawpaman wiñarishpa

katinata, alli rimarishpa katinkapakpash shuk hatun harkashinata rikunchik.

Ayllullaktakunaka imashnamanmi shuk tantanakuyta charin, shinallatak

manyalla wiñarishpapash katin, shinapash ninan mutsurishkami tantanakushpa pakta

kana, tantanakuy ukupi runakay kawsayta rikuchishpa katinkapa, kaytaka llaktamanta

runakuna shimi rimayta, hari warmi pakta kawsayta, runakaywan riksirinata,

churakunakunata, shuk shuk kawsaykunata, ruraykunata, yachaykawsaykunatapash

chinkachinakukpi ninchik. Chaymantami pachamamawa pakta kawsayta, runa yuyay

rikuytapash paktachishpa sinchiyachina kanchik, alli sumak kawsayta charinkapa.

Runa llaktakunapa kawsaypika hari taytatami aylluta wiñachik nishpa

rikunchik kan, warmitaka wawata charichun, wiwakunata kamachun,, shinallatak

wasipi llamkayta paktachichunmi rikun. Kay kawsaypika kusa illaktami rikunchik,

paykunaka llamkaymantami hatun llaktaman llukshin; chaymantami wawakunata

kamanapash, yachachinakunapash mamapa makipi sakirin, yalli pachata mamawan

yalliymanta.

Manyaman kawsak ayllukunapa yuyaypika chayra wiñak wamrakuna, ña

wamrakunapash pantari yuyaykunatami kawsaypika charin, chayra wiñakkunami

ñapash ruranakunapi minkaytukushka purinakun, muskuykunata, munaykunata,

Page 17: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

6

paktachinakunata, ruranayuyaykunatapash chimpapuranakun. Karikani yuyashpalla

tayta yanapanka yuyashpalla rantimanta yanaparinataka mana rikun, karintin

warmintin imakutapash pakta ruranataka mana ruray tiyanchu; chaymantami

warmikunapa tantanakuypash, kusakunamanta, pushakkunamanta, shinallatak

ñawpaman pushak apukkunapash mana yanapan, ashtawankarin takuriytara,

piñariytara, shinallatak mana allikachishpami rimankuna kan.

Kay tantanakuyka shuk shuk ruraykunapi pakta kashkamanta, ñawpa

watakunapi killkay yachakuykunapi, maki awaykunapi, siraykunapi pakta

kashkamantami tantanakuytaka wiñachiyta ushashka; allpa llamkaypash ninantami

pakta tantanakushpa llamkachun yanapashka, ayllukunapa tarpuna kuskakunapi,

shinallatak hatuyranti ukukunapi, rantikkunawan hatukkunawanpash rimarishpa pakta

kawsaymantami tantanakuytaka ushashka.

Yallishka pachakunapi Yachakukkunapash ASOPROAGICA tantanakuyta

kamachishpa sakishka, kay rurayka COCIJM ukupi alli rikurishkami kan, shuk

killkashka panka pukuchishka wiñachishka yachaykunawan, shinallatak El Hato

ayllullaktakunamanta shuk killkashka pankaka sumak mikuykunawan yanapashpa

sakishkawanmi tantanakuyka ñawpaman katishka. Kay tantanakuymanka 19

warmikunami kimirishka kan, shinallatak 2 mashikunaka El Verde, shinallatak Hato

Espiga de Oro ayllullaktamantami kimirishka kan.

Kay shina kawsay ukupimi, ASOPROAGICA tantanakuypika kimirshka

warmikunawan ruraykunata paktachinkapa rikushkanchik, kay ruraykunawanmi

kimirishka mashikunata, shinallatak tantanakuytapash wiñachiyta katichiytapash

Page 18: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

7

ushashun nishpa. Yachakukkunapa sakishka yuyaykunatami yuyayshpa, rimarishpa,

allikana mana allikanata rikushpa, killan killan tantanakuykunapi arinirishpa

sakirishka kan; shinallatak ayllu ukukunaman chayashkakunata rikushpa, tarpushka

kuskakunata rikushpapash ari nishpa, paktachishpapash sakirishka kan.

Tantanakuyta sinchiyachiyka alli kallarinmi shuk llamkayñanta tantanakushpa

ruray kallarikpi, kay ruraykunami shukpapash, tukuylla tantanakuyman

kimirishkakunapapash yanapay rikurin; shinallatak tantanakushpa tarpuykuna,

kullkita mirachina ruraykuna, shinallatak shuk warmi tantanakuykunawan

riksirishpapash, rurashkakunata rikushpa riksishpapash yanapan.

Kay ishkayniki llamkayta katichiypi, Hipapakchiruray llamkana tukushkapika,

shutitami mushukyachina tukurka, “ASOPROAGICA” PUKUCHISHPA

LLAMKAK WARMI KARI TANTANAKUYTA SINCHIYACHISHPA, nishka

tantanakuy nishpa; kay tantanakuymi ari nirishpa pankata wiñachin, UCE ukumanta

Waki Llamkay Yachayñanwan, shinallatak COCIJM Juan Montalvo runakunapa

tantanakuywanpash ari nirishka kan.

Kay ari niriyka 2017 wata, wayru kallari killamanta, 2018 panchi

killakamanmi kallarirka, ASOPROAGICA tantanakuy ukumanta kimirishka

mashikunawan, el Hato ayllullaktamanta ayllukunawan, pushakkunawan, COCIJM

tantanakuy ayllullaktakunamanta ñawpaman pushakkunawan, tantanakuymanta

minkaytukushka yachachikwan, Amawtaywasimanta minkaytukushka yachachikwan,

MUSHUK JATARYMAN kimirishkakunawan, ASOCAMCAY tantanakuymanta

warmikunawan, Kitimanta warmi tantanakuyman kimirishkakunawan, GADIP

Page 19: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

8

ukumanta pushakkunawan llamkakkunawanpash, shinallatak Waki Llamkay

Yachayñanpi yanapakkunawan, yachakukkunawan, yachachikkunawanpash

tantanakushpa yanaparikkunawan kallarishkanchik.

Runa yachaywan allpa llamkay pukuchiy rurayta kutin hapishpami, paktachina

ñanka karka, kay ruraymi tukuy yachaykunawan tantarishka rikurin; Juan Montalvo

runa tantanakuymanta ASOPROAGICA warmi tantanakuyka, kay

paktachinakunatami charin; chaymantami kay katipi uchilla paktaykunata wiñachirka:

Pukuchishpa mirachishpa llamkayta, shinallatak llaktamanta

pachamamamanta sumak mikuykunata kutin kawsachinkapa kimirina,

ayllukunapa allpa kuskapi alli wanuwan paykunapa chakrapi wiñachishka.

Kikin llaktapi, kanllaman llaktakunapipash tantanakuypa tukuylla

ruraykunapi, mutsursihka tantanakuykunapi kimirishpa rimarina.

Tantanakuypi kimirishkakunaman alli rimarishpa yanaparishpa kawsana

yachaykunata chayachinkapa yanapana, shinashpa alli kawsayta

sinchiyachina.

Tantanakuypa kullki millka tantachiypak alli kallari yuyaykunata riksichina.

El Verde, shinallatak Espiga de Oro ayllullaktakunapi tantanakushpa

tarpushpa wiñachishpa kawsak kuskakunapi shukllashina llamkana.

Kichwa Kayampi, Cotacachis runakunawan kawsayta riksirinkapa,

ASOPROAGICA shinallatak MUSHUK JATARY, tantanakuywan rantimanta

yachaykunata, kawsaykunata riksishpa yachakunkapa katichina.

Cayambe Kiti ukupi pukuchishpa mirachishpa llamkayta, shinallatak shuk

shuk kuska hatuyrantikunapi kimirishpa paktakayta mirachishpa

hatunyachina.

Allpallamkaypi imashinakay llamkayta kutin kawsachinkapa, shinallatak

tantanakushpa pakta llamkayta sinchiyachinkapaka kay kati ruray ñankunatami

Page 20: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

9

paktachina kan; pukuchishpa mirachina llamkayta shuk shuklla, shinallatak

tantanakushpa llamkaytapash hatunyachina kan; shukpi rikushpaka shuk shuk warmi

tantanakuykunawan, shuk kawsayta, runa yachaykunata charikkunawan, shuk

kuskapi kawsay yachayta charikkunawan makipurashpa, yanaparishpa paskarina kan,

shinashpa ruraykunata kikinkaytapash rikuchishpa wiñarina kan.

Llikayachinkapa tapuykuna (Pregunta de sistematización).

¿Ayllullaktapi tantanakuykuna, shinallatak shuk shuk kawsayta charik ayllukunawan

ayllullaktakunawanpash tuparishpa llamkayka, warmikunapa tantanakuytami

sinchiyachin?

Llaktapa, shinallatak yachaypa imamantachiy (Justificación Social y

Académica).

Manya pampa ayllullaktakunapi chayashpa yanapayka tawka mutsurishka

yuyaytami yuyachin; hatun llaktakunawan chimpapurashpa rikukukpika, tukuylla

ayllullaktakunami kanlla manyaman kawsaymanta, kullkikamaywanlla hatun

llaktakuna wiñarishpa katikuymanta kanllaman kaymantaka, shukpacha kawsayta

charin; shinapash hatun llaktakunapa kawsaykuna, shinallatak rantishpalla mikushpa

kawsaykunaka, tukuylla ayllullaktakunatami llapishpashina katinakun, paykunapa

kawsayta katichun; kay kawsaykunataka shinapimi rikunchik: shuk churakunata

munashpaka, ñukanchikka tawka laya churarinakunami tiyachun munanchik,

shinallatakmi runakunapash kanchik, mana tukuylla shinashina kankapaka

Page 21: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

10

munarinchu, tukuymi chay hayñitallatak charinkapa munanchik, tawka kawsay

sumaklla kawsashpa katichun munaymanta.

Wakin ayllullaktakuna, kawsayta sinchiyachik tantarikuna, shuk

tantanakuykunapash, kay puncha kawsaykunapika hatun llaktakunapa llaki kawsay

llapimushpa katimukuktaka tukuyllami yuyaypi charinchik; shinapash chay llakikuna

tiyakpipash chimpapurankapaka rimarishpami shamunchik, ñawpa tayta mamakunapa

yachaytapash paktachishpa kankapa rimarinchik; kay yachaykunata rikushpaka runa

shimita, churakunata, mikuykunata pukuchinata, llaktapa tantanakuyta, kamachita,

challaykunata, unanchakunata, kullkikamashpa yanapariyta, Pachamamawan pakta

kawsayta, shinallatak ñawpa pachapi sumak yachay kamachikunata, shuk shunkulla,

shuk yuyaylla, shuk shimilla, shukllashina sinchi kana yuyaykunata paktachinkapa

rimarishpa, paktachishpapash shamunchik.

Ñukanchik allpa mamaka runakunapa ruraykunamantami imashina kaytapash

rikuchin, ñukanchikka minkarikkuna shinami kawsana kamachitapash mana

paktachinchik, rurakpash imashpashi shina kanchik nishpa yuyachin; chaymantami

tukuy kaypacha kuskakunapika imachari mana alli kan ninchik, shinallatak uchallami

mushuk kawsayta wiñachina kanchik ninchik; ñukanchikmantaka tukuyllami shamuk

wawakuna kawsachunka alli kawsayta charichun munanchik, sumak mikuy tiyachun,

allikay tiyachun, yaku tiyachun, ama piñari makanakuy tiyachun, mishariykuna,

ñukapalla kachun munaykuna ama tiyachun, ama shuk yalli shuk yalli llakichiykuna

tiyachun, shinallatak ama shukpa makipi kachun; ñawpa kawsaypika shukllashinami

karkanchik, kunan pachapika mishu kawsay, apunchikta katina ñankunami

Page 22: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

11

shikanyachishpa sakirka, kapakkamay kawsayka rakichirka, shinallatak kullki

chariyka samiyachirka.

Kay kuskapimi ñukanchikka tapurina kanchik, hipa kawsaykuna alli sumak

kachunka imawantak yanapanchik, ñukanchik tukuy puncha kawsayta rikushpaka

asha pachakunatallami kawsanakunchik, ima punchaka tukurinami kanchik,

yanaparina, makipurana, allikachirina, runakayta kawsaykunata wakaychinkapa

kimirinami kanchik, mamallaktapi kawsaymanta rimashpaka mana hamutarinllu,

chay yuyayka asha ashami allimanta tukurin; chaymantami runakay kawsaytaka

maymanta kutin rikchachina kanchik, shinashpa tukuylla kay pachapi kawsakkuna

chay ñantallatak katishpa purinkapa.

Runakay kawsayta pacharikuywan wiñachishpa katinkapaka, tawka

nipakunamantami rimana kan; kay yuyay yachay kawsaytaka wiñachinami mutsurin,

kay kawsay yachaymi rantimanta allikachirishpa kawsayta, yanapariyta,

tantanakushpa llamkayta, shinallatak allpallamkayta, kawsayta, yachaykunawan

yanapariyta, runa yachayta, tantanakuypi kimirishpa sinchiyachinatami rimana kan,

warmipa kawsay rikuymantapash tantanakushpa wiñarinatami rikushpa rimana kan.

Kay kawsaypika paktakak yachaykunami katipika chinkarinka, ashtawankarin

runa yachaypi rikushpaka rantimanta pukushkakunawan yanapariykuna, wakchakaray

tantanakushpa mikuykuna, kullkikamay yanapariykunami chinkarinka, ashtawankarin

mamallaktapi kawsakkunapash kullkina yuyaywanlla wiñarishpa katikpi, mana

runakunapi yuyashpa wiñarishpa katinchu; kay Ecuador mamallakta kuskakunapi

sumak ruraykuna paktarishpa katinakukpika katichinami kan, shinallatak kanlla

Page 23: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

12

mamallaktakunapi shuk ruraykuna tiyakpipash katichinami kan, kay yuyay

yachaykunami runakunataka sinchiyachishpa katichin, chaymantami tukuy ruray

yachaykunata yachashpa riksishpa shuk mushuk kawsayman pushana kan,

mamallaktapa yanapaytaka mana shuyanachu kan, shuk yanapakkunatapash mana

shuyanachu kan, mana yanapakpilla kawsanachu kan.

Waki llamkaypakmi tawka nipakuna mutsurishka rikurin, kanllaman

ayllullaktakunapa tantanakushpa kawsaypi ruraykunamanmi yaparin; mamallaktapa

kawsaypi rikushpaka, shinallatak runa warmikunapa kawsaypi rikushpapash, kay

ruraykunaka mana rikurishka kanchu, paykunapa tantanakuy rurayka kallari

mutsurishka ruraymi kan, ashtawankarin kay ruraykunami yachakuypa, llaktapa,

pachamamapa, kawsaypa, kawsay kuskapa, pacha rikuypa, allikaypa, kullkikamaypa,

ayllullakta pushaypa, mutsurishkakunapa mutsurishkami kan. Kay kawsay

yachaykunami runakunapaka hillaykuna kan, kikinkunapa kawsay wiñarishpa

katichun, shinallatak kikinkunapa, ayllullaktakunapa hayñikunata paktachishpa

katichun.

Hipapakchiruraypa yuyay millka (Marco referencial del proyecto).

Alliyachakpa paktaykunatami mutsushpa hapinchik, COCIJM tantanakuy

pushakkunapa ñanyachishka yachaykuna mana tiyakpi, ashtawankarin kunan pachapi

mushuk pushakkuna mana mutsurishkata llaktapa ruraykunapi rikuymanta,

chaymantami kallarinikipika yachayñanpa munayta paktachina, rikuyta paktachinata

kimichinchik, tukuy kay llaki kawsaykunata rikuymanta.

Page 24: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

13

MUNAYTA PAKTACHINA ÑAN (MISIÓN)

Shamuk pachakunapa llaktapa llamkakkunata yachachina,

tiyashkakunaman yachachishpa, shinallatak kutin killkashpapash alliyachak

tukushpa shuk tantarishka yachaywan, amawta yachaypa rikuywan, runayana

yachaywanmi llaktapa llakikunata, runakunapa llakikunata, pachamamapa

llakikunatapash chimpapurashpa harkachun, shinallatak alliyachinkapa ñankunata

maskachun yachachina; kayta paktachinkapaka taripaykunata, llamkayñankunata,

shinallatak yanapaykunapa pituykamayta rurashpami paktachinka, shinallatak

runakunapa hayñikunata kimichishpami alliyachakpa kallari rurayñanta

paktachina. (Universidad Central del Ecuador, 2018).

Llakikunata alliyachinkapaka mana taripaylla ñan kanchu, ima

llakikunawanpash pakta kawsanami mutsurin, shina yachanatami yachachina kan,

shinallatak tukuy mutsurishka tantarishkami yachaypika kana, chaymi ima

llakipipash kimirishpa yachaywan rimayta ushanka, rantimanta

allikachirishpapash rimariyta ushanka, mana runakunapa hayñipilla rikushpa

paktachiyta ushanachu, maymantami ñukanchik runa yachaypa rikuykunapipash

rikushpa paktachina kan, ashtawankarin pachamamawan pakta kawsayta

rikuchiymanta.

YACHAYÑANPA RIKUY (VISIÓN)

Waki llamkaypa yachayñanka llaktakunapa wiñariywan shinallatak

runakunapa wiñariywan pakta kachunmi, yachakukkunapi alli yachayta

Page 25: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

14

yachachishpa ñawpaman pushanka, llaktakunapi alli kawsay paktarichun,

tukuyman imakunapash paktachun, tukuypak tiyachun shinallatak kimichik

kachun, tukuy llamkaypi allipacha, sumaklla rikurishka kachun, shinallatak

llaktata yanapashpa paktachik kachun. (Universidad Central del Ecuador, 2018).

Kay yachayñanpa rikuyta maymanta paktachinkapakka llamkana munay ñanta

charishpallami ushana kan, tawka yachakushkakunami kawsay llikapi yachakushka

kaymanta hawalla llamkana ñanta pushay tukun, ñukamanta rikuypika kullkikamay

yuyay unanchapi rikushpaka, unancha urachakipimi yachakuyka kana kan,

warmikunawan, tantarikunawan, llamkakkunawan, makirurakkunawan,

allpallamkakkunawan, llakita charikkunawan, runakunapa kuyuriykunawan, ruku

tayta paya mamakunawan, pachamamawan, pampapi kawsak runakunawan, llaki

unkuyta charikkunawan, warmi kari wawakunawan, shinallatak chayra wiñak

wamrakunawanpash paktami kana kanchik; paykunami waki llakta wiñariypika mana

rikuytukushkakuna kan. Kaypachapi shuk mushuk kawsayta charichun munaymanta,

mushuk yuyaykunata, ruraykunatapash C nipapi rikushpa munay ushayta tikrachina,

runakunami llakta wiñariypaka kallari kana kan, pachamamaka hillaykunawan

runakunata yanapakmi kana kan, tukuy runakunapa mutsurishkapi yanapashpa

katichun.

Page 26: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

15

Tukuykunawan kimirishpa ruray (Vinculación con la colectividad). Tomado

de Universidad Central del Ecuador (2018).

Waki llamkay yachayñanka taripaykunata ñankunata rikushpa shinallatak

mushuk ruray ñankunata rikushpapash, runakunapa hayñikunata, shinallatak

mamallaktapa mutsurishkakunatapash rikushpami hapishka, ñukanchikpimi

kana kan nishpa; Taripaykunapa shuk mutsurishka ñanka ayllullaktakunapa

wiñariymi kan, kay ayllullaktakuna imashina tantanakushpa kawsakta, llakta

ukupi imashina kakta rikushpa, hatun llakta kanllaman imashina kakta

rikushpa, shinallatak kanlla ayllullaktakuna imashina kapakkamaypi rakirishka

kakta rikushpami kan, allpata imashina mutsukta, imashina pukuchishpa

kawsakta, imashina tantanakukta, yanaparishpa kimirishpa rurayta masmashpa

ayllullaktapa alli kawsaypa, shinallatak shukllakunapa alli kawsaytapash

paktachinkapak, kaytaka kawsaypi, amawtay yachaypi, shinallatak runa ñawpa

runa yachaykunata rikushpa, shinallatak kay mushuk wata pachakunapi

kawsayta rikushpa, runapa kawsayta mamallaktayachishpa

hatunyachishpapash, mutsuriykunata paktachishpa, shinallatak pachamamapi

runakuna puriyta, imapash rurashkakuna puriytapash rikushpa, ayllu llakta

tantanakuypa ruraykunata, shinallatak mana yachashka nipakunata rikushpami

paktachinka.

Wakiwan kimirishpa kawsayka, shuk shuk ruraykunata rikuchiymi kan,

shinallatak kimichik hipapakchiruraykunata rikuchiymi kan, kaykunaka waki

llakta mutsuriymantami kallarin, shinallatak kitillikunapa

Page 27: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

16

mutsurishkakunamanta, shinallatak pusakniki yachaypi ayllullaktamanta

yachakukkuna, ayllullakta wiñarichun yachakushkata rurashpa rikuchishpami

kallarishka kan, chaymantami wallpaykamay runa sapiyuyaypi wiñarishka kan,

llamkankapa mutsurishka hillay yuyayta rikushpaka kimirishpa pakta

ruraykunata paktachishpami kana kan, shinallatak yachachina sapiyuyaykunapi

rikushpapash, imashina yachakushpa katina shuk ñanpi rikuspapash

yachakukkunapa, yachachiyanapakkunapa yachaykunata, pakchikunata

rantimanta yanaparishpa riksichinata rikun, ayllullaktakunaka paykunapa

yachaykunawan yanapan; chaymantami hipa ruraykunapipash paktami

ayllullaktakunata riksishpa, mushukyachishpapash kankapa rikun.

Ecuador mamallaktapak Central Amawtaywasika, Waki llamkay yachayñanka,

shinallatak waki llaktawan kimirishpa rurayka, ayllullaktakunapi waki llamkay

yaykushpa kimirishpa rurankapak shuk kuskami kan. Alli kawsaypa hatun

paktaykunata yachakukkuna paskarishpa yanapashpa katichichun, llamkashpa,

shinallatak ayllullakta kawsay rurayta paktachichunmi yanapan, tukuyta

yanapashpa kawsak llamkak ukukuna allipacha kushi shunkuwan yanapashpa

katichun, hayñikunawan rikushpa ayllullaktamanta ayllukuna kimirishpa shuk

llamkayta alli kamachishpa paktachichun, tukuy waki llaktapi kawsakkunata

kimichishpa tantachishpapash yanapana, rantimanta allikachiririshpa kasilla

kawsay paktarichun, tukuy millanayay llaki kawsaykunata, makanakuy piñariy

llaki kawsaykunata harkashpapash yanapankapa. (2018, pág. web).

Page 28: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

17

Llaktata yanapakkuna kanchik nina yuyayta anchuchinami kanchik, kuna pachapi

yachakushkakunaka imatapash karashpalla kawsanataka mana katichinachu kanchik,

yachakuna ukupika tawka llaki kawsaykunatami takurishpa piñashpapash

kawsashkanchik, shinallatak hayñikuna tiyakpipash mana paktachishpa katikpimi

takurishkanchik; kunanpi rikushpaka ruray kawsaypi, ñukanchik ruray

llamkaykunapimi llaktapa mushuk ñankunata, ayllukunawan, kawsakkunawan

rimarishpa, shukllashina tantanakushpami, kullkinayay yuyay llika kawsaytaka

chimpapurashpa asha mallkitallapash ama wiñashpa katichun harkayta usharinka, kay

kullkinayay yuyayta mana charimantami, ñukanchiktaka llakta mana wiñarishka nikpi

kawsanchik; llaktapi kawsak ayllukunapa yuyayta rikchachiyka tukuylla llaktapi

kawsakkunapa makita tantachishpa, llaki kawsaypa sapikunata pitinkapami kana kan,

kay llakikunaka shinkanyashka kawsayta, piñarishpa kawsayta, makanakushpa wañuy

llaki kawsayta, shukpalla imatapash munashpa, kullkinatalla rantinatalla yuyashpa

kawsaytami wiñachishpa katimushka.

Imashina kawsay kakta rikuyka mana kunanpi llaktakuna imashina kawsakta

willachiylla, rikuriyayllaka mana kanchu, shinapash llaktapa kawsay alli

kachun, sumak kawsayta, mushuk kawsayta wiñachishpa alliman katichunka,

kapakkamaypi rikushpapash tukuyllakunata tantachishpa ima llaki

kawsaytapash chimpapurashpa ñawpaman llukshichun runakunatami

wiñachinata rikun. (Nares, 1995).

Page 29: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

18

Ayllullakta pampa kawsaypika wiñarina mushuk yuyay ruraykunata

churankapak shuk sumak kuskami kan, chaypi tantarishpa kawsak runakunapa

mutsurishkakunata chimpapura rikushpa, llikapa yuyay yachaykunata mutsunchik,

chaypika ASOPROAGICA tantanakuyka tukuytami rikuchik kan, shinallatak chunka

iskun kimirishka warmikuna, ishkay kimirishka karikunaka kati llika kuskakunami

kan, tukuy kimirishkakunapa kawsaykunaka shuk ayllupa, shuk runapa, shuk

tantanakuypa, shuk ayllullaktapa, llaktapa kawsayka shukpacha kawsaymi kan,

Ayllullaktapi Kimirishpa Wiñarina Katinalla ñanpi rikushpaka, llamkayta

wiñachishpa, ayllu ukupi mutsurishkata paktachishpa kankapa, llamkaymanta asha

kullki hapishkallapash wawakuna yachanawasiman rishpa yachakuchun shinallatak

shuk shuk mutsurishkapi yanapachunmi katinalla ñanka mutsushka kan. Kay tukuylla

kawsaypika warmikunapa ruray llamkaykunami yalli rikurin, ashtawankarin

rantimanta allikachirishpa kawsay, runakay yuyaywan wiñarishpa kawsay, shinallatak

ayllullaktapa, tantanakuypa imashina waki llamkay katikta rikushpapash yaparishka

rikurin.

Kimirishpa yachayñanta wiñachina (Desarrollo metodológico de la

intervención).

Ayllullaktapi Kimirishpa Wiñarina Katinallawanka, runakayyuyaywan

wiñarinami kan, pampapi kawsak runa tantanakuykunapa, shuk tantarikunapakpash

wiñarinkapak shuk tiksimi kan; kaykunaka warmikay ruraypi, kawsaypura

ruraykunapa rikuypimi paktachishka kan, ashtawankarin Cotacachi, Kayampi

llaktakunamanta warmipura tantanakushpa kawsay yachaykunata rantimanta

Page 30: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

19

riksirishpa wiñarinkapa. Kaypika ayllullaktapa, tantanakuypa yachayñantami

purichishka kan, ashtawankarin kimirishka warmikuna El Hato ukumanta shuk shuk

ayllullaktakunaman chapurishpa kimirishka kaymanta, shina tukuylla runakunawan

kimirishpa shuk uchilla tantariwan llamkashka kaymantami yachayñanta purichishka

kan.

Kimirishpa rikuna pakchitami mutsushpa paktachishka kan, ayllullaktakunapi

yallishka llamkayka kawsashpa rantimanta yachakushpa rikurishkami kan, shinallatak

rimariy pakchita mutsushpa paktachishkami kan, tukuylla kimirishkakunawan

rimarishpa, ishkaypura rimarishpa paktachishka kan. Kay tukuylla rurashkakunata

paktachishka hillayka kanmi, puncha pampapi killkashkakuna, llamkayñankuna,

shinallatak killapi willachishka pankakunami kan.

Hipapakchiruraypa tukushkakuna (Resultados del Proyecto).

Ayllullakta pampapi shukllashina llamkayka alli pakta runapura

rimariykunata, shinallatak shukllashina tantanakushpa, tantarishka llamkayta

sinchiyachishka.

Tantanakushka allpakuskapi tarpuyka, shamuk pacha kawsaypipash

mushukyarishpa ruray katinami kan.

Waki llamkay yachayñanpi, shinallatak Espiga de Oro ayllullaktamanta wawa

wachari kushikuy raymi ruraykatichiypi tantanakushpa hatushka.

Ishkay runa warmi tantanakuywan rimarishpa ruraykunapi paktakashpa

mashiyarishpa sinchiyarishka.

Page 31: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

20

Mushuk mintalana kuskakunata paskashpa wiñachinapash, ASOPROAGICA

tantanakuypi kimirishka warmikuna ruraykunata alli shunkuwan paktachishpa

katishpami sinchiyanka, paykunapa allpakunapash pukuchinka.

ISHKAYNIKI YACHAYKANCHA (CAPÍTULO II)

“Ñuka wañukpika, shuk mashikuna shamushpami makanakushpa katinka”

MAMA DULU

Mutsurishkakunata mana paktachikpimi llaki piñariykunaka tiyan, kay

llakikunami shuk tantanakuyta kimirishpa sinchiyachinaka mutsuri paskarin, chaymi

imapash mana alli tiyakta rikuchin, paktachinakunapash kalaklla rikurin,

runakunapash yankata llamkan, maypi kimirishpa tantanakunapash kuskakunaka

kalaklla rikurin, yuyaykunapash mana yapa tiyan rikurin, ima llamkana tiyakpipash

mana llamkan, shukpalla munaykuna wacharin, tantanakushpa llamkana yuyaytaka

mana charin, panta yuyaykunatara willachin, mana alli rimarikunata charin,

runapurapi mana alli rimarishpa yanaparin, ñawpaman llukshina yuyaykunata,

ushaykunata rikuchinakunataka mana rikuchishpami llakichin.

Kay pacha kawsaypi tawka kawsay tiyakta rikuymanta, tantanakuyp imashina

kakta yachankapa shuk taripayta ruray usharinmi, kay kallari taripaywanmi tukuy

llakikunata kutin riksita ushanchik, shinallatak imashina shuk shuk llakikunata

alliyachishpa katinatapash rikuchin, tantanakuy ñawpaman wiñarishpa katichun

paktachiyta harkashpa katiktapash alliyachishpa katichunmi rikun.

Page 32: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

21

Warmikunapa shuk tantanakuyta kimirishpa sinchiyachiyka, llika yuyayta

charichunmi apan, kay yuyay yachayka waki llamkay maskashpa purinatami mana

kashpaka kawsay imashina kakta ruray rikuchishpa kimirishpa yanapayta maskan,

shinallatak shuk alli ñan yuyaytami yanapan, paktachina yuyaykunatapash paktachiy

ushachun.

ASOPROAGICA tantanakuy wiñariypa tantachishka shuk sumak yuyay

rikuyta chariyka, tukuylla imashina kawsayta, kullkikamayta, kapakkamayta,

shinallatak kawsayta kimirishpa rikuywanmi kallarin, maypimi tantanakuypi

kimirishka mashikuna tantanakushpa kawsan. Ashtawan alli achiklla nikiyachishpa

rimashpaka, ASOPROAGICA tantanakuyka shuk llikami kan; ayllukuna,

tantanakuyman kimirishkakuna, ayllullaktakuna, COCIJM tantanakuy, tukuypi

kimirina kuskakuna, shinallatak mintalaykunaka shuk hatun llikashinami kan;

tukuriypika tukuy runakunami TUKUY rikurishka uchilla llika mutsursihka kan.

Kallaripi tantanakuy imashina kakta yachankapakka wasipi

kawsakkunapaman rina pakchita rurana karka, El Verde shinallatak Hato Espiga de

Oro ayllullaktakunapi, tantanakuypi kimirishka ayllukunapa tarpuna kuskakunata

rikuna karka, kay kuskakunapimi ishkantinpura rimarsihpa tantanakuypi

kimirishkakunawan shuk mashiyari tiyarka.

Kay yallishka rurayta rurashpaka, runakuna imashina kakta, shuk shuk

imashina kaktapacha rikuyta usharinmi, shinallatak paykunapa tantanakuyta

sinchiyachina yuyay imashina kakta, ima yuyayta chariktapash yachayta usharinmi,

shinallatak tantanakuyman kimirishka llamkanapa kalakyay yuyaytapash rikurin,

Page 33: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

22

ñawpaman pushay ushanata, alli runapura rimarishpa aparinatapash kalaklla aparinata

rikurin… shinapash alli llamkana yuyayta mirachishpa charikta rikushpa,

tantanakushpa llamkanapi, munayta charishpapash tantanakushpa llamkayta

sinchiyachinmi.

Kay kallari taripaykunami ASOPROAGICA tantanakuypi, shinallatak

kanllaman runa warmikunapa tantanakuy wiñarishpa katichun, tukuylla

kimirishkakunapa, mana kimirishkakunapapash tantanakushpa llamkayta,

shukllashina llamkaytapash tukuypa imashina kakkunatapash tantachita ushan,

ashtawankarin kay tantanakuymi sinchiyashka rikurin.

Chashnami kanllaman sakirishka mashikunaka Waki Llamkay rurayta ñanpi

kimirishpa yaykun, shinallatak ASOPROAGICA tantanakuyka kaykunami kan:

COCIJM, GADIP, ASOCAMCAY, warmikunapa kiti tantanakuy, Waki Llamkaypa

Yahayñan, Ecuador mamallaktapa Central Amawtaywasipa Llaktakawsaypa

Yachayta, Runakunamanta Yachayta Pushak Uku, Ukupi Yanapayta chaskik mana

yanapayta chaskik llamkak ukukuna, tukuylla ruraykuna yanapayta maskaykunaka

kanlla tantanakuy ñawpaman katichunmi rurarin.

Kay ruraykunapika tukuylla tantanakuyman kimirishkakuna, paykunapa

ayllukuna, El Verde ayllullakta, Hato Espiga de Oro ayllullakta, shinallatak

yachakuyta manara tukuchik yachakukpash paykunami ruraykunapi rurashpa

paktachikkuna kan, tantanakuypi pakta kimirishpa llamkashpa ASOPROAGICA

tantanakuyta sinchiyachin.

Page 34: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

23

Chaymantami tantanakushpa tukuylla tantariykuna rantimanta yanapariyka,

pakta shukllashina kanata katichina kan, kaytaka tukuyllakunawan alli rimariyta

charishpa, rantimanta allikachirishpa rimariykunami, tukuylla tantanakuypa

mutsurishkakunamanta llamkayta rikuchishpa, kimirishkakunawan rantimanta

yanaparishpallami tantanakushpa llamkayka allipacha kan.

Kawsaypurakunawan, ayllullaktakunapi tantanakuykunawan tupariykunaka,

warmikunapa tantanakuykunatami sinchiyachin.

Yachay yuyaypa Millka (Marco Teórico).

Norberto Aloyan taytapak Waki Llamkay (Trabajo Social para Norberto Alayon)

(1987):

Urrutia (Como se citó en Alayon, 1987) taytaka (Waki Llamkaytaka shuk

yachayñan kakta, shinallatak Yachakuyta chaskishkakunapa ruraymi kan nin,

chaymantami yachaywan ruraywan llakta kawsaypi kimirishpa rurashkapimi

pakta kan. Kay rurayka llaktapi kawsakkunapa mishariy piñariy chawpipimi

sakirin, tukuylla llaktapi kawsakkuna imashina kawsakta rikushpami,

yachakushkakunapaka shuk sumak antawaman yaykushpa purichinata

yanapakshina kan, imapash llakikunapi pakta kashpa alliyachinata

yanapayshina kan. Chaymantami llakta llakikunapi pakta kashpa kimirishpa

yanapaykunaka ninan mutsurishkami kan).

Waki llamkayka shuk mushuk alliyachakunami kan, kay yachakunaka kutin

kutin mushukyashpa masmakunllami kan; Kay wiñarina yachayñan yuyay

Page 35: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

24

yachayka tawka yachay yuyaykunawan chapurishka tawka kawsay yachaymi

kan, shuk shuk yuyay yachaykunata hapimanta, shuk yachayñanpa imakay

yachaykunata hapimantami llaktakawsay yachaywan pakta kakpi hapinchik.

Yachaykunata masmayka ninan mutsurishkami kan, alliyachanakunata, yuyay

yachaykunata sinchiyachinaka maymantami mutsurin, Waki Llamkaymanta

rikushpapash alliyachak tukunkapa ñanta katikkuna paktachishpa katichun.

(Barreto, Benavides, Garavito y Gordillo, 2003a, p.17).

Esther Raya Diez mamaka Ayllullakta Waki Llamkayta ninmi (Trabajo Social

Comunitario menciona Esther Raya Diez) (2014):

Shukllapa, tukuypa rurakukpipash ranti ranti yanaparishpa ruraktami rikuchin,

tukuylla tantanakushpa ñawpaman katichishpa rurakta, tantarishpa rurakta, kimirishpa

pakta kashpa ruraktami, tukuyllakunapa munashkata yanapayta paktachikukpimi,

pitapash mana llakichishpa yanapaywanmi alli kana kan. Chaymantami Ayllullakta

Waki llamkayka shina kan:

“Ayllullaktawan ayllullaktapa rurayka ayllullaktapa ruraymi kan, mana

ayllullaktapaklla, ayllullaktapa hawapi rurayllachu kan, shinapash wakinpi

mutsurikpika rurayta hapinami tukunka, llaktakawsaypa kamachita rikushpa

mutsurikpika maymantami mutsuna kan.” (pág. 5).

Barbero (Como se citó en Raya, 1994, p.18 b) taytaka yuyanmi (Kay

Waki Llamkaypa ruraykunaka tukuylla llaktakawsay tantari munaytami

ñanyachishpa katin, kay ruraytaka tukuylla tantanakushpa tantanakuypa

Page 36: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

25

ruraymi kan. Kay rurayka masmana wiñachina ruranami kan, shinallatak

tantanakuyta wakaychina charishpa katinami kan, shinallatak llakta

wiñarishpa katichun hipapakchiruraykunata ruranami kan.)

Tantanakushpa llamkanata kallarinkapakka, kanllamanta shuk runapa

rikuy yachayka ninan mutsurishkami kan, kanllaman ayllullaktakunapi

kawsakkuna ima llamkaytapash rikuryashpa katikuymanta, mushukyashpa

katiktapash rikuymanta ninan mutsurishkami kan… Octavia Hill mamallata

nihurkami: "Ñukapa munayka mana llika kawsaypi kanchu, mana yanka

imapash ruraypilla kanchu. Ñukapa munayka llaktapi kawsakkuna

tantanakushpa shuk mushuk llikakawsayta wiñachiypimi kan, shinapash shuk

sinchi runa ushayta rikuchik yaykushpallami mutsurishkamanta llamkanka,

mana kashpaka mana chimpapurayta ushashpallata, mana hampinata

ushashpallata urmanka, shukkuna urmashkashina". Pág. 29

Llikakunapa tukuy yuyay yachay (La Teoría General de Sistemas)

(Bertalanffy, 1940 ):

Ludwig von Bertalanffy mashipa yuyashkami kan, kay 1940 watapimi

yachay yuyay millkata charishpa yanapanamanta, shinallatak pachamama

kawsaypa, llaktakawsay ñanpa mutsuri ruraymi kan. Bertalanffy mamapa

yachay yuyayka kawsaypa shuk hatun yuyaytami rikushpa rikuchirka, chaymi

runapa yuyaykunapika ninanta yaykurka, shinallatak mushuk yuyaykuna

masmarichun wiñarichunpash runakunapa kawsay rimariypika yanapashka

kan. Ranti shimilla kutin kutin rimashpa yachachikkunaka, kaypacha

Page 37: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

26

kawsaytaka shikanyashka uchilla kuskakunapimi rikun, llika katinallakunaka

imashina kakta rikuytami wiñachirka, paykunami mushuk shuktayaykunata

rikuchirka (paykunaka chaypimi karka, shinapash mana yacharkanchikchu),

shinallatak mana yuyayshka, mana rikushka pantarinalla llikakunami

rikurishka kan. (Teoría General de Sistemas de Von Bertalanffy, Psicólogos

en Madrid EU) (pág. web).

Llika (Sistema).

Shuk llikaka rantimanta tawka kuyurinakuk nipakunata tantachishkami

kan, antanikikkuna, kulltakanchakuna, uma ñutuhu, shukkunapash kan.

Runakunapa llikakunata rikushpaka (ayllu, llamkak uku, kusa warmi,

shukkunapashmi kan), llikataka nita ushanchikmi, shuk tantanakushka

runakuna kawsaykunata charik, ñawpa rimaykunata, shinallatak

kamachikunata charikkunami kan, tantanakuypa shuk ñanta katikkunami kan.

Shinapash tukuylla llikami shuk wasitashina charin (saywakuna, nipakuna,

willachirina willaykunapa ankukuna), shinallatak shuk mutsurishka

kuyuchinatapash charin. (Teoría General de Sistemas de Von Bertalanffy,

Psicólogos en Madrid EU)

Warmikunamanta rikuy (Enfoque de Género).

Ecuador mamallaktapa kanllaman ayllullakta kuskakunapika, taytami tukuyta rikuna

yanapana nishpami rikun, warmikunapa ruranakunaka ñami paktachinalla rikurin,

chaymi warmikuna, karikuna pakta imatapash rurashpa kawsayka mana tiyanchu,

Page 38: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

27

taytallami rurana yuyaymi pakta alli kawsaytaka harkan. (Universidad Internacionald

e Valencia, 2007):

Waki llamkayka, kawsaypi tukuy yachaywan llakta nipapi kimirishpa

riksichiyta ushan, warmikunapa kawsaypa kawsaypi kimirishpa satirikpi,

tukuypami shuk yachay ñan tukun, shinallatak alliyachankapa shuk ninan

mutsurishka hatun unanchami tukun, warmikunapa kawsaypi ima llakitapash

harkankapa, yachakunapa, shinallatak shuk shuk llakikunata

kawsaykunatapash rikunkapapami kan, shinapash warmikunapa karikunapa

pakta alli kawsayta mushukyachishpa ñankunapi sinchiyachinami rikurin.

(pág. web).

Warmikunapa rikuymanta llaktakawsaypi kimirishpa rimana (Intervención

Social desde el Enfoque de Género) (SENDOTU, 2010)

Kawsayta mushukyachinkapaka warmikunapachami rurashpa

rikuchina kan. Chaymantami waki llaktakawsaypi warmikunapa llaki mana

pakta kawsayta ninan mutsurishka kakta rikuna kan, kaypimi warmikunapa

tawka kawsayta shuk shuk kawsaytapash rikuyta ushanchik, kay ruray

kawsaykunapi: yariyaykunapi, mana pakta alli kawsayta chariykunapi,

pakchiruraykunapi, yachapuykunapi, mutsuriykunapipash, shinallatak

llakikunata alliyachinapa maskaykunapipash rikuyta ushanchik. Kay pachapi

warmikunapa shikan kawsaykunata rikuymanta, rimariymantami imashina

Page 39: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

28

kakta rikuchishpa tukuypa llakikunata alliyachinatapash rikuyta ushanchik.

(pág. 24).

Kawsaypurapa rikuy, web pankamanta hapishka (Enfoque Intercultural Tomado

de la página web): (Ajuntament.barcelona.cat, 2018) .

Kawsaypurapa rikuyka shuk shuk kawsayta charik runakunapa

kawsayta, shinallatak apunchik katiytapash sinchiyachinkapa munaytami

charin, kaypika maymantami runapa ruraykunata rikushpa chawpipi churana

kanchik, shinallatak paykunami hayñikunatapash charikkunapacha kan.

Kawsaypurapa rikuymantami llaktakawsaytaka mushukyachiyta yanapayta

ushan, tantanakuykunapi mana kimichishpa, mana rikunayachiykunata, mana

rikurichun, shinallatak mana paktakachun munayta chariykunaka ashalla

kawsaykunamanta chinkarishpa katichun. (pág. web).

Page 40: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

29

Azuay Amawtaywasimanta Kamulla (Revista de la Universidad del Azuay)

(2014):

Walsh taytaka (Como se citó en la Revista de la Universidad del

Azuay, 2014, p.110 a) kawsaypura imashina kakta chasnami nihurka

(Kawsaypuraka ishkantin kawsaykuna pakta allikachirishpa rimarishpa

kawsaymi kan, ishkantikllatami imapi kashpapash pakta yanapayta chaskita

ushan. Mana runakaymantalla rimariyta paktakaytaka rikunachu kan,

ashtawankarin alli pakta allikachirishpa rimarishpa, rantimanta imatapash

yachakushpa, tantarishpa, yachaykunata riksishpa, chanichiykunata,

yachaywan ruraykunata, shinallatak alliman imatapash ruraykunata

paktachishpami kawsaypurataka paktachina kan, rantimanta allikachirishpa

kawsayta masmashpa wiñachishpa katina yuyaywan, shinallatak runakunapa,

tukuy llaktapa ushaykunata wiñachishpa katinkapa, imashina kawsayta

charikta rikushpapash allikachinami rikurin. Shinaka kawsaypuraka shuklla

kawsay llapishpa kawsakta chimpapurashpa, shuk kawsaykunaka llapi

tukushpa kawsakkunawan chimpapurashpami ñawpa kawsaytaka likinata

munan, shinashpa shuk shuk runakay kawsaykuna karuyashka kakta masmana

wiñachinapash tukun, kunan pacha kawsaypi rikushpa shinallatak llaktapa

llamkak ukukunapi rikushpapash, shinashpa tukuylla waki llaktapi

kawsakkuna rantimanta allikachirishpa shuk kawsayta charichun). (pág. 110).

Azuay Amawtaywasimanta kamullapi nishkata rikushpaka Ayala taytaka (2014)

watapi ninmi (Kawsaypuraka ñukanchik kawsaykunata kutin rikushpa, shuk

kawsaykunawan chimpapurashpa ñawpaman llukshinatami maskan, mana

Page 41: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

30

rikunayachiykunata, llakilla mana pakta kawsaykunata, kay mamallaktapi shuk

kawsaytallami charinchik yuyaykunata anchuchishpa mishana yuyaykunata

katichinkapa, shinashpa rantimanta allikachirishpa kawsayta, pakta kawsayta,

shinallatak maykan kuskapi ayllullaktapi kashpapash wiñarishpa katinata rikunkapa”.

Luis Macas mashipash runa tantanakuykunapa yuyaykunata rikushpaka kay

yuyaykunawan paktami kani nishpa allikachin. Ashtawankarin yallimi rimarikunata

waki llaktakunapi yuyaykunata riksichishpa, shuklla yuyayman tikrachina nin,

shinashpa kay Ecuador mamallaktapika tawka kawsayta charin nishpa, paktami

kawsanchik nishpa, shinallatak alli sumak kawsay masmashpa wiñachinapash tiyana

nishpami mañan. (2014).

Kawsaypurata kaypi rikushpaka tukuyllami alliyachinata maskashpa shuk

shuk kawsaykunawan mushukyachinata rikuna kanchik, rantimanta

allikachirishpa rikuywan, tawka kawsaypi shukllashina tantanakushpa

kawsayta rikuchishpapash katina kan. Shinaka kawsaypuraka mana rimaylla

kana kanchu, yachakushkakunapa rimayllaka mana kanachu, shuk yuyaytami

charina kanchik, tawka kawsaykunata allikachishpapachami shuk ñanta

rikuchina kanchik. Rodríguez A, Pág. 51, párrafo 5

ALCOBENDAS llamkak ukukunapa imashina tantanakuykuna

(Asociaciones según Ayuntamiento de ALCOBENDAS):

“Tantanakuykunaka runapura tantanakushpa wiñarishka tantanakuymi kan,

tantanakushpa ruraykunata tukuyllakunapa shutipi paktachishpa katinkapa,

Page 42: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

31

tukuykunapa yuyaykunata chaskishpa, shukpalla munayta shikanyachishpa

shukllashina llamkankapa”. (Ajuntament.barcelona.cat, 2018, pág. 1)

Yachayñan (Metodología).

Ñukapa rikuypika tukuy yachayñanta ruraykunaka Waki Llamkak maykan kuskapi

ruraykunata rantimanta paktachikukpimi rurarishpa katin.

Mendoza taytaka (Como se citó en Barreto, et al., 2003b) yuyashpa ninmi

(Yachayñanka shuk amawta yachaymi kan, paykunaka yachay yuyaypi

rikushpaka maymantami shuk kuskapi sakirin, shuk yuyaypillami sakirin,

shinallatak paymantami runaka ushayta tarin, ñawpa wiñay kawsaypa

shinallatak ruraykunapa mushukyachina alliyachina ñanta alliyachina

ushanata rikun. Kawsay imashina kakta rikushpami kallarin, imapash

ushanatallami rikuchin, ushaypa saywakunata tuparin, shinallatak tikrankapa

ñanta tuparin, shinashpa kutin mushuk sinchi maskayta hipapakchiruraypa

rikuyta paktachinkapak, paktachinakunata, saywakunata, shinallatak

mutsurishkakunatapash yachay yuyay rikuypi churankapak.)

Torres taytaka (Como se citó en Barreto, et al., 2003c) rikuchinmi

(Yachayñankunaka alliyachakkunapa llamkaypika ninan mutsurishka hillaykunami

kan; llika ñankunata katishka, shinallatak amawta yachaypak kawsaypi

alliyachishkami kan, shinallatak mushukyashpa shuk tukushpa katichun rurashkami

kan.)

Page 43: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

32

Llaktakawsaypi rantimanta rurayka (Interacción social) (eumed.net/rev/cccss,

2011) ninmi:

Rantimanta ruraykunapi ishkantinpura rimarishpa mashiyarishpa llakirishpa

kawsay ushaymi kan, imapi kashpapash rukukunawan kimirishpa yanaparishpa

tantanakushpa pakta kawsaymi kan. Rantimanta ruraykunapi rimarishpa yanapariyka

runakunapika shuk allikaytami rikuchin, rantimanta allikachishpa rimarimi rikurin,

shinallatak tantanakuypa, llamkak ukukunapa, shinallatak paypa ayllullaktapapash

rimarishpa yanaparishpa kawsaymi kan. (Solano, 2013, p.1)

Kawsaypurapa rimariykuna (La comunicación intercultural) (Publicaciones

Universidad San Francisco de Quito, 2016)

Ayllullaktakunapura rantimanta rimarishpa yanapariyka kawsaypurapa

rimariykunami kan, shinapash payta chashna charinkapaka wakin imashina kakta

charinatami mutsurin. Kaypachapa kullkikamay wasi ukuka, Ñawpaman pushanapa

rimariy ruraykatichiykuna, llamkashkata riksichiykuna, kawsaypura rimariykunaka

ninmi, tukuylla runakuna yuyaywan apaytukushkakuna shuk kuskata charinmi

kawsaypurapi rimariykuna mishariykuna paktarichun. Shinapash ninkapa munanmi

“waki llaktapi tawka kawsayta ña riksishka kaymanta rimarina chakata churashpa

pakta shukllashina kayta rikuchina”, Fernández-Salvador kimichinmi. Kaypachapi

Kullkikamayta BM rikukka tukuylla llakikunatami kawsaypura rimariypika rikun,

ashtawankarin runakay yuyaytami yalli rikuchishpa rikuchin. (pág. 2).

Page 44: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

33

Shukllayachishka yachayñan (Método integrado).

Waki Llamkayka shuk shuk yachayñankunatami Alliyachak kimirishpa

yaykunkapakka mutsun, Odín Godoy taytaka chashnami nin. (2016).

Godoy taytaka (2016), shina ninmi: “Shuk yachayñanmi tiyan, chaypa shutika

tiksichanik, shukllayachishkami kan, kaypika kimsa yachayñankunami

tantanakun, mutsurishkapa, tantanakuypa, shinallatak ayllullaktapa

yachayñankuna, paykunami amawta yachayñanpa mutsurishka nipakunawan

kan. Kimsa pacharipi llikayashkami kan, shinallatak picha purina ñanpi

rurarinami kan”. (pág. 5).

Rikushka tantariy (Grupo Focal).

“Shuk rikushka tantariyka shuk uchilla shiminakuna tantariymi kan, kaytaka shuk

pushakmi ñanyachishpa pushan. Kay tantariyka shuk yachaywamanta yuyaykunata

riksinkapa mutsursihkami kan, hipamanka ima ruraytapash ñawpaman apankapak”

(Berkowitz, 2016, pág. 1)

Shuk rikushka tantariypa yachayñanta mutsuyka, ayllullakta kawsaypa

kamachita hamutankapak mutsuymi kan, runakunata shuk shuk shuktayaykuna

ruraykunapash imashina llakichikta taripanami kanchik, shinallatak willachishpa

riksichinkapak, shinallatak runakunapa shuk shuk llakipipash yariyaykunata,

shunkumanta yarikunata, yuyaykunatapash riksichishpa ashtawan yuyaykunata

hatunyachishpa riksichinkapak. (Zavaleta, 2013, pág. 2).

Page 45: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

34

Waki ruray (Acción social).

Bruno Lutz taytaka (2010) Durkheim taytaman amawtay yachay

killkashkapika shinami nirka: (Waki rurayka tukuy llaktapak sinchi ruraymi kan,

shinapash shuk mana alli rurayshina rikurinmi (sinchi llamkay, tukuymanta ninanta

llamkay, pakalla llamkay) shinapash shuk alli ruraykunatapashmi charin,

ñukanchikwan sumakyachishpa, hatunyachishpapash pakta kaymanta. Maymantami

kishpirishka kawsay, shinallatak alli yuyaykunawan yachakuyka, waki ruraypaka

ishkay alli rurashkakunatami rikuchin, kay tukuylla rurarikunaka runawan,

shinallatak waki llaktawan rantimanta yanaparishpa makipurashpalla rurarina kan.)

Waki yachayruray (Práctica social).

Waki yachayrurayka mushuk yuyaykunata, yachaykunata kallamanta masmankapami

kan, kaytaka hamutanchikmi tawka kawsay yachaykunata tantanchishkamanta shuk

munashka rurashka kapumi llukshina kan, llaktakawsayta mushukyachishpa

katinkapak. Kaytaka ishkay shikan yuyaykunata charishpapash llaktapurakuna,

alliyachakpurakuna, shinallatak llamkaykamaypurapipash pakta yanaparishpa

kashpallami ñanta katina kan, kayta paktachinkapakka tukuyllami sinchitapacha

tantanakushpa minkaytukushpa llaktakawsayta mushukyachinkapakka rikuna

kanchik. (García, s.f, s.p)

Page 46: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

35

Lic. María P Miguel- Lic. Mariana Vázquez yachachikkunapak uchillayachishka

kimirishpa rimana; (Especificidad de intervención para Lic. María P Miguel- Lic.

Mariana Vázquez) (1992)

Wakipa llamkakka llaktakawsaypa llakikunapimi kimirishpa rikuna kan,

ashtawankarin kaypachamanta shuk shuk hillaykunata awashpa, shinallatak

yachachinapa, tantanakuypa, ruraykunapa paktachinakunata mutsurishkapi hapishpa,

(ima llakikunatapash alliyachina yuyaywan). Alliyachakpa yachayrurayka kimsa

paktariwpakmi kan, kaykunami mutsurishkapi kutichina mañay tiyakpi kutichina kan,

shinallatak yanapayta chaskikkuna llaktakawsaypi kimirishpa ñawpaman rikurishpa

yanapana kan, ima llakikunapipash alliyachishpa rurak rurashpami minkaytukuna

kan. Shinallatak yachakuypa rikuyka mutsukkunapa yachayta, shinallatak

ushaykunata kutinriksishpa ñanyachina kan, runashina yuyay yachaykunata

alliyachishpa charinshina. (pág. 2).

Alliyachakpa kimirishpa rimana (Intervención profesional).

Shukllayachishka kapakkamayta rikuymantami kallarin, tukuyta tantachina

mushukyachina yuyay rikuytami charin, shinallatak paypalla shukpalla shuk

mutsurishka hapinalla yachayñantami wiñachin. Kay ruraykunaka tukuylla

tantarishka kuskakunapa rikuytami kimichin, chaymantami kapakkaypi kawsaypi

rikushpapash katichinata rikun, runakunapa hayñikunata rikushpa, allikawsay

paktarichun, ima llakitapash harkashpa katinkapa, shinallatak llaktapa tantanakuy

kawsaytapash allikachishpa chanishpa katinkapa ñantami paktachichun apan. (Miguel

& Vazquez , 1992, pág. 2).

Page 47: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

36

Ayllullakta kawsayta, tantanakuytapash sinchiyachina (Fortalecimiento

organizativo y comunitario) (Corporación Opción Legal , 2015) .

Ayllullaktakunapi runa yachay rimarikunawan kutin kutin paktachishpa

katiyka paykunallatak sinchiyachunmi kan, kay ruraykunawanmi yachaykunata

tantachishpa punchan punchan chayachishpa, paykunallatak riksirishpa katichun,

shinashpa llaktakawsaypa yachaykunata runakunapa ayllullaktakunapa

yachaykunatapash sinchiyachishpa hatunyachishpapash katichun. Kay

yachaykunawanka shuk sinchi kawsaykunatapash chimpapurashpa, llaki kawsayta,

mana rikunayachiykunata, makanakuy piñariykunata, shikanyachiy llakikunatapash

chimpapurashpa katichun. (pág. web parr. 1) .

Runa llaktakunapaka, Fernando Daquilema taytami runa tantanakuytaka ñawpaman

pushayta usharka (El UNiverso, 2018) kapak killa 1871 watamanta, shinallatak

ayriwa killa 1872 watakaman, yachakuykuna, llaktakawsaykuna, kawsaykunapash

mana harkay rikurinchu, ñukanchik llaktamanta, kawsaykunamanta sinchi

shayarishpa tukuykunamanta hayñikunata paktachichun shayarinallami kan..

Joaquín Moscoso tayta, Instituto Nacional de Patrimonio Cultural ukuta

ñawpaman pushakka, “Chimborazo markamanta runa ayllullaktakunaka shuk

wamra tiyu ñawpaman shayarishpa sinchi makanakushkata ninantami

allikachishpa riksichishpa, 146 wata washaman shina paktarka nishpa hawapi

churarka, kay wamra tiyuka 23 watatallami chay watakunapika charirka;

paykunami hatun llaki kawsaykunata kawsashpa katinakuymanta

Page 48: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

37

chimpapurashpa piñarishpa sinchita shayarirkakuna, chay watakunapika

Gabriel Garcia Moreno piñak mishumi mamallaktapa ñawpaman pushak

karka, kay hatun hatariypika chunka waranka yalli runakunami pakta

shayarirkakuna, paykunami Quito llaktamanta, Riobamba llaktamanta sinchi

awka mishukunata chimpapurashpa chusku killakunata makanakurkakuna,

kay llaki kawsayta charishkaka runa llaktakunapika, shinallatak mamallaktapi

kawsakkunapika mana kunkarinchu, kunanpachakamanmi yuyarishpa

wiñaykawsaypi tarpurishka sakirishka kan”. (pág. web. parr. 3).

Tantanakuykunamanta rimashpa katishpaka, Dolores Cacuango mamatapash

charinchik, (Mujeresquehacenlahistoria.blogspot, 2009) kay warmika sinchipacha

mamami karka, paymi 1946 watapika ishkantin shimipi yachanawasita wiñachishpa

kallarirka, runakunapash yachanawasiman rishpa ñukanchik hayñikunata

paktachinkapa, kay yachaywasipimi kawsayta sinchiyachikkuna yachakushpa

llukshichun, allpata charik mishukuna, mamallaktata ñawpaman pushak

mishukunapash chay pachakunapika mana allikachishpami harkashpa washaman

sakichun harkan karka.

Dolores mamaka pay sinchikaywan, sinchi samaywan kaymantami Pesillo

llaktapi allpallamkaypa kamachishkatantanakuyta wiñachirka, shinallatak

1944 watapika Transito Amaguaña mamawan pakta wiñachirka, shinallatak

runakunapak hayñikunata shuk sinchiyachik runakuna, Ecuador mamallaktapi

kallari hatun runa tantanakuy, Federación Ecuatoriana de Indios nishka,

paykunami mamallaktapi tantachina yuyaywan mamallaktata purishpa katirka,

Page 49: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

38

tukuylla runakuna shukllashina tantanakushunchik nishpa, makipurashpa

yanaparishunchik wakcha llaki kawsayta anchuchinkapa nishpa… Payka

runakunapa hayñikunata paktachishpa charinkapa nishpami sinchita

makanakurka. (pág. web. parr. 5).

"Ñukaka kay makanakuypimi payayashkani, kunanpikarin ayllullaktayuk

tukushpami wañusha." Tránsito Amaguaña mamapa yuyay

Tránsito Amaguaña mamaka (El Mundo. es, 2009) Pesillo llaktamanta shuk patsak

wata yallita runa pushak mamami kan, llaktakaykunamanka sinchipacha mana

washanchirishpa allpamanta, yakumanta, yachakuymanta makanakushka, hipa wiñak

runakunamanka kay rurashkatami sakin. Kay warmi mamaka tukuyllamanmi

sinchipacha makanakushpa ñawpaman pushashka, Pichincha markamanta runa

tantanakuykunata sinchiyachishkata achiklla rikuchishpa sakin.

ECUARUNARI tantanakuyka shuk runa pushakkuna makanakushkatapash

yuyarishpa, Amaguaña mama “allpata charik mishukunata chimpapurashpa,

shinallatak ñukanchik allpata ñukanchik makiman tikrachinkapa nishpami,

ishkantin shimi rimay yachakuyta katichinkapa, ñukanchik runakayta,

allikawsayta, runa tantanakuypa sinchikayta kutin tikrachinkapa nishpami

kallarirka” (pág. web.).

Page 50: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

39

Yankata wiñarishka rimarina linchikuna (Redes de comunicación informal).

“Runapura rimariy kawsaypi rimariyta munaymantalla yankata wiñarishka

linchikunami kan. Kay linchipa paktachinaka runakunapa kawsaypi

mutsurishkakunata yanapanami kan”. (La comunicación en la empresa47, s.f.)

Linchikunapa waki llamkay (Trabajo Social de Redes).

Waki llamkakka ashtawan paskarishpa kimirina shuk ñanyachinatami

wiñachin, wakin pachakunapika kalaklla yanapachun mana rikurichunpash shuk

linchita kutin masman. Shuk runawan, aylluwan, mana kashpaka shuk tantariywanmi

shimiyarishka kan; shukkunapi rikushpaka allpa kuskapi muku linchikunata

tinkishpami shuk takarinalla hipapakchiruray chuchupi shimiyachina kan. (Campos,

s.f, p.2)

Ranti ranti yanaparina (Intercambio o Trueque) (Revistalideres.ec, 2013).

“Mutsurishkakunapa shimiyachiyka shuk shimiyachiymi kan, chayka shuk mutsukpi,

chayshuk chariktami rikuchin, ninan mutsurishkami rantimanta shimiyachishpa

yanapana, kaypika mana kullkiwan, shuk kaputa mutsushpa chanishpa kakpimi

yanapana kan”. (pág. web.).

Dolores Túquerez mama, ASOPROAGICA tantanakuyta ñawpaman pushakpa

rikuypika, shuk rimariypika ninmi “Ranti ranti yanapariy rurayka ñukaman hñuka

hatuku willachishka shuk ruraymi kan, kunan watakunapika kay ruraykunataka mana

Page 51: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

40

rurashachu yuyarkanimi, yachakuk kuytsa tiya yanapaymantami ñukanchikka

ñukanchik allpapi pukuchishka mikuykunatami rantimanta yanapariyta

ushashkanchik, shuk ayllullaktakunapa allpapi pukushka mikuykunawan, kunuklla

kuskakunamantam chiriy kuskakunamantapash mikuykunawanmi ranti ranti

yanaparishkanchik, ñukaka ashtawanmi palltakunata, sapallukunata,

palantakunatapash yalli munashka kaymanta apamun kashkani, kay ruraykunaka ama

tukurishpa allikakman, ñukanchik ñawpa kawsaypa ruraykunataka kutin rurashpami

katina kanchik”.

Wakchakaray, kukayuta tantachishpa mikuy (Pambamesa) El Comercio.com

(2015).

Wakchakarayka ayllullaktapi imashina kawsayta rikuchiymi kan, chaypika tukuylla

alli runakaytami rikuchin, shinallatak tukuyllami ima charishkatapash karashpa

yanaparin. Allpapi churashpa mikuyka Pachamamawan pakta kawsaytami rikuchin,

runakunaka mikunata chawpipi churashpaka allpamanta sumak samaytami chaskin.

(pág. web).

Luz Menacho mama, Mushuk Jatary tantanakuyta ñawpaman pushakka shuk

rimariypika shinami nin. “Wakchakarayka kichwa runakunapa, anti runakunapa

sumak mikuymi kan, allpamamapimi shuk pintuta mantashpa shuk patakuta rurashpa

tukuy laya mikuyta chapushpa, allpamama churikunaman karashkata tukuylla

mikunchik, mikuykunaka kaykunami kan: kamlla, hapas, purutu, chukllu, milluku,

paltakuna, wisyakuna, mishkimurukunapash, amuysakuna, waytampukuna, warmi

Page 52: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

41

chilinakuna, shukkunapash… kawsaykamanka mana kunkanayanchu, rurashpa

katisharami, shinallatak ñuka mashikunawan kawsaypura tuparikunata rurashpa pakta

kimirishpa aynishpa katisharami, Ecuador mamallaktamanta Central Amawtaywasi,

warmikunapa tantanakuykuna, kaputa pukuchishpa tantanakuykuna, pampamanta

runa tantanakuykuna, rantik tantanakuykuna, shinallatak pikunallami ñukanchikwan

pakta tantanakushpa purishpa shukllashina sumak kawsaymanta, allpamamawan,

shinallatak tukuylla kay allpapachapi kawsakkunawan pakta purishpa katinkapa

munakkunawan rurashpa katishun”.

Chakra (Sementera) Chacra.

Chakra shimika runa ayllullaktakunapa shuk ninan mutsurishka nipa shimimi kan,

kay shimika ayllukunaman ninan yanapaytami karan, shinakunata: hampi

hiwakunata, muru mikuykunata, yuyukunata, llullu murukunata, shinallatak

mishkimurukunatapash; kanlla ayllullakta kuskakunaman rikunkapa rikpika,

maymantami shuk tarpushka sisapampata, hampi yurakunata, yuyukunata;

chaymantami imata mikuna kashpapash pampamanta hapishpa mankaman

churanchiklla nishpa rimankuna.

Kay tawka sami chakrakunaka, shinallatak ñawpa pachamantapacha tarpushpa

pukuchishka llikakunaka, allpapi llamkak tayta mamami wiwakunata

yurakunatapash watan watan tarpushpa pukuchishpa shamushka. Kay

tarpushka llikakuna, chakrakunami ayllukuna kawsayta ushachun,

mikuykunata charichun, shinallatak alli shuk shuk sumak mikuyta llikata

Page 53: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

42

charichun, shinashpa kay pachapi allpapi llamkashpa ayllullaktakuna

kawsashpa katichun minkachishka. Kay tawka sami chakrakunapimi shuk

wiñariy tiyan, yurapurapi chapuriypash tiyan, rantimanta yanapariypash

tiyan, shikan shikan yurakunami tawka sami yurakay, shuk shuk rikchakayta

charin, paykunata alli tarpukpi, shuk shuk yurakunawan tarpukpika mana

hampichun mutsunchu, mana kullkitapash hampita rantinkapa mutsunchu, alli

tawkasami yurakunata tarpukpika pachamamapa llika kawsaytapash

sumakyachinmi. Pág. 17 Patrimonio Cultural de Agrobiodiversidad de la

Comunidades Indígenas de Cotacachi

Amawtayachaywan tarpushpa pukuchina (Producción Agroecológica).

Munashkatapacha paktachinaka mana kullkinamantalla kanchu,

ashtawankarin imata kashpapash alli pukuchishpa pukuchikkunaman

shukllayachishka kachunmi rikun, shinallatak pachamamapash alli rikurishka kachun.

Kay ruraywanka amawtayachaywan tarpushpa pukuchinaka pukuchikpak kullkina

yuyayka mana chinkarinchu, kullkina yuyaytaka asha ashami mirachishpa

wakaychishpa katinata rikuna kan, unaylla watakunapi kawsachishpa katina

yuyaywanmi tupuna kan. (Producción agroecológica: más sana y sustentable, s.f, s.p)

Pachamamapi yurakunata amawta yachaywan tawkayachishka

(Agrobiodiversidad).

Yurakunata amawta yachaywan tawkayachishka mutsushka chanika ñawpa

wiñaykawsaymanta, imashina wacharishkamanta, shinallatak kawsaymantami

Page 54: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

43

wiñarishkapi rikunchik, chayka pachamamawan alli kawsayta yanapayta

charinkapami kan, shinallatak tukuylla runa llaktakunapa pachamama karashkashina,

runa llaktapa kawsay ñawpaman wiñarishpa katichun yanapashkami kan, hipa wiñay

kawsakkunapakpash mutsurishkakunapi sinchitapacha yanapana rikuchishkami kan.

Yurakunata amawta yachaywan tawkayachishka shinallatak ayllullaktamanta

yachaykunaka kawsaypi sinchitapacha ñawpaman wiñarishpa katinapi yanapakmi

kan, shinallatak ayllullaktakunaman sumak mikuykunata, kawsaykunata, ,llikayta,

muyuntik pachapi sinchiyachishpa ninanta yanapakmi kan. Pág. 21 Patrimonio

Cultural de Agrobiodiversidad de la Comunidades Indígenas de Cotacachi

Yanapayanapa kullkikamay (Economía Solidaria o economía de solidaridad)

(Migliaro, s.f.).

Kullkikamayta rurashpa kankapaka yachay yuyayta, shinallatak yachayruray

ñanta shuk maskaymi kan, yanaparinapi shinallatak llamkaypi rikushpapash. Kallaripi

Yanaparina kullkikamayka ruraykunapi, tantanakuykunapi, kullkikamaywan llamkak

ukukunapi asha ashami nikipatakunata mirachishpa yanaparina yuyayta rukushpaka

hawamanmi sikashpa kan, kaytaka llamkak ukukunapi, hatuyratikunapi, shinallatak

tukuypa kapakkamay kamachipi rikushpami kullkikamana rurayka uchilla hatun

kullkikamaykuna mirarishpa alli llamkashpa katin, shinashpa tukuy

llaktakawsaykunapa, kawsaykunapapash pakta yanapanakunawan, tukuy waki

llaktata yanapachun. (pág. web).

Page 55: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

44

Runakaywan wiñariy (Desarrollo con identidad).

Kay imakayta hamutankapakka kawsaykunata, runa yachaywan kawsay

rikuytami maymanta rikuna kan, maypimi wakcha kawsaypa imakay, shinallatak

wiñariypa imakaytapash mirachina yuyaywan, mutsurishka hillaykunapash mana

tiyakta hamutashpami, mishukunapa yuyaywan chimpapura rikushpaka mana

imapash tiyanchu. Kawsaymanta imakayka mana shuk ñantalla riktaka imakaytaka

rikuchinchikchu, maymantami ñawpa pachapi mamallakta kashkata, hipa pachapi

mamallakta kashkata, kawsashkata rikushpami imakaytaka rikuchina. Shinapash shuk

“mushuk wiñariyta” masmankapaka UNORCAC tantanakuy “Runakaywan

wiñariyta” ñawpaman apashpa rurashpapacha shamun, rurayta ushanchikmi, kay shuk

llika kawsaytami shuk yuyay yachaywan rikunkapak:

Sumak alli kawsay UNORCAC tantanakuypakka tukuylla ayllullaktakuna

sumak alli kawsayta charikpi, tukuy mutsurishkakunata charikpi,

pachamamawan pakta rimarishpa kawsakpi, pachapamamapi ima

charishkatapash wakaychishpa, mutsushkatalla hapishpa, llakta kawsaypa

yuyaykunata kishpirishkalla paktachikpi, shuk shunkulla yuyakpi, ñawpa tayta

mamakunapa kawsaywan pakta kashpami sumak alli kawsayka paktarinka.

Sumak alli kawsayka hatun taytakunapa kawsaypi, yachaypimi wakaychirin,

hipa shamuk kawsaypapash imakay hipapakchiruray masmarishpa katichun.

Llakta kawsay wiñarichunka shukllayachishka kushilla kawsakmi kana kan.

Pág. 29 Carrera T.

Page 56: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

45

Kikinllay mikuchina (Soberanía Alimentaria).

Mamallaktakuna, llaktakaykuna hayñita charikkunami kan, allpa llamkaypa

kapakkamaypa kikinllay kishpirishka yuyaywan rikuchinkapa, ayllullaktamanta

runakunapa uchilla pukuchina kuskakunata ñawpaman sinchiyachishpa katinkapa,

shinallatak tukuylla ayllullakta kawsaypi runakunaman mikuykunata kushilla

mikushpa paktachichun, runa kawsaypa imashina kawsaykuna kashkata rikushpa

paktachinkapa. (Soberanía alimentaria, s.p)

COPISA ukumanta hapishka: Conferencia Plurinacional e Intercultural de

soberanía alimentaria COPISA

Kikinllay mikuchinaka tukuylla llaktakunapa rikunami kan, paykunapa

allpallamkay kapakkamayta, shinallatak mikuchinakunatapash kamachishka

rikuchun, shinallatak alliman wiñarina, maymanta alli mikuchina ruraytaka

paktachinami kan. Chayka ayllupa hatuyranti kuskata wakaychinami kan, chayshuk

yapalla llashak kapukunata chimpapurashpa, ashalla hawalla kullkipa hatun

hatuyrantikuna hatunakukpi, shinallatak kullkipa pukuchishka kapukunata ashtawan

pishiyachishpa hatunakukpi chimpapura shayarishpa harkanami kan. Conferencia

Plurinacional e Intercultural de Soberanía Alimentaria COPISA

Kimiriklla tantanakuy (Organización Participativa) (Serjus, 2011).

Ayllullaktamanta kimiriklla tantanakuy purinalla ñanka, ayllullaktakunapi

mamallaktapipash kullkikamay imashina kakta rikushpa, kapakkamay, llaktakawsay,

kawsaykunapash imashina kakta rikushpami masmarina, wiñarina kan, chayka mana

Page 57: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

46

haykata purishpa ruranachun rikurin, wakinpika chimpaqpura piñarikuna, wakinpi

allimanta purishpa chayanka, wakinpika harkaritapash harkarinkallami. (pág. 49).

Shukmanta rikushpaka, kay kimirina samipika, shuk ukumantapacha ninan

masmarina, alliyuyayta paktachina tiyan. Runa llaktakuna purina ñankunapika ñawpa

wiñay kawsaypa sinchi samaytami charin, paykunapacha rurashkata rikuchunka shuk

unanchatami rikuchita ushanka, chaypimi ama shuwa, ama llulla, ama killa, ñawpa

tayta mamakunapa kamachikunata charinchik, kunan pachapi mamallaktapa wakipi

rikushpaka, alli kamachi yachaymi rikurin, tukuylla kapakkamaypi mana alli

llamkakkuna yuyaypi hapishpa alli ruraykunata paktachichun. Rodríguez A, pág. 49,

párrafo 2

Llikayachinapa paktaykuna (Objetivos de la sistematización).

Hatun Paktay (Objetivo General).

Waki llamkaypa kimirishpa purina ñanta llikayachinaka, el Hato llaktamanta

runa warmikunapa tantanakuyta wiñachishpa, sinchiyachinaka kawsaypura,

ayllullaktapurakuna tuparishpami llikayachishpa paktachinka.

Uchilla paktaykuna (Objetivos Específicos).

1) El Hato llaktamanta warmi tantanakuywan tawka ruraykunapi kimirishpa

pacha kawsayta rikushpa hamutayana, shinashpa sinchiyachinkapak.

Page 58: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

47

2) Ayllullaktamanta tantanakuykunawan mushuk kuskakunata wiñachina

kimirina yuyaywan, tantanakushpa llamkaypi ñanyachishka ruraykunata

uchillayachina.

3) Shuk tantanakuyta sinchiyachiypi shamuk kimiriykunata sumakyachishpa

alliyachina, kawsaypura tupariykunapi mutsushka ñanyachiyta alli

masmashpa yuyaykunawan wallpachina.

4) Ishkaypura warmi tantanakuymanta runakay kawsaywan wiñarina yuyaytaka,

ishkayñanta charik, shinallatak kawsay yachayta charik yachakuykunatami

rikuchina.

Ñanyachina rikuy shinallatak tantachinapa pakchiyachay

(Enfoque metodológico y técnicas de recolección).

Tantanakushpa llamkana ñanka Waki Llamkay shinallatak ASOPROAGICA

tantanakuypurapi rikushpaka, tukuylla mutsushkakunapi paymanta ruraripimi

ñawpaman katichina kan, tantanakuypa ruray willachiykunata maskashpa, chaypipash

paykunallatami mushukyachinkapa rikushpa kanka, tantanakuyta kutinlla chanina,

hillaykunata maskana, yachaykunata tantimanta yanaparina, ñawpa yachaykunamanta

kawsay yachaykunamantapash shuk tantanakuykunawan rimarina, runa kawsaypa

nipakunata rantimanta yanaparina, ushaykunata alli kallari ruraykunatapash

yachakchayashpa rikuchina.

Kikin wiñaripakka ishkay rikuykunatami rikuchinchik, hipapakchiruraypa

kanlla kawsaypi kaymanta, chaykunaka katipimi rikuchinchik:

Page 59: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

48

Warmikunapalla tantanakuyka shukllayashka tantanakuymi kan, chaymantami

warmikaypa shuk rikuyta charin, paykunaka shuk shuk ruraykunapi kashpapash asha

pacha kuskakuta tantarishpa warmipura tupariykunapi tantanakushkami. Ñawpa

wiñay kawsaypi rikushpapash warmikunami allpapi llamkanataka maskashpa tarishka

nin, kay ruray yachayka warmikunapa tukuylla yachaykunamanta shuk yachay

ushayllami kan; shuk ushaykunaka kanmi: wawata chariy ushay, wasipi tukuy

ruraykunata paktachiy, llamkay, shinallatak wawakunata wiñachina ushaymi kan.

Ñukapa rikuypika warmikunaka kawsayta wiñachishpa katinkapa ninan

mutsurishkami kan, payka tukuy ushayta ushakpimi shina yuyanchik, shinapash mana

pipash yuyaypi hapinchu.

Yallishka rimaypi nishkata uyashpaka, mana karita yalli kan nipanichu, alli

kawsayta charinkapaka ruraykunapi rantimanta yanaparishpa, pakta ruraykunapi

karipash warmipash kashpallami sumak alli kawsayka paktarinka.

Ayllukunamanta, ayllullaktamanta, shinallatak wakimanta warmikunapa

llamkayta kutinriksichiyka, karikunalla, taytakunalla ruranata ushan nishkata

chimpapurashpa shuk yuyayta tarpuymi kan, karikunalla ushayta charin nishpa

yuyayta chariykunaka ñawpa ñawpa kawsaymantapachami sapi tukushpa shamushka

kan, ashtawankarin kanlla ayllullaktakunamanka yallimi sapiyashka rikurin,

warmikunaka kay ruraykunata ushan nishpa, karikunaka shuk ruraykunata rurana

nishpapash. Runa warmikunapa ruraykunata rikushpaka, mamallaktamanta shuk

kanlla ayllullaktaman warmikuna imashina kawsakta yachanayan nishpa tapurin,

paykunaka ñukanchik shina ruraykunachu ruran, shuklayatachu rurankuna, imashina

Page 60: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

49

rurakta yachanayan, ASOPROAGICA tantanakuyta yalli ushayta charin, imashina

kakta yachanayan.

Kawsaypura rikuymantaka tukuypi yuyashpami runakuna wiñarinkapa kallari

kamachikunata maykan ñanpipash runakay yuyaykunawan shuk yuyaylla, shuk

shunkulla, shuk makilla yuyay yachaykunawan maypi kashpapash rikurin, tukuylla

pakta purishpaka pacharikuypash kushillami kanka, ashtawankarin runakunaka

katillikapi shukllayashka kawsaypa nipakuna kaymanta, shina:

A. Runakuna kimirishpa tantanakuna.

B. Llaktakawsay ruray, runakay kawsaypash.

C. Pachamamapa hillaykunata wakaychina.

D. Kullkikamayta wiñachina.

Kayampi llaktakaymanta shinallatak Cotacachi llaktakaymanta pampa runa

warmikunapa kunan pacha wakikawsaypi ruraypi purishpa kuyuriyka, paypura

kawsaykunatami charin, mana shikan kawsayta charinchu, yachakuyta rikushpa,

kapakkamayta, tantanakuyta, wakikawsayta, kullkikamayta, kawsayta,

pachamamakawsayta rikushpapash paypuratami rikunchik, shinapash katipimi

ashtawan riksichinchik. Yachakuypa harkaykunata yalli ashtawan rikushpapash,

tantanakuykuna wiñarishpa katichun, tukuy kimirishkakunapa mutsurishkamanta

llamkanaka rurarishpa paktarishpa shamushkami, kay sinchi llamkaykunaka ñawpa

pachamantapachami rikushpa uyashpa shamushkanchik, Dolores mama, shinallatak

Transito mamapa sinchi pushak kashkata rikushpaka paykunami waranka waranka

runakunata tantachishpa shayarishka, harkaykuna tiyakpipash runakunapa

Page 61: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

50

hayñikunata paktachinkapakka sinchimi makanakushpa shamushka. Cacuango

mamaka ninmi “Runakunaka urku ukshashinami kanchik, pitikpipash kutinllami

wiñarishpa katinchik… shinashpa kaypachapika ukshatami tarpushpa sakishun”.

Waki Llamkaypa muyunti ruraypi rikushpaka, kay llikayachishka rikuchipi

mutsushka pakchiruraykunaka kimirishpa rikuna, tapuchishpa rimachina,

aylluwasikunaman chayashpami tantanakuypa rikuyka kan, chay hawa shuk

hillaykunatapash mutsushkanchik, punchapi pampaman llukshina panka, killapi

willachiykuna, killan killan llamkayñankuna, pakchiyachakpa killkashka, , hatun

sumak ruraykunapa willaykuna maypimi sumakpacha rurashkakunata tarpuy

tantariypi paktachishkata willachin, shinallatak kullki tantachina yuyaywan

rurashkakunata, shinallatak ayllullaktakunapa kawsay yachayta tantanakushpa

yanaparishpa sinchita chayachishkamanta.

WARMI TANTANAKUYKUNAPA AYLLULLAKTA KAWSAYPI

KIMIRISHPA WIÑARINA (DESARROLLO LOCAL PARTICIPATIVO DEL

GRUPO DE MUJERES)

Tantanakuypa tantariy imashina kashkamantami riman, allpata mutsuymanta,

yanapariy kullkikamaymanta, rantimanta yanaparina llikapa muku, kimichishpa

yanaparinapa masmana shukpallakunapak, tantanakushkakunapakpash alli

yanapaykunata paktachishpa paktana, kawsay yachaypi, runakay kawsaypi,

shinallatak ñawpa yachaykunapi rikushkami kan, kunan sinchi pacha kawsaypi

rikushpaka, kanllaman ayllullakta kawsaymi llaki apashpa kahun, chaymi llaki

mushuk kawsaykunata chaskishpa shuk mushuk kawsayta hapinakunchik, ayllupi

Page 62: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

51

mutsurishkakunatapash mana paktachinakunchik, mana yachaymanta imatapash

chaskinchiklla, wakcha warmi kaymantami kawsaymanta sinchita tantanakushpa

kimirishka warmikunawan shukllashina sinchiyashpa hatarishka.

Ruraykunapak kutin hapina yachayñanka shuk puriy ñantami katina shuk shuk

puriy ñankunawan katishpa, kallaripika kimirishpa rurana kuskata imashpata

akllashpa hapishkata shuk hamutayanata rurana kan, hipaka kawsaykuskapi

kimirishpa rimanapa muyuntipi shuk kallari taripayta rurana, chaypi kawsakkunawan

alli mashiyarishpa kashkamanta, chaypa hipaka mutsurishkakunata rikuna,

paykunawanpacha rurashpa, hipamanka tawka alliyachik yuyaykuna mana kashpaka

shuk llamkayñanpi charishka yuyay yachaykunata alliman apashpa, mushuk

yachaykuna hatun sinchi ruraykuna rurarishpa katichun.

Chaypakka pakchiyachaykuna hillaykunami mutsurishka kan, kimirikpa

rikuna, tapuykunata kutichishpa rimariy mana kashpaka ishkantinpura shuk rimariyta

paktachina, punchapi pampaman rishpa pankata mutsushkata ima pachapi maykan

kuskapi kashkatapash rikuyta usharin; killan killan llamkayñanta wakinpilla

paktachishkata, ashtawankarin shuk shuk kawsaykunata chariymanta imapash

ruranakuna rikuriymantami mana tukuy killakuna paktarishka, shinapash killapi

killapi willaykunaka imashina rurarishka paktarishka ruraykunatapash

paktachishkami rikurin, chaypika tukuytami imashina kashkata rikuyta ushanchik;

tukuylla shuyukunata llukchishpa kuyurik hillaypi wakaychishkata, ishkantin tantariy

tarpuk kuskakunapi tarpushka yurakunaka kawsay yachaykunata kutin hapishpak

rikuy ushanallami kan, shinallatak tukuriypika ninan mutsurishkatami rikuchinchik,

Page 63: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

52

UCE Amawtaywasipi kimirishpa Yachay Ukupa hipapakchiyachay ruraypi

warmikunapa karikunapa yuyay yachay tantachishkakunata yuyarina yachaykunata

rikuchinchik.

Page 64: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

53

KIMSANIKI YACHAYKANCHA (CAPÍTULO III)

Kawsashka rurayñanpa kutinmasmana (Reconstrucción del proceso vivido).

Shuknikirakiri. Ayllullaktaman yaykuna chayanapash (Fase I Inducción e

inserción a la comunidad).

Kallariypika Waki Llamkay Yachayñanpa yachakukkunaka alli

yachakushkakunami kan, Yachay ukupi yachakushka kaymanta, shinallatak kay

yachakushkakuna yachakukkunaman chayayka ninan mutsurishka kimiriytami kan,

shuk shukkunapa kawsay kuskakunaman kimirinaka waki llaktaman kimirishpa

ruraymi kan.

Yachachikkunamanta yachaykunata kutin yachachishpa yaykuna ñanta

katishpaka, yachakukkunaman sinchitapachami yanapayta chayachinka tukuylla

yuyay yachaykunata suktakillan suktakillan chaskishka hipapika, alliyachak

tukunkapa yachakukkunaka kutinllami yachay yuyaykunata chaskishpa sinchiyanka,

kay ruraykunaka maymantami sumak yachay yuyaywan ruraykunata paktachichinka.

Shinallatak maykan kuskamanllami yachakukkuna llukshishpa yanapashpa

yallinatapash nipita mana rikushpa rurashkanchik, maykan urmakpipash rishpa

yanapashpa llamkachun, yachakukkunapa ushaykunatallami rikushpa

ayllullaktakunapak churashkanchik. Pusakniki pata suktakillaypi yachakunakukka

“ASOPROAGICA” El Hato ayllullaktamanta allpatarpuy wiwawiñachiy pukuchina

tantanakuypimi ñanyarina kan, El Verde, Hato Espiga de Oro ayllullaktakuna

“COCIJM” Juan Montalvo runakunapa tantanakuyman kimirishkakunapash

Page 65: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

54

ñanyarina kan, ishkantin ayllullaktakunapi tantanakuyman kimirishkakuna

tiyaymanta.

Kallarimantapacha COCIJM tantanakuypa pushakkunawan

charishkamantami, llamkayta paktachinkapaka shuk hatun kimiriytami tantanakuy

llamkaypi charishkanchik ashtawankarin ayllullaktakunapa wiñariymanta, shinallatak

kitillimanta tantanakuykunapa wiñarimanta, shinallatak ayllullaktapi kawsak

ayllukunapa kawsaymanta rikuyta rikushpa, alli runakuna kakta rikushpami,

ñukanchiktapash alli yuyaywan paykunapa wasipi kushilla allikuman chaskikpimi,

paykunapa yachaykunata, ñukanchikpa yachaykunawan chimpapurashpa ishkantin

rimarishpa alliman chaskirishka kan.

Ishkaynikirakiri. Warmikunapa tantanakuyman yaykuna (Fase II Abordaje a la

asociación de mujeres).

ASOPROAGICA tantanakuymanta ishkaypura kimirishka mashikunawan

rimariyka El Hato ayllullaktamanta warmi tantanakuyman kimirishpa chayaytami

rikuchin, kay tantanakuypimi llamkaykunata, ruraykunata rurashkatapash riksichirka,

yallishka yachakukkunapa yanapaywan rurashka ruraykunata riksichirka, kay

ruraykunaka kanmi: Kayampi llaktakay runakunapa tawka sami Mikuymanta

killkanapankakuta, shinallatak tarpukallpashikanyaypa killkanapankakuta, kaypimi

chay kuskapi imalla pukushkakunata, shinallatak COCIJM tantanakuypa unancha

churashkatapash rikuy ushanchik. Shinallatakmi tantanakuy imashina

kawsakuktapash rimarishpa yachayta usharkanchik, kay rimariypimi wakin

Page 66: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

55

imaykunata yachay usharkanchik, imashinami mashipura rimarishpa kawsakta, mana

yanaparina yuyayta charikta, rimariykunata, tantanakushpa kawsayta, shinallatak

wakin kimirishkakunapa kimirik kawsayta, ashtawankarin ayllukunapa chakrakunapi,

tarpuk kuskakunapi mana alli pukuchikkuna tiyashkata yachay usharkanchik.

Hato Espiga de Oro ayllullaktamanta kamachipi riksirishka ñawpaman pushak

taytaka, minkaman llukshimushka ayllukunaman yachakuk yanapakkunata shuk

shuklla riksichirka, kaypimi ashtawan rantimanta rimaritapash wamrakunawan

kuytsakunanawan, (NNA) chayra wiñak wamrakunawan, tayta mamakunawan, ruku

tayta paya mamakunawan rimariyta usharkanchik.

Kay kallari rurayta rikuy hipaka, tantanakuyman kimirishkakunapa ayllu

wasiman rinata kallarirkanchik, El Verde ayllullaktaman, Yanakucha, Yagual, Pitaná,

shinallatak Rascacho kuskakunaman, paykunaka Hato Espiga de Oro

ayllullaktamanmi kimirishka kan, chaypillatakmi ayllupa tarpuk kuskatapash

imashina ñanyachishpa tarpushkata, rurashkatapash rikurkanchik, shinallatak

shukllamanta tantanakushpa rikuywan ayllullaktamanta hipapakchirurayta

riksichishkanchik, kay tantanakuykunami tarpukallpashikanyaytapash kutin hapishpa

allikachishpa, shinallatak tantanakuypurakunawan, wasi mashi warmi

tantanakuykunapi ruraykunawan sinchiyachishpa katinchik.

Juan Montalvo tantanakuy kaypi kaymantami, paykunaka ASOCAMCAY

shutiwanmi riksirishka kan, ASOPROAGICA tantanakuymanta chunka ishkay

warmikunami kimirishka kan, mintalanayay kuska ukupika yankalla ruraymi

rikurinka, pampapi pukuchishka kapukuna ashalla tiyaymanta, Cayambe uray

Page 67: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

56

kuskamanta warmikunapa tantanakuywan chimpapurashpa rikushpaka ashallami kan,

kay tukuyllataka tantanakuywan Juan Montalvo Y kuskapi hatuyranti ruraypi tukuy

punchakuna pakta kaymanta rikuyta ushashkanchik, kay shinalla ruraykunami

kapukunata mintalaypak harkayshina rikurin, shinallatak rantikkunaman

yachaykunata chayachinapash mana alli kaktami rikunchik, mintalaypa , hatuna

kuskapash adoquin rumiwan shinashkami rikurin. Tukuylla kuskakunapimi kay

kawsayka urku manyalla, urku chakikunapi kawsaymanta El Hato ayllullaktamanta

warmikunapa chakra ukukunapi tarpushka yuyukuna pukuchun yalli rikuna kan. Kay

tukuylla rikuykunami allpa ukupi papakunata mintalaypak kapukuna pukuchun

harkan, (papa, milluku, rakacha, hikama, uka) murukuna (hapas, purutu). Kay

tukuylla kawsaykunami hatuyrantipi rikushpapash sinchipacha misharikuna rikurin,

hatuyrantipi mutsushkakunataka mana paktachi ushay rikurinchu, chaymantami

hatuyrantipika wakchalla rikurin.

Yanapayta chaskikkunawan mashiyarishpa rimarinaka mana pankalla ruray

kanchu, pay warmikunata riksinkapaka shuk pachamamata riksiyshinami kan,

shinapash ñukanchikpa mamallaktamanta runa warmikunata rikushpapash shuk

kawsaykunata riksichinkapapash kushillami riksichinkapa shuyanakurka,

ashtawankarin shuk tarpushka kuskakunata rikuna, ayllukunamanta tarpushka

pampakunatapash rikunamantami rimachinchik, chaymantami yachakukkuna

imatapacha munakta mana yachaymanta, shinallatak imatapacha paktachinkapa

munakta mana yachaymantami ashata piñarinshina rimarka, shinallatak tantanakuy

wiñarichunpash imata yanapakrin nishpami piñalla rikunkuna. Karullapi

Page 68: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

57

kawsaymantaka rimachik antakuna, karu uyarikuna mana tiyakpimi ima

mutsurishkamantapash mana kayachiyta ushashkachu, ayllullaktamanta

mutsurishkakunawan, tantanakuypa mutsurishkata rikushpapash yapatami shuyashpa

kawsankuna, chaymantami killapi shuk tantanakuyta rurashpalla tantanakuymanta

mutsurishkakunata rimarishpalla paktachinchik.

Warmikunapa tantanakuyka, El Hato ayllullaktamanta, shinallatak COCIJM

tantanakuypa pushakkunamantapash mana riksitukushka, rikuytukushkapash kanchu,

paykunamantaka nima yanapayta mana chaskinchu, mamallakta ukumanta llamkak

ukukunapash mana imapipash yanapashkachu, llakta kawsaymanta rikushpaka shikan

kawsaypachami rikurin, imawanllapash yanapakpika ashtawan tantanakuypi

kimirishpa mukuyashpa katinchikmanmi, ashtawankarin GAD ukukuna yanapakpika

ashtawanmi hatunyanchikman.

Juan Montalvo llaktamanta pampa runa tantanakuypa kawsayka, shitashka

llamkak ukumi rikurin, kitilli ukupi kawsaymanta asha kullki ayllullaktapa

llukshinapash mitsalla llakillami rikurin, mana imapash rikurinchu, chaymantami

ayllullaktakunaman yaykuna ñankunapash llakilla, wakllishka, tukurishkami rikurin,

mapa yaku rina ñankunapash illak, hampiwasikunapash illak, shuk yanapak

ukukunapash iilakmi kan.

Tukuylla muyuntik ayllullaktakunata puriymi ninan mutsurishka rikurin,

imapash kawsaymanta, tantanakuypa alli ruraykunata rikuchinkapak,

sinchiyachinkapakpash rikurin; chaymantami chay ayllullakta kuskapi kawsak

ayllukunapa yanapaypash, allikachiypash tiyana rikurin, kay kuskapi rikushpaka

Page 69: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

58

Imbabura markamanta, Cotacachi kitimanta, Santa Lucia de Colimbuela

ayllullaktamanta MUSHUK JATARY warmi tantanakuypash chaytami munan. Kay

yuyaykunata riksichikpika, uchilla pachakunapilla haykatami ari ninka, tupariykunata

rurakpipash allipachami munayta rikuchichinka, ranti ranti yanapariy ruraypi

(pukushkakunata ranti ranti yanapariy), tantanakuypura rumpata haytashpa pukllay,

tarpuk kuskakunaman chayashpa rikuykunapash.

Cotacachi llaktakay runa warmi tantanakuymanta shuk uchillayachishka

yuyaykunata rikushpaka, ASOPROAGICA tantanakuy imashina kakshinami kanchik,

shinallatak shuk ruraykunapi rikushpaka shukpachami kanchik, shinallatak MAGAP

ukumanta llamkak pakchiyachakpa yachaykunawan yanapaymi ninan alli rikurishka

kan, shinallatak markamanta tantanakuykuna wiñarinkapa ñankunata shuk llamkak

ukukuna kimichishpa katin, tantanakuy mana tiyakpika mana paktachiymanchu,

MUSHUK JATARY tantanakuy ukumanta mana kimirishpa yanapakpika mana

paktariymanchu, shinallatak Luz Maria Menacho ñawpaman pushak mama, Santa

Lucia de Colimbuela ayllullaktamanta runa warmi katichikpimi paktachishkanchik.

Kimsanikirakiri ASOPROAGICA tantanakuypa tantanakuyta sinchiyachina

purinañan (Fase III Proceso de fortalecimiento de la organización de la

ASOPROAGICA).

Killa tantanakuypimi kimirishpa shuk purinañanta ruranchik hipa mushuk

ruraykunata willachinkapak tantanakuypi wiñachishpa katinkapak, kay

ruraykunawan: kullkita tantachishpa wakaychinkapak, tantanakuy tarpuk kuskapi

llamkankapak, ayllullaktamanta kawsay yachaykunata riksishpa katinkapa puriykuna,

San Ruperto ayllullaktapi mushuk mintalay kuskata wiñachiy, ayllullakta wiñaripak

Page 70: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

59

Waki Llamkaypa paykunapash ruraykuna, shinallatak Kitimanta Warmikunapa

Tantanakuywan ruraykunapi pakta yanaparina, Cayambe pampa runakunapa

tantanakuy, El Hato ayllullaktakunamanta kikin raymikunata kawsaykunamantapash

ruraykuna.

Killapi shuklla tantanakuyka sinchimi kan, tukuy ruraykunata, llamkayñanta,

ruraykunata, imashina ruranatapash runana kaymanta, ashtawankarin na yashkapi

tantanakuna chayakpi kimirik mashikuna mana yapa kimirimukpi. Tantanakuykunaka

Hato Espiga de Oro llamkana wasi ukupimi rurarishpa shamun, kallari

tantanakuypika yachakuk yanapakwanmi manchayta pinkayta anchuchina

pakchiyachayta “waklishka rimachik anta” tantanakuyman chayachinapa rurashka

kan, kay yachaywawanmi tukuykunawan rimarishpa katinchik, kaypi panta

yuyaykunata nikpika llakiman mana hampinalla yuyaykunaman chayanallami kan,

kaytaka mana tantanakuypilla rikuyta ushanchikchu, shuklla runapipash kay

llakikunata rikuta ushanchik, chaymantami tukuriy yuyaytaka shina llukchinchik,

ishkantinpurakuna rimarina willachirina ñantami katina kanchik, rantimanta

allikachirishpa, llakikunata allipacha hamutashpa alliman alliyachina ñanta

maskashpa ñawpaman apana.

Chuskunikirakiri. Ruraykunapa ruranakuna, kimichishpa tantachinapash

(Fase IV Ejecución y articulación de actividades).

Ruraykunapa llamkayñanka, ASOPROAGICA kimirina tantanakuypa

llamkayñanta ruranaka sinchiyachinkapakmi paktachina kan. Shinami rakirishka kan:

Page 71: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

60

Kullki tantachinapak kallari ruraykuna. (Iniciativas para recaudar fondos).

Kallaripimi tantarishpa rimaririn, shinallatak minkaytukushpa ruranakunatapash

rakirin, Waki Llamkay Yachayñanpi kamllashka hapasta hatunkapak, chayta

paktachinkapakka kay llamkayñantami ruranchik; 25 lb chakishka hapasta

tantanakuymanta chuskupura kimirishka mashikuna karashkata rantin, shinallatak

ASOPROAGICA tantanakuymanta shuk uchilla tantariymi akllarishka kan,

ñawpaman pushakkuna, uchilla tantariy, paktakashpa yanaparinapash, tukuy

pukushka kapukunata shuk shuk yachakuna ukukunapi amawtaywasi ayllullaktaman

riksichina hatuna kan.

Kimsa chunka tulukunaka $0,50 centavos chani kullkipami hatushka kan,

chaypimi $15 kullkita tantachishkanchik, llamkayñan alliman paktarichunka wakin

llakikunatami charishkanchik, kallari hatuy kaymantami rantikkunapash alli

kimirishka kan, chaymantami ashtawan kachiwan mishkiwan hapasta ashtawan

apanata rikuchirka, tulupi COCIJM tantanakuypa unanchata churashpa apanata

rikurka. Anexo 11.1 B

Shuk rurayka Hato Espiga de Oro ayllullaktapa wawa wachari kushikuy

ruraykatichiypi kusashka chakita mintalana ruraykatichiymi kan, kallaripika Luis

Lucero tayta ayllullaktata pushaktami rurankapa mañay pankata ruranchik. Kaytami

hatunkapa rantina tukurka, papakunata, yakuwirata, kachita, chilluta, llallata, hayak

chilinata, chakita, mishkichinata, lulun hillita, shinallatak uchutami rantina tukurka.

Ishkay punchakunapimi hatushpa yachakuk yanapak yanapanka, shinallatak

hatunkapa minkaytukushkakunami yanapanka, shinallatak kallariymantapachami

Page 72: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

61

rurashpa yanapanka, tukuripika 49,75 kullkitami tantachishkanchik, kay kullkika

tantanakuypa tantariy ruraypimi mutsushka kanka. Anexo 11.1 A

Waki Llamkay Yachayñanpi ishkayniki hatuypakmi tantarina kan, shuk

llamkay tantanakuypi llamkayñanta ruranchik, yachakuk yanapakwan pakta,

kallarimantapacha, shinallatak tukuy kapukunata rurashpa sakinkakaman, chaypakka

ishkay chuskullipukcha chakishka hapastami rantinchik, shinallatak chunka pukchi

saratami rantinchik. Kay ruraykunataka tukuylla kimirishka warmikunawanmi pakta

kachiwan chakishka hapasta, shinallatak mishkiwan chakishka hapasta rurashpa

charinchik, shinallatak kachiwan kamllashka kamllataka $0,50 centavo kullkipami

shuk tuluta hatuna kan, COCIJM tantanakuypa rurashka unanchawan. Shuk shuk

kuskaman rakiytaka yachakuk yanapak kuytsakunawanmi rurarirka, maypimi

yachachikyanapak, shinallatak tantariypa tantanakuy yachakuna tawka ukukunapi

haturirka, chaypika $67 kullkitami tantachirka, chaymantaka $ 7 dólar kullkimi

kimirik warmikunapa chawpi puncha mikuypi tukuchishka. Shamuk punchakunapak

hatuyka kachiwan hapastami tawkatapacha rurana kan, shinallatak chakishka

hapastapash rurana kan, kay tukuyllataka kimirishka warmikunami karana kan

ashtawan kullki mirashpa katichun, rantitapash mana mutsurishkata

rantinchikmanchu.

Tantariy tarpukkuskakunapi llamkay (Trabajo en los huertos grupales.)

Tantariy tarpukkuskakunapa yachaywaka shimilla ruraypimi sakirin kashka,

shinapash yachakuk yanapakpa munayka kimirishka warmikunapa yanapaywan

paktami kay muskuytaka rurashkanchik, kayka tantanakushpa llamkana, kimirina,

Page 73: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

62

sinchiyachina runapurapash alliman llamkana kuskami kan. Tarpuk kuskakunata El

Verde, shinallatak Espiga de Oro ayllullaktakunapi rakishkaka, ayllullaktapi

kimirishka kawsakkunami tarpushpa pukuchishpa shamun.

Tarpuna yuyukunataka markamanta Consejo Provincial ukupimi tarishka kan,

tarpuytapash ishkantin kuskapillatami shina shinata shuk minkata rurashpa

tarpushkanchik. Kay pacha kuskapi chirikunuk pachakuna tiyaymantapash tarpushka

yurakunaka mana allpapi yacharishpa sakirishka kan, ashtawankarin chiri rasu (kasa)

urmamukpimi tukuy tarpushkakuna chinkarin. Ashtawan tarpushkakunaka wayllasisa

(brócoli), puka rakacha, maywa ishku, chinu yuyu, piwi, ishkusisa, llalla, cilantro

yuyu, perejil yuyu, wallpanka, rakacha, shinallatak papayuyukunatami

tarpushkanchik. Anexo 11.2 A

Yuyukunapa alliman wiñashpa wiñarinaka, kullkimillka ukupa kullki

yaykuchun mintalanaman ñanyachin, shinallatak kimirishka warmikuna runakuna

mikuchunpash ñanyachin. Tawka kimirikkunami allipacha ruray nishpa allikachin,

shinallatak ñawpaman katichun mañan, ashtawan tarpushka kapukunata pukuchishpa

shuk murukunata llukchichun mañan.

Tarpushka kuskakunata kamana pachakunapika wakin kimirishkka

warmikuna mana shamukta rikunchikmi, chaymantami chaypi kashkakunawanlla

imatapash ari nirishpa sakirinchik, mana tukuylla pakta kayta usharinchu, shinapash

maymantami ñawpaman apashpa katirinka, ama washanchirinata yuyashpa, tukuylla

alli yuyaywan ñawpaman katina kan. Kumal yurakunatami tarpushpa pukuchinchik,

Espiga de Oro tantariypa tarpuk kuskapika yurak rakachata tarpunchik, chirikunuk

Page 74: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

63

pachapi yurakuna pukushpaka, kanchis killapimi pukunka, mana kashpaka shuk

watapimi pukunka, shinapash kay tukuylla ruraykunata sinchiyachikka

ASOPROAGICA tantanakuymanta kimirik warmikuna, shinallatak ñawpaman

katichun yanapaymi tiyashka. Anexo 11.2 B

Ayllullaktamanta llakta kawsay yachayta rantimanta yanaparishpa puriy

(Gira de intercambio de experiencias comunitarias).

“Kallaripika llaktami kan, kallaripika pampa runakuna, runakuna, yanakuna,

shinallatak yanallakunapashmi kana kan. Tukuymi mashikuna kanchik.

Tukuymantami umata mana urayman churashpa, chay ñanpillata

makanakushkanchik." Dolores Cacuango

Ayllullaktamanta kawsay yachayta rantimanta yanaparishpa puriy

yachaywaka, Kayampi llaktakaypa shuk ninan mutsurishkami kan, shinallatak

Cotacachi llaktaka ayllullaktamanta warmikunapacha ruraykunapi pakta kaymantami

mutsurishkata yalli rikunchik, ashtawankarin kay llaktakunapa kikin kawsay, ñawpa

kawsaymanta ruray kakpika shinami rikunchik, mikuykunata rantimanta yanapariyka

Ecuador mamallakta runa ayllullakta ñawpa kawsaymanta shuk ruraymi kan,

shinapash asha ashami chinkarishpa katin. Waki llamkaypa yachakuk yanapayka

kallari puriykunatami kun, shinapash paypa shimi nishka paktarichunka GADIP

ukumanta shuk antawatami mañashpa paktachishka, shuk killkashka pankapi

killkashpa mañay pankata chayachishka, kimsa chunka punchata ñawpashpallata

ruray paktarichun rikunka.

Page 75: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

64

Ing. Edith Vasquez kawsaypura kimiriypa ukumanta mana shamukpika, aGADIP

ukumanta antawakunata rikuk ukuka, maymantami shuk antawata llukchinkapak

mutsunchik riytikramuyta purishpa paktachinkapak. Chay punchata paktachikushpaka

ninan mutsurishkami kan, chay punchata shuyashpami kay ruraykunata

paktachinchik:

El Hato ayllullaktakunamanta kallariniki antawapi uryakuna, shinallatak 23 de

julio samana kuskamanta (parque) 8p20 uchilla pacha tutamantapi Santa

Lucia llaktaman llukshina. Chaypika tukuylla kimirishka warmikuna,

shinallatak paykunawan paktakak mashikunapashmi pakta kan. Anexo 11.3 A

Chunka pacha tutamantatami chayana kan, ishkatin warmi tantanakuypa

ñawpaman pushakkuna alli shamushka kapay shimita chayachina, shinallatak

Waki Llamkay yachakuk yanapakpa shimitapash uyanchik, kaytaka

ruraykunata kallarichishpa sakina yuyaywanmi paktachinchik.

“Kapak taytaka ruray ninmi” tantanakuypi pukllachiy rurayta, shinallatak “uru

awashka pintu” tantariypa pakchiyachaytami rurashpa rikuchinchik,

MUSHUK JATARY, ASOPROAGICA tantanakuykunapa ñawpapi

shinallatak WAKI LLAMKAY Yachayñanta minkaytukushkakunapa ñawpapi

rikuchinchik. Anexo 11.3 B

Kay pukllay rikuchiypimi runa imashina kakta, maykan kuskakunapi kanatapash

rikuchin, ranti tantariypa pakchiyachayka muyuntipimi rumpatashina runakunata

shayachishpa paykunapa shutikunata riksichin, maykan ayllullaktaman kimirishka

kaytapash willachin, shinallatak imatami yalli rurankapa munantami willachina,

Page 76: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

65

kaytaka tukuylla riksirina mashiyarina yuyaywanmi ruranchik, shinallatak awashka

pintuta paskankapakka, paykunallata willachishka willaykunatami yuyarina kan,

piman pucha umata kushpa sakikushpapash.

Tukuylla chaypi kakkunaman shuk cedron hampi yakuta tantawan muyunti

purichin. Colimbuela ayllullaktamanta warmikunapa tantanakuy

sirashkakunata riksichin.

Mana hampishka pukuchishka kapukunapa ranti ranti yanapariyka, Cayambe

warmikunapa, shinallatak Cotacachi warmikunapa tarpukallpashikanyay

chakramantami kan; ASOPROAGICA tantanakuyka papayashka

llallakunawan, mashuwakunawan, ukakunawan, ñuñukunawan,

makinchukunawan, suni llallakunawan, hapaskunawan, papakunawan,

shinallatak tawrikunawan; MUSHUK JATARY tantanakuyka paltakunawan,

chukllukunawan, llullu purutukunawan, hayak chilinakunawan,

uchukunawan, muraskunawan, upillakunawan, kumallkunawan, yurak

rakachakunawan, zampukunawan, sapallukunawan, shukkunawanpash. El

Hato ayllullaktamanta warmikunawanka shuk llakimi tiyan, mana llashakta

apaymanta, shuk kapukunataka Santa Lucia ayllullaktamanta mamakunata

rantina tukurka. Anexo 11.3 C

Ishkantin tantanakuykunami runa warmikunapa llaktakawsay imashina

kashkamanta hatun yachaywan rimariyta charirka, tantanakuypa

wiñaykawsaymanta, tantanakuymanta, sinchiyashkamanta, llakita

charishkakunamanta, kimichina kuskakunamanta, mintalaypa

Page 77: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

66

hatuyrantikunapi hatushka, yuyaykuna, shinallatak kanlla manyaman

kawsaymanta rikuywanmi mutsurishkakunatapash rimariyta charirka. Anexo

11.3 D

Waki llaktapi kawsakkuna runa warmita mana rikunayachishpa millanayachiyka

kunan pachakaman rikushpaka asha ashami tukurishpa shamushka, shinapash kay

llakika runakaymanta, ayllullaktamanta kaymanta, yachakuytapash mana chaskishka

kaymanta, shuk kawsayta charimantami shina rikurishka… shina llaki harkaykunata

charishpapash runakunaka sinchikayta, ushayta charik, sumaklla harilla

chimpapurana piñanakuna makanakuna yuyaytami charishkakuna, paykunapa

hayñikunamantaka, llaktapa hayñikunamanta, yachaykunamanta, runakaymanta,

ñawpa yachaykunamanta, Dolores Cacuango mamashinami sinchita makanakushpa

shamushkakuna.

Ishkantin tantanakuykunaka kallari pachamantami wiñarishpa shamushka,

kallariypika aylluta kamashpa kawsak chayralla sawarishka warmikunawan,

wiwakunata wiñachishpa, ayllupa chakrapi allpallamkayta paktachik

warmikunawanmi shukllashina tantanakuna rikuywan, llamkak ukukunamanta

yanapayta chayachichun munaymantami tantanakuyta wiñachishka. Paykunapa

ayllupi tarpuk allpa kuskami sinchi kayta rikuchishka, tarpukallpashikanyaypi shuk

shuk kapukuna pachamamawan mashiyarishpa wiñarishpa katiymanta, ñawpa tayta

mamakunapa yachaykuna, ñawpa tayta mamakunapa yachaywan ruraykuna, runa

kawsaykuna, sumak mikuykuna, tushuykuna, takikuna, kichwa shimi rimaykuna,

Page 78: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

67

churakunakuna, shinallatak makiruraykunami runa kawsaypika sinchikayta

rikuchishpa shamushka.

Mana hampiwan pukuchishka kapukunapa mintatalay uku kuskakunapika,

papayuyukuna, yuyukuna, llullu murukuna, mishkimurukuna, shinallatak

murukunami yalli tiyan, kay tukuylla kapukunawanka mana llaktamanllaka

mikuchinllu, ayllullaktamanta ayllukunamanpashmi mikuchin, chaymantami

kikinllay mikuchinaka sinchiyan, tukuy ruray ñanpi rikushpaka shuk llakitami

rikunchik, ayllullaktakunapi pukushka kapukuna allipacha kakta mana yachaymanta

mana rantishpa yanapan, ayllullaktapi kawsakkunataka mana yanapanchu.

Kay ishkantin uku kuska rimariypika tantanakuykuna runakay yuyaywan

wiñarishpa ñawpaman katichunka tawka harkaykuna tiyaktami rikunchik,

ashtawankarin wakin kimirik warmikuna mana yanapana yuyayta charikpi,

tantanakuy ukupi rimankapa manllayta chariymanta, wakinkunaka yanapaytalla

chaskinkapa munayta charimanta, shukllashina tantanakushpa llamkanataka mana

munaymanta, tantanakuyta alli yuyaywan sinchiyachinata mana munaymantami

shukkunapa alli yuyay charikta, ñawpaman katichina yuyayta, kimirina yuyayta

chariktapash pishiyachin.

Chaymantami Ecuador mamallaktapi llamkak ukukuna puriykunapi wiñarishpa

katichun yanapaykuna tiyashka, ima yachakuy ruraykunaman kimirishpa, rimariy

yachaykunaman kimirishpa, llamkaykunata rikushpa puriykunapi, kapukunata

rantimanta yanapariykunapi, imapash hatuyrantikunapipash, kaykunataka

Page 79: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

68

markamanta, kitimanta, kitillimanta GAD llamkak ukukuna rurakpi, MAG uku

rurakpi, Kitimanta Warmikunapa Tantanakuy rurakpi, ASOCAMCAY uku rurakpi,

Central Amawtaywasi rurakpipash yanapashka. Cayambe Kitipi rikushpaka

ASOPROAGICA warmi tantanakuymi mana yapa riksirishka rikurishka kuskakunata

charin, chaymantami ayllullaktakunawan kawsay yachayta rantimanta yanapariy

tuparipika, shuk hatun unanchata churayshinami tantanakuyta shinchiyshka, Waki

Llamkaypa kimiriy yachaykunawan yanapaymi yanapashka.

Ishkantin tantanakuymanta warmikunaman, yachachikkunaman,

yachakukkunamanpash tupariypi pakta kashkamanta kakwillay pankata kuna.

Wakchakaray (pampapataku) chawpi puncha mikuyta rurana. Anexo 11.3E

Ayllullaktayuk kawsay yachaypa rantimanta yanapariy muyunti puriypi

kimirishkakunaman kakwillay pankakunata kuna. Anexo 11.3 F

Mushuk Jatary tantanakuyman kimirishka kimsapura ayllukunapa tarpuk allpa

kuskata chayashpa rikuna, Digna Liquinchana mamapaman, Elena

Liquinchana mamapaman, shinallatak Luz María Menacho mamapamanpash

chayashpa rikuna. Kay tarpuk allpa kuskakunapika allpamama ninanpacha

tawka sami yurakunata karaktami rikuyta ushanchik, ashtawankarin

allpamamapi yaku hicharina llikata charikpikarin sumaktami rikuyta

ushanchik; wakin ayllullaktakunaka yaku hicharina llikataka mana charinchu.

Anexo 11.3 G

Cayambe llaktaman tikray 15pacha chishita 45 uchilla pachawan, kaypika

tawka yuyaykunatami tamyachinchik, ASOPROAGICA tantanakuypi

Page 80: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

69

kimirishka mamakuna ruraypi alli kushilla yallishkamanta willachishpa

yanapan, ima mutsurishkakunatapash riksichin, shinallatak ayllupa tarpuk

allpa kuskakunata sinchiyachinkapak yuyaykunatapash riksichin, shinashpa

hipakunapi kawsaypura tupariy ruraykunata sinchiyachinata riksichin.

Ishkantin tantanakuypi ashtawan mashiyarishpa sinchiyachina yuyaywan,

yachakuk yanapak mashita yupaychankapa rurayrikuchiyman kayachinchik, chay

ruraypimi shuk sumak kushi punchata yallirkanchik, kapukunata rantimanta

yanaparishpa kararishpa, shinallatak sumakpacha chawpi puncha mikuyta mikushpa

yalliymanta. Anexo 11.4 A

San Ruperto ayllullaktapi mushuk mintalana kuska. (Nuevo espacio de

comercialización en el barrio de San Ruperto).

ASOPROAGICA tantanakuypa killa tantanakuypi shuk kimirishka mashika

willachinmi, San Ruperto ayllullaktamanta ñawpaman pushak warmika, paypa

ayllullaktapi mana hampiwan pukuchishka kapukunata chay kuskapi kawsakkunaman

mintalachun munayta charin nishpa, chaymantami shuk uchilla tantariyta shutichin,

shinashpa yachakuk yanapakwan pakta, chay kuskaman pakta chayankapa ari nirin.

San Ruperto ayllullaktamanta Silvia Ramirez mamawan rimariypika,

ayllullakta tantanakuna wasipa punkutami paskashpa chaskin, El Hato

ayllullaktamanta warmikuna paykunapa mana hampiwan pukuchishka kapukunata

hatuchun. Payka sumak alli mikuy, shuk shuk kapukunata mikuy mutsurishkami

Page 81: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

70

nishpa, llaktapi kawsakkunapa alli kashkataka yanapashami nishpa chaskirka. Anexo

11.5 A

San Ruperto ayllaktapi chaskiyka allipachami kan, hatuyrantikunaka tukuy

kullka punchakunatami picha pacha chishi chawpiwan (17:30pm) rurarin, kallari

hatuyrantipika pukuchishka kapukuna mana yapa tiyarkachu, pishillami karka,

manara shuk arinirishpa yanaparina pankataka warawayta usharinchu,

kapukunatapash chayra pukuchishpa wiñachishpa katikuymanta, shinallatak

manyayachishpa sakinakuymantapash, shuk kuskaka maymantami La Loma kuskapi

haturishpa katinka, rantikkunata ama chinkachinkapa, kay shuk mushuk kuskatapash

sinchiyachinami kan, ASOPROAGICA tantanakuymanta warmikunami maymanta

kamashpa alli katichishpa sinchiyachina kan.

Washarimashpa hamutayana tikrarimanapash (Interpretación y análisis

crítico).

Pichanikirakiri. Taripaykunapa puriykuna (Fase V Proceso de evaluación).

“Llaktakunapa shukllashina tantariyka mana runakunapa muskuyshinallaka kanllu,

kawsaypaktapa sinchi kamachimi kan.”. Simón Bolívar taytapa yuyay

Kay kati killkashkakunapimi washarimashpa hamutayashkakunata

hamutashpa kachun rikuchin, El Hato ayllullaktamanta warmikunawan tukuy

ruraykunata pakta ruray ushashkata rikuchin, chaypika alli paktachishkakuna,

shinallatak mana alli ruraykuna tiyashkatapash rikuy ushanchik, kaykunami ima

ruraytapash ashtawan sinchiyachiyta ushanka, mana kashpaka AyllullaktayukWaki

Page 82: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

71

Llamkaypa kimirina ñawpaman apanata mushukyachinami rikurin, warmikunapa

tantanakuywan kashpa, shuk tantanakuywan kashpapash.

Tukuymanta tukuylla warmi tantanakuykunami shuk alli pushakta mana

charin, paykunami tantanakuy wiñarishpa katichunka ñanyachishpa katichina kan,

shinapash maymantami yanaparina, makitakurina, ruraykunapi pakta kimirina kan,

chaykarinpash allipi kashpa, mana allipi kashpapash pakta puriypi katinkapa. Kay

kuskapi Waki Llamkayka kay mutsurishka ruraykunatami paktachina kan, ñawpaman

pushay ushanata, yanapaykunata maskay ushanata, willachiykunawan yanapariy,

paktachiykunata paktachina, munaypash tiyana kan, tukuriypi rikushpaka

alliyachakpa chayashpa kimirina kawsaykukmi kan.

Munaywan kimirinaka shuk runa munaymantalla kimiriytaka ashtawan

yallimi kan, paypa kawsayta rikushpaka shuk shikan kawsaypi kimiriymi kan, Waki

Llamkaymanta rimashpakarin ashtawanmi kan, paykunapak kawsayta kikin

hayñikunata sinchi shayarishpa ñawpaman llukshichun yuyaykunata hillaykunata

tukuylla runakunaman kushpa ruraykunata, wasipi ruranakunatapash ruranami kan.

Paykunapa sinchi makanakuyka sunilla sinchi ruraymi kashka, pampapi

kawsakkunapak, manyaman kawsak runakunapakpash kullkipilla yuyayk waki ukupi

kawsayka sinchimi kashka, kay yuyaykunaka mayman kashpapash allpapachapika

ninanta chayashpa yaykushpa kanakun, ñukanchikpa ruraykunaka maymantami

uchilla kashpa katinka, shuk kawsaykuna ñukanchikpi tarpurishpa katimukukpi,

shukllapi yuyashpa kawsaykuna yaykukukpika ñukanchik runakay samay, ñukanchik

ayakuka asha ashami tukurishpa katin; yachanchikmi yachanawasikunapi yachakuyka

Page 83: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

72

shuk harkayshina kakta, shinapash ñawpa tayta mamakunaka imatatak charirka sinchi

pushak kankapaka, kunan kawsaypika ninantami chay yachaykunata mutsunchik.

Tantanakuykunaka ashtawanmi kalakyashpa katin, ñana ñawpa tayta

mamakunashina sinchi ushaytaka charinchu, Abyayala ukuman rikushpaka

warmikunapa hatun hatarikunami yalli rikurin, paykunami mamallaktapa mana alli

pushakkunataka sinchi shayarishpa ñukanchik hayñikunamantaka makanakushka;

llaktapa alli kawsayka mana tiyanchu, llamkakkunapa hayñikunapash mana tiyanchu.

Ukkukuna kishpiriyta charichun wañuchiyta shayachina; mana kullkimantalla

llamkana yuyayta charinachu, warmikuna llamkashka hipaka wasipi ruranakunata

rurashpa katinkapami chayan, paykunaka chunka chusku pachakunata llamkashpa

katin, shinallatak asha pacha puchushkataka kawsaymanta tantanakuyman karan,

tantanakuypash llaktapi, pachamamapi, kapakkamaypi, kawsaypi, allikanapi shuk

shuk llakikuna manchachishpa shamukukpi.

Kunan pachapi kawsaykunata rikushpa llakirikuyka mana imatapash

yanapanchu, warmi kana yuyaykunatami wakcha kawsaytamanta anchuchina

kanchik, ñukanchik warmikunallatakmi shimi rimayta uyachina kanchik, ñana upalla

kumurishpa sakirinachu kanchik, kunanpika tawkami rimanllakuna, shinapash

makanakuypi mushuk kawsayta wiñachiypi mana kankapa munakpika, mana munay

na munay pakta kachun niyta ushanchikchu, karikunapa hawapi kanataka mana

maskanchikchu, ñukanchik hawapillatami kana kanchik, makanakuyka tukuymantami

kan, kari warmikunamantami kan, tantanakushpa shukllashina tukuykunawan

Page 84: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

73

rimarishpallami ñawpaman llukshita misharinka, pi kishpichiktapash mana

shuyanachu kanchik.

Allpa llamkayka chunka ishkay waranka watakunamantapacha rurashpa

llamkashpa shamuymi kan, kay ruraywanmi pampapi kawsak runakuna, kichwa

runakunapash mamallaktapi tiyak llaktakunamanka mikuykunata chayachishpa

shamun, kunan pachapi rikushpaka antismanta tantanakuykunaka ranti ranti

ruraykunata paktachishpa, rantimanta ima pukushkatapash yanaparishpami

shamushka, kay ruraymi uru awashkashina pintu kan, chaypika tawka sami

mikuykunata, tawka kawsayta charik runakuna, tawka pukuchishka kapukuna, tawka

kawsayta charik llaktakaykunata, kawsaymarkakunata charikkunami rikurin.

Kikinllay mikuchinata sinchiyachishka hipapash, allpapi pukuchikkuna shinallatak

mikuyta rantikkunawanpacha tantanakushpami shuk mintalaykunata ruranchik, mana

shukkunataka mutsunchikchu, chaymantami ñukanchikka “chakra allpamanta

mankaman” nishka yuyaytami paktachinchik”. Kay rurayta riksichinkapaka,

kitillimanta, kitimanta, markamanta GAD llamkak ukukunami yanapashka,

paykunami tulltukunawan, patakukunawan, shinallatak tiyarina mutsurishka

hillaykunawan yanapashpa riksichin.

Kawsay yachaykunata, rimariykunata rantimanta yanaparik kuskakunaka,

kawsaymanta hayñikunapa sinchi makanakuytami sinchiyachin hatunyachin

shinallatak mishkiyachinpash, Alli Sumak Kawsayta paktachinkapakka tukuy

nipakunatami warmikunaka tantachishka charin. Shinallatakmi tantanakuyman

pampamanta kimirik runakuna runakay yuyaywan wiñariyka, runakay kawsay-waki

Page 85: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

74

ruray, pachamamata wakaychiy, shinallatak kullkikamay wiñariypash,

tantanakuykunapa rikuypika tukuykunawan, tukuykunapak tantanakushpa

llamkaywanmi wiñarinka.

Page 86: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

75

Paktachishkakunata chanichik killkashka millka (Cuadro de valoración de

logros alcanzados).

Nikirakiri

Fase

Paktay

Objetivo

Tukushkakuna

Resultados

Washarimashpa hamutayana

Análisis critico

Shuk

nikirakiri

Ayllullaktam

an yaykuna

chayanapash

Ishkay

nikirakiri

Warmikunap

a

tantanakuym

an yaykuna

Pukuchishpa

mirachishpa

llamkayta, shinallatak

llaktamanta

pachamamamanta

sumak mikuykunata

kutin kawsachinkapa

kimirina, ayllukunapa

allpa kuskapi alli

wanuwan paykunapa

chakrapi wiñachishka.

Tapuriypa muyutami

tarpunchik, allpa

llamkakkuna ñana

mikuykunata

pukuchikpika imashi

tukunchikman, allpa

llamkayka tukuyta

yalli ninan

mutsurishkami kan.

Tukuylla kimirishkakunata

tantachishpa shuk rantimanta

rimariyta charishpa punkuta

paskaymanmi karkanchik.

Shuk

nikirakiri

Ayllullaktam

an yaykuna

chayanapash

Ishkay

nikirakiri

Warmikunap

a

tantanakuym

an yaykuna

Kikin llaktapi,

kanllaman

llaktakunapipash

tantanakuypa tukuylla

ruraykunapi,

mutsursihka

tantanakuykunapi

kimirishpa rimarina.

ASOCAMCAY

tantanakuymanta

warmikuna,

shinallatak Kiti

Tantanakuymanta

Warmikunaka

ASOPROAGICA

tantanakuypa

kawsaytaka mana

hamutanchu.

Tantariypa yachakuk pushakshina

kaymanta, hayñikunata antawakuna

purinamanta llakikunata charimanta

paktachichunpash mañanchik,

chirikunukmanta shinallatak karulla

kuskapi kaymantapash mañanchik.

Shuk warmi tantariykunaka

mitsariykunatami rikuchin,

shinakunapi: karullapi

kawsakpipash maymantami

tukuylla kimirishkakunata chaypi

Page 87: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

76

kachun mañan, shina rikpipash

wakinpika mana tantanakuy

yachakuy tiyanchu nishpa

tikrachin, wakinpika

willachiytapash mana willachin

kayachinkapapash mana unancha

tiyanchu nishpa.

Ishkay

nikirakiri

Warmikunap

a

tantanakuym

an yaykuna

Tantanakuypi

kimirishkakunaman

alli rimarishpa

yanaparishpa kawsana

yachaykunata

chayachinkapa

yanapana, shinashpa

alli kawsayta

sinchiyachina.

Tukuylla

yachaywakunata

riksichiypika tukuylla

munaywan

kimirikkunami

kushilla ruraykunapi

pukllaykunata,

pakchiyachaykunatap

ash ruraypi kushilla

kimirishpa ruran.

Rimariypa yachaywata riksichishpa

yanapashkanchik, ayllupurapi

runapurapi kawsay, chaniykunata,

tantanakuypi ñawpaman

pushakkunawan

paktachinakunatami

riksichishkanchik. Tukuy killapi

kallari hunkay chillay

punchakunapi tantanakuymi

harkashina rikurin.

Kimsa

nikirakiri

ASOPROAG

ICA

tantanakuyp

a

tantanakuyta

sinchiyachin

a purinañan

Tantanakuypa kullki

millka tantachiypak

alli kallari

yuyaykunata

riksichina.

Mikuykunapa

hatuykunapi

llamkayñanta,

tantanakunata

shinallatak kimiriypi

ruranakunata

minkaytukuymi kan,

rurashka

mikuykunaka

Mana yashkapi imapash ruraykuna

rikurikpika mana harkayta

ushanchikchu, paykunami

paktaykuna wiñarishpa

katichunpash harka kan, wakin

kimirishka warmikunapash mana

nishkatapachaka paktachirkachu,

kay ruraykunami shuk

warmikunapipash tarpurishpa katin

Page 88: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

77

Chusku

nikirakiri

Ruraykunap

a

ruranakuna,

kimichishpa

tantachinapa

sh

kachiwan mishkiwan

hapasta, kamllashka

hapasta Waki

Llamkaypa

Yachayñanpi

yachakukkunawan,

yachachikkunawanpas

h kamllashka.

chaymi mana alli yanapaykunata

puriyñankunapika rikuchin.

Kimsa

nikirakiri

ASOPROAG

ICA

tantanakuyp

a

tantanakuyta

sinchiyachin

a purinañan

Chusku

nikirakiri

Ruraykunap

a

ruranakuna,

kimichishpa

tantachinapa

sh

El Verde, shinallatak

Espiga de Oro

ayllullaktakunapi

tantanakushpa

tarpushpa

wiñachishpa kawsak

kuskakunapi

shukllashina

llamkana.

Tukuylla tantanakuypi

kimirikkuna alli

ruraykunata rikuchin,

ashtawan riksirinkapa

rimarishpa katinkapa

shuk kuskata

mutsurin, allpapi

tawka sami

tarpuykunata

paktachishpa katina.

Ishkantin kuskakunapimi tarpushpa

pukuchishpa katinata

rikushkanchik, antis kuskamanta

wakin yurakunata tarpushpa wiñak

mana wiñak rikunakunchik, shuk

llakitaka tarpuk kuskakunatami

karulla charin, shuk tarpukkuskami

shuk kimirya ayllullaktapi sakirin.

Kaypika minkata rurashpa

paktachichunmi yanapanchik,

tantanakushpa llamkayta,

shinallatak hipamanka

wakchakarayta rurashpa

mikuchunmi yuyayta karanchik.

Kimsa

Kichwa Kayampi,

Cayambe kitimanta Ranti ranti rurayka ñawpa tayta

Page 89: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

78

nikirakiri

ASOPROAG

ICA

tantanakuyp

a

tantanakuyta

sinchiyachin

a purinañan

Chusku

nikirakiri

Ruraykunap

a

ruranakuna,

kimichishpa

tantachinapa

sh

Cotacachis

runakunawan

kawsayta riksirinkapa,

ASOPROAGICA

shinallatak MUSHUK

JATARY,

tantanakuywan

rantimanta

yachaykunata,

kawsaykunata

riksishpa

yachakunkapa

katichina.

GADIP ukuka,

rikushpa purikrinkapa

shuk antawatami ari

nishpa yanapasha nin.

Shuk runa warmi

tantanakuykunawan

kawsay yachaykunata

yanaparinkapa,

mashiyarinkapapash

mushuk ruraykunata

katichinchik.

Mikuykunata ranti

ranti yanaparinata

ruranchik, kullkita

mana purichishpa.

mamakunapa yachay yuyaymi kan,

kaypimi karanata chaskinatapash

rikuchinchik, kunan pachapika ranti

ranti yanapariy nishpallatami

riksinchik, kay rurayka shuk ñanta

katishpa paktachiymi kan, kullki

kawsaywan rikushpaka imatapash

rantinata, yanapayta chaskinatami

rikuchik, ranti rantika mana

kullkipi yuyashpa ruraymi kan.

Runa llaktakunapura tantanakushpa

mushuk kuskakunapi ruraykunata

paktachiyka, Waki Llamkaypa

kimirishpa mishashpa ruray

rikuchiymi kan, kay ruraykunami

tantanakushpa willachina

linchikunata wiñachiymi kan.

Shuk tuparina kuskakunata

ashtawan paktachishpa

katichishkanchikmi, shuk tarpushpa

pukuchishpa kawsak tantariykunata

kimichishpa katishkanchik,

paykunaka kunuklla, chirilla

kuskakunamantami, Ecuador

mamallakta chinchaysuyu

markakunamantami kan.

Page 90: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

79

Kimsa

nikirakiri

ASOPROAG

ICA

tantanakuyp

a

tantanakuyta

sinchiyachin

a purinañan

Chusku

nikirakiri

Ruraykunap

a

ruranakuna,

kimichishpa

tantachinapa

sh

Cayambe Kiti ukupi

pukuchishpa

mirachishpa

llamkayta, shinallatak

shuk shuk kuska

hatuyrantikunapi

kimirishpa paktakayta

mirachishpa

hatunyachina.

Allpa mama karak

yanapak tawka sami

mikuykunata rikuyka,

El Hato

ayllullaktamanta

tarpushpa

pukuchishpa

kawsakkunaman alli

munay ruraytami

rikuchirka,

paykunallatak

ayllukunapa

chakrakunata kutin

tarpushpa

wakaychishpa

katichun.

San Ruperto

ayllullaktapi shuk

mushuk hatuyranti

kuskata charinkapa

maskashkanchik.

Ñukapa munay muskuyka tukuylla

kay rurashkakuna, ñawpaman

katichun, ñukanchik allpa

llamkakkunashina muyukunata

tarpukpi pukuchishpa katichunmi

munani. Ñawpaman pushakkuna

alliyachakunapash maymantami

tiyana kan, paykunami tantanakuy

wiñarishpa katichun rikuna kan,

shinapash yachakuk yanapaklla

kashpaka mana yapa imatapash

ruray usharinchu, wakin

ruraykunatallami paktachiyta

ushanchik.

Tantanakuykunaka maymantami

shuk pakchiyachakta mutsun,

paykunami ima yuyay

yachaykunawanpash wiñarishpa

alli miraklla katichun yanapan.

Killkak mashi rurashkami kan.

Elaborado por: La Autora

Page 91: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

80

CHUSKUNIKI YACHAYKACHA (CAPÍTULO IV)

Tukuchiykuna (Conclusiones).

Kallaripika tukuy tantarikunapa mashiyarina munaytami paktachishpa

mishana kan, kay ruraymi shuk ninan allipacha unanchashina kan, tantanakuy

wiñarishpak katichunpash kay ruraytami kallarina kan, kay ruraykunami pankalla

paykunapaman chayashpa yuyay yachaykunawan yaykuna kan, tukuykunata

kuyuchishpa kimirishpa rurashpa katichun, munashka paktaykunata ruraykunawan

tantanakuy ñawpaman llukshichun tukuyta paktachina kan.

Waki Llamkaypa rantimanta yanapanaka, ASOPROAGICA tantanakuypi

kimirishka warmikunapa tukuy ruray kuskakunapi, yanapaykunata maskashpa

shinallatak ruraypi pakta kashpami yanaparina kan, kay ruraykunami runapurapi alli

mashiyarishpa, yanapariy llamkayta, yanaparinata, tantarinata, shinallatak waki

llaktamanta makipuranatapash sinchiyachishpa katichun yanapan, kay

llaktakawsaypi, kapakkamaypi, pachamamakamaypi, kawsaykuskakunapi

yanaparina munayta charichun, shina kay ruraykunami sinchiyashpa hatunyashpa,

tantanakuy wiñarishpa katichunpash yanapan.

Ruraykunata akllashka hipaka, pachakunapi, kuskakunapi alliman

llamkayñanta paktachinatami katichina kan, kay rurayka shuk watatashinami

yachakuk yanapakka kimirishpa yanapashpa yallin, kay ruraykunapimi yalli alli

sumaklla ruray rikurishkata akllanchik, tantanakuyta sinchiyachiktapash akllanchik,

shinakunata: uchilla millkaman kullkita tantachinkapak wakaychinkapak kallari

ruraykuna, El verde – Espiga de Oro ayllullaktakunapi tantanakuypa tarpuk

Page 92: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

81

kuskakuna, shinallatak shuktak warmi tantanakuywan kawsaypura tupariypa mushuk

rurayta akllashpa katichina kan.

Tantanakuyta shinallatak kimichik tantanakuytapash sinchiyachishpa

ñanyachishpa ruraykunapika, tukuylla tantanakuykunami shukllapa munay llaki

yuyaykunata chimpapurashpa katin, wakin kimirishka warmikunaka mana yanapana

yuyayta chariymantami tantanakuypi makipurashpa purinataka mana rikuchin,

kullkita churana kakpikarin piñariy ñawikunatami rikuchin, paykunaka tukuytami

yankata karachun munan, kullkiwanka mana yanapashpapash karachunlla munan.

Shinapash shukpalla munaytaka shukllashina tantanakushpa llamkashpallami

chimpapuranchik, shukllashina tantanakuymi sinchikayta rikuchin, chay ñanllami ima

yanapaytapash tarichinka, ayllukunapa tarpuk kuskatapash kutin rurachishpa katinka,

pachamamata kuyaywanmi allpallamkay rurayta paktachina, shinallatak kullkita

mana mutsushpapash mikuykuna charina mikunapash kan.

Llaktamanta rikuywanmi ruranakunata kutin rurashpa pakta rurashkanchik,

shinashpami tukuypi sumakyachin alliyachin, kay yuyaykunatami kimirishka shuk

shuk warmikunamantaka chaskishka kan, tukuylla kay tantanakuypi pakta

kimirishpa rimarishpa sumak llamkayta paktachishpa shamushkatapash, shinallatak

shuk shuk ruraykunapi kimirishpa tukuy pachapi yanaparishpa shamushkamantapash,

El Hato ayllullaktamanta shuk shuk ruraykunapi kimirishpa shamushkamantapash

kushillami sakirini. Ashtawankarin ranti ranti yanapariy ruraykunatami rurashpa

katimunchikra, kay ruraykunataka rurashpa pakta tantanakushpa rurashpa

shamunchikrami ASOPROAGICA tantanakuywan, MUSHUK JATARY

Page 93: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

82

tantanakuywan, UCE WAKI LLAMKAYWAN, EL CERCADO, COTACACHI

LLAKTAMANTA, AMBI, LITA, LA CAROLINA ayllullaktakunamantami

yanaparishpa katimunchik.

Yachakushkakuna (Aprendizajes).

Alliyachakpa rurayka ukupi mutsurishkaka maskaymi kan, sumak mushuk

yuyaykunata wiñachina, mushuk hatunyana mutsurishka yuyaykunata charinapash

mutsurishkami kan, tukuy mutsukkunapa mashiyariy paktarichun, alli yuyayta

charina ñanta katishpa, kikin kawsay kikinpillata sinchiyashpa katichun, ñukanchik

runakay kawsayta sinchi makanakushpa shayarishpa shamushkakunapa mushuk

kawsay yachaykunata chaskishpa, hayñikunata, runa pacharikuyta, ñawpa

yachaykunata, runa yachaykunataka shukllapi, ayllupi, tantanakuypi, ayllullaktapi

chanishpa chaskishpa kawsanami kan.

Yachay ruraykuna, maki ruraykuna, rurayñankuna, pakchiyachaykuna,

shinallatak hillaykunami paskarishpa kan, tukuy yachakuk yanapakpa hillaykunami

yachaykancha yachaypi rikurin, ima llakikunatapash alliyachishpa katinkapak.

Tukuylla kimirishkakuna, mana kimirishkakunapa kimirishpa ruraymi llamkayñan

rurarichun ñan paskarin, ñawpaman puriypa, tantanakuy kawsay yachaypi, waki

llakta kawsayta kushilla kimichishpa katinkapa.

Ishkantinpura tantanakuyta shukllashinata rikuyka, yachayñanpa ninan

kushikuytami rikuchin, tawka watakunata yachakushpa shamushkata, yachay yuyayta

rurayman apashkamanta, rimariykunapa mushuk linchita mirachishpak hatun ruray

Page 94: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

83

yanapayta rikuchishpa, runa yachaypa rimariyta, yachaykuna rantimanta

yachakushpa, runakay kawsayta kutin kawsachishpa, wakchakarayta, ranti ranti

yanapariyta, mana kullkiwan mikuykunata rantimanta yanaparishpa haturinatami

rikuchina kan. Kay tukuylla nipakunawanmi waki llakta kimirinapa mushuk purina

ñanta mirachishpa, mushuk yuyay yachayta wiñachina kan, ayllullaktamanta shuk

shuk kawsaykunata imashi shikan shikan kakwan shuklla runapi rikushpa, ayllupi

rikushpa, tantanakuypi rikushpa, ayllullaktapi, mana kashpaka shukllayashka allpa

nipa kawsaykunata rikushpapash runakay yuyaywan shuk wiñariyta rikuchinchik.

Tukuy rurayta kuyayka waki llakta ukupi mushuk ruraypak alli ruraymi kan,

shukpilla yuyayka ashtawanmi miran, mana mutsurinchu runakuna kikin allpamanta

kachunka, yankata ñawpaman llukshinata maskan, shinapash kawsaypuramushuk

ruraykunata karakpimi ima ruraymanpash yaykun, kay ruraymi ninan

mutsurishkapacha ñan tukun, ayllullaktakuna runakay yuyaywan, pachamamata

kamaywan wiñarinkapak mushuk ñankunata tarishpa katinkapa. Tantanakuykunaka

ashtawanmi sinchiyashpa katinata rikuna kan, manara tukuypi rikushpallatak

yuyachun, kawsaymanta sinchita makanakuypika wiñachina yuyaytami charina kan,

kunanpika llakta kawsay llakikunata ashtawan rikunchik, yanapankapakka ashalla

kullkita mirachinkapakpash charin, kapullamkak hatun ukukunami pachamamapi

tiyashkatapash illachin, shinallatak kishpirishka mikuykunatami rikuchishpa

rurashpa katina kanchik.

Rantimanta kimirishpa pukuchishkakunata yanaparina, shinallatak kawsay

yachaykunata tuparishpa yanaparina katichinata paktachina, yachakuk

Page 95: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

84

yanapakkunapa kawsay yachaykunata pakta kashpa sumaychana, ASOPROAGICA

tantanakuymanta kimirishka warmikuna ruray kimiriypi aysakmi kan, ruraykunapash

waki llakta kawsaypika asha ashami alli chaskikpi hatunyashpa katin, runa pampa

warmikunami ñawpaman shayarishpa katichin. Kunankamanka ñami kimsa

tantanakuyta rurashkanchik, shinallatak shuk shuk ruraykunawan harkayshinatami

rikunchik, shuk tantanakuykunawan kaypi rikuriymanta, shinallatak UCE-TS,

ayllullaktakunapash kaypi rikuriymanta.

Page 96: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

85

Mutsushka kamukuna (Bibliografía)

Ajuntament.barcelona.cat. (2018). "El enfoque intercultural". Obtenido de SWitio web.

www.barcelona.cat: http://ajuntament.barcelona.cat/dretsidiversitat/es/el-enfoque-

intercultural

Alayón, N. (1987). "Definiendo al Trabajpo Social". Obtenido de Documento de sitio web.:

http://www.ts.ucr.ac.cr/binarios/libros/libros-000054.pdf

ALAYON, N. (5 de JULIO de 2018). DEFINIENDO AL TRABAJO SOCIAL. Obtenido de

GOOGLE: http://www.ts.ucr.ac.cr/binarios/libros/libros-000054.pdf

Ayuntamiento de ALCOBENDAS. (2015). ¿Que es una Asociación? Obtenido de

Documento de Sitio web.: http://www.imaginalcobendas.org/wp-

content/uploads/2015/12/1.QU_ES_UNA__ASOCIACIN.pdf

Berkowitz, B. (2016). "Herramientas Comunitarias". Obtenido de Documento de sitio web.

Grupos Focales:

http://www.cuaed.unam.mx/esp_adicciones/moodle/escritorio/doc/capitulo02/capitul

o2_seccion4.pdf

Bertalanffy, L. v. (1940 ). "Teoría General de Sistemas de von Bertalanffy". Obtenido de

Sitio web.: http://psicologosenmadrid.eu/teoria-general-de-sistemas-de-von-

bertalanffy/

Corporación Opción Legal . (2015). "Fortalecimiento Organizativo y Comunitario".

Obtenido de Sitio web. : http://opcionlegal.org/fortalecimiento-organizativo-y-

comunitario

Diez, E. R. (2014). "Fundamentos Objetivos del Trabajo Social Comunitario". Obtenido de

Documento de sitio web.:

https://www.unirioja.es/dptos/dchs/archivos/TEMA4FUNDAMENTOS.pdf

El Comercio .com. (2015). "La pambamesa es el refrigerio de moda en Riobamba". Obtenido

de Sitio web.: https://www.elcomercio.com/actualidad/ecuador-riobamba-

pambamesa-refrigerio-tradicion.html

Page 97: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

86

El Mundo. es. (2009). "Tránsito Amaguaña, centenaria líder indígena de Ecuador".

Obtenido de Sitio web.:

https://www.elmundo.es/elmundo/2009/05/12/obituarios/1242095375.html

El UNiverso. (2018). "En acto se resaltó memoria de Fernando Daquilema". Obtenido de

Sitio web.: https://www.eluniverso.com/noticias/2018/01/10/nota/6558891/acto-se-

resalto-memoria-fernando-daquilema

eumed.net/rev/cccss. (Ocutubre de 2011). "LAS TEORÍAS DE LA INTERACCIÓN SOCIAL

EN LOS ESTUDIOS SOCIOLÓGICOS". Obtenido de Documento de tio web.:

https://prezi.com/cljqbg3j1_98/interaccion-social/

Godoy, O. (2016). "Método Integrado de Trabajo Social". Obtenido de Docuemnto de sitio

web. El Salvador. pdf :

https://trabajosocialelsalvador.files.wordpress.com/2016/01/metodo-integrado-ts-

caso.pdf

La comunicación en la empresa47. (s.f.). "La comunicación en la empresa47". Obtenido de

Redes de comunicación:

https://sites.google.com/site/lacomunicacionenlaempresa47/redes-de-comunicacion

Lutz, B. (2010). "La acción social en la teoría sociológica: Una aproximación". Obtenido de

Sitio web.: http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0187-

57952010000300009

Migliaro, L. R. (s.f.). "¿Qué esl la Economía Solidaria?". Obtenido de Sitio web.:

http://www.luisrazeto.net/content/%C2%BFqu%C3%A9-es-la-econom%C3%AD-

solidaria

Miguel, M., & Vazquez , M. (1992). "ACERCA DE LA INTERVENCIÓN Y DE LA

ESPECIFICIDAD DEL TRABAJADOR SOCIAL EN LA TEMATICA DE LA

MATERNIDAD ADOLESCENTE. ". Obtenido de Docuemento de sitio web.:

https://ccp.ucr.ac.cr/bvp/pdf/ciencias_sociales/pl-00031.pdf

Mujeresquehacenlahistoria.blogspot. (2009). "Mujeresquehacenlahistoria.blogspot".

Obtenido de Sitio web.:

Page 98: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

87

https://mujeresquehacenlahistoria.blogspot.com/2009/06/siglo-xix-dolores-

cacuango.html

Nares, S. F. (1995). "Consideraciones sobre la Teoría Socio Crítica de la Enseñanza ".

Obtenido de Documento de sitio web.:

https://gredos.usal.es/jspui/bitstream/10366/69499/1/Consideraciones_sobre_la_teori

a_socio-cr.pdf

Publicaciones Universidad San Francisco de Quito. (Abril de 2016). Interculturalidad.

Obtenido de Docuemnto de sitiop web. ¿Cómo definir la interculturalidad?:

https://www.usfq.edu.ec/publicaciones/enfoque/Documents/2016/enfoque_2016_04.

pdf

Revista de la Universidad del Azuay. (Diciembre de 2014). "Ecuador Intercultural".

Obtenido de Docuemnto de sitio web.:

https://www.uazuay.edu.ec/bibliotecas/publicaciones/UV-65.pdf

Revistalideres.ec. (2013). "El trueque dinamiza productos y servicios". Obtenido de Sitio

web.: https://www.revistalideres.ec/lideres/trueque-dinamiza-productos-

servicios.html

SENDOTU. (Junio de 2010). "Fundación Peñascal y Federación Sartu". Obtenido de

Documento de Sitio web. www.sendotu.org.

Serjus, A. (2011). "Organización Participativa". Obtenido de Sitio web.:

https://es.scribd.com/doc/81927631/ORGANIZACION-PARTICIPATIVA

Universidad Central del Ecuador. (2018). "Facultad de Ciencias Sociales y Humanas".

Obtenido de Sitio web.: http://www.uce.edu.ec/web/fcsh

Universidad Internacionald e Valencia. (2007). "Perspectiva de Género: una formación

imprescindible en Trabajo Social". Obtenido de Sitio web. .

Zavaleta, Y. (2013). "Los Grupos Focales como estratégia para recolectar información".

Obtenido de Docuemnto de sitio web. :

http://www.espolea.org/uploads/8/7/2/7/8727772/ddt-gruposfocales.pdf

Page 99: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

88

Kimichishkakuna (Anexos).

Shuyukunata killkawakaychina (Archivo Fotográfico).

Kimichishka (Anexo 11.1 A)

Tantanakuypa kullkita tantachinkapa

yuyaywan mikuna hatukuna. Venta de

alimentos con el objetivo de recaudar

fondos para el grupo.

Page 100: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

89

Kimichishka (Anexo 11.1 B)

UCE-Waki Llamkay Yachayñanpi hatunkapak sumak mikuyta ruraykuna.

Elaboración de alimentos para la venta en la Carrera de Trabajo Social-UCE.

Page 101: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

90

Kimichishka (Anexo 11.2 B)

El Verde ayllullaktapi tantariy tarpuy

kuska. Huerto Grupal El Verde.

Kimichishka (Anexo 11.2 A)

Espiga de Oro ayllullaktapi tantariy tarpuy

kuska. Huerto grupal en Espiga de Oro.

Page 102: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

91

Kimichishka (Anexo 11.3 B)

URUPA AWAY nishka pakchiyachayta paktachina, chaywanmi tukuylla chaypi

kashkakunawan rantimanta sumakyachishpa allikachishpa katin. Aplicación de la

técnica Grupal denominada “TELARAÑA”, mediante el cual se fomenta una

interacción dinámica entre todos los presentes.

Kimichishka (Anexo 11.3 A)

GADIP Cayambepa antawata maskashka, kay antawawanmi Santa Lucia de Colimbuela

ayllullaktaman riyta usharkanchik. Gestión del Bus del GADIP Cayambe, con el cual se

pudo viajar a la comunidad Santa Lucía de Colimbuela.

Page 103: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

92

Kimichishka (Anexo 11.3 C)

Ranti ranti ruraywan yanaparina - Trueque o Ranti-Ranti

Sumak mikuykunata yanapariypash ñawpa kawsayta ruraymi kan, kullki illakpash

ruranallami, shinapash yanaparina yuyayka sinchiyashpami, ñukanchik yachayta

rikuchitami katin, shinallatak pachamama kawsaytapash kamanami kanchik.

Page 104: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

93

Kimichishka (Anexo 11.3 D)

Ñawpa wiñaykawsaymanta rimariy, pampamanta warmikunapa rikuy, warmikunapa

tantanakuymanta mutsurishkakunata, llakikunatapash yarichishka, ishkantinpura

shuk rimariymi tiyan ASOPROAGICA, MUSHUK JATARY tantanakuykunawan

rimariy, ñawpaman pushakkunawan, yachachikkunawan UCE- WAKI

LLAMKAKUNAWAN shinallatak yachakuk yanapakwan.

Page 105: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

94

Kimichishka (Anexo 11.3 E) WAKCHAKARAY MIKUY (PAMPAMESA)

Runa llaktakunapa sumak ruraymi kan, allpa mamamanta sumak pukuchishka

murukunata rantimanta yanaparishpa mikuymi kan, kaytaka yallimi minkakunapi

ruranchik, tantanakuykunapi, kawsaypura tupariykunapi, shinallatak

mamallaktamanta wakin yachanawasikunapipash rikunchik.

Page 106: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

95

Kimichishka (Anexo 11.3 F)

Kimirishpa paktachishka pankata kuna, shuk shuk warmikunapa tantanakuyman

kushpa, shuyukunatapash llukchina, tanatakuyta yuyarinkapa.

Kimichishka (Anexo 11.3 G

Mushuk Jatary tantariypa ayllupa tarpuk kuskata rikuna,

Tukuy hatun tarpushkakunata rikuna, shuk shuk chakrakunapi, Santa Lucia

ayllullakta Cotacachi kitimanta warmi tantanakuywan rikurina.

Page 107: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

96

Page 108: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

97

Kimichishka (Anexo 11.4 A)

Ishkayniki tupariypi yanapariy, Mushuk Jatary kimirishka warmikunaka Espiga de

Oro ayllullaktaman rin, tukuyllawan pakta yanaparishpa yallinkapak,

ASOPROAGICA tantanakuypi kimirishkakunawan pakta yanaparishpa yallinkapak,

shinallatak yachakuk yanapakta yupaychani nishpa sakinkapak.

Page 109: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

98

Sapallu lukruta, mishkiwanupyana

sapallutami karashpa yanaparin,

chakishka mikuyka kusashka kuyita

mishkichishka apiwan.

Page 110: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

99

Kimichishka (Anexo 11.5 A)

San Ruperto ayllullaktapa wasipi mana hapiwan wiñachishka pukuchishka

kapukunata mintalay.

Page 111: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

100

Kimichishka (Anexo 11.6 A)

Ayllullaktapa tawka ruraykunapi pakta kimirishka kashka, minkakunapi,

tantanakuykunapi, yachakukunapi, kawsay rikchakunata llukchiykunapi pakta

kashkanchik.

Page 112: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

101

MUSHUK SHIMIKUNA = VOCABULARIO NUEVO

Amawtayachaywan allpapi tarpuy = agroecología

Arinikuy = aprobación

Alliyachak = profesional

Alliyachana = profesión

Allichiy, alliyachiy = solución

Allpallamkay = agricultura

Allpallamkak = agricultor

Alliyachina = solucionar

Aynina, kimirina = participar

Ayllullakta = comunidad

Ayllullaktakawsay, ayllullaktayuk = comunitario

Ayllullaktapi Kimirishpa Wiñarina katinalla = Modelo de desarrollo loca

participativo

Allikay = salud

Chakrakamay = agricultura

Chani = valor

Chanichiy, chanichina = valorar, valorizar

Chakra = sementera

Chillku = tomate de árbol

Chillu = tomate riñón

Hayñi = derecho

Hayñikuna = derechos

Hatun waki = sociedad global

Hatun Yachaykamay = Educación Superior

Hipapakchiruray, hiparu = proyecto

Imakay = concepto

Imamantachiy = justificación

Kallari yuyay = introducción

Kakwillay = certificado

Kamachi = ley, norma, reglamento

Kamulla = revista

Kapakkamay = política

Page 113: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

102

Kapu = producto

Kapu, kutinchiy =producto

Kawsachina = revitalizar, sustentar

Kawsaykuk = célula

Kawsaymarka = nacionalidad

Kawsaypakta = destino

Kawsaypura = interculturalidad

Katinalla = modelo

Kimirishpakatiy = participación

Kimirishparimana = intervenir

Kikinllay = soberanía

Kikinllay mikuchina = soberanía alimentaria

Kullkikamay = economía

Kullkinayay yuyay llika kawsay = sistema capitalista

Kullki mirachina yuyay llika kawsay = sistema capitalista

Kuskina, hamutayana = analizar

Kutinmasmana = reconstruir

Linchi = red

Llaktapa llamkay = trabajo social

Llaktakawsay = social, sociedad

Llaktakay = pueblo

Llakta mana wiñarishka = subdesarrollo (pensamiento capitalista)

Llamkay = trabajo

Llikayachina = sistematización, sistematizar

Masmana, masmay = construir

Maymanta alli mikuchina = seguridad alimentaria

Millka = cuadro, marco

Mintalay = comercio

Mintalana = comercializar

Mintalanayay = comercialización

Mishari ushay = competencia

Munaywan kimirina = empatía

Mutsurishka imayay = materia prima

Mutsurishkata yanapak = servicio público

Page 114: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

103

Nikiyachishka = articulo

Nikirakiri = fase

Nipakuna = elementos

Pachamama karashka = patrimonio natural

Pakchi = técnica

Pakchiyachak = técnico

Paktariwpak = dimensión

Paktachiy = responsabilidad

Paktay = objetivo

Pukchi, kuku = libra

Pituykamay = administración

Pityuk, chuskullipukcha = arroba

Purina ñan = proceso

Pusak suktakilla yachakuy = octavo semestre

Pushaytukuna = empoderamiento

Rasu = nevado, hielo, helado

Rikchachina = rescatar

Rikuryana = controlar

Rikchakay, yurakay = gen

Rikchayachiy = genética

Riksiriy, kutinriksina = reconocimiento

Rimanakuna = intervenir

Runakunapa hayñikuna = derechos humanos

Runakay = identidad cultural

Runapa mutsuriykuna (tiksiyay mutsuriy) = servicios básicos

Runakawsay yachay, llaktakawsay yachay = Ciencias Sociales

Rurak = autor

Rurashka yuyay = antecedente

Ruraykuna = acciones

Satirina, chayana = inserción

Sinchiyachina = fortalecer

Sinchiyana = fortalecimiento

Siki = base (parte inferior de algunos seres)

Shiminakuy, shiminakuna = discusión

Page 115: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

104

Shimiyarina = relacionar

Shikanyana, shikanyay = diversidad

Shuktayay = fenómeno

Shukllayachishka = integrado

Shukllayachishka yachayñan = método integrado

Tantanakushpa allpakuskapi tarpuy = huertos grupales

Tarpukallpashikanyay = agrobiodiversidad

Tikrarimana = interpretar

Tiksi – sapiyuyay = fundamento – (base) (idea)

Tiksichanik = básico

Tiksimanta = básicamente

Tukuymanta yallik = la mayoría

Tukuykunawan kimirishpa ruray = vinculación con la colectividad

Tukuk, tukushka = resultado

Uchillayachina = sintetizar

Wallpachina = formular

Wallpaykamay = filosofía

Wakcha = pobre

Wakchakay = pobreza

Waki = sociedad

Waki llamkay, llaktapa llamkay = trabajo social

Wakiyachay ñan = ciencias sociales

Wasiyuk = vivienda

Washarimana = criticar

Washarimay = crítico

Washarimashpa hamutayay = análisis critico

Wiñarina = progreso, desarrollo

Yachachiyanapak = tutor

Yachakunañan, yachayñan = carrera, estudio

Yachayñan = metodología

Yachaykunata rikuchiy = índice de contenidos

Yachayshuti = titulo

Yachayshutita chaskiy = titulación

Yachay = conocimiento

Page 116: ECUADOR MAMALLAKTAMANTA CENTRAL AMAWTAYWASI … · tantanakuywanmi rikuna kan, paykunami pachamamapi wiwakunata, allpa llamkaytapash mirachishpa wiñachishpapash kawsankuna kan. Kay

105

Yachay yuyay = teoría

Yachakuy = educación

Yachakushkakuna = aprendizajes

Yachaykatina = practicar

Yachayruray = practica

Yachapuy = destreza

Yanapaymanta, yanapayaymanta = solidaridad

Yanapayana = solidarizar

Yanapayrik = solidario

Yariyay = percepción