editorial board - docshare02.docshare.tipsdocshare02.docshare.tips/files/28634/286348250.pdf ·...

Editor in chiefDijana Avdić (BiH) Associate editorDžemal Pecar (BiH) SecretaryAida Rudić

MembersJasmina Berbić – Fazlagić (BiH)Amira Durić (BiH)Fatima Jusupović (BiH)Mirsad Muftić (BiH)Emela Mujić – Skikić (UAE)Budimka Novaković (SRB)Naris Pojskić (BiH)Borut Poljšak (Sl)Isabelle Rishard (F)Sandra Vegar (BiH)Zerema Obradović – Zubović (BiH)Dragić Banković (SRB)

Advisory BoardOsman DurićFaris GavrankapetanovićIsmet GavrankapetanovićMuhamed GavranovićMirsada HukićDragan KosorićLidija LincenderSlobodan LogaFarid LjucaSenka Mesihović-DinarevićMuzafer MujicMirza MušanovićArif Smajkić

Electronic PublishingRefet GojakMuris Pecar

Technical editorFaruk Špilja

Editorial Board

Journal of Health Sciences

UNIVERSITY OF SARAJEVO FACULTY OF HEALTH STUDIES

UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET ZDRAVSTVENIH STUDIJA

Editorial officeAddress: Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosnia Herzegovina

Tel. ++387 33 444 901; 264-820; 264 890;Fax. 264 821

E-mail: [email protected] web site: www.jhsci.ba

Journal of Health Sciences www.jhsci.ba Volume 1, Number 1, April 2011

Table of contents:Editorial

UvodnikDijana avDić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

rEsEarch articlEs

the concentration of homocysteine in patients after ischemic brain stroke and vascular dementianafija SerDarević, LejLa Begić, aDaLeta MuLaoMerović - Softić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 - 9

lumbosacral pain caused by blockage of dynamic vertebrogenic segments of thoracolumbar transitionSeaD ćeBić, DžeMaL Pecar, MuriS Pecar, SuaD Sivić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 - 13

Perioperative blood loss and diclofenac in major arthroplastic surgeryLjiLjana v. gvozDenović, veSna M. Pajtić, neManja M. gvozDenović, Saša D. MiLić, zoran B. gojković . . . . . . 14 - 17

a retrospective study of surgical treatment of spinal injuries with rehabilitation programDijana avDić, aMiLa jaganjac, Bakir katana, SaMir Bojičić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 - 22

the presence of risk factors for diabetes mellitus type 2 in patients of family practice medicinefatiMa juSuPović, Dijana avDić, jaSMina MahMutović, aiDa ruDić, arzija PašaLić, SuaDa Branković, aLMeDina Berić, aMra Mačak-haDžioMerović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 - 27

influence of osteoporosis risk faktors on bone mass loss in postmenopausal womenaMiLa kaPetanović, Dijana avDić, katarina Marković, ata teSkereDžić, MuStafa BaSarić, eLDan LokMić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 - 30

Epidemiological characterisics of gastrointestinal infectious diseases and viral hepatitis a in the canton SarajevozareMa oBraDović, arzija PašaLić, aMar žiLić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 - 35

effects of improper posture during work on lumbal pain syndrome of discogenic etiologyeLDaD kaLjić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 - 38

Salt in nutrition of university of Sarajevo studentsfatiMa juSuPović, Dijana avDić, BuDiMka novaković, arzija PašaLić, jaSMina MahMutović,SuaDa Branković, aiDa ruDić, aiDa kevrić, aMra Mačak-haDžioMerović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 - 43

relation of diet and physical activity to obesity in children in elementary schoolsSenka Dinarević, SuaDa Branković, Snježana haSanBegović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 - 49

rEviEw articlEs

sonoelastography: the method of choice for evaluation of tissue elasticityfahruDin SMajLovic, aLaDin carovac, Deniz BuLja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 - 55

health promotion in families who have children with intellectual and developmental disabilitieseMira švraka, SLoBoDan Loga, Dijana avDić, jaSMina BerBić-fazLagić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 - 60

iNstrUctioNs to aUthors

instructions and guidelines to authors for the preparation and submission of manuscripts in the Journal of health sciences . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 - 64

JoUrNal of hEalth sciENcEs 2011; 1 (1)


3

EditorialUvodnik

Prva registracija Fakulteta zdravstvenih studija Univerziteta u Sarajevu je glasila: “Univerzitetsko-medicinski centar zajednica organizacija udruženog rada Viša medicinska škola”, koja je započela sa radom 19.12.1973.godine. Prola-zeći kroz iste faze kao i drugi dijelovi složenog sistema Univerzitetskog medicinskog centra, Stomatološki i Farma-ceutski fakultet, Fakultet zdravstvenih studija je u početnoj organizaciji imao edukaciju koja se odvijala u sklopu Medicinskog fakulteta.

U toku proteklih 38 godina rada, fakultet je prolazio kroz razne faze u kojima su vršene razne organizacione promje-ne, donošeni planovi i programi, vršena njihova dopuna i inovacija. Nakon dvogodišnjeg, zatim trogodišnjeg studija, akademske 2002/03. godine upisana je prva generacija četverogodišnjeg studija tadašnje Visoke zdravstvene škole, pet studija u oblasti zdravstva, koji omogućava završenim studentima ravnopravnu participaciju na postdiplomskim studijama, izradu magistarskih i doktorskih teza iz svojih naučnih oblasti. Od 2008. godine Visoka zdravstvena škola preimenovana je u FAKULTET ZDRAVSTVENIH STUDIJA U SARAJEVU

U akademskoj 2009/10. godini Fakultet je organizovao studij po Bolonjskoj deklaraciji za svih pet Studijskih pro-grama:

Zdravstvena njega i terapija (ranije: sestrinstvo)Fizikalna terapija (ranije: fizioterapija)Okolinsko zdravlje i humana ekologija (ranije: sanitarno inžinjerstvo)Radiološke tehnologije (ranije: radiološke tehnike)Laboratorijske tehnologije (ranije: medicinsko-laboratorijska dijagnostika)

Specifičnost ovako osmišljenog Fakulteta je u tome što se brine za one dijelove zdravstvene zaštite neophodne da zadovolji sve širu i sveobuhvatniju multidisciplinarnu, neinvazivnu i invazivnu dijagnostiku i terapiju na najvišem nivou, sa najsavremenijom opremom i metodama koje se koriste u svijetu. Organizovani moderni fundament za ove ambiciozne ideje na ovaj način je postao realnost, pa i ovih 5 značajnih oblasti tzv. Medicinske logistike postaje integralni dio sistema koji dinamikom sustiže i prati savremene trendove medicinske znanosti.

Prof. dr Dijana Avdić glavni urednik

4 JOURNAL OF HEALTH SCIENCES 2011; 1 (1)


The concentration of homocysteine in patients after ischemic brain stroke and vascular

dementiaNafi ja Serdarević1*, Lejla Begić2, Adaleta Mulaomerović - Softić2

1 Department for Clinical Chemistry, University of Sarajevo Clinical Center, Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina.2 Department of Biochemistry, Faculty of Pharmacy, University of Tuzla, Univerzitetska 8, 75000 Tuzla, Bosnia and Herzegovina.

Abstract

Introduction: The aim of this study is to examine whether moderate hiperhomocysteinemia is an independent risk fac-tor for cerebral infarction. Methods: We have measured homocysteine levels in 50 patients with ischemic stroke during acute phase and post-acute phase, 50 patients diagnosed with vascular dementia and healthy group of 50 subjects. Homocysteine concentra-tion in serum was measured, on the basis of fl uorescent polarisation measuring. Results: The study demonstrated that homocysteine concentration was 16.93 μmol/L in the patient group with ischemic stroke, and in the group of patients with vascular dementia was 20.39 μmol/L. Homocysteine increases during the post-acute phase of ischemic stroke after 7 days for 1.54 μmol/L and 14 days for 3.66 μmol/L compared to the concentration of homocysteine after the fi rst hours of hospitalization. Using Wilcoxon signed ranks and Mann-Whitney (P < 0.05) tests we got signifi cant difference between homocysteine concentration at acute phase and post-acute phase of ischemic stroke and it was signifi cant difference between concentrations of homocysteine in the acute and post-acute phase of ischemic stroke and vascular dementia. The Spearman correlation test was found signifi cant correlation between the number of strokes and the concentration of homocysteine in serum of patients with vascular dementia. Conclusions: The homocysteine concentration rises signifi cantly during of acute phase of ischemic brain stroke, and it is signifi cantly increased during post-acute phase, which is a predictor factor for further development of vascular de-mentia, or a new ischemic brain stroke. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: homocysteine, ischemic brain stroke and vascular dementia.

* Corresponding author: Nafi ja Serdarević; Institute for Clinical Chemistry and Biochemistry, University of Sarajevo Clinics Center, Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina; Phone: +38733663353, Fax: +38733663353; E-mail: serdarevicnafi [email protected]

Submitted 21 January 2011 / Accepted 25 February 2011

IntroductionTh e ischemic stroke (IS) is major cause of global disa-bility and is the second most common cause of death worldwide. Elevated tolal plasma homocysteine level is common in the old age and is well-established risk factor for cardiovascular and cerebrovascular disea-se (1). Th e amino acid homocysteine occurs by de-methylation of methionine, essential amino acid, which in enters the human body with food. It is found in the plasma mainly in the oxidized state (homocystei-ne or homocysteine-cysteine disulfi de) and bound to proteins, mostly albumin (2,3). It was fi rst described in work of Butz and Vigneaud who have synthesized amino acid homocysteine in a reaction of strong con-centrated acid with methionine. (4). Based on fi ndings

observed in patients with homocystinuria, McCully postulated that hyperhomocysteinemia may play a role in the pathogenesis of atherotrombotic vascular disease (5). Elevated levels of homocysteine can there-fore cause damage to several key pathways in the cen-tral nervous system, either directly or by changing the methylation potential. Th e hyperhomocysteinemia is very common in patients with stroke and is suggested to be an independent risk factor for the disease (6,7). Th e elevated concentrations of homocysteine are respon-sible for occurrence of atherosclerosis in at least 3 ways: 1) toxic eff ect of homocysteine in endothelium of arte-ries, 2) interference of homocysteine with clotting fac-tors and 3) oxidation of low-density lipoprotein (LDL).Although there are data on homocysteine metabolism, the pathogenesis of hyperhomocysteinemia is still not clear. Homocysteine is turned into a methionine by remethylation; methyl group donor in most tissues is 5-methyltetrahydrofolate, nevertheless betaine is do-nor in the liver, kidney and eye lens. Th e reaction is catalyzed by methionine-synthase (MS) with vitamin

5JOURNAL OF HEALTH SCIENCES 2011; 1 (1)

NAFIJA SERDAREVIĆ ET AL.: THE CONCENTRATION OF HOMOCYSTEINE AT PATIENTS AFTER ISCHEMIC BRAIN STROKE AND VASCULAR DEMENTIA

B12 as a cofactor. Tetrahydrofolate incurred converts to 5,10-methyl-tetrahydrofolate with the enzyme methyle-ne-tetrahydrofolate reductase (MTHFR) and then in 5-methyl-tetrahydrofolate. Another pathway of ho-mocysteine metabolism is trans-sulphuration pathway in which homocysteine with serine turns to cystathioni-ne under the action of enzymes cistationine-β-synthase (CBS) and cofactor vitamin B6. Aft er that cystathionine goes into cysteine under the infl uence of the enzyme γ-cystathionase (GCT) (8-10). Homocysteine metaboli-sm is regulated by the concentration of methionine that is normally used for protein synthesis and synthesis of S-adenosyl-methionine. Homocysteine lies at the inter-section two of metabolic pathways, transsulphuration pathway and remethylation cycle. Current availability of methionine determines the pathway by which the homocystein will be metabolized. Decrease of folic acid and vitamin B12 leads to increase of homocysteine and decreases the remethylation of homocysteine (11,12). It could be postulated that elevated total homocysteine is a risk factor for atherotrombic stroke in particular. Moreover, there is a debate whether homocysteine is a causative risk factor in stroke and myocard infarction or is merely a secondary marker of risk in survivors (13). Date regarding to homocysteine concentration imme-diately aft er stroke would help to resolve this question, because the observation of a raised homocysteine at this time would be more suggestive of a causal asso-ciation that the occurrence of hyperhomocysteinemia in survivous sampled at a time distant from the event.

Methods

PatientsTh e investigation included 100 patients and 50 healthy subjects. 250 blood samples were collected during 2008 and 2009. All investigation was done respecting ethi-cal standards by the Helsinki Declaration. Th e patients were hospitalised at Clinic of Neurology, Clinical Cen-tre University of Sarajevo, Old home "Nedžarići, and Old home "Ernest Grin". Th e patients group included patients with fi rst ischemic stroke (50 subjects) and vascular dementia (50 subjects). Th e control group included 50 healthy subjects who were protégé at Old home "Nedžarići”. Criteria for inclusion of patients with stroke and vascular dementia were: diagnosis of fi rst ischemic stroke determined by computerized to-mography (CT), presence of vascular dementia identi-fi ed using computerized tomography (CT) and nuclear magnetic resonance (NMR), “Hachinski ischemic score“ grater or equal to 7 for patients with vascular dementia, age over 65 years for both sexes, two weeks of hospi-tal stay for patients with ischemic stroke, stroke in pa-tients with vascular dementia in last three to six years. Th e study inclusion criteria for control group were:

excluded ischemic stroke or vascular dementia by computed tomography (CT) and nuclear magne-tic resonance (NMR), age over 65 years for both sexes, excluded kidney, heart or vascular diseases.Criteria for exclusion from the study, for both patients and controls, were: diseases that are associated with im-paired renal function and renal failure (determined by serum creatinine concentration), chronic infl ammatory disease, rheumatoid arthritis, SLE, multiple sclerosis and psoriasis, acute lymphoblastic leukaemia, intestinal dis-orders atrophic gastritis, Crohn's disease and ulcerative colitis, Hypothyroidism, patients on treatment with met-hotrexat, carbamazepine, phenytoin, and theophylline.Th e blood samples were collected at the mornings befo-re the fi rst meal. For the group of 50 patients diagnosed with the fi rst ischemic brain stroke, blood samples were taken during the acute phase (initial 24-48 hospitaliza-tion hours), and post-acute phase (aft er 7±1 days, and aft er 11-14 hospitalization days). For the group of 50 patients diagnosed with vascular dementia developed as a consequence of ischemic brain stroke, i.e. of many small ischemic focus of various age. Th e study included 27 men and 23 women in control group. Th ere were 27 males and 23 females in the group with ischemic stroke and 28 men and 22 women in the group with vascular dementia. By analyzing the history of disease we collected data about radiological examinations of brain computed tomography (CT) and brain nucle-ar magnetic resonance (NMR). 92% (46) of patients suff ering from ischemic stroke had the diagnosis ICV per trombosim and at 8% (4) patients the diagnosis was ICV per emboliam. Level of albumin was obtained from patients history and was in normal range (35-50g/L). Th e value of serum homocysteine concentration was determined using AxSYM (Abbott), based on mea-surements of fl uorescence polarization immunoassay (FPIA) technology. Th e reaction principle is conversi-on of homocystine, mixed disulfi de and protein-bound forms of homocysteine in the sample to form of free homocysteine by the use of dithiothreitol (DTT). Aft er that, free homocysteine is converted to S-adenosyl-L-homocysteine (SAH). Under physiological conditions, SAH hydrolases convert SAH to homocysteine. Levels of L-homocysteine are determined in human serum. Normal homocysteine concentration in serum is 3.36-20.44 μmol/L for women and 5.90-16 μmol/L for men. Th e creatinin was determined using automatic analyzer Dimension (Dade Behring). Method for determination of creatinine is a modifi cation of the kinetic reaction of Jaff ee. Th e reference value for serum creatinine concen-tration is 45-115 μmol/ L. Th e patient samples of blo-od were collected in serum separation Vacutainer test tubes (Beckton Dickinson, Rutherford, NJ 07,070 U.S.) in volume of 3.5 mL. We used test tubes with gel. Aft er collection, samples were placed in ice and, aft er 30 to 60



minutes serum samples were obtained by centrifugation at 3000 rpm using centrifuge (Sigma 4-10). Aft er cen-trifuging, concentration of homocysteine and creatinine in sera were determined. All subjects (patients and con-trols) had concentration of creatinine in reference values.

Statistical analysisTh e results were statistically analyzed using SPSS version 11 and Microsoft Offi ce Excel 2003. Avera-ge values (χ), standard deviation (SD) and Spear-man correlation coeffi cient (r) were calculated, as well as Wilcoxon signed ranks and Mann-Whitney test with statistical signifi cance level of 0.05 (P <0.05).

ResultsTh e average age in the control group was 69.34 years. In the group with vascular dementia, the average age was 73.74 years. Th e group with ischemic stroke had an ave-rage age of 70.12 years.Mean concentrations of homocysteine in pati-ents aft er ischemic stroke (24-48 hours, 7 days and 14 days), patients with vascular demen-tia and control groups are shown in Table 1.Th e average concentration of homocysteine and + / - SD in patients aft er ischemic stroke (24-48 hours, 7 days and 14 days), patients with vascular dementia and control groups are graphically show in Figure 1. Th e homocysteine serum concentrations were increa-sed during the acute phase to the post acute phase of ischemic stroke, as shown by results in Figure 2. During hospitalization serum concentrations of homocysteine increased aft er seven days and then increased signifi -cantly aft er the fourteenth day. In the acute phase aft er 7 days of hospital treatment homocysteine concentrati-on was increased for 1.54 μmol/L, aft er 14 days for 3.66 μmol/L compared to the concentration aft er the fi rst 24-48 hours. Between 7 and 14 days of treatment the con-centration of homocysteine increases for 2.12 μmol / L.Analysis of distribution showed assimetrical dis-tribution of homocysteine levels in patients with ischemic stroke, vascular dementia and control group. We used Wilcoxon signed ranks for compa-rison of serum homocysteine concentration in pati-ents with ischemic brain stroke during acute phase and post-acute phase. Results are shown in Table 2.

In Table 2. Z and P values of average serum homocystei-ne concentrations in patients during acute and post-acu-te phase of ischemic stroke are shown. Using Wilcoxon signed ranks test we have concluded that the average

Patients with ischemic brain stroke



Patients with vascular dementia Control group

Time of determination 24-48 hours 7 days 14 days - -Xsr 13.27 14.81 16.93 20.39 10.49S.D. 5.62 6.03 7.63 10.15 1.92S.E. 0.79 0.85 1.07 1.43 0.27Number of patients 50 50 50 50 50

TABLE 1. Serum concentration of homocysteine (Hcy) at patients with ischemic brain stroke, vascular dementia and control group.

FIGURE 1. The mean serum homocysteine concentration +/- S.D in risk of patients (ischemic stroke (IS), vascular dementia) and control group

FIGURE 2. Serum concentration of homocysteine in patient with ischemic stroke during acute phase and post-acute phase.

(after 7 days) with (24-48 hours)

(after 14 days) with (24-48 hours)

(after 14 days) with (after 7 days)

Z -5.850 -6.1543 -5.927P 0.000* 0.000* 0.000*

TABLE 2. Comparison of serum homocysteine concentration (Hcy) in patients with ischemic brain stroke during acute phase and post-acute phase

* P < 0.05 (Wilcoxon signed ranks)



serum homocysteine concentration 24-48 hours aft er the fi rst symptoms of ischemic stroke were signifi cantly diff ered from the concentration of homocysteine aft er 7 and 14 days of hospital treatment (p < 0.05). Th ere was a signifi cant diff erence between the average ho-mocysteine concentration aft er 7 and 14 days of hos-pital treatment (p<0.05). Using Mann-Whitney U-test we made comparison of serum homocysteine between risk groups (ischemic stroke, vascular dementia) and control healthy group, the results are shown in Table 3. According to Mann-Whitney test for α = 5%, the diff e-rence between concentrations of homocysteine in the acute phase of ischemic stroke and control healthy groups is not signifi cant. Th e same test for α = 5% has shown a signifi cant diff erence between concentrations of homocysteine in the acute phase of ischemic stro-ke and control group. Th e serum concentrations of homocysteine increase aft er 7 days and signifi cantly increased aft er 14 days of hospital treatment. We fo-und signifi cant diff erence between concentrations of homocysteine in the acute and the post-acute phase of ischemic stroke and a group with vascular demen-tia (p<0.05). Th e concentration of serum homocystei-ne concentration was higher in the group with vascu-lar dementia than in the group with ischemic stroke. Average serum concentrations of homocysteine in the group with vascular dementia was signifi cantly diff e-rent from control healthy group (p <0.05). Th e serum creatinene concentration was in reference value (45-115 μmol/ L) for all patients in risk groups and in control group. So we can exclude that serum concentration of homocysteine was increased for kidney demage. In the group of patients with vascular dementia, 52% (26 pati-ents) had an extensive one stroke, 32% (16 patients) two

strokes, 16% (8 patients), many small ischemic focus without ischemic stroke the results are shown in Figu-re 3. According to the Spearman correlation test, it was found a statistically signifi cant correlation between the number of strokes and concentrations of homocyste-ine in the serum of patients with vascular dementia of p <0.05 (correlation coeffi cient = 0.341, p = 0.015).Th e serum homocysteine concentration is increasing with number of strokes infarctions and more ischemic focus.

DiscussionHomocysteine is an independent risk factor for develo-ping peripheral vascular, cerebrovascular and coronary heart disease. Th e mechanism by which the total ho-mocysteine may cause vascular disease includes throm-bosis, endothelial dysfunction and increased oxidation of LDH (low density cholesterol) (15). About 50% of patients with hyperhomocysteinemia have vascular changes before ther thirty years of old (16). Our study showed that the group of patients with ischemic stro-ke 30% (15 patients) had moderate hyperhomocyste-inemia, from the total sample number it was 44 % of men and 13% of woman. Th e results of our study have shown that the mean concentration of homocysteine af-ter 24- 48 hours of hospital treatment was 13.27 μmol/L, aft er 7 days 14.81 μmol/L and 14 day 16.93 μmol/L in comparison to serum concentration in control group it was 10.49 μmol/L (Table 1). At the post-acute phase of ischemic stroke aft er 7 days homocysteine increces for 1.54 μmol/L in compared to the concentration of homocysteine aft er the fi rst 24-48 hours of patients hos-pitalization. In our study, aft er 14 days of hospitalization of patients with ischemic stroke average homocystei-ne concentration was increased from 0.20 μmol/L to 20.42 μmol/L (average 3.66 μmol/L). Th e mean serum homocysteine concentration increases during fi rst to second week for 2.12 μmol/L. Th e results are shown in Figure 1 and Figure 2. In a two retrospective studies, the British regional health study and the Framingham He-art Study, that there is independent association betwe-

Comparison groups Time of deter-mination

Mann-Whitney U Z P

Ischemic brain stroke with control group 24-48 hours 1046.00 -1.406 0.160

Ischemic brain stroke with control group 7 days 696.50 -3.816 0.000*

Ischemic brain stroke with control group 14 days 335.50 -6.605 0.000*

ischemic brain stroke with vascular dementia 24-48 hours 486.00 -5.267 0.000*

ischemic brain stroke with vascular dementia 7 days 614.50 -4.381 0.000*

ischemic brain stroke with vascular dementia 14 days 790.50 -3.168 0.002*

vascular dementia with control group 44.000 -8.314 0.000*

TABLE 3. Comparison of serum homocysteine concentration (Hcy) in risk group of patients with control group

* P < 0.05 (Mann-Whitney U-test )

FIGURE 3. Number of brain attacks in patients with vascular de-mentia. (0- many) small focus i without ischemic stroke (16 %), 1- one ischemic stroke (52 %) , 2- ischemic stroke (16 %)



en serum homocysteine and the incidence of ischemic stroke if homocysteine concentrations were equal or greater than 15.4 μmol/L and homocysteine concentra-tions were equal or greater than 14.24 μmol/L. In the Rotterdam study it is showed a signifi cant increase in stroke risk with increasing serum homocysteine levels above 18.6 μmol/L (17). High concentrations of ho-mocysteine are closely correlated with the risk of silent stroke (18). It was concluded that homocysteine is an independent risk factor for stroke in people older than sixty years, and homocysteine concentrations above 14 μmol/L increased to 80% risk of stroke (19). If the concentration of serum homocysteine increases for 1 μmol/L the risk for new ischemic stroke increases for 22% (20). Th e increase of homocysteine concentration for 5 μmol/Lincreased the risk for coronary heart disea-se 1.6 times for men and 1.8 times for women, and cere-brovascular disease increases the risk for both sexes 1.5 times (21). It is believed that during the fi rst week aft er ischemic stroke homocysteine concentration increases for about 10% (22). Our research has shown that during the fi rst week aft er ischemic stroke, homocysteine con-centration increases for about 11.6%. Using Wilcoxon signed ranks the mean value of serum homocysteine in patients with ischemic stroke aft er 24-48 hours was signifi cantly diff erent than the mean values of ho-mocysteine aft er 7 and 14 days of patients hospitalisa-tion with signifi cance of p < 0.05. Our result have show using same test that there was a signifi cant diff erence between the average homocysteine concentration aft er 7 and 14 days of hospital treatment (p < 0.05) (Table 2). According to our results using the Mann-Whitney test average concentrations of homocysteine in the acute phase of ischemic stroke aft er 24-48 hours showed no signifi cant diff erence with control group. A signifi cant increase in homocysteine concentration occurs only in the acute phase in which there was a signifi cant diff e-rence compared to the control group (Table 3). Th e re-sults have shown that it is evident that the concentrati-on of serum homocysteine increase aft er stroke. Th ere are two possible explanations for the change in serum homocysteine concentration aft er acute phase and du-ring the pos-tacute phase of ischemic stroke recovery: • Th e acute phase of ischemic stroke following

stress which leads to short-term decrease in serum homocysteine. Damage to cerebral ti-ssue increases the production of oxygen ra-dicals, increases oxidative stress, leading to possible subsequent changes in the degree of elimination of thiols, including homocysteine.

• Serum homocysteine increases aft er the acute phase of ischemic stroke as a reason of folate and vitamins B6 or B12 defi ciency which is particularly common in elderly people. Impairment of renal function also le-ads to increased concentrations of homocysteine (23).

Th erefore, we excluded from our study patients with a high concentration of creatinine. Th e fi rst early signs of dementia are presented with a reduction in the volume of brain mass and the occurrence of silent stroke (4). In our study, another group of patients who are determined homocysteine concentration had vascular dementia as a consequence of ischemic stroke. At group with vascular dementia hyperhomocysteinemia was present in 62% (81.4% men and 39.1% women). According to our re-sults in the group of patients with vascular dementia, the average homocysteine concentration was 20.39 μmol / L. Homocysteine in the group of patients with vascular de-mentia was signifi cantly higher than in the group with ischemic stroke and control group (Table 1). According to Mann-Whitney test for α = 5%, a signifi cant diff e-rence between concentrations of homocysteine in the acute phase of ischemic stroke and vascular dementia.Using the same test for α = 5%, a signifi cant diff erence between concentrations of homocysteine in the post-acute phase of ischemic stroke and concentrations of homocysteine in vascular dementia. Comparing the re-sults showed signifi cant diff erences between the average concentrations of homocysteine with vascular dementia group and control group (p < 0.05) (Table 3). In the gro-up of patients with vascular dementia, 52% (26 patients) had one extensive stroke, 32% (16 patients) two, and 16% (8 patients), many small ischemic focus without is-chemic stroke (Figure 3). We got signifi cant correlation (Spearman correlation test) between the number of stro-kes and concentrations of homocysteine in the serum of patients with vascular dementia. Th e results of our study showed that with increasing number of attacks increased concentrations of homocysteine what can lead to evolution of vascular dementia aft er ischemic stroke. Our results shown that more males has hyperho-mocysteinemia in relation to females, so they have move prevalence for developing new ischemic stroke or vas-cular dementia. If homocysteine concentration increa-ses above 14 μmol/L increased the risk for Alzheimer's disease or vascular dementia for 4.6 times higher than in patients in who has concentration of homocysteine is less than 11 μmol/L (24). According to our results, homoysteine concentration increasing from acute to post-acute phase at patients with ischemic stroke and patients with vascular dementia have higher concentra-tion of homocysteine then patients with ischemic stroke.

ConclusionTh e homocysteine could be an independent risk factor for development of cerebrovascular disease. Th e po-ssible limitation of of our study are limited number of patients and we have not informations about concen-tration of homocysteine before ischemic brain stro-ke or vascular dementia. Hyperhomocysteinemia is present in about 30% (44% men and 13% females) of



patients with ischemic stroke and in about 62% of pa-tients with vascular dementia (81.4% men and 39.1% women). Th e concentration of homocysteine increases during 14 days of hospital treatment in comparison of

homocysteine concentration 24-48 hours aft er ische-mic stroke. Th e patients with elevated concentration of homocysteine aft er stroke have longer hospitalizati-on than patients with reference value of homocysteine.

(1) Mcllroy SP, Dynan KB, Lawson JT, Petterson CC, Passmore AP. Mode-rately elevated plasma homocysteine, methylentetrahydrofolate reductase genotype, and risk for stroke, vascu-lar dementia and Alzheimer disease in Northern Ireland. Stroke 2002; 33:2351-2356.

(2) Friedman AN, Bostom AG, Selhub J, Levey AS, Rosenberg IH. Th e Kidney and Homocysteine Metabolism. J Am Soc Nephrol 2001; 12:2181-2189.

(3) H faktor - može li krvni test spasiti život? 2004;(6)/04: Avaible at:http://www. vasezdravlje. com/ izdanje/cla-nak/425/ (Accessed May 5, 2009).

(4) Bolander-Gouaille C, Bottiglieri T. Homocysteine related vitamins and neuropsychiatric disorders, 1th ed. Springer-Verlag. France, 2007; pp. 15-57,109-163

(5) Yoo JH, Chung CS, Kang SS. Relation of plasma homocysteine to cerebral infarction and cerebral atherosclerosis. Stroke 1998; (29): 2478-2483.

(6) Bots ML, Launer LJ. Homocysteine and short-term risk of myocardial infarction and stroke in the elderly: Rotterdam Study. Arch Intern Med 1999; (159):38-44

(7) Obeid R, Fassbender K, Herrmann W. Evaluation of current evidence on hyperhomocysteinaemia in neurologi-cal disease. Eur Neurol. Review 2008; 2-6.

(8) Kang S, Wong PWK. Genetic and nongenetic factors for moderate hyperhomocyst(e)inemia. Atheroscle-rosis 1996; (119):135-138.

(9) Weisberg IS, Park E, Ballman KV. Inve-stigations of a common genetic variant in betaine-homocysteine methyltran-sferase (BHMT) in coronary artery disease. Atherosclerosis 2003; 167:205-214.

(10) 10. Van der Put NMJ, Van Straaten HWM, Trijbels FJM, Blom HJ. Folate, homocysteine and neural tube de-fects: an overview. Exp Biol Med 2001; 226:243-270.

(11) Herrmann W. Th e Importance of Hyperhomocysteinemia as a Risk Fac-tor for Diseases: An Overview. Clin Chem Lab Med 2001; (39):666-674.

(12) Topić E, Primorac D, Janković S. Me-dicinskobiokemijska dijagnostika u kliničkoj praksi. Medicinska naklada-Zagreb, Zagreb 2004; pp.27-32.

(13) Kuller LH, Evans RW. Homocysteine, vitamins, and cardiovascular disease. Circulation. 1998; 98:196-199.

(14) Dudman NP. An alternative view of homocysteine. Lancet. 1999; 354:2072-2074.

(15) Toole JF, Malinow RM, Chambless LE, Spence JD, Pettigrew LC, Howard VJ, Sides EG, Wang CH, Stampfer M. Lowering homocysteine in patients with ischemic stroke to prevent recu-rrent stroke, myocardial infarction and death. JAMA 2004; 291:565-575.

(16) Perry IV. Homocysteine, hypertensi-on and stroke. J. Hum. Hypert.1999; 13:289-293.

(17) Sacco RL, Anand K, Lee HS, Boden-Albala B, Stabler S, Allen R, Paik MC. Homocysteine and the risk of ischemic stroke in a triethnic cohort. Stroke

2004; 35: 2263-2269. (18) Toole JF, Malinow RM, Chambless

LE, Spence JD, Pettigrew LC, Howard VJ, Sides EG, Wang CH, Stampfer M. Lowering homocysteine in patients with ischemic stroke to prevent recu-rrent stroke, myocardial infarction and death. JAMA 2004; 291:565-575.

(19) Stroke. 2007. www.medicine.ox.ac.uk/bandolier/booth/hliving/homstro-ke.html - 10k (Accessed October 20, 2008)

(20) Atanassova PA, Angelova E, Tzvetanov P, Dimitrov SM. Modelling of increa-sed homocysteine in ischaemic stroke: post-hoc cross-sectional matched ca-se-control analysis in young patients. Arq. Neuro-Psiquiatr 2007;65 (1):24-31.

(21) Kawamoto R, Kajiwara T, Yuichro O, Takagi Y. An associaton between pla-sma homocysteine concentration and ischemic stroke in elderly Japanese. J Atherotrombosis 2001; 9:121-125.

(22) Kelly PJ, Kistler JP, Shih VE, Mandell BA, Atassi N, Barron M, Lee H, Silvera S, Furie KL. Infl amation, homocystei-ne and vitamin B6 status aft er ischemic stroke. Stroke 2004; 35:12-15

(23) Lindgren A, Brattstrom L, Norrving B, Hultberg B, Andersson A, Johansson BB. Plasma homocysteine in the acute and convalescent phases aft er stroke. Stroke 1995; 26: 795-800.

(24) Stanger O. Homocystein grundlagen Klinik Th erapie pravention. 1th ed.Verlag Wilheim Maudrich, Wien-Munchen-Bern 2004; pp. 43-49,157-167.

References



Lumbosakralna bol uzrokovana blokiranjem vertebrogenih dinamičkih segmenata

torakolumbalnog prijelazaLumbosacral pain caused by blockage of dynamic

vertebrogenic segments of thoracolumbar transition Sead Ćebić1*, Džemal Pecar2, Muris Pecar3, Suad Sivić4

1 Privatna specijalistička ordinacija „Ćebić“, Dr. Pinkasa 2, 72220, Zavidovići, BiH2 Fakultet zdravstvenih studija, Univerzitet u Sarajevu, Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina,3 ZU „Praxis“ Sarajevo-Centar za fi zikalnu medicinu i rehabilitaciju, Ćumurija 3, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina. 4 Kantonalni zavod za javno zdravstvo, 72000 Zenica, Bosna i Hercegovina.

Abstract

Introduction: In the case of the Thoraco-lumbar Junc-tion Syndrome the pain is located in the region of the lumbo-sacral junction. Sudden torsion movements and lifting of objects while the spine is in position of torsion is the cause in most cases. In those cases, a blockade on the Th11-Th12-L1 vertebrae occurs. The aim of this research was to determine the number of patients with the Low Back Pain whose origin is in the thoracic verte-bral dynamic segments, in relation to the total number of patients according to gender, age and profession. Methods: In this retrospective, descrtiptive study we have analyzed patients treated for Lumbosacral syn-drome of thoracic origin in private specialist ambulant

“Cebic” in Zavidovici during one year period. We analyzed data from patients medical records and history.Results: Total of 1882 patients were treated for the Low Back Pain, of which 67 (3.56%) had an origin of the pain in the Thoraco-lumbar Junction. In the analyzed group, there were 49 (73.1%) man and 18 (26.8%) women. The largest number of males, 21 (42.8%), were between 40-49 years old, while the largest number of woman, 9 (50%), was 20 to 29 years old. Largest number of male patients, 35 (71.8%), were physical workers, while most of the female subjects, 7 (38.8%), were offi ce workers.Conclusions: Our research concludes that the num-ber of patients with Low Back Pain of the thoracic origin (3.56%) is not disregarded, but these facts are usually overlooked. Therapy for those kinds of patients is in most cases concentrated to the lower segments of the lumbar spine, which gives unsatisfactory therapeutic results. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: Low Back Pain, Thoraco-lumbar Junction, Manipulation

Sažetak

Uvod: Kod sindroma torakolumbalnog prijelaza bol se uvijek ispoljava u lumboskralnom prijelazu. Uzrok na-stanka je najčešće nagli torzioni pokret i podizanje te-reta u torziji. U takvim slučajevima dolazi do blokiranja na nivou Th11-Th12-L1 kralježaka. Ciljevi istraživanja: utvrditi broj pacijenata sa lumbosakralnim sindromom čiji je uzrok u torakalnim vertebrogenim dinamičkim se-gmentima, u odnosu na ukupan broj pacijenata sa lum-bosakralnim sindromom, te strukturu pacijenata po spolu, dobi i zanimanju.Metode: U ovom retrospektivnom, deskriptivnom istra-živanju analizirali smo sve pacijente koji su liječeni zbog lumbosakralnog sindroma torakalnog porijekla u Privat-noj specijalističkoj ordinaciji „Ćebić“ iz Zavidovića u jed-nogodišnjem periodu. Koristeći se medicinskim zapisima iz protokola bolesnika i istorijom bolesti o svakom paci-jentu iz računara, izvršili smo navedenu analizu.Rezultati: Ukupno je liječeno 1882 pacijenta zbog lumbosakralnog sindroma, od čega 67 (3,56%) je ima-lo uzrok boli u torakolumbalnom prijelazu. U ispitivanoj grupi muškaraca je bilo 49 (73,1%), a žena 18 (26,8%). Najveći broj muškaraca je bilo u dobi 40-49 godina: 21 (42,8%), dok je kod žena najveći broj bio u dobi 20-29 godina: 9 (50%). Kod ispitanika muškog spola najzastu-pljeniji su bili fi zički radnici: 35 (71,8%), a kod ženskog spola osobe iz administracije: 7 (38,8%). Zaključci: Naše israživanje pokazuje da nije zanemarljiv broj pacijenata sa lumbosakralnom boli torakalnog pori-jekla (3,56%), ali što se najčešće previdi. Terapija takvih pacijenata je uglavnom pogrešno usmjerena na niže segmente lumbalne kralježnice, tako da rezultati liječnja nisu zadovoljavajući. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studijaKljučne riječi: lumboskralna bol, torakolumbalni prijelaz, manipulacija

UvodKod sindroma torakolumbalnog prijelaza bol se uvi-jek ispoljava u lumboskralnom prijelazu, a nikada na mjestu izvorišta (1). Uzrok nastanka je najčešće nagli

* Corresponding author: Sead Ćebić; Specijalistička ordinacija „Ćebić“, Dr. Pinkasa 2, 72220 Zavidovići, BiH; Tel: +38732878701; Email: [email protected]



SEAD ĆEBIĆ ET AL.: LUMBOSACRAL PAIN CAUSED BY BLOCKAGE OF DYNAMIC VERTEBROGENIC SEGMENTS OF THORACOLUMBAR TRANSITION

torzioni pokret i podizanje tereta u položaju torzije trupa, kao što je npr. uzimanje predmeta sa zadnjeg sjedišta automobila i slično (2). U takvim slučajevima dolazi do preopterećenja na nivou Th 11-Th 12-L1 kra-lježaka gdje fasetni zglobovi mijenjaju svoju orjenta-ciju (1,2). Ti tranzicijski kralješci izvrgnuti su velikim torzionim pritiscima što dovodi do blokade funkci-je, a tu su najčešće i kompresivne frakture (1, 2, 3).Prednje grane grudnih živaca su mješoviti živci. Dva-naesti (TH12) živac je nazvan n. subcostalis i ide str-mo dolje te ulazi u sklop lumbosakralnog pleksusa. Leži na musculus quadratus lumborum, retrorenal-no, probija unutarnji kosi trbušni mišić i završava na piramidalnom mišiću. Iz Th 11-Th 12-L1 segmenata kralježnične moždine odlaze i niti za nervus iliohypo-gastricus (Th 12, L1) i nervus ilioinguinalis (Th 12, L1), koji probijaju dorzalnu aponeurozu na samom rubu cristae iliacae 7-8 cm. od medijalne linije (processus spinosus) pa se bolnost javlja na cristi iliaci, niže i la-teralno za jednu podlanicu, gdje se nalaze senzibilne projekcije za L1 segment kralježnične moždine (1, 2, 4).Lumbosakralna bol je stalna, a pojačava se u toku hoda-nja, sagibanja, vožnje automobila unazad, dok kašalj i ki-hanje ne provocira bol. Objektivan nalaz: pri laterofl eksiji trupa javlja se lumbosakralna bol sa suprotne strane (2), pozitivan je test nabiranja kože (1, 2, 3) na Th 11-Th 12-L1 segmentu, guranjem procesus spinozusa Th 11 i Th 12 kralješka bočno izazivamo bol istih kralježaka (1, 2, 5, ). Izrazito je bolna trigger tačka na cristi iliaci udaljena oko 7-8 cm. od medijalne linije kralježnice (2, 3). Musculus psoas je rigidan i bolan na palpaciju na strani bola (1, 2, 6), hiperalgetska zona veličine jedne šake je locirana na cristi iliaci i usmjerena je dole i lateralno (1, 2). Manu-alnim testovima se diferencira funkcijska blokada Th 11-Th 12-L1 segmenata. Lasegue je negativan, ne evidentira se neurološki defi cit na donjim ekstremitetima (2, 3).Od dijagnostičkih procedura se koriste: anamneza, fi zi-kalni pregled, Rtg L/S kralježnice sa torakolumbalnim prijelazom, CT i MRI L/S kralježnice, EMNG donjih ek-stremiteta (1, 2, 3). Liječenje: manualna dekontrakcija i postizometrička relaksacija musculus psoas-a, a potom trakcijsko-rotacijska manipulacija funkcijski blokiranih segmenata Th 11-Th 12-L1. To daje trenutne rezultate odmah nakon urađenog tretmana. Nesteroidni antinfl a-matorni antireumatici (NSA), fi zikalne procedure, para-vertebralne infi ltracije lokalnog anestetika i kortikoste-roida ne daju zadovoljavajuće rezultate (1, 2, 3, 5, 6, 7). Ciljevi istraživanja uključuju utvrđvanje broja pacijenata sa lumbosakralnim sindromom čiji je uzrok u torakalnim vertebrogenim dinamičkim segmentima, u odnosu na ukupan broj pacijenata sa lumbosakralnim sindromom, zatim polnu strukturu, starosnu zastupljenost, zastuplje-nost pacijenata prema godišnjim i strukturu pacijenata sa lumbosakralnim sindromom torakalnog porijekla po zanimanju u periodu 04.01.2009. – 30.12.2009. godine.

MetodeU ovom retrospektivnom, deskriptivnom istraživanju analizirali smo pacijente koji su liječeni zbog lumbosa-kralnog sindroma torakalnog porijekla u Privatnoj spe-cijalističkoj ordinaciji „Ćebić“ iz Zavidovića u periodu 04.01.2009.-30.12.2009. godine. U tom periodu zbog lumbosakralne boli je liječeno ukupno 1882 pacijenta, a od čega je kod 67 uzrok lumbosakralne boli imalo u torkolumbalnom prijelazu. Pacijenti su bili iz raznih po-dručja Bosne i Hercegovine. Koristeći se medicinskim zapisima iz protokola bolesnika i istorijom bolesti o sva-kom pacijentu iz računara, izvršili smo analizu pacijena-ta sa lumbosakralnim sindromom torakalnog porijekla obzirom na ukupan broj oboljelih od lumbosakralnog sindroma, na spol, dob, godišnje doba i zanimanje. Istra-živanje je provedeno u skladu sa etičkim standardima. Kriteriji za uključivanje u istraživanje su bili: paci-jenti oba spola, pacijenti svih dobnih skupina, veri-fi ciran lumbosakralni sindrom torakalnog porijekla.Kriteriji za isključivanje iz istraživanja su bili: pacijenti koji ne posjeduju niti jednu od radioloških dijagnostič-kih procedura, pacijenti koji nisu došli na kontrolni pre-gled, pacijenti sa destruktivnim oboljenjima kralježnice (tumori, Tbc, frakture...).

RezultatiKao što se vidi iz Slike 1, od ukupnog broja pacijena-ta (1882) koji su liječeni zbog lumbosakralnog sindro-ma, njih 67 (3,56%) je imalo uzrok boli u torakolum-balnom prijelazu, odnosno zbog funkcijske blokade Th 11-Th 12-L1 vertebrogenih dinamičkih segmenata, dok pacijenti sa ostalim uzrocima lumbosakralne boli: 1.815 slučajeva (96,44%) nisu predmet ovog istraživanja. U ispitivanoj grupi muškaraca je bilo 49 (73,13%), a žena 18 (26,86%, Tabela 1). Najveći broj muškaraca je bilo u dobi 40-49 godina: 21 (42,85%, Tabela 2), aritme-tička sredina X = 42,32, dok je kod žena najveći broj bio u dobi 20-29 godina: 9 (50%, Tabela 3), aritmetička sre-dina χ2= 29,11. Zanemarljiv broj pacijenata muškog spo-la je bio u dobi preko 60, a kod ženskog spola preko 50

SLIKA 1. Broj pacijenata sa lumbosakralnim sindromom torakalnog porijekla



godina. Najveći broj pacijenata sa lumbosakralnom boli torakalnog porijekla je bilo u ljetnom periodu: muškarci 29 (59,18%), žene 7 (38,88% Slika 2). Najveći broj ispi-tanika muškog spola su bili fi zički radnici: 35 (71,42%, Tabela 4), a kod ženskog spola su to bile osobe koje se bave kancelarijskim radom: 7 (38,88%, Tabela 5).

Diskusija Prema literarnim podacima, lumbosakralna bol je jedna od najčešćih bolnih manifestacija. Oko 75-80

% populacije u toku života ima iskustvo sa lumbosa-kralnom boli. Jasno se nameće potreba za istraživa-njima na tom području. Samo visokodiferenciranim manualnim testovima možemo utvrditi reverzibilne segmentalne funkcionalne smetnje kralježnice (1, 2, 3), kao što je blokiranje segmenata torakolumbalnog prijelaza. Kako je u našoj zemlji zanemarljivo mali broj liječnika educiranih iz oblasti manualne me-dicine, tako se lumbosakralna bol torakalnog pori-jekla uglavnom previdi i liječenje je usmjereno na lumbalnu regiju, a ne na mjesto uzročnih promjena. Zastupljenost lumbosakralnog sindroma torakalnog porijekla u odnosu na ostale uzroke istog sindroma može iznositi i do 30 % slučajeva. U našem istraži-vanju iznosi 3,56 %. U istraživanje su uključeni pa-cijenti samo sa funkcionalnim blokiranjem torako-lumbalnog prijelaza, izizimajući ostale uzroke (1, 3).Lumbosakralni sindrom se javlja češće u muš-karaca (2 : 1) nego u žena (1, 2, 3), dok je u na-šem istraživanju odnos oko 3 : 1. Značajnu razliku objašnjavamo time što je studija rađena ciljano za to-rakalni uzrok lumbosakralne boli, dok su ostala istra-živanja rađena za lumbosakralnu bol svih uzroka.Prema većini autora, lumbosakralni sindrom se javlja najčešće između 30 – 40. godine života (1, 2, 3, 5) , a prema našim istraživanjima aritmetička (prosječna) sta-rosna sredina za muškarce iznosi 42,32, za žene 29,11, a sveukupna 35,11 godina. Dakle, rezultati našeg istra-živanja ne odudaraju od istraživanja drugih autora.Naše istraživanje ukazuje na najveću zastupljenost pa-cijenata sa lumbosakralnom boli torakalnog porijekla u ljetnom periodu. Veći broj isrtraživanja ukazuje na najveću zastupljenost lumbosakralne boli kod fi zič-kih radnika (2, 3, 5), a što potvrđuju i naši rezultati.

Zaključci Naše istraživanje pokazuje da nije zanemarljiv broj pa-cijenata sa lumbosakralnom boli torakalnog porijekla (3,56 %), a što se najčešće previdi. Zastupljenost muška-raca u strukturi pacijenata sa lumbalnom boli uzroko-vanom blokadom torakolumbalnog prelaza je značajno veća od zastupljenosti ispitanika ženskog pola. U žen-skoj populaciji najčešće obolijevaju ispitanici iz admi-nistrativnih zanimanja, a kod muškaraca fi zički radnici.Zbog neprecizne lokacije dijagnoze kod blokade tora-kolubalnog prelaza, standardni tretman je najčešće be-zuspješan, jer se obavlja ispod mjesta gdje su locirane promjene. Kod tretmana torakolumbalnog prelaza, po-sebnu pažnju treba posvetiti postavljanju precizne loka-cije pri dijagnostici i adekvatnom manuelnom tretmanu.

Sukob interesaIstraživanje je provedeno u vlastitoj ordinaciji, tako da istraživanje nije iziskivalo posebno fi nansiranje.SLIKA 2. Broj pacijenata uključenih u istraživanje svrstanih

prema pojavi simptoma u svim godišnjim dobima

Pol Broj pacijenata ProcenatMuškarci 49 73,13Žene 18 26,88Ukupno 67 100

TABELA 1. Polna struktura pacijenata uključenih u istraživanje

Starost Broj pacijenata Procenat10-19 3 6,12%20-29 4 8,13%30-39 12 24,48%40-49 21 42,85%50-59 7 14,28%60-69 2 4,08%UKUPNO 49 100%

TABELA 2. Broj muških pacijenata uključenih u istraživanje svrstanih prema starosnoj dobi

Starost Broj pacijenata Procenat10-19 3 16,66%20-29 9 50,00%30-39 3 16,66%40-49 3 16,66%UKUPNO 18 100%

TABELA 3. Broj ženskih pacijenata uključenih u istraživanje svrstanih prema starosnoj dobi



1. Maigne R, Diagnosis and treatment of pain of vertebral origin. Taylor & Fran-cis Group, 2006; 60 (383-6, 435-54)

2. Rychlikova E, Manualni medicina. Pra-ha: Avicenum, 1985; 259-64.

3. Lewit K, Manuelle Medizin. Heidel-berg-Leipzig, 1997; 148-157, 240-259, 472-3.

4. Krmpotić –Nemanić J, Anatomija čo-vjeka.Zagreb:JUMENA,1982; 327-43.

5. Grgić V, Manualna medicina.U: Bo-binac-Georgievski A, ur. Fizikalna medicina i rehabilitacija u Hrvatskoj, Zagreb: Naklada Fran; 2000; 235-76.

6. Grgić V, Sindrom mišića iliopsoasa, funkcionalni poremećaji; skraćenje,

spazam i slabost strukturno nepromi-jenjenih mišića. Liječnički vjesnik, 3-4, Ožujak-Travanj 2009.

7. In: Joseph D Fortin, Th oracolumbar syndrome in athletes. Pain Physici-an.2003 Jul;6(3):373-5.

Literatura



IntroductionTh e anti-infl ammatory, analgesic and antipyretic action of non-steroidal anti-infl ammatory drugs (NSAIDs) are mediated through inhibition of prostaglandin synthesis by inhibiting cyclo-oxygenase (COX) (1). COX is the major enzyme in the biosynthesis of pro-stanoids. Following the discovery in the early 1990s of an inducible isoform of COX, it is now known that COX exists in at least two isoforms: COX-1 and COX-2. COX-1 exists in the stomach, intestine, kidneys and blood platelets. It synthesizes the prostaglandins that (a) regulate the normal physiological processes invol-ved in protecting the gastrointestinal mucosa and (b) maintain the renal function and vascular homeostasis (2). Th is role of COX-1 has been referred as a 'house-

keeping' function. In contrast, the inducible isoform COX-2, aft er expression induced by several cytokines or lipopolysaccharide, produces large amounts of pro-stanoids that mainly contribute to the pathophysiolo-gical process of infl ammation. Th e therapeutic eff ects of NSAIDs are largely the result of inhibition of the enzyme COX-2, whereas the toxic eff ects (disturbing platelets, the gut and the kidney) are primarily due to the inhibition of COX-1. Th is leads to a lack of throm-boxane synthesis and impaired platelet aggregation (3).Diclofenac as non-steroidal anti-infl ammatory drug (NSAID) is used in the preoperative and perioperative period for alalgesia, for reduction of infl amation and re-duction of oedema before major orthopaedic procedu-res. Beside these benifi ts, there are some unwanted side eff ects: rash, ringing in the ears, headaches, dizziness, drowsiness, abdominal pain, nausea, diarrhea, consti-pation, hearthburn. NSAIDs reduce ability of blood to clot and therfore increase bleeding aft er an injury (4,5). NSAIDs are widely used in orthopaedic surgery, and diclofenac is a very commonly used NSAID in Ortho-

Perioperative blood loss and diclofenac in major arthroplastic surgery

Ljiljana V. Gvozdenović1*, Vesna M. Pajtić2, Nemanja M. Gvozdenović2, Saša D. Milić3,Zoran B. Gojković4

1 Clinic of Anaesthesiology and Intensive Care Medicine, Clinical Center of Vojvodina, Novi Sad, Republic of Serbia2 Urgent Center, Clinical Center of Vojvodina, Novi Sad, Republic of Serbia3 Emergency Medical Service, Health Centre of Inđija, Inđija4 Clinic of Orthopaedic surgery and Traumatology, Clinical Center of Vojvodina, Novi Sad, Republic of Serbia

Abstract

Introduction: Contemporary literature indicates precaution over the perioperative use of non-steroidal anti-infl amma-tory drugs, since they can potentially increase perioperative blood loss related to their mechanism of action. The aim of this study was to assess the infl uence of non-steroidal anti-infl ammatory drugs on perioperative blood loss undergoing hip arthroplasty and its correlation with general and regional anesthesia.Methods: This prospective study included 120 patients who had undergone elective unilateral total hip arthroplasty. Patients were allocated into four groups. Groups 1 and 2 were pretreated with diclofenac and operated in general and regional anesthesia. Group 3 and 4 weren’t pretreated with any non-steroidal anti-infl ammatory drug and were, as well, operated in general and regional anesthesia. Diclofenac was administered orally two times a day 75 mg (total 150 mg) and also as intramuscular injection (75 mg) preoperatively and 12 hours later on a day of surgery.Results: The perioperative blood loss in the fi rst 24 hours showed an increase of 29.4% in the diclofenac group oper-ated in general anesthesia and increase of 26.8% in patients operated in regional anesthesia (P < 0.05) compared to control group. Statistical data evaluation of patients operated in general anesthesia compared to regional anesthesia, the overall blood loss in the fi rst 24 h after surgery, showed an increase of 6.4% in the diclofenac group and increase of 3.6% in placebo group. This was not statistically signifi cant.Conclusion: Pretreatment with non-steroidal anti-infl ammatory drugs (diclofenac) before elective unilateral total hip arthroplasty increases the perioperative blood loss signifi cantly. Early discontinuation of non-selective non-steroidal anti-infl ammatory drugs is advised. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: perioperative blood loss, non-steroidal anti-infl ammatory drugs, hip arthroplasty.

* Corresponding author: Academic Ljiljana Gvozdenović, PhD., M.D., anaesthesiologyst Gagarinova 18, Novi Sad, 21000, Republic of Serbia Tel.: +38163-529-409 e-mail: [email protected]

Submitted 6 April 2011/ Accepted 11 April 2011


LJILJANA V. GVOZDENOVIĆ ET AL.: PERIOPERATIVE BLOOD LOSS AND DICLOFENAC IN MAJOR ARTHROPLASTIC SURGERY

paedic Clinic in Clinical Centre of Vojvodina. Th ere is concern over the perioperative use of NSAIDs sin-ce they have the potential to increase perioperative blood loss related to their mechanism of action (6). We decided to assess the eff ect of diklofenac on perioperative blood loss in routine practi-ce in patients undergoing hip arthroplasty by means of a randomized and controlled study.

Methods Randomized controlled study was performed in Ort-hopaedic Clinic, Clinical Centre of Vojvodina in Novi Sad, Serbia, during 2008. Investigation included 120 patients who were to undergo elective total hip repla-cement for coxarthrosis during spinal (intrathecal) and general anaesthesia. Patients were allocated and randomized to four equal groups of 30 patients. Gro-up 1 and 2 which were pretreated with diclofenac and operated in general and regional anaesthaesia. Group 3 and 4 which weren’t pretreated with any analgesic dru-gs and operated in general and regional anaesthaesia. Two groups of patients (who were operated in general and regional anaesthesia) were pretreated before surgery with diclofenac i.v., on a day before and on a day of sur-gery. Diclofenac injection were given i.v. three times a day. Other two control group (who were operated in ge-neral and regional anaesthesia) didn’t get any analgesic drug. We used 75 mg of diklofenak-sodium (Diklofen˝ injection solution 75 mg/3ml Galenika AD, Belgrade).Th e exclusion factors were: any patients receiving NSAIDs, aspirin or anticoagulants before starting the trial, and any patients with a history of peptic ul-cer, renal or liver dysfunction or allergy to any NSAID. On the day of surgery patients who were operated in general anaesthaesia, were premedicated with Mida-zolam. General anaesthesia was performed in each patient by administering of Propofol, Fentanyl. Rocu-ronium was used as non-depolarising neuromuscular blocker. Sevofl uran and N2O-oxidul as inhalated ana-esthetics is used during general anaesthesia. Patients were intubated and connected to mechanical venti-lation by volume controlled ventilation. Patients are also monitored by standard anaesthesiology parame-tres: noninvasive blood pressure, heart rate (from the electrocardiograph), transcutaneous oxygen saturation, respiratory rate, EtCO2 and standard respiratory pa-rameters. Th ese standard anaesthesiology parameters was also observed during fi rst 24 hours of operation. Ringer saline solution was given intravenously imme-diatey before starting surgery. A continous infusion of the same solution was administered during sur-gery and aft er surgery. A colloid solution (Haemaccel) was also given to match the volume of blood lost. On the day of surgery all patients who were operated in regional anaesthaesia, were premedicated with Mi-

dazolam 2 mg. Regional anaesthesia was performed in each patient by administering bupivacaine. Ringer saline solution was given intravenously immedia-tey before starting surgery. A continuous infusion of the same solution was administeted during surgery and aft er surgery. A colloid solution (Haemaccel) was also given to match the volume of blood lost. Adequate sedation was provided by the patient's request during the procedure: the anaesthesiologist administe-red midazolam 2 mg at a minimum interval of 5 min until the patient indicated that the desited level of se-dation had been reached. Noninvasive blood pressure, heart rate (from the electrocardiograph), transcuta-neous oxygen saturation and respitatory rate were continuously monitored during anaesthesia and in the intensive care unit during the fi rst 24 h aft er surgery.

Perioperative blood lossAll operations were performed by the same orthopaedic surgeons team. Prophylaxis against thromboembolism was started in all patients on the evening before surgery with Fraxiparin 0.3 mg s.c. (protocol in our country).On the day of surgery, fraxiparin 0.3 mg s.c was gi-ven 24 h aft er the initial dose. Nurses in the opera-ting room measured perioperative blood loss. To-tal blood loss was calculated by taking into account the amount in the suction bottles, the weight of the surgical sponges and the irrigation fl uid used. Th e volume of blood collected in the high-vacu-um wound drainage containers was measured for 24 h aft er surgery. Th e transfusion trigger for ho-mologous packed cells was a haemoglobin concen-tration <8 g/L in the whole postoperative period.

Statistical analysis Th e t-test tested for diff erences between the groups. p<0.05 was considered as signifi cant.

Results Patient characteristics data are given in Table I. Th e two groups did not diff er for age, height, weight or gender. Likewise other variables, e.g. preoperative use of β-adrenoceptor receptor blocking drugs, pa-tients who received sedation during surgery, the use of cement and a decline in blood pressure (>25% de-crease in mean arterial pressure aft er cementation), showed no diff erences between groups. Th ere was no diff erence in the duration of surgery in either group.

Perioperative blood loss Th e volume of blood loss was signifi cantly higher in patients pretreated with diclofenac than with pla-cebo. Th e volume of blood loss was higher in pati-ent operated in general anaesthaesia in both grou-ps, but the blood loss wasn’t statistically signifi cant.



Th e volume of perioperative blood loss was 47.1% greater in the diclofenac group in general anaethesia and 56% greater in patients operated in regional ana-esthesia compared with the placebo groups (P<0.05). Th e measured blood loss in the fi rst 24 h aft er surgery also showed a 19.7% higher blood loss in the diclofenac group in general anaethesia and 11,4% higher in pati-ents operated in regional anaesthesia compared with the placebo groups. Th is was not statistically diff erent. Th e overall blood loss, i.e. the perioperative blood loss plus the blood loss in the fi rst 24 h aft er surgery, showed an increase of 34.8% in the diclofenac group operated in general anaethesia and increase of 32.9% in patients operated in regional anaesthesia (P<0.05) (Table 2).Th e overall blood loss, i.e. the perioperative blood loss plus the blood loss in the fi rst 24 h aft er surgery, in general anaesthesia compared to regional anae-sthesia showed an increase of 5,2% in the diclofe-nac group and increase of 3.6% placebo group. Th is was not statistically signifi cant (Figure I). Also me-

asured perioperative blood loss and blood loss du-ring fi rst 24 h showed not statistically diff erent. Th e study had an 86% power to demonstrate a 45% diff erence in expected blood loss at a P=0.05 level of signifi cance. Th e number of homologous blood tran-sfusions was nineteen in the diclofenac group and sixteen in the placebo group (not signifi cant) during the whole period the patients remained in the hospital.

DiscussionTh e main fi nding is that pretreatment with diclofenac before total hip replacement surgery was associated with an increase in blood loss both during operation and for the fi rst 24 h aft erwards, in regional and in general ana-esthaesia. Blood loss in regional anaesthaesia compared with general anaesthaesia is less but not statisticlly signi-fi cant. Besides the useful anti-infl ammatory, analgesic and antipyretic action of the NSAIDs, the study demon-strated an undesirable eff ect, namely increased blood loss. Researchers from the Case Western Reserve Univer-sity School of Dental Medicine also recommend the discontinuation of NSAIDs prior to surgery to correct gum disease because blood loss is two times greater for those using the NSAIDs than those not taking it (7). Study which compared diclofenac and melocsicam also showed that perioperative blood loss patients pre-treated with diclofenac is signifi cant and patient pre-treated with meloxicam is less than aft er diclofenac (8).A. Schmidt et al. concluded that preoperative rectal diclofenac off ers no advantage over paracetamol with respect to postoperative analgesia in tonsillectomy patients but increases intraoperative blood loss (9).R. Slappendel et al. from St. Maartenskliniek in Netherlands in their investigation fi nds that pretre-

GroupGroup 1:

Diclofenac group (in general anaesthesia)

Group 2: Diclofenac group (in

regional anaesthesia)

Group 3:Placebo group (in general

anaesthesia)

Group 4: Placebo group (in

regional anaesthesia)Number of patients 30 30 30 30Gender (m/f) 8/12 9/14 8/11 10/14Age (yr) 56 59 61 58Heigh (cm) 174 168 175 170Weight (kg) 84 82 79 79Duration of surgery (min) 112 107 123 116

TABLE 1. Patients characteristic data

FIGURE 1. Total blood loss in Diclofenac and placebo groups

GroupGroup I

Diclofenac group (in general anaesthesia)

Group II Diclofenac group (in

regional anaesthesia)

Group III Placebo group (in

general anaesthesia)

Group IV Placebo group (in

regional anaesthesia) Blood loss during surgery (ml) 665 646 452 414Blood loss 24 h after surgery (ml) 431 412 360 370Total blood loss (ml) 1096 1042 812 784

TABLE 2. Blood loss during and after operation



atment with ibuprofen before elective total hip sur-gery increases the perioperative blood loss signifi -cantly and that early discontinuation of non-selective non-steroidal anti-infl ammatory drugs is advised (10).It has been suggested that NSAIDs that selectively in-hibit COX-2 have fewer side-eff ects (11,12). Th e relati-onship berween platelet aggregation, thromboxane pro-duction and serum concentrations of the non-COX-2 selective drug as diclofenac has been examined (13). A single dose of diclofenac-sodium (75 mg) blocked plate-let aggregation 2h aft er administration (13, 14). Howe-ver, the eff ect was lost within 24 h. Aft er diclofenac, had been given to healthy volunteers, platelet aggregation was inhibited for 6, 8 and 11 h, respectively. In the li-ght of the half-life of diclofenac, these data suggest that diclofenac should be stopped 24 h before surgery (15,19). Although we tried to reduce as much possible the con-founding factors in the study (one type of surgery per-formed one orthopaedic surgeon team), the use of fraxi-parin for prophylaxis against thromboembolism could aff ect the outcome of the study. Diclofenac, but not the placebo, increases the prothrombin time (16,18). Other weaknesses of the study are the technique of measuring blood loss and the relatively high dropout rate. Th e study was probably not powerful enough to show whether an

increase in blood loss resulted in an increased transfusi-on requirement or perioperative morbidity or mortality. Th ese are much more important outcome measures for the patient compared with the actual measured blood loss. However, they are much more diffi cult to measure and therefore were not primary end-points of the study. It is concluded that ceasing NSAIDs suffi ciently long before major orthopaedic surgery reduces perioperative blood loss (17). NSAIDs should be replaced before sur-gery with other analgesics, e.g. paracetamol, or possibly COX-2 selective anti-infl ammatory agents, which have a better safety profi le concerning peroperative blood loss. Th e study had an 86% power to demonstrate a 45% diff erence in expected blood loss at a P=0.05 level of signifi cance. Th e number of homologous blood tran-sfusions was nineteen in the diclofenac group and sixteen in the placebo group (not signifi cant) during the whole period the patients remained in the hospital.

ConclussionPretreatment with diclofenac before major hip surgery either general or regional anaesthesia si-gnifi cantly increases blood loss. Considering the presence of relevant adverse eff ects, pretreatment with a non-selective NSAID is not recommended.

1. Vane JR, Botting RM. Mechanism of action of nonsteroidal anti-infl amma-tory drugs. Am J Med 1998; 104: 2-8

2. Giuliano F, Ferraz JG, Pereira R, et al. Cyclooxygenase selectivity of non-ste-roid anti-infl ammatory drugs in hu-mans: ex vivo evaluation. Eur J Phar-macol 2001; 426: 95-103

3. Schafer A. Eff ects of nonsreroidal anti-infl ammarory drugs on platelet func-tion and systemic hemostasis. Clin. Pharmarol 1995; 35: 209-219.

4. Wuolijoki E, Oikarinen VJ, Ylipaaval-niemi P, Hampf G, Tolvanen M. Eff ec-tive postoperative pain control by pre-operative injection of diclofenac. Eur J Clin Pharm 1987; 32: 249–52.

5. Roraris M, Miralles J, Baer GA. Diclo-fenac vs Indomethacin given as IV in-fusion their eff ect on hemodynamics and beeding time. Annals of Clin Re-search 1985;17:308-9.

6. C.R. McCrory and S. G. E. Lindahl Cyclooxygenase Inhibition for Posto-perative Analgesia Anesth. Analg., July 1, 2002; 95(1): 169 - 176.

7. Annabel Braganza, Nabil Bissada, Cra-ig Hatch, Anthony Ficara Th e eff ect of non-steroidal anti-infl ammatory dru-gs on bleeding during periodontal sur-gery. Journal of periodontology 2005,

vol. 76, no7, pp. 1154-11608. Weber EW, Slappendel R, Durieux ME,

Dirksen R, van der Heide H, Spruit M. COX 2 selectivity of non-steroidal anti-infl ammatory drugs and periope-rative blood loss in hip surgery Eur J Anaesthesiol. 2003 Dec;20(12):963-6

9. Schmidt A, Björkman S, Åkeson J. Preoperative rectal diclofenac versus paracetamol for tonsillectomy: eff ects on pain and blood loss Acta Anae-sthesiologica Scandinavica, Volume 45, Number 1, January 2001 , pp. 48-52(5)

10. R. Slappendel, E. W. G. Weber, B. Benraad, R. Dirksen and M. L. T. Bugter Does ibuprofen increase pe-rioperative blood loss during hip ar-throplasty? European Journal of Ana-esthesiology (2002), 19:11:829-831

11. Cryer B, Feldman M. Cyclooxygena-se-1 and cyclooxygenase-2 selectivity of widely used nonsreroidal anriin-fl ammarory drugs. Am J Med 1998; 104(5): 413-421.

12. Green GA. "Understanding NSAIDs: from aspirin to COX-2". Clin Corner-stone 2001 3 (5): 50–60.

13. Cox SR, VanderLugt JT, Gumbleton TJ, Smith RB. Relationship between thromboxane production, platelet ag-gregability and serum concentrarions

of ibuprofen and fl urbiprofen. Clin Pharmacol Th er 1987; 41: 510-521.

14. Singh G, Fort JG, Goldstein JL et al. Ce-lecoxib versus naproxen and diclofenac in osteoarthritis patients: SUCCESS-I Study. Am J Med. 2006; 119:255-66

15. Merritt JC, Bhatt DL. Th e effi cacy and safety of perioperative antiplatelet the-rapy. J Th romb Th rombolysis. 2002; 13:97-103.

16. Patrono C, Coller B, Dalen JE et al. Platelet-active drugs: the relationships among dose, eff ectiveness, and side eff ects. Chest. 2001; 119:39S-63S

17. Pope JE. Hypertension, nonsteroidal anti-infl ammatory drugs, and lessons learned J Rheumatol 2004; 31:1035-1037

18. Perneby C, Wallen NH, Rooney C, Fitzgerald D, Hjemdahl P. Dose- and ti-me-dependent antiplatelet eff ects of as-pirin. Th romb Haemost 2006;95:652-8

19. Burke A, Smyth E, Fitzgerald G. Anal-gesic-anti-pyretic and anti-infl amma-tory agents and drugs employed in the treatment of gout. In: Brunton L, Lazo J, Parker K, eds. Goodman and Gilman's the pharmacological basis of therapeutics, 11th ed. New York: McGraw-Hill; 2005:673-715.

References



A retrospective study of surgical treatment of spinal injuries with rehabilitation program

Retrospektivna studija hirurškog tretmana povreda kičmenog stuba sa programom rehabilitacije

Dijana Avdić*, Amila Jaganjac, Bakir Katana, Samir Bojičić

Faculty of Health Studies, Bolnička 25, 71 000 Sarajevo, Bosnia & Herzegovina

Abstract

Introduction: Traumatic injuries of the spinal column are among the most devastating injuries in orthopedics. The primary goals of rehabilitation of these injuries are pre-vention of secondary complications, maximizing physical functioning and reintegration into the community. Reha-bilitation after spinal injury reqires multidisciplinary team approach. Team members include, but are not limited to, physical therapists, occupational therapists, nurses, psy-chologists, health care managers and social workers, with each member having role and responsibility in their area of expertise. This study aimed to determine the difference in the occurrence of spinal injuries according to gender, age, cause of injury, neurological phenomenon in injured patients, the treatment and physical procedures used in the early stages of rehabilitation.Methods: The study was conducted as a retrospective and comparative at the Department of Orthopedics and Traumatology of Clinical Center University of Sarajevo. Medical records of 100 patients, treated at from Janu-ary 1st 2007 till June 30th 2008, were processed and data about outpatient protocols and surgery protocols analyzed.Results: The results obtained from the data showed greater proportion of women (56%) compared to men (44%). Most patients were in the age group between 41 and 60. Injuries were most often due to falls from height and make 32%, fall from a tree 25%, traffi c accidents 12% (χ²=17.94, p=0.0061). 88% of patients were without neurologic events, while the neurological disturbances occurred 12% (χ²=3.397, p=0.3343). 56% of patients with spinal injuries were treated surgically, while 41% were treated conservatively (χ²=7.264, p= 0.00153). 73% pa-tient had physical therapy program of early rehabilitation exercises, with at least at least only a massage in 4% of patients (χ² = 6.573, p = 0.04270).Conclusion: The adoption of national protocols is neces-sary for future treatment of patients with spinal fractures. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health StudiesKeywords: spinal injuries, rehabilitation, physical therapy.

Sažetak

Uvod: Traumatske povrede kičmenog stuba spadaju među nejviše razarajuće povrede u ortopediji. Primarni ciljevi rehabilitacije ovih povreda su prevencija sekun-darnih komplikacija, maksimiziranje fi zičkih funkcija i reintegracija u zajednicu. Rehabilitacija nakon povrede kičme zahtjeva multidisciplinarni timski pristup. U člano-ve tima uključeni su fi zioterapeut, radni terapeut, medi-cinske sestre, psiholog, zdravstveni menadžer i socijalni radnik, svaki sa svojom ulogom i odgovornošću u svojoj oblasti stručnosti. Ova studija ima za cilj utvrditi razlike u pojavi povreda kičmenog stuba prema spolu, starosnoj dobi, uzroku povrede, pojavi neuroloških ispada, načinu liječenja i korištenih fi zikalnih procedura u ranoj fazi re-habilitacije.Metode: Istraživanje je provedeno kao retrospektivno i komparativno na Klinici za ortopediju i traumatologiju KCU Sarajevo. Historije bolesti 100 bolesnika, tretiranih od 01.01.2007. do 30.06.2008. su obrađeni i podaci o am-bulantnim i hirurškim protokolima analizirani.Rezultati: Rezultati su pokazali veći udio žena (56%) u odnosu na muškarce (44%). Većina pacijenata je bilo u starosnoj grupi između 41 i 60 godina. Najčešće uzrok povreda je bio pad sa visine (32%), pad sa drveta (25%), saobraćajna nezgoda (12%) (χ²=17,94, p=0,0061). 88% pacijenata je bilo bez neuroloških ispada, dok je 12% imalo takve poremećaje (χ²=3,397, p=0,3343). 56% pa-cijenata sa povredom kičme je tretirano hirurški, dok je 41% tretirano konzervativno (χ²=7,264, p= 0,00153). Od korištenih procedura fi zikalne terapije u programu rane rehabilitacije su bile vježbe 73 %, a najmanje samo masa-ža kod 4 % pacijenata (χ²= 6,573, p= 0,04270).Zaključak: Usvajanje Nacionalnog protokola pružanja pomoći osobama sa prelomom kičme potrebno je za ade-kvatan tretman ovih pacijenata. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija

Ključne riječi: spinalne povrede, rehabilitacija, fi zikalna terapija

* Corresponding author: Prof. Dijana Avdić, MD, PhD; Faculty of Health Studies, University of Sarajevo, Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosnia & Herzegovina; Phone: +387 33 444 901; Fax: +387 33 264 821; e-mail: [email protected]

Submitted 17 February 2011/ Accepted 13 March 2011

IntroductionOboInjuries of the spinal column can occur in diff e-rent ways. Usually occur as a result of falls from a height or traffi c accidents. Th e treatment of these inju-ries, particularly the fractures of the vertebrae, is usu-


DIJANA AVDIĆ ET AL.: A RETROSPECTIVE STUDY OF SURGICAL TREATMENT OF SPINAL INJURIES WITH REHABILITATION PROGRAM

ally surgical. Diff erent types of long and short stabili-zation is used and the installation of various fi xations. Rehabilitation aft er such injuries is a long process (1).Th e incidence of spinal cord injury with spinal inju-ries is ranging from 5 to 55 million people each year, depending on the country's industrial development, transportation development, cultural habits etc. Th e highest incidence is in the age group of 40 to 50. Th e ratio men to women is 4:1. Th e largest number of inju-ries is in the level C1-C2, C4-C6 to Th 11 - L1, 2. Th ese are not just the most mobile spine parts, but also regi-ons in which cervical and lumbar spinal cord intensely reduces the space between nerve and bone structure.It is believed that the following factors cause damage to the spinal cord by blunt injury: compression and

"imprints" (bones, ligaments, hematoma, disc pro-trusion), over-stretching of the contact pressure and spinal cord injuries, traumatic edema, disruption of arterial and venous circulation, hemorrhage etc. Pe-netrant spinal cord injury with or without damage of the spinal column, arise from objects penetrating into the spinal cord, such as sharps, blades, missiles etc.Mechanical forces aff ects on the spinal column in the form of compression, extension, torsion and sliding disintegration "(translation). Th ese forces cause the proper tension, deformation and migration of certain elements of spine: vertebral body, intervertebral dis-cs, posterolateral joints and ligaments. Similar eff ects on these structures have forced movements of the spi-nal column such as fl exion, extension, lateral bending and axial rotation. Th e eff ect of these mechanisms of injury depends on the anatomical structure: occi-pito-atlanto epistropheus complex is anatomically diff erent from "the lower cervical spine (C3 - C7).Surgery may be indicated aft er attempt of clo-sed reduction still persist "stuck" articular soc-ket, compression of the spinal cord and spinal nerves. In the case of articular fractures and arch extensions immediately undertake operative reduction.Depending on the neurological defi cits and asso-ciated injuries, the patient is allowed to get out of bed in the next postoperative day. In severe cases, requires a longer period of immobilization (2). In the thoracic spine fl exion - compression fractures (wedge compression) were followed normal neuro-logical fi ndings or incomplete lesion medullae spi-nalis. Axial - compression fractures (burst), sagittal

- broken fracture and anterior dislocation are accom-panied by complete lesion of spinal cord injury (3).Minimal subluxation and small bending - compression fracture of thoracic spine are treated conservatively, ca-sting (with the help of prosthetic device) in hyperexten-sion of the thoracic spine during the 3 to 4 months. In other cases, these injuries are treated with internal fi xation and operational fusion. Treatment of patients

with fractures of the thoracolumbar and lumbar spine without neurological defi cit contains lying in bed. If a neurological defi cit more is pronounced, in the tre-atment of external immobilization (in hyperextension) orthopedic tools. If many signs of posterior ligament rupture occur, last fusion and fi xation is performed (4).Physical therapy of patients aft er injury of the spinal column is divided into: early postoperative inpatient therapy and late continuing physical therapy. Early physical therapy is done in order to prevent post injury - post-operative complications (thrombosis and thromboembolism, pneumonia, prepares muscles for walking with crutches and the rapid re-socialization).Prerequisites are operated on a patient - the stabili-zation of the fracture was made, the funds are pro-tected with anticoagulant and catheterized with pa-per diapers, eliminated primary postoperative pain. Physical Th erapy in the program includes: breathing exercises, active and passive exercises, massage, electro, etc. (5-7). At a later stage (3 weeks) begins the process of mobilization of the patient (sitting and rising). Getting up and walking is performed using the additions to stabili-ze the patient in the form of chest corset (diff erent types) and crutches or walkers and with neurologic defects ne-cessary to provide and orthotics for the lower extremities.Aft er the expiration of a period of 3 weeks of stay in surgical facility the patient was transferred to the Insti-tute of Physical Th erapy, where rehabilitation is done in a period of 4-6 weeks or longer, if it is verifi ed ne-urological impairments. Due to specifi c spine fractu-res a patient is required to perform independently in a home program taught therapeutic procedure. La-ter, organized intensive physical therapy begins upon expiration of the primary period of fracture healing. It is necessary that from the date of injury (stabiliza-tion) passes a period of three months (10 - 12 weeks).

If the process is organized, the patient is capable of independent physical therapy in which places spe-cial emphasis on strengthening segment of paraver-tebral muscle. Paravertebral muscle strength is one of the prerequisites for the successful healing of cre-ation and the reduction of residual spine gibus and compression of the spinal canal and paravertebral important structures, especially radicular nerve (8).Th is study aimed to determine the diff erence in the occurrence of spinal injuries according to gen-der, age, cause of injury, neurological phenomenon in injured patients, the treatment and physical pro-cedures used in the early stages of rehabilitation. Th e working hypothesis suggests that there is a stati-stically signifi cant diff erence in the use of certain pro-cedures of physical therapy at an early stage of reha-bilitation of patients with injury of the spinal column. Null hypothesis indicates that there is no statistically



signifi cant diff erence in the use of certain procedu-res of physical therapy at an early stage of rehabili-tation of patients with injury to the spinal column.

MethodsTh e study was conducted as a retrospective and compa-rative to the department of Orthopedics and Traumato-logy at the Clinical Center University of Sarajevo. Hun-dred of patients treated at this clinic from January 1st 2007 till June 30th 2008 were processed inquiring the medical records of outpatient protocols and surgery protocols. During statistical analysis, the level of signifi cance was determined by χ² - test, and correlation was analyzed using Pearson's correlation coeffi cient. Th e level of si-gnifi cance was defi ned as p <0.05. Average age of pati-ents was calculated by the arithmetic mean and the age structure is determined by the standard deviation and median. Th e results are presented in tables and graphs.

ResultsTh ere were accounted 44% of male and 56% of female patients, as can be seen from the tables and graphics.Th e average age of our patients was 50.4, with the youngest patient age 18 and the oldest 80 ye-ars old. Most patients were in the age group of 41-60, at least in the age group of 61-70 years old.

Most oft en injuries 38%, were due to falls from a height, falling from a tree was the cause of injuri-es in 25% of cases of aught other causes involved made, while traffi c accidents accounted for 12%.

Without neurologic impairments were 88% of patients, while the neurological disturbances were 12% of patients.

TABLE 1. Age distribution of patients with fractures of spine

TABLE 2. Cause of injury

Age of patients MaleNumber %

FemaleNumber %

TotalNumber %

18 – 30 years old 11 11 7 7 18 1831 – 40 9 9 8 8 17 1741 – 50 7 7 7 7 14 1451 – 60 9 9 20 20 29 2961 – 70 2 2 4 4 6 671 and more 6 6 10 10 16 16TOTAL 44 44 56 56 100 100

Cause Men Women Total

Transport accidents 7 5 12The fall from the tree 12 13 25Fall from height 21 17 38Other (ladders, tumor metastasis, osteoporosis) 10 15 25

Total 50 50 100

FIGURE 1. The gender distribution of patients χ²= 0.10 p= 0.9198

χ²= 6.687 p= 0.8238

TABLE 3. The occurrence of neurologic events in patients with spinal injury

Neurological impairments Men Women Total

Without neurological impairments 41 47 88Paresis 1 4 5Paraplegia (paralysis) 2 5 7Total 44 56 100χ²= 3.397 p= 0.3343

χ²= 17.94 p= 0.0061

TABLE 4. Method of treatment of spinal fractures

Type of treatment Number of patients Percent

Operational 56 56Conservative 41 41Refuses hospitalization 1 1Deaths 2 2Total 100 100χ²= 7.264 p= 0.00153

TABLE 5. Physical therapy methods used in early rehabilitation

Type of physical therapy Number of patients Percent

Passive and active exercises 73 73Massage 4 4Massage + passive exercise 10 10Massage + active exercise 7 7Electro stimulation 6 6Total 100 100

χ²= 6.573 p= 0.04270



Most patients with spinal injuries were treated surgically, 56% of them and 42% of patients treated with conserva-tive measures.

As can be seen from the table, the most used procedu-res of physical therapy in early rehabilitation exercises 73%, and the only massage in case of 4% of patients. In case of all patients breathing exercises were performed.

DiscussionIn the period from January 2007 until June 2008, at the Clinic of Orthopedics and Traumatology the-re were 3600 bone fractures, of which 270 fractu-res of the spinal column. Th is survey included pa-tients older than 18 and those with pathological fractures. Based on these data we can conclude that spine fractures represent 3.6% of total fractures.Of the total registered 100 cases of spine fractures in pa-tients older than 18 years, who are selected randomly, 44% of fractures refer to men, while 56% of fractures re-fer to women. Injury of the spine mainly occurs in case of middle aged and elderly people. Th e highest inciden-ce of injuries on the subject of men is ranging from 40 to 70 and for women aged 30 to 70. Our results are simi-lar for men and women, so the most common injuries occur in the age between 40 and 45. Based on these data we can conclude that injuries arise at the time of greatest creativity in life of each individual. Injuries of the spinal column are very complicated and beside health damages, those injuries lead to frequent absenteeism and jeopar-dizing social - economic opportunity for the injured.Certainly, the most diffi cult consequence of spinal injury is a disability which leads to the psycholo-gical trauma of patients and their families, as well as society as a whole. Th is is particularly true for paraplegics, who need 24 - hour medical care (9). With thoracolumbar fractures and lumbar spine the-re is no correlation between neurological defi cit and recovery pattern with the extent of canal compromise. Like other bones, vertebral fractures are also undergo-ing signifi cant remodeling, so that the size and shape of the spinal canal improves with time. However, this re-modeling has no impact on neurological recovery (10).Regarding the presence of fractures due to seasons, we

can see that the most common fractures appear in the period of spring and winter. Th is phenomenon can be explained by the beginning of intensive agriculture and construction, as well as falls on the ice in winter. It is important to note that the seemingly simple falls at home (especially the female population) result in fractu-res of the spine. In addition to these, a common cau-se of spinal fractures of women is osteoporosis, which usually aff ects young and middle-aged women (11).Th e most common cause of injury is fall from height (especially tree fall) during the summer period, then aft er followed by traffi c accidents, something more commonly men involved. Very oft en the injury occurs as a result of tumor metastases in the vertebral column, which secondarily damages the vertebral and spinal cord. According to data from English authors we can fi nd the following:• Th e ratio of injured men compared to women is 4:1,

while in our country this ratio is approximately 1: 1.6. According to their data the most aff ected are men between 25 and 60 and women aged 60 and more. Our results are similar for men and women, so the most frequent injuries occur in the age between 40 and 45.

• Diff erences also exist in the nature of injury. Accor-ding to English author most common cause of injury of males are traffi c accidents, while in case of wo-men injury was result of osteoporosis bone fractures.

• A large number of fractures are treated surgically, which is also the case with the treatment of our pa-tients. According to English author, conservative treatment causes a high percentage of deformities of fl exional type: further increase in vertebral body compression in 40% of cases, gibbous in 23%, sco-liosis in 23% and spondylotic changes in 46% of ca-ses. Also, they found that the relationship between the spine and symptoms statistically signifi cant (12).

ConclusionBased on the foregoing, we conclude that one of the necessary things for the future treatment of these pa-tients is the adoption of national protocols to assist people with spinal fractures. It is necessary to edu-cate a certain number of qualifi ed personnel and pro-vide funds for the purchase of necessary equipment.

1. Dietz V, Harkema SJ. Locomotor acti-vity in spinal cord-injured persons. J Appl Physiol. 2004;96(5):1954-60.

2. Barker E, Saulino MF. First-ever gu-idelines for spinal cord injuries. RN. 2002;65(10):32-7.

3. McDonald JW, Sadowsky C. Spinal-cord injury. Lancet. 2002;359(9304):

417-25. 4. McKinley WO, Gittler MS, Kirshblum

SC, et al. Spinal cord injury medicine. 2. Medical complications aft er spinal cord injury: Identifi cation and ma-nagement. Arch Phys Med Rehabil. 2002;83(3 Suppl 1):S58-64, S90-8.

5. Cosortium for Spinal Cord Medicine.

Respiratory management following spinal cord injury: a clinical practice guideline for health-care professionals. J Spinal Cord Med. 2005;28(3):259-93.

6. Sheffl er LR, Chae J. Neuromuscular electrical stimulation in neurorehabi-litation. Muscle Nerve. 2007;35(5):562-90.

References



7. Th rasher TA, Popovic MR. Functional electrical stimulation of walking: func-tion, exercise and rehabilitation. Ann Readapt Med Phys. 2008;51(6):452-60.

8. Dietz V, Harkema SJ. Locomotor acti-vity in spinal cord-injured persons. J Appl Physiol. 2004;96(5):1954-60.

9. Kirshblum S. New rehabilitation inter-ventions in spinal cord injury. J Spinal

Cord Med. 2004;27(4):342-50. 10. Mohanty SP, Venkatram N. Does ne-

urological recovery in thoracolumbar and lumbar burst fractures depend on the extent of canal compromise? 2002;40 (6):295-299

11. Leung Y, Samartzis D, Cheung KM, Luk KD. Osteoporotic vertebral com-pression fracture: the clinical im-

pact of "intravertebral cleft s".Spine J. 2010;10(11):1035-6.

12. Dickson R.A. et al. Hospital Episode Statistics. Department of Health, En-gland, 2004-2005.



Prisustvo riziko faktora za diabetes mellitus tip 2 kod pacijenata u praksi obiteljske medicine

The presence of risk factors for diabetes mellitus type 2 in patients of family practice medicine

Fatima Jusupović*, Dijana Avdić, Jasmina Mahmutović, Aida Rudić, Arzija Pašalić, Suada Branković, Almedina Berić, Amra Mačak-Hadžiomerović

Faculty of Health Studies, University of Sarajevo, Bolnička 25, 71 000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Abstract

Introduction: Diabetes mellitus (DM) type 2 is a het-erogeneous disorder of complex etiology that occurs in response to genetic infl uences and impacts of the ex-ternal environment. There are numerous risk factors that contribute to the development of type 2 diabetes such as: heritage, overabundant food and as a consequence of obesity in animals, physical inactivity, the presence of hypertension, psychogenic stress and many others. The aim of this study is to analyze and determine the exis-tence of risk factors for type 2 diabetes in patients of all ages and both sexes treated in the general practice of the Health Centres for municipality Ilidza.Methods: The research is cross-sectional study, which is carried out in February 2010 in the general practice of the Health Centres for municipality Ilidža. Research instrument was a questionnaire and anthropometric measurements.Results: The results show us that in our sample 62% of patients had increased body mass index 25% of male respondents and 48% of females has waist I and II risks, both sexes are fairly large percentage (40%) inactive, a large percentage of respondents (52%) taking antihyper-tensive medications, 21% of respondents have a genetic predisposition of developing diabetes.Conclusions: There is a risk of developing type 2 diabe-tes in a large percentage of patients. Risk factors, impor-tant for the development of type 2 diabetes, were present at more than half of examinees and promotion of health and healthy lifestyles is necessary in all age groups. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: risk factors, diabetes mellitus

Sažetak

Uvod: Diabetes mellitus (DM) tip 2 je heterogeni pore-mećaj kompleksne etiologije koji se javlja kao odgovor na genetske uticaje i uticaje spoljašnje sredine. Brojni su riziko faktori koji doprinose nastanku diabetes mellitus tip 2 kao što su: nasljeđe, preobilna ishrana te kao poslje-dica takve ishrane gojaznost, tjelesna neaktivnost, prisu-stvo hipertenzije, psihogeni stres i mnogi drugi. Cilj rada je analizirati i utvrditi postojanje faktora rizika za nasta-nak dijabetesa tip 2 kod pacijenata svih dobnih skupina, oba pola, liječenih u službi Opšte prakse Doma zdravljaIlidža.Metode: Istraživanje je presječna studija, provedena u februaru mjesecu 2010. godine na području opštine Ilid-ža, u Domu zdravlja Ilidža. Instrument istraživanja su an-ketni upitnik i antropometrijska mjerenja.Rezultati: Rezultati nas upozoravaju da u našem uzorku 62% ispitanika ima povećan indeks tjelesne mase, 25% ispitanika muškog pola i 48% ispitanika ženskog pola ima obim struka I i II rizika, oba pola su u prilično veli-kom procentu (40%) neaktivna, veliki procenat ispitanika (52%) uzima antihipertenzivne lijekove, 21% ispitanika ima genetsku predispoziciju da oboli od dijabetesa. Zaključci: Veoma je značajno istaći da je rizik za razvoj dijabetesa tip 2 prisutan u velikom procentu ispitivanih pacijenata, te je stoga neophodna promocija zdravlja i zdravih stilova života u svim starosnim grupama. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija.

Ključne riječi: riziko faktori, diabetes mellitus

UvodDiabetes mellitus tip 2, ranije nazivan insulin – nezavi-sni diabetes mellitus (NIDDM), predstavlja najučestaliji oblik diabetes mellitusa u svijetu (1, 2). Tip 2 diabetes

mellitusa nastaje kada je stvaranje insulina nedovoljno da prevaziđe vodeće postojeće patofi ziološko stanje –in-sulinsku rezistenciju. Rani stadijum diabetes mellitusa tipa 2 označen je povećanim stvaranjem i izlučivanjem insulina; kako bolest napreduje, stvaranje insulina od strane beta ćelija pankreasa se smanjuje. Ogromno, stal-no povećanje ekonomskih i medicinskih troškova za diabetes mellitus tip 2 traži pravovremenu prevenciju ovog oboljenja i energično liječenje već postojeće bolesti.

* Corresponding author: Fatima Jusupović; Faculty of Health Studies, University of Sarajevo; Bolnička 25, 71 000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina; Phone: 00 387 33 444 901; Fax: 00 387 33 264 821; e-mail: [email protected]



FATIMA JUSUPOVIĆ ET AL.: THE PRESENCE OF RISK FACTORS FOR DIABETES MELLITUS TYPE 2 IN PATIENTS OF FAMILY PRACTICE MEDICINE

Diabetes mellitus tip 2 je izrazito preventabilna bolest (3). U svijetu rast broja oboljelih poprima pandemijske razmjere. U zemljama u razvoju prevalencija diabetes mellitusa će se, prema predviđanjima WHO, poveća-ti više od 2,5 puta, sa 84 miliona 1995. godine na 228 miliona u 2025. godini (4). Prema podacima DECODE studije i Toumilheta (5) od 15 do 20% odraslih Evro-pljana se liječi od tipa 2 diabetes mellitusa. Procjene ove studije su da još 20% odraslih Evropljana ima ovo obo-ljenje, ali je u ovih osoba diabetes mellitus tip 2 nedija-gnostikovan (6). U FBiH raste broj oboljelih od diabetes mellitusa. Godišnja stopa morbiditeta je iznosila na 10 000 stanovnika – 149 u 1999., te 157 u 2004. godini. Pre-valenca se kretala od 1.6 do 1.8% u 2004. godini i ima tendenciju porasta. U mortalitetu se bilježi porast broja umrlih od dijabetesa, opća stopa mortaliteta porasla je od 16 u 1999. godini, na 34 u 2003. godini na 100 000 stanovnika (7). Brojni su riziko faktori koji doprinose nastanku dijabetesa tip 2, kao: genetski faktori (na koje ne možemo uticati), preobilna ishrana, a kao posljedica takve ishrane veoma često gojaznost, tjelesna neaktiv-nost, psihogeni stres, hipertenzija i mnogi drugi. Genet-ski faktori imaju mnogo važniju ulogu u nastanku tip 2 dijabetesa te se smatra da 25% cjelokupne populacije u svijetu posjeduju neki genetski defekt za diabetes (8).Gojaznost je značajan riziko faktor u nastanku dija-betesa tipa 2. Ocjenjivanje stanja uhranjenosti se vrši osim ostalih metoda i mjerenjem indeksa tjelesne mase (ITM). Normalno uhranjene osobe imaju ITM 18.5 – 24.9. Vrijednosti ITM >30 označavaju poja-vu gojaznosti (9). U zadnje vrijeme sve se više značaj daje odnosu obima struka (OS) i obima bokova (OB), za koji neki autori smatraju da je veći faktor rizika od ITM. Rizik prvog stepena za obim struka izražen u cm kod žena su vrijednosti ≥88, a kod muškaraca ≥94, dok rizik II stepena predstavljaju vrijednosti obima struka u cm, ≥92 za žene, odnosno ≥102 kod muškaraca (10). Udruženost gojaznosti, naročito centralne gojazno-sti, i nastanka diabetes mellitusa tip 2 je potvrđena (11). Nepovoljan, centralni raspored tjelesne ma-sti udružen je sa insulinskom rezistencijom (11).Tjelesna neaktivnost ili smanjena tjelesna aktivnost, kao rezultat sedentarnog načina života, dovode do smanje-nja potrošnje energije. Povećana fi zička aktivnost me-đutim, izaziva koristan efekat na lipidni metabolizam, a njegovim poboljšanjem dolazi do gubitka tjelesne mase. Na taj način se podržava mehanizam koji doka-zuje da povećana tjelesna aktivnost može imati utjecaj na prevenciju razvoja dijabetesa (12). WHO naglašava da je brojnim naučnim istraživanjima dokazano da ne-kretanje, odnosno nedovoljna tjelesna aktivnost, utiče na pojavu dijabetesa, bolesti srca i krvnih sudova, na gojaznost i svih negativnih posljedica gojaznosti (13).Fizička neaktivnost uzrokuje najmanje 22% ishemij-skih bolesti srca, 16% karcinoma kolona, 14% dijabete-

sa, 11% srčanih udara, te se procjenjuje da bi uspješna promocija fi zičke aktivnosti, bolji životni stil, preveni-rali 2 miliona preranih smrti, godišnje u svijetu (14 ).Neki događaj u porodici ili bližoj rodbini, na radnom mjestu ili u intimnom životu ljudi, mogu izazvati sta-nje produžene neizvjesnosti, zabrinutosti i straha, koji, kao i hronični psihogeni stres, predstavlja dugotraj-ni podražaj na povećano lučnje stresnih hormona koji imaju metaboličke efekte suprotne inzulinu (8).Cilj rada je analizirati i utvrditi postojanje fak-tora rizika za nastanak dijabetesa tip 2 kod pa-cijenata svih dobnih skupina, oba pola, liječe-nih u službi Opšte prakse Doma zdravlja Ilidža.

Metode Istraživanje je presječna studija, provede-na u februaru mjesecu 2010. godine na po-dručju opštine Ilidža, u Domu zdravlja Ilidža.Kriterij za uključivanje u istraživanje su pacijen-ti koji ostvaruju pravo na zdravstvenu zaštitu u ovom Domu zdravlja, a obuhvaćeno je 100 is-pitanika, izabranih metodom slučajnog uzorka. Metode istraživanja su antropometrijska mjerenja (mje-renje tjelesne visine, tjelesne mase i preračunavanje BMI, te mjerenje obima struka) i metod anketiranja.Anketa je sastavljena od 8 pitanja, podijeljenih na opšti i specifi čni dio. Opšti dio sadrži lične podatke o ispitani-cima, dok se u specifi čnom dijelu ankete pitanja odnose na zastupljenosti fi zičke aktivnosti ispitanika, ishrani i zdravstvenim pokazateljima, na osnovu kojih se može zaključiti povećan rizik za nastanak dijabetesa tip 2.

RezultatiU ovom istraživanju je obuhvaćeno 100 ispita-nika. Prema starosnoj strukturi najzastupljeni-ji ispita-nici su osobe mlađe od 45 godina i njihov procenat iznosi 38%, što je prikazano u Tabeli 1.Prema polnoj strukturi ispitanici ženskog pola su zastupljeni sa 62%, dok je istim ispitivanjem obu-hvaćeno 38% muškaraca, prikazano na Slici 1.Izračunavanjem ITM dokazujemo da 62% ispitanika ima povećane vrijednosti ITM (39% ispitanika ženskog pola, 23 % ispitanika muškog pola). Struktura našeg uzorka prema vrijednostima ITM prikazana je na Slici 2.Povećan obim struka ima 47,36 % muškaraca i 46,77% žena što se vidi iz Slike 3 i 4. Ovaj pokazatelj nam go-

Broj godina (%)> 45 38

45 – 54 17 55 – 64 36

> 64 9 Ukupno 100

TABELA 1. Starosna zastupljenost ispitanika



vori o poremećenoj distribuciji masnog tkiva, odno-sno povećanom obimu struka, što se dovodi u kore-laciju sa metaboličkim poremećajima u organizmu.Na pitanje, da li se u toku dana ispitanici bave ne-kom fi zičkom aktivnošću, 60% anketiranih je dalo potvrdan odgovor, dok se njih 40% ne bavi fi zič-kom aktivnosti tokom dana, što se vidi iz Slike 5.Od 100 anketiranih ispitanika u Domu zdravlja Ilidža njih 52% se izjasnilo da ima hipertenziju te da koristi lijekove

za povišen krvni pritisak, dok je 48% ispitanika normoto-nično i ne koristi iste lijekove, što se može vidjeti na Slici 6.Kod 60% ispitanika obuhvaćenih ovim anketira-njem tokom rutinskih pretraga nije utvrđena po-višena vrijednost šećera u krvi, dok je kod 40% is-pitanika nivo šećera u krvi bio povišen (Slika 7).Na pitanje da li neko u porodici boluje od dijabetesa, 21% ispitanika je potvrdilo prisustvo bolesti u porodici, dok je 64% ispitanika dalo negativne odgovore (Slika 8).

SLIKA 1. Polna struktura ispitanika

SLIKA 3. Obim struka kod muškaraca

SLIKA 5. Fizička aktivnost

SLIKA 2. Indeks tjelesne mase –ITM (kg/m2)

SLIKA 4. Obim struka kod žena

SLIKA 6. Korištenje antihipertenzivnih lijekova



DiskusijaNašim istraživanjem je na osnovu ITM utvrđeno da 62% ispitanika ima povećan indeks tjelesne mase (23% ispitanika muškog pola i 39% ispitanika ženskog pola) od 25–30, što predstavlja značajan riziko fak-tor za nastanak dijabetesa tip 2. Takođe je utvrđeno da je 4% muškaraca i 8% žena gojazno sa ITM > 30.Istraživanjem provedenim na 80 hiljada stanovnika na području Vojvodine u 2003. godini sa ciljem ra-nog otkrivanja šećerne bolesti, utvrđeno je da pre-komjernu tjelesnu težinu ima 41% ispitanika (10), što je manje od dobivenih vrijednosti našeg istra-živanja čiji uzorak je znatno manji od navedenog u Vojvodini, te upućuje na neophodnost ovakvih istraživanja na većem uzorku i na našem području.Za obim struka kao važan riziko faktor u nastan-ku dijabetesa tip 2, rezultati pokazuju da 18% muš-karaca ima rizik I stepena (94 – 102) kao i 29% žena (sa obimom struka od 80 – 88). Izrazito povišen obim struka, te rizik II stepena ima 7% muškaraca (obim struka: >102) i žena 19% (obim struka: >88).Navedena istraživanja u Vojvodini pokazuje da jedna petina ispitivanog stranovništva Vojvodine ima pože-ljan obim struka, dok rizičnu vrijednost obima struka ima 20,7% osoba, što je veća vrijednost od dobijenog u našem istraživanju. Najveći broj ispitanika (42,5%) nalazi se u grupi rizičnog obima struka II stepena (10). Fizičku aktivnost u toku dana upražnjava 60% ispi-tanika, dok se njih 40% ne bavi fi zičkom aktivnosti tokom dana, što se neznatno razlikuje od istraživanja koje su sproveli CDC i Američko ministarstvo zdrav-

lja, gdje je utvrđeno da je samo 32 do 37,9% odra-slog stanovništva oba pola u SAD fi zički aktivno (15).Podaci koji se odnose na fi zičku neaktivnost, iz našeg istraživanja su slični podacima koji su do-biveni istraživanjem drugih autora, tako su Miši-goj-Duraković i saradnici, ustanovili da je 35,8% ispitanika u Hrvatskoj fi zički neaktivno (16).Kao značajan faktor rizika u nastanu diabetesa tip 2. je činjenica da se 52% ispitanika izjasnilo da ima hiperten-ziju te da koristi lijekove za povišen krvni pritisak. Našim ispitivanjem je utvrđeno da 64% ispitanika nije imalo slučajeve dijabetesa u porodici, 15% ispitanika je izjavilo da je dijabetes registrovan u široj familiji dok 21% ispita-nika izjavljuje da je dijabetes registrovan u užoj porodici. Odavno je poznato da naslijeđe utiče na nastanak ovog oboljenja, ali je taj uticaj još uvijek nedovoljno ispitan i samo je epidemiološki potpuno dokumentovan. Smatra se da oko 25% cjelokupne populacije u svijetu posjeduje neki genetski defekt za dijabetes. Povećanom uticaju na-sljeđivanja u pojavi šećerne bolesti doprinose produže-nje životnog vijeka dijabetičnih bolesnika, naročito mla-đih osoba i produženje životnog vijeka stanovništva (8).

ZaključciPovećan ITM kod ispitivanih pacijenata, te povećan obim struka i nedostatak fi zičke aktivnosti, ukazuju na prisustvo rizika za pojavu diabetes mellitus tip 2, što opravdava i dalja istraživanja na ovom području u pripadajućoj obiteljskoj medicini. Rezultati ove studije opravdavaju preventivne aktivnosti u pogledu uticaja na promjenu stilova života u svim starosnim grupama.

SLIKA 5. Povišena vrijednost šećera u krvi SLIKA 6. Porodična predispozicija

(1) World Health Organisation: Defi nition, Diagnosis and Classifi cation of Diabe-tes Mellitus and its Complications. Part 1: Diagnosis and Classifi cation of Dia-betes Mellitus, Geneva, Department of Noncommunicable Disease Survei-llance, 1999.

(2) Th e Expert Committee on the Diagno-sis and Classifi cation of Diabetes Melli-tus. Report of the Expert Committee on the Diagnosis and Classifi cation of Diabetes Mellitus, Diabetes Care 25: S5-S20, 2002.

(3) WHO. Th e Report of Second Meeting of the Global Forum on Noncommuni-cable Disease Prevention and Control, convened in Shanghai, China, 2002. by Department of Noncommunicable Di-sease and Health Promotion, Geneva. World Health Organisation,2003.

Literatura



(4) World Health Organisation. Life course perspectives on coronary he-art disease, stroke and diabetes. Th e evidence and implications for policy and research. Geneva, Department of Noncommunicable Diseases Preventi-on and Health Promotion, 2002.

(5) American Diabetes Association. Experts Urge Immediate Action to Prevent Type 2 Disease. 63rd Annual Scientifi c Sessions, Publication date 15. 06. 2003

(6) DECODE Study Group on behalf of the European Diabetes Epidemiology Group: Is fasting glucose suffi cient to defi ne diabetes? Epidemiological date from 20 European studies. Diabetolo-gia 1999; 42: 647-654

(7) Nikšić D. Socijalna medicina, Medi-cinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2007.,

(8) Poljaković Dž.., Šećerna bolest, str 40-48, Narodna i univerzitetska biblioteka

„Derviš Sušić“, Tuzla, 2003., (9) Ćatović S. Higjena ishrane sa dijeteti-

kom, Veselin Masleša, Sarajevo, 2000, (10) Novaković B, Božić D.Šećerna bolest,

gojaznost i povišen krvni pritisak sta-novništva Vojvodine. Monografi ja 62

.Medicinski fakultet Novi Sad, Novi Sad, 2004,

(11) Bjorntrop P. Metabolic Implications of Body Fat Distribution. Diabetes Care 1994; 14 (12): 1132-1142

(12) Aščić-Buturović B., Preddijabetes i di-jabetes melitus tip 2, Sarajevo, 2009, pp. 12-95

(13) Dishman RK, Washburn RA, Healt GW. Physical activity epidemiology. Human Kinetics, Chicago 2004.

(14) Bull FC, Armstrong TP, Dixon T, Ham S, Neiman A, Pratt M (2004) Physi-

cal inactivity. In: Ezzati M, Lopez AD, Rodgers A, Murray CJL, editors. Com-parative Quantifi cation of Health Risks Global and Regional Burden of Disea-se Attributable to Selected Major Risk Factors. Geneva: World Health Orga-nization; pp.729-881.

(15) U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Cen-ters for Disease

Control and Prevention, National Cen-ter for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Division of Nutrition and Physical Activity. Pro-moting Physical Activity: A Guide for Community Action. Champaign, IL: Human Kinetics,1999.

(16) Mišigoj-Duraković M, Heimer S, Gre-delj M, Heimer Ž, Sorić M. Tjelesna neaktivnost u Republici Hrvatskoj. Acta Med Croat 2007; 61: 253-258.



Uticaj rizikofaktora za osteoporozu na gubitak koštane mase kod žena u postmenopauzi

Infl uence of osteoporosis risk faktors on bone mass loss in postmenopausal women

Amila Kapetanović1*, Dijana Avdić2, Katarina Marković3, Ata Teskeredžić1, Mustafa Basarić1, Eldan Lokmić1

1 Rehabilitation Center Fojnica, Banjska bb, Fojnica. Bosnia and Herzegovina2 Orthopedic and Traumatology Clinic, University Clinics Center, Bolnička 25, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina3 Institute for treatment and rehabilitation of rheumatic and cardiovascular diseases, 18205 Niška Banja, Serbia

Abstract

Introduction: Estrogen defi ciency plays a critical role in the development of osteoporosis. However, some other factors may contribute to bone loss as well.Aim: To show presence of osteoporosis risk factors and to examine its infl uence on bone mass loss in women with normal menstrual history.Methods: The study included 30 postmenopausal wom-en, ages from 50 to 65 with osteoporosis who entered into menopause before the age of 45, and 30 postmeno-pausal women, ages from 50 to 65 with osteoporosis who had normal menstrual history. Presence of risk factors has been calculated for both groups and statistical sig-nifi cance of differences between two groups presented.Results: In the group with normal menstrual his-tory 33.33% women had low level of physical activi-ties, 56.66% suffered from insufi cient intake of calcium, 63.33% of women were active smokers. Body mass in-dex bellow 19 had 6.66% women, insufi cient exposure to the sun was registered in 60%, and 23.33% women were either taking medicaments or had diseases that could cause osteoporosis. Statistical signifi cance of dif-ferencies in presence of certain risk factors between two groups was registered for : insufi cient daily intake of calcium (p <0.001), insufi cient exposure to the sun (p <0.001), and smoking (p <0.001). Conclusion: Results of the study indicate high pres-ence of osteoporosis risk factors in women with normal menstrual history and indicate infl uence of certain fac-tors (calcium, sun exposure, smoking) on occurence of osteoporosis in this group.

© 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: risk factors, osteoporosis

Sažetak

Uvod: Centralno mjesto u patogenezi postmenopauzal-ne osteoporoze ima defi cit estrogena. Međutim i drugi faktori mogu doprinijeti gubitku koštane mase. Cilj je pri-kazati zastupljenost rizikofaktora za osteoporozu i ispitati njihov uticaj na gubitak koštane mase kod žena kod kojih je menstrualna historija bila uredna. Metode: U studiju je bilo uključeno 30 žena u postmeno-pauzi, starosne dobi 50 do 65 godina sa osteoporozom kod kojih je menopauza nastupila prije 45. godine života i 30 žena u postmenopauzi , starosne dobi 50 do 65 go-dina sa osteoporozom kod kojih je menstrualna historija bila uredna. U obje skupine izračunata je zastupljenost ri-zikofaktora i prikazana statistička signifi kantnost razlika u zastupljenosti pojedinih rizikofaktora između ovih skupina. Rezultati: U skupini žena sa urednom menstrualnom historijom 33,33% žena imalo je nizak nivo tjelesne ak-tivnosti, 56,66% žena nije unosilo dnevno dovoljno kalci-juma ishranom, pušilo je 63,33% žena, body mass index niži od 19 imalo je 6,66% žena, nedovoljno se izlagalo suncu 60% žena, a 23,33% žena uzimalo je lijekove ili imalo bolesti koje mogu uzrokovati osteoporozu. Stati-stička signifi kantnost razlika u zastupljenosti pojedinih faktora između dvije skupine registrirana je za nedovo-ljan dnevni unos kalcijuma (p <0,001), nedovoljno izlaga-nje suncu (p <0,001), pušenje (p <0,001). Zaključak: Rezultati istraživanja pokazuju visoku zastu-pljenost rizikofaktora za osteoporozu kod žena kod kojih je menstrualna historija bila uredna i ukazuju na uticaj pojedinih faktora (kalcijum, izlaganje suncu, pušenje) na nastanak osteoporoze kod ovih žena.

© 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija

Ključne riječi: faktori rizika, osteoporoza

UvodOsteoporoza je uzrokovana kompleksnom interakci-jom genetskih, hormonalnih, metaboličkih i okolišnih faktora (1). Centralno mjesto u patogenezi postmeno-pauzalne osteoporoze zauzima estrogen. Defi cit estro-gena povećava ratu koštanog remodeliranja i pomjera

* Corresponding author: Amila Kapetanović; Rehabilitation Center Fojnica, Banjska bb, Fojnica; Bosnia and Herzegovina; Phone: 00 387 030 838 862, E-mail: [email protected]



AMILA KAPETANOVIĆ ET AL.: INFLUENCE OF OSTEOPOROSIS RISK FAKTORS ON BONE MASS LOSS IN POSTMENOPAUSAL WOMEN

ravnotežu između koštane resorpcije i formacije u korist resorpcije (2).Rizik od osteoporoze povećavaju brojni endogeni i egzogeni faktori. Rizikofaktori se mogu defi nisati kao mjerljive vrijednosti ili osobine za koje se u kontroliranim epidemio-loškim studijama (kohortne studije) ili pažljivo vođenim Case control studijama može dokazati statistički značajan uticaj na rizik od bolesti. Studije o pojedinim rizikofaktorima za osteoporozu nisu konzistentne, što sugerira neophodnost daljnih istraživanja.

Ciljevi ove studije su prikazati zastu-pljenost rizikofaktora za osteoporo-zu kod žena u postmenopauzi kod kojih je menstrualna historija bila uredna i ispitati uticaj pojedinih rizi-kofaktora za osteoporozu na gubitak koštane mase kod žena u postmeno-pauzi kod kojih je menstrualna histo-rija bila uredna.

MetodeU studiju je bilo uključeno 30 žena u postmenopauzi, starosne dobi 50 do 65 godina sa osteoporozom kod kojih je menopau-za nastupila prije 45. godine života i 30 žena u postme-nopauzi , starosne dobi 50 do 65 godina sa osteoporo-zom kod kojih je menstrualna historija bila uredna. U obje skupine izračunata je zastupljenost rizikofaktora i prikazana statistička signifi kantnost razlika u zastu-pljenosti pojedinih rizikofaktora između ovih skupina.

Rezultati Prosječna starosna dob u skupini žena kod kojih je menopauza nastupila prije 45. godine života bila je 57, 40 godina, a u skupini žena kod kojih je menstrualna historija bila uredna prosječna starosna dob bila je 57, 60 godina. Razlika u prosječnoj starosnoj dobi izme-đu ove dvije skupine nije bila statistički signifi kantna. U skupini žena u postmenopauzi kod kojih je menopaza nastupila prije 45. godine života 3,33% žena imalo je nizak nivo tjelesne aktivnosti, 10,00% žena nije unosilo dnevno dovoljno kalcijuma ishranom, pušilo je 23,33% žena, body mass index niži od 19 nije imala nijedna žena, nedovoljno se izlagalo suncu 13,33% žena, a 6,66% žena uzimalo je lijekove ili imalo bolesti koje mogu uzrokovati osteoporozu.U skupini žena sa urednom menstrualnom historijom 33,33% žena imalo je nizak nivo tjelesne aktivnosti, 56,66% žena nije unosilo dnevno dovoljno kalciju-

ma ishranom, pušilo je 63,33% žena, body mass index niži od 19 imalo je 6,66% žena, nedovoljno se izlaga-lo suncu 60% žena, a 23,33% žena uzimalo je lijekove ili imalo bolesti koje mogu uzrokovati osteoporozu. Statistička signifi kantnost razlika u zastupljenosti po-jedinih faktora između dvije skupine registrirana je za nedovoljan dnevni unos kalcijuma (p <0,001), nedo-voljno izlaganje suncu (p <0,001), pušenje (p <0,001).

DiskusijaRezultati istraživanja pokazuju niži nivo zaustaplje-nosti pojedinih rizikofaktora za osteoporozu (sma-njena tjelesna aktivnost, nedovoljan unos kalcijuma ishranom, pušenje, nedovoljno izlaganje suncu, BMI, lijekovi i bolesti koji mogu uzrokovati osteoporozu)u skupini žena u postmenopauzi kod kojih je me-nopauza nastala prije 45. godine života u odno-su na zastupljenost tih rizikofaktora kod žena u postmenopauzi kod kojih je menstrualna histori-ja bila uredna, što sugerira centralnu ulogu defi ci-ta estrogena u nastanku osteoporoze kod ovih žena.Prijevremena menopauza je jaka determinanta gusti-ne kosti i povećanog rizika od frakture (3). Gubitak funkcije ovarija u menopauzi predstavlja najvažniji faktor za razvoj osteoporoze, metaboličke bolesti koja pogađe milione ljudi širom svijeta i značajno doprinosi

Rizikofaktori

Ispitanice kod kojih je meno-pauza nastupila prije 45. godine života (n=30)

Ispitanice sa urednom menstrualnom historijom (n=30)

Neupareni dvostrani T-test niza pacijentkinja kod kojih je meno-pauza nastupila pre 45 godine i niza pacijentkinja sa urednom menstrualnom historijom u zavis-nosti od faktora rizika

Smanjena tjele-sna aktivnost 1 3,33 % 10 33,33%

0,002212 p>0,001 nije statistički signifi kantno

Nedovoljan unos kalcijuma ishranom

3 10,00 % 17 56,66%

0,0000058101 p<0,001 statistički je signifi kantno (značajno)

Pušenje 7 23,33 % 19 63,33 %

0,000985 p<0,001 statistički je signifi kantno (značajno)

Nedovoljno izlaganje suncu 4 13,33% 18 60,00%

0,0003594 p<0,001 statistički signifi kantno (značajno)

BMI 0 0% 2 6,66%0,5614 p>0,001 nije statistički signifi kantno

Lijekovi i bolesti koji mogu uzrokovati osteoporozu

2 6,66% 7 23,33%0,0727 p>0,001 nije statistički signifi kantno

TABELA 1. Zastupljenost pojedinih rizikofaktora za osteoporozu i statistička signifi -kantnost razlika prema pojedinim rizikofaktorima


AMILA KAPETANOVIĆ ET AL.: INFLUENCE OF OSTEOPOROSIS RISK FAKTORS ON BONE MASS LOSS IN POSTMENOPAUSAL WOMEN

morbiditetu i mortalitetu kod starijih žena (2). Gubitak koštane mase nakon menopauze uzrokovan je padom estrogena što potkrepljuje i činjenica da se korekcijom defi cita estrogena prevenira gubitak koštane mase (4, 5)Rezultati istraživanja pokazuju visok stepen zastu-pljenosti rizikofaktora za osteoporozu u skupini žena u postmenopauzi kod kojih je menstrualna histori-ja bila uredna, a koje imaju osteoporozu, što suge-rira ukjlučenost i drugih faktora u nastanak bolesti. Statistička signjifi kantnost razlika prema pojedini rizi-kofaktorima između ispitivanih skupina registrirana je za sljedeće rizikofaktore: unos kalcijuma (p <0,001), ne-dovoljno izlaganje suncu (p <0,001), pušenje (p <0,001). Ilich i suradnici pokazuju da postoji signifi kantna veza između mineralne gustine kosti i ishrane, uključujući i unos kalcijuma (6).

Budak i sur. nalaze da stil oblačenja pri kom je pokrivena cijela koža izuzev lica i ruku izaziva defi cit vitamina D (7). Stil oblačenja je važan faktor koji utiče na produkciju vitamina D, prema tome i na mineralnu gustinu kosti (8).Pušenje je jedan od najvećih rizikofaktora za ljud-sko zdravlje. Skorašnje meta analize efekata puše-nja na kost pokazuju da pušači starosne dobi 50 i više godina imaju smanjenu koštanu masu (9).

ZaključakRezultati istraživanja pokazuju visoku zastuplje-nost rizikofaktora za osteoporozu kod žena kod ko-jih je menstrualna historija bila uredna i ukazuju na uticaj pojedinih faktora (kalcijum, izlaganje sun-cu, pušenje) na nastanak osteoporoze kod ovih žena.

(1) Raisz LG. Pathogenesis of osteoporo-sis: concepts, confl icts, and prospects. J. Clin. Invest. 115:3318-3325 (2005)

2. Manolagas SC, Kousteni S, Jilka RL. Sex Steroids and Bone. Recent Prog Horm Res. 2002;57:385-409

3. World Health organization. Preventi-on and management of osteoporosis. WHO Technical Report Series 921, 2003

4. U.S. Department of Health and Human Services. Bone Health and Osteoporo-sis: A Report of the Surgeon General.

Rockville, MD; 20045. Baum E, Dören M, Hadji P, et al. DVO-

Leitlinien: Osteoporose bei postmeno-pausalen Frauen. Leitlinien DVO, 2003

6. Ilich JZ, Brownbill RA, Tamborini L. Bone and nutrition in elderly women: protein, energy, and calcium as main determinants of bone mineral density.Eur J Clin Nutr. 2003;57(4):554-65

7. Budak N, Cicek B, Sahin H, Tutus A. Bone mineral density and serum 25-hydroxyvitamin D level: is there any diff erence according to the dre-

ssing style of the female university students. Int J Food Sci Nutr. 2004; 55(7):569-75

8. Allali F, El Aichaoui S, Saoud B, Maa-roufi H, Abouqal R, Hajjaj-Hassouni N. Th e impact of clothing style on bone mineral density among post menopau-sal women in Morocco: a case-control study. BMC Public Health. 2006 May 19;6:135

9. Iki M. Osteoporosis and smoking. Clin Calcium. 2005 ;15(7):156-8.

Literatura



Epidemiološke karakteristike crijevnih zaraznih oboljenja i virusnog hepatitisa A

u Kantonu SarajevoEpidemiological characterisics of gastrointestinal infectious

diseases and viral hepatitis A in the Canton SarajevoZarema Obradović1,2*, Arzija Pašalić2, Amar Žilić1

1 Institute for Public Health of Canton Sarajevo, Vrazova 11/IV, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina2 Faculty for Health Studies, University of Sarajevo, Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Abstract

Introduction: Gastrointestinal infectious diseases are a group of frequent diseases in developing countries as a result of industrialization in food production and often consuming of the food in public places. In Bosnia and Herzegovina and in Canton Sarajevo these diseases are frequent. The aim of this work is to investigate epidemio-logical characteristics of the most often gastrointestinal in-fectious diseases in Canton Sarajevo (Enterocolitis acuta, Toxiinfectio alimentaris, Salmonellosis, Amoebiasis) com-pared with Viral Hepatitis A and to estimate the need for the implementation of vaccination against this disease.Methods: We used individual reports as well as monthly and annual bulletins about the movement of infectious diseases which are obligatory for reporting from the Epi-demiology department of the Institute for public health in Canton Sarajevo. This work is a retrospective study, for the period 2005-2009. Descriptive- analytical method was used. In statistical processing we used mean, struc-ture index and trend index.Results: The research showed that gastrointestinal infec-tious diseases are registered in a huge number in all the observed years. The most often was Enterocolitis acuta, and the rarest was Viral Hepatitis A. The diseases were mostly sporadic. Distinct seasonality and coherence with warm months in the year is expressed in Enterocolitis acuta and Intoxicatio alimentaris, while the other diseases are registered during the whole year.Conclusions: Incidence of gastrointestinal infectious dis-eases in Canton Sarajevo is high and we need to work intensively to improve sanitary conditions as the most ef-fi cient preventive measures. There is no justifi cation for implementing of the vaccine against Viral hepatitis A.

. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health StudiesKeywords: gastrointestinal infectious diseases, VHA, Canton Sarajevo, preventive measures

Sažetak

Uvod: Crijevne zarazne bolesti spadaju u grupu veoma učestalih oboljenja, kako u zemljama sa lošim higijensko-sanitarnim uslovima, tako i u visoko razvijenim zemljama, a što je posljedica porasta industrijalizacije u proizvodnji hrane i sve češćeg konzumiranja hrane u javnim objekti-ma. I u Bosni i Hercegovini pa tako i u Kantonu Sarajevo, ova oboljenja su učestala. Cilj rada je istražiti epidemio-loške karakteristike najučestalijih crijevnih zaraznih obo-ljenja u Kantonu Sarajevo (enterocolitis acuta, toxiinfectio alimentaris, salmonellosis, amebiasis) u odnosu na hepa-titis virosa A te procijeniti potrebu za uvođenje vakcinacije protiv ovog oboljenja. Metode: Korištene su pojedinačne prijave i mjesečni i go-dišnji bilteni o kretanju zaraznih oboljenja koja se obave-zno prijavljuju iz Službe za epidemiologiju Zavoda za javno zdravstvo Kantona Sarajevo. Rad je retrospektivna studija, za period 2005-2009. godine. Korišten je deskriptivno-ana-litički epidemiološki metod. U statističkoj obradi su korište-ne srednje vrijednosti, index strukture i index trenda. Rezultati: Istraživanje je pokazalo da su crijevna zarazna oboljenja sa velikim brojem oboljelih registrovana svih po-smatranih godina. Najučestaliji je bio enterocolitis acuta, a najrjeđi VHA. Oboljenja su, većinom bila sporadična. Izrazita sezonalnost i povezanost sa toplim mjesecima u godini je izražena kod enterocolitis acuta i intoxicatio alimentaris, dok su ostala oboljenja registrovana tokom cijele godine.Zaključci: Incidenca crijevnih zaraznih oboljenja na Kan-tonu Sarajevo je visoka te treba intenzivno raditi na po-boljšanju higijensko-sanitarnih uslova kao najefi kasnije preventivne mjera. Za sada nema opravdanja uvođenje vakcine protiv VHA. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija

Ključne riječi: crijevna zarazna oboljenja, VHA, kanton Sarajevo, preventivne mjere

* Corresponding author: Zarema Obradović; Institute for Public Health of Canton Sarajevo; Vrazova 11/IV, 71000 Sarajevo, Bosna i Herzegovina; Tel/fax: +387 33 667 691, Mob: +387 61 216 291; e-mail: [email protected]


UvodOboljenja koja se prenose preko probavnog sistema čine veliku skupinu zaraznih bolesti koje imaju jedno zajed-ničko epidemiološko obilježje, a to je fekalno – oralni put prenošenja (1). Najčešće način unošenja patogenih


ZAREMA OBRADOVIĆ ET AL.: EPIDEMIOLOGICAL CHARACTERISICS OF GASTROINTESTINAL INFECTIOUS DISEASES AND VIRAL HEPATITIS A IN THE CANTON SARAJEVO

mikroorganizama je putem hrane. Uočljiv je njihov globalni trend rasta, a što se povezuje sa porastom in-dustrijske proizvodnje hrane (2). U Bosni i Hercego-vini zemlji zakonskoj obavezi prijavljivanja podliježu: salmoneloza, amebijajaza, alimentarne toksoinfekcije, akutni enterokolitis i virusni hepatitis A (VHA). Radi se o grupi oboljenja koja su izazvana različitim uzroč-nicima, ali koja se prenose istim, ili sličnim putevi-ma, a to su dominatno: hrana i voda, te rjeđe kontakt. Zbog sličnog načina prenosa, slične su i preventivne mjere za suzbijanje nastanka i širenja ovih oboljenja. Izuzetak je VHA za koji postoji i vakcina koju su neke zemlje uvele u rutinski program vakcinacije što je do-velo do značajnog pada broja oboljelih (3). Do sada se kod nas ova preventivna mjera nije koristila kao rutinska, već su se vakcinisale samo osobe koje putu-ju u zemlje sa visokim rizikom za ovo oboljenje (4). Virus hepatitisa A je uzročnik epidemijskog, infektiv-nog hepatitisa za koji je jedini rezervoar čovjek (5). U širenju oboljenja sudjeluju kako bolesnici sa tipičnom, tako i oni sa atipičnom kliničkom slikom bolesti, a na-ročito veliki rizik predstavljaju oni sa anikteričnom for-mom bolesti (5). Virusni hepatitis A je bolest koja se u pojedinim dijelovima svijeta pojavljuje endemo-epide-mijski. U tim područjima je to najčešće oboljenje oso-ba mlađe životne dobi i sa visokom učestalošću lakših anikteričnih oblika bolesti (5). Nasuprot tome, u razvi-jenim zemljama, poboljšanjem socioekonomskih uslova življenja, infekcija virusom hepatitisom se A dešava u kasnijoj životnoj dobi, a pojava bolesti je sporadična. U rijetkim slučajevima je hepatitis A teško oboljenje, od-nosno mortalitet i letalitet su niski. Nakon rekonvales-cencije ostaje trajan i solidan imunitet (6). U prenošenju virusa hepatitisa A i održavanju epidemijskog procesa najvažniji je kontaktni (fekalno-oralni) put prenosa koji je uslovljen prisutnošću svježe fekalne kontaminacije. Kontaktne epidemije se najčešće javljaju u školskim i pretškolskim objektima, a naročito u onim u kojim su loši higijensko-sanitarni uslovi. Ove epidemije su razvu-čene i dugo traju, a broj oboljelih nije visok (1-3%) (7). Pored kontaktnog, važan je i prenos oboljenja vo-dom, a što se često manifestuje u vidu hidričnih epi-demija. Njihova karakteristika je da se eksplozivno javljaju te da dovode do masovnog obolijevanja, sa morbiditetom većim od 5 %. Hidrične epidemije kratko traju, osim kad dođe do daljeg prenosa viru-sa od oboljelih na osobe iz njihovog okruženja kon-taktnim putem, što se naziva “epidemijski rep“ (1).Topografska rasprostranjenost oboljelih se, kod hidrič-nog načina širenja oboljenja, poklapa sa distributivnom mrežom u kojoj je kontaminirana vode. Osim hidričnih epidemija, opisane su i epidemije virusnog hepatitisa A alimentarnog toka. Uglavnom se radi o namirnicama koje ne prolaze termičku obradu ili je ona nedovoljna, odnosno zagađenje nastaje sekundarnom kontaminaci-

jom (8). Česte su epidemije nakon konzumiranja školj-ki koje se uzgajaju u blizini izlijevanja kanalizacije (9).Obojenje se u umjerenom klimatskom pojasu, gdje se nalazi i BiH, najčešće javlja u jesen. Pojava obo-ljenja zavisi od sanitarnog stanja okoline, higi-jenskih navika i brojnosti kontaktne skupine. Za-hvaćene su sve dobne skupine, mada se oboljenje najčešće javlja u dječijoj dobi, tako da na djecu do 15 godina starosti otpada preko 50% slučajeva (10). Kako postoje dileme da li uvesti vakcinaciju protiv virusnog hepatitisa tipa A u redovni program imuni-zacije ili ne, željeli smo istražiti učestalost ovog obo-ljenja na području Kantona Sarajevo u odnosu na druga, naprijed pomenuta crijevna zarazna oboljenja. Sva ova oboljenja se konstantno registruju na područ-ju Federacije BiH i Kantona Sarajevo, a enterocolitis acuta, salmonelosis, toxiinfectio alimentaris se nalaze među dest vodećih zaraznih oboljenja. Cilj ove studi-je je ispitati i analizirati epidemiološke karakteristike najučestalijih crijevnih zaraznih oboljenja na Kantonu Sarajevo, a to su: enterocolitis acuta, toxiinfectio ali-mentaris, salmonellosis, amebiasis u odnosu na hepati-tis virosa A za period 2005.-2009. godine te procijeniti potrebu za uvođenje vakcinacije protiv ovog oboljenja.

MetodeU ovom radu su kao materijal korištene pojedinačne prijave zaraznih oboljenja te mjesečni i godišnji bilte-ni o kretanju zaraznih oboljenja koja podliježu obave-znom prijavljivanju prikupljeni u Službi za epidemi-ologiju Zavoda za javno zdravstvo Kantona Sarajevo.Rad je retrospektivna studija, period istraživanja je 2005-2009. godina. Korišten je deskriptivno- analitički epidemiološki metod. Prikupljeni podaci su analizirani u programu EpiINFO. U statističkoj obradi su korište-ne srednje vrijednosti, index strukture i index trenda.

RezultatiU periodu od 2005-2009. na području Kantona Sara-jevo je ukupno registrovano 7626 osoba oboljelih od enterocolitis acuta, toxiinfectio alimentaris, salmo-nellosis, amoebiasis i hepatitis virosa tip A (Slika 1). Kao što se vidi na prethodnom grafi konu najveći broj oboljelih je registrovan 2007., a najmanji 2005. godine. Incidenca se kretala od 216/100000 stanov-nika pa do 478/100000 stanovnika. Dominiralo je sporadično obolijevanje, osim 2007. godine kada je registrovana epidemija toxiinfectio alimentaris. Enterocolitis acuta je bio najučestalije obolje-nje sa registrovanih 5657 oboljelih. Obolijeva-nje od VHA je bilo sporadično sa najvećim bro-jem oboljelih u 2007. godini, ukupno 28 (Slika 3).Analizirajući dobnu distribuciju pojedinih obo-ljenja uočljivo je najveći broj oboljelih bio u dob-noj grupi 25-49 godina sa 3265 oboljelih (Tabela 1).



U ovoj dobnoj grupi je bilo 42,9% svih oboljelih od posmatranih oboljenja i to: 66,8% od toxiin-fectio alimetaris, 55,0% od amebiasis, 43,6% obo-ljelih od salmoneloza, 38,7% od enterocolitis acu-ta te 33,9% oboljelih od virusnog hepatitisa tipa A.U strukturi oboljelih od salmonellosis, entero-colitis acuta i amebiasis dobna grupa od 0-6 go-dina je druga po učestalosti, dok je za VHA to dobna grupa od 15-24 godine sa 32,1% učešća u struk-turi obolijevanja od ovog oboljenja.VHA se isključi-vo javljao kod osoba mlađih od 49 godina (Slika 5).Analizirajući odnos javljanja virusnog hepatitisa tipa A prema drugim crijevnim zaraznim oboljenji-

ma uočava se da je prosječan indeks strukture bio 0,7% (Slika 6) a kretao se u rasponu od 0,3% - 1,4%. Analizirali smo i distribuciju crijevnih zaraznih oboljenja po vremenu javljanja, odnosno po mjesecima. Alimen-tarne toksiinfekcije i anterocolitis acuta pokazuju izrazi-tu sezonalnost i najčešće se javljaju u “toplim mjesecima“ u godinii pa je najveći broj oboljelih od alimentranih tok-sikoinfekcija registrovan krajem proljeća i početkom lje-ta, a od enterocolitis acuta krajem ljeta i početkom jeseni.Za razliku od prethodnih oboljenja, salmoneloze, ame-bijaza i VHA ne pokazuju izrazitu sezonalnost i javljuju se tokom cijele godine (mada se VHA nešto češće jav-lja početkom jeseni). Ovi podaci su od velikog znača-

ja za provođenje preven-tivnih mjera, kako onih vezanih za ličnu higijenu, tako i onih koje se odno-se na higijenu namirnica i predmeta opće upotrebe.

DiskusijaEpidemiologija crijevnih zaraznih oboljenja, uklju-čujući i hepatitisa A, se u cijelom svijetu pa tako i na području Kantona Sarajevo

TABELA 1. Dobna distribucija crijevnih zaraznih oboljenja, uključujući i VHA

SLIKA 2. Oboljeli od crijevnih zaraznih oboljenja po vrsti oboljenja

SLIKA 3. Kretanje virusnog hepatitisa tipa A SLIKA 4. Dobna distribucija crijevnih zaraznih oboljenja

SLIKA 1. Oboljeli od crijevnih zaraznih oboljenja po godinama

Dobne grupe

VHA broj %

Salmoneloze broj %

Toksikoinfek. broj %

Enterocol. Ac broj %

Amebiasis broj %

UKUPNO broj %

0-6 3 5,4 264 31,1 49 5,1 1740 30,7 23 25,8 2079 27,47-14 16 28,6 128 15,0 127 13,5 987 17.4 7 7,9 1265 16,615-24 18 32,1 52 6,1 126 13,4 539 9,5 9 10,1 744 9,825-49 19 33,9 370 43,6 630 66,8 2188 38,7 49 55,0 3256 42,950-64 0 0 14 1,7 6 0,6 103 1,8 1 1,2 124 1,665 i više 0 0 29 3,4 2 0,2 100 1,7 0 0 122 1,6Ukupno 56 100 848 100 940 100 5657 100 89 100 7590 100



posljednjih godina značajno mijenja, a što je posljedica promjena načina življenja. Prosječna incidenca je bila 455/100 000 stanovnika. Naše istraživanje je pokazalo da su enterocolitis acuta i toxiinfectio alimentaris naj-češća oboljenja, dok je VHA registrovan znatno rjeđe. U prevenciji crijevnih zaraznih oboljenja su postignuti dobri efekti primjenom “jednostavnih“ mjera kao što su: pranje ruku i edukacija o higijenskim principima osoblja koje rukuje sa hranom (11). Ipak, uprkos po-boljšanju higijensko-sanitarnih uslova, evidentan je porast broja oboljelih od ovih oboljenja, a što je poslje-dica porasta industrijske proizvodnje hrane (1,12). Po-sebno velike promjene su u epidemiologija hepatitisa A.Poboljšanje sanitarnih uslova i higijenskih navika su smanjili učestalost VHA infekcije (13). Evidentno je da je broj oboljelih smanjen, a posebno je važno istaći da obolijeva manje mladih ljudi, što se pokazalo i u našem istraživanju. Na Kantonu Sarajevo od VHA obolijevaju osobe starosti do 49 godina, pri čemu je broj oboljelih do šest godina veoma mali. U Engleskoj i Walesu VAH infekcija je rijetka, oboli oko 1000 osoba godišnje, a smatra se da to posljedica adekvatne lične higijene, kao glavne preventivne mjere za sprečavanje VAH infekcije i njezina širenja (15). Međutim, poboljšanje higijenskih uslova smanjuje šansu da se u djetinjstvu dođe u kon-

takt sa virusom hepatitisa A i da se razviju antitijela, a što dovodi do porasta broja mladih ljudi bez antitijela. Zbog toga su oboljenja češća u starijim dobnim gru-pama, a kada je obično i klinička slika ozbiljnija te je često ta činjenica razlog za uvođenje vakcinacije protiv ovog oboljenja (16). Tako je smanjenja učestalost VHA infekcije u Istočnoj Evropi, a što je posljedica provođe-nja higijensko-sanitarnih mjera kao i vakcinacije djece i visoko rizičnih grupa stanovništva (15). U SAD-u je incidenca VHA pala za 92%, od 12,0/100 000 stanov-nika u 1995 do 1/100 000 stanovnika u 2007, što je naj-niža stopa ikada registrovana. Najveći pad je zabilježen u državama u kojim je uvedena rutinska vakcinacija djece starosti 12-23 mjeseca koja je preporučena 1999 (17). Slične rezulatate je pokazala i studija provedena u Finskoj od 1990-2007 godine u kojoj je prosječna in-cidenca hepatitisa A veoma niska (0,3-3,6/100 000 sta-novnika), a došlo je do porasta seropozitivnih osoba (sa 30%- 45%) (18). Međutim, još uvijek je u nekim zemlja-ma stopa oboljevanja od VHA visoka, kao npr. u Indiji gdje je to veliki javnozdravstveni problem. Istraživanje provedeno na 926 ispitanika starosti do 24 godine je po-kazalo 92,2% sa pozitivnim anti-VAH antitijelima (19).Ukupno opterećenje zaraznim oboljenjima, a naročito crijevnim, je još uvijek veoma visoko i posebno je zna-

SLIKA 6. Indeks strukture crijevnih zaraznih oboljenja

SLIKA 7. Kretanje Enterocolitis acuta i Toxiinfectio alimentaris po mjesecima

SLIKA 5. Distribucija oboljelih od VHA po dobnim grupama

SLIKA 8. Kretanje hepatitis virosa tipa A, salmoneloze i amebia-sis po mjesecima



čajno za oboljenja kod kojih nije uspostavljena potpuna kontrola, a među koja spada i VHA (20). Troškovi se naročito uvećavaju kod pojave epidemija, što kod cri-jevnih zaraznih obojenja (i VHA) nije rijetkost (21, 22).U posmatranom periodu je registrovana samo jedna epide-mija toxiinfectio alimentaris (2007. godine), dok su se sva ostala oboljenja u ostalim godinama javljala sporadično. U zemljama sa niskom incidencom, kao npr. Kanada preporučuje se vakcinacija protiv virusa hepatitisa tipa A samo za osobe sa visokim rizikom, a to su u prvom redu putnici koji putuju u područja hiperendemič-na ili endemična za VHA (23). Isti princip se primje-njuje i u našoj zemlji, a što je i ekonomski opravdano.

ZaključciCrijevne zarazne bolesti se konstantno registruju na području Kantona Sarajevo, sa velikim brojem obo-

ljelih i prosječnom incidencom od 455/100 000 sta-novnika. Najveći broj oboljelih su osobe starosti od 25-49 godina, odnosno radno aktivno stanovništvo, a što se povezuje sa ishranom u javnim objektima. Virusni hepatitis tipa A se javljao svih posmatra-nih godina sa sporadičnim slučajevima i u ukupnoj strukturi zaraznih bolesti je učestvovao sa 0,7%.Alimentarne intoksikacije i Enterocolitis acuta su ima-li izrazitu sezonalnost i javljali su se u toplim mjese-cima u godini, dok se VHA javljao tokom cijele godi-ne, sa nešto većim brojem slučajeva početkom jeseni.U prevenciji crijevnih zaraznih oboljenja važno je nastaviti sa poboljšavanjem higijensko-sanitar-nih uslova kao najbolje opšte preventivne mjere. Pri ovako niskoj incidenci VHA ne bi bilo oprav-dano uvođenje vakcinacije protiv ovog oboljenja.

(1) Ropac D. i sar. Epidemiologija zara-znih bolesti, Medicinska naklada, Za-greb, 2003; pp 152-173

(2) Todd EC. Epidemiology of foodborne diseases: a worldwide review. World Health Stat Q 1997; 50(1-2): 30-50

(3) Daniels D, Grytdal S, Wasley A. Survei-llance for acute viral hepatitis.United States, 2007; MMWR Surveill Summ, 2009; 58(3):1-27

(4) Obradović Z. Zaštita zdravlja putnika u međunarodnom saobraćaju, Saraje-vo 2010.

(5) Babuš V. i sar. Epidemiologija, treće dopunjeno i prerađeno izdanje, Zagreb, 1997; pp:199-204

(6) Brudnjak Z. Medicinska virologija. Ju-mena, Zagreb, 1984; pp 81-93

(7) Gaon A, J, Borjanović S, Puvačić Z, Vuković B. Specijalna epidemiologija akutnih zaraznih bolesti, Univerzitet u Sarajevu, 1979; pp 85-89

(8) Kocijančić I.R. i sar . Higijena Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beo-grad, 2002; pp. 392 - 411

(9) Karakaš S, Tandir S. Epidemiologija. Print GS, Travnik, 2009; pp. 329-330

(10) Puvačić Z i sar. Epidemiologija zara-znih bolesti, Jež Sarajevo, 2007; pp.

108-109(11) Lee MB, Greig JD. A review of gastro-

intestinal outbreaks in shools: eff ective infection control interventions. J Sch Health 2010; 80(12):588-598

(12) Newell DG, Koopmans M, Verhoef L, Duizer E, Aidara-Kane A, Sprong F, at al. Food-borne diseases-the challenges of 20 years ago still persist while new ones continue to emrge. Int J Food Microbiol 2010; 139 (Suppl 1): S3-15

(13) Shapiro CN, Margolis HS. Worldwide epidemiology of hepatitis A virus in-fection. J Hepatol 1993; 18 (Suppl 2): S11-14.

(14) Cianciara J. Hepatitis A shift ing epide-miology in Poland and Eastern Europe. Vaccine, 2000; 18 (Suppl 1(2):S68-S70.

(15) Daniels D, Grytdal S, Wasley A. Sur-veillance for acute viral hepatitis - United States, 2007. Surveill Summ. 2009;58(3):1-27.

(16) Jung Yk, Kim JH. Epidemiology and clinical features of acute hepatitis A: from the domestic perspective. Korean J Hapatol 2009; 15(4): 438-445

(17) Daniels D, Grytdal S, Wasley A.Surveillance for acute viral hepatitis

– United States, MMWR Surveill Summ

2009; 58(3):1-27 2007(18) Broman M, Jokinen S, Kuusi M, Lap-

palainen M, Roivainen M, Liitsola K et al. Epidemiology of hepatitis A in Finland 1990-2007. J Med Virol 2010; 82(6):934-941

(19) Acharya SK, Madan K, Dattagupta S, Panda SK. Viral hepatitis in India. PubMed 2006;19(4): 203-217

(20) John TJ, Dandona L, Sharma VP, Ka-kkar M. Continuing challenge of Infectious diseases in India. Lancet 2011;15;377(9761):252-269

(21) Much P, Pichler J, Kasper SS. Allerber-ger F: Foodborne outbreaks, Austria 2001, Wien Klin Wochenschr. 2009; 121(3-4):77-85

(22) Luyten J, Beuteles P. Costing infectious disease outbreaks for economic evalu-ation: a review for hepatitis A . Wien Klin Wochenschr 2009; 121(3-4):77-85

(23) Mathenson K, Halperin B, McNeil S, Langley JM, Mackinnon –Cameron D, Halperin SA: Hepatitis A and tra-vel amongst Nova Scotia postsecon-dary students: evidence for a terget vs.universal immunization strategy. Vaccine 2010; 28(51):8105-8111.

Literatura



Uticaj nepravilnog položaja u toku rada na nastanak lumbalnog bolnog sindroma

diskogene etiologijeEffects of improper posture during work on lumbal pain

syndrome of discogenic etiologyEldad Kaljić

Fakultet zdravstvenih studija Univerziteta u Sarajevu, Bolnička 25. 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

Abstract

Introduction: Lumbar pain syndrome is the most com-mon cause of why patients, especially the active ones, are reported to physicians. It is manifested as nonspe-cifi c or non-radicular lumbar pain syndrome which is not associated with neurological symptoms, and specifi c which is associated with spinal nerve root compression. Aims of this study were to determine correlation between inadequate equipment and improper position for work with disk caused lumbar pain syndrome.Methods: The study included 913 patients who have visited the Community-based rehabilitation ambulance

"Praxis" due to low back pain syndrome and verifi ed disc hernia in the fi ve year period. Lumbar pain syndrome was diagnosed by clinical examination (history, inspection, palpation, Lasegue sign, neurologic and motoric dysfunc-tion tests), then radiologic diagnostic methods (CT, MRI). The data about inadequate equipment and position dur-ing work were obtained in interview with patients.Results: Lumbar pain syndrome is most common among workers (268 or 29.35%), followed by offi cials (239 or 26.17%). With the conducted research we determine that all the patients had inadequate equipment and the po-sition of labor and weak abdominal and spinal muscles. Conclusion: Based on research conducted through the aforementioned variables, we can determine not only the association, but a strong infl uence of inadequate equip-ment and improper position for work to the occurrence of disk caused lumbar pain syndrome. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: Lumbar pain syndrome, inadequate position for work, inadequate equipment for work

Sažetak

Uvod: Lumbalni bolni sindrom predstavlja najčešći ra-zlog zbog kojeg se liječnicima javljaju radno aktivni pa-cijenti. Manifestuje se kao nespecifi čni ili neradikularni lumbalni bolni sindrom koji nije povezan sa neurološkim simptomima, i specifi čni koji je povezan sa kompresijom korijena spinalnog nerva. Cilj istraživanja je ustanoviti povezanost između lumbalnog bolnog sindroma disko-gene etiologije i nepravilne pozicije za rad. Metode: Istraživanje obuhvata uzorak od 913 pacijenta liječenih u CBR (engl. Community-based rehabilitation) ambulante “Praxis” zbog lumbalnog bolnog sindroma i verifi kovanom hernijom diska u petogodišnjem periodu. Lumbalni bolni sindrom je dijagnosticiran na osnovu kli-ničkog pregleda (anamneza, inspekcija, palpacija, Lase-gue-ov test i testovi za dokazivanje neuroloških i motornih ispada), te radioloških dijagnostičkih metoda (CT, MRI). Podaci o neadekvatnoj opremi i nepravilnom položaju u toku rada su dobiveni na osnovu anamnestičkih podataka.Rezultati: Lumbalni bolni sindrom je najzastupljeniji kod radnika (268 ili 29,35 %), a zatim slijede službenici (239 ili 26,17 %), jer njihova oprema za rad i radne aktivnosti direktno utiču na nepravilan položaj tijela. Provedenim istraživanjem utvrđujemo da su svi pacijenti imali neade-kvatnu opremu i položaj za rad.Zaključak: Na osnovu provedenog istraživanja kroz po-menute varijable možemo utvrditi ne samo povezanost, nego veliki uticaj neadekvatne opreme i nepravilnog po-ložaja za rad na nastanak lumbalnog bolnog sindroma diskogene etiologije. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija

Ključne riječi: Lumbalni bolni sindrom, nepravilan polo-žaj u toku rada, neadekvatna oprema za rad

UvodLumbalni bolni sindrom je skup simptoma, prven-stveno bola, koji može biti praćen motornim ili ne-

urološkim defi citom zahvaćenog spinalnog nerva.Lumbalni bol doživi oko 80 % ljudi tokom svog živo-ta. Podjednako je čest kod osoba oba spola i ima oso-binu da recidivira. (1) U literaturi se navodi čak 130 različitih uzroka lumbalnog bola, poput upalnih bolesti,neuroloških oboljenja, vaskularnih poremećaja, tumo-ra pa sve do psihogenog lumbalnog bola. Ipak oko 80% slučajeva lumbalnog bola nastaje zbog čisto mehanič-kih razloga tj. diskus hernije. (2) To je veoma značajan

* Corresponding author: Eldad Kaljić;Fakultet zdravstvenih studija Univerziteta u Sarajevu, Bolnička 25. 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina Phone: 00387 61 748 - 959; E-mail: [email protected]



ELDAD KALJIĆ: EFFECTS OF IMPROPER POSTURE DURING WORK ON LUMBAL PAIN SYNDROME OF DISCOGENIC ETIOLOGY

zdravstveni i socio-ekonomski problem i najčešći uzrok privremene radne nesposobnosti kod ljudi ispod 45 god. starosti, drugi po učestalosti posjeta liječniku, peti najčešći razlog hospitalizacije, a često završava hirur-škom intervencijom i prelazi u hronicitet. (3) Smatra se da 50-80% stanovništva razvijenih zapadnih zemalja boluje ili je bolovalo od lumbalnog bola. Ona se javlja u svakoj životnoj dobi, najučestalije u srednjoj i stari-joj, a kako je to jedan od najčešćih uzroka dolasku li-ječniku opće medicine poprima obilježje socijalne bolesti i iziskuje značajna fi nancijska sredstva vezana uz liječenje, rehablitaciju, te troškove bolovanja. (4)Lumbalni bolni sindrom je akutan ukoliko je njegovo trajanje jedan mjesec ili manje. Hronični lumbalni bol-ni sindrom je obično defi niran simptomima u trajanju od dva ili tri mjeseca. Nesepecifi čni ili neradikularni lumbalni bolni sindrom nije povezan sa neurološkim simptomima ili znakovima. Općenito, bol je lokaliziran u kičmi i/ili u regijama oko kičme bez radijacije u nogu. Lumbalni bolni sindrom u kombinaciji sa oštećenjem ko-rijena spinalnog živca je obično povezan sa neurološkim znacima ili simptomima, i opisan je kao radikulopatija. (5) Liječenje uključuje kontroliranu tjelesnu aktivnost, pri-mjenu analgetika i nesteroidnih antireumatika u odgova-rajućim dozama, prema procjeni i slabih opioida, uz adju-vantnu terapiju, fi zikalne procedure i balneorehablitaciju, manuelnu medicinu, akupunkturu, no jedinstvenog ter-pijskog pristupa za sve oblike križobolje nema. (4,6,7,8).Nepravilni položaj tijela uslovljen dugotrajnim radom ili neadekvatnom opremom za rad remeti pravilnu posturu tijela. Takav položaj dovodi do smanjenja ishrane hrskavice između pršljenova, a funkcija hr-skavice između diskusa direktno ovisi o mobilnosti kičme, tada nepravilni položaj tijela usljed rada do-vodi do različitog stepena degeneracije hrskavice uzrokujući simptome lumbalnog bolnog simptoma.Cilj studije je ispitati uticaj nepravilnog položaja na radnom mjestu na nastanak lumbalnog bolnog sin-droma diskogene etiologije, ispitati zanimanje koje najčešće dovodi do nastanka lumbalnog bolnog sin-droma. Utvrditi starosnu i spolnu strukturu ispitanika.

Metode

IspitaniciNa osnovu baze podataka ambulante u zajednici (CBR)

“Praxis“ u Sarajevu u periodu od 01.01.2004 do 31.12.2009 godine. zbog bolova u lumbalnom dijelu kičme usljed nepravilne pozicije rada liječeno je 913 pacijenta.U istraživanje su uključeni svi pacijenti koji su se javili u CBR ambulantu “Praxis” zbog lumbalnog bolnog sindro-ma i verifi kovanom hernijom diska u navedenom periodu.Nepravila pozicija rada podrazumijeva neadekvatnu opremu za rad (previsoka ili preniska stolica, previ-sok ili prenizak sto, kao i položaj monitora koji može

biti izuzetno nizak u odnosu na nivo očiju), kao i ne-adekvatan položaj rada (dugotrajno stajanje ili sjede-nje, težak fi zički napor, neadekvatan položaj kičme, obično pognuti položaj, koji ometa statiku kičme).Da bi pokazali da se lumbalni bolni sindrom javlja kod ne-pravilne pozicije rada u istraživanje smo uvrstili slijedeća zanimanja: Doktor, veterinar, nastavnik, inžinjer, pravnik, ekonomist, službenik, radnik, zanatlija, poljoprivred-nik, domaćica, penzioner, učenik, student i penzioner.Ispitanici su podijeljeni u 8 starosnih skupina da bi ispitali učestalost javljanja lumbalnog bol-nog sindroma kod radno aktivnog stanovništva koje podrazumjeva dob od 25 – 65 godina starosti.Studija će ispitivati spolnu strukturu bolesnika da se utvrdi da li češće oboljevaju muškarci u odnosu na žene. Izvor podataka o nepravilnom položaju na rad-nom mjestu je adekvatna anamneza. Svi pacijenti koji su ukljućeni u istraživanje su sa podrućja kantona Sarajevo.

Kriteriji za uključivanje u istraživanjeKriteriji za uključivanje u istraživanje su:1. Verifi kovana hernija diska (CT, MRI, Klinički pre-

gled)2. Osobe oba pola i svih starosnih grupa3. Osobe iz navedenih zanimanja4. Osobe koje navode neadekvatnu poziciju rada pre-

ma gore navedenim parametrima

Kriteriji za isključivanje iz istraživanjaKriteriji za isključivanje iz istraživanja su:1. Neadekvatna dijagnoza (radiografska analiza ne

potvrđuje postojanje lezije intervertebralnog diska)2. Ne poznavanje pozicije pacijenta u toku rada (nea-

dekvatna anamneza za ovu studiju)

Metode IstraživanjaMetoda rada je deskriptivna i analitička. Za prikupljanje podataka koristimo se retrospektivnom metodom.Korišteni su gore navedeni instrumenti za:

- Dokazivanje lumbalnog bolnog sindroma, - verifi kaciju hernije diska i - utvrđivanje povezanosti diskus hernije sa nepravil-

nom pozicijom u toku rada.

Rezultati i diskusijaAnalizom baze podataka iz CBR ambulante Stari Grad u periodu od 01.01.2004. do 31.12.2009. godine zbog bo-lova u lumbalnom dijelu kičme liječeno je 913 pacijenata.

Polna struktura Br. pacijenata Procentualna zastupljenostMuškarci 537 59%Žene 376 41%Ukupno: 913 100%

TABELA 1. Polna struktura pacijenata


ELDAD KALJIĆ: EFFECTS OF IMPROPER POSTURE DURING WORK ON LUMBAL PAIN SYNDROME OF DISCOGENIC ETIOLOGY

U ukupnom uzorku od 913 pacijenata 537 (59 %) pacije-nata su bili muškarci, a 376 (41 %) su bile žene. Muškarci zbog svoje fi zičke konstitucije i obavljanja težih poslova više su izloženi nastanku lumbalnog bolnog sindroma.Po zanimanju najviše pacijenata su radnici (268 ili 29,35 %), slijede službenici (239 ili 26,17 %), jer su na radnom mjestu izloženi nepravilnom položaju. Ako uzmemo u obzir da i ostala zanimanja koja su nave-dena izvan pomenute dvije grupe (radnik i službenik), kao što su ljekar, veterinar, nastavnik, inžinjer, pravnik, ekonomist, svrstamo u ne-radnička zanimanja, onda se može zaključiti da službenička zanimanja obuhvataju 207 slučajeva u uzorku. Prema tome u patologiji lum-balnog bola diskogene etiologije službenička zanimanja su najbrojnija (ukupno 466 ili 51% ukupnog uzorka).Na osnovu anamnestičkih podataka utvrđe-no je da svih 913 pacijenata obuhvaćeni studijom ima nepravilnu poziciju tijela na radnom mjestu.Najveći broj tretiranih pacijenata pripadao je dob-noj skupini od 45 do 54 godine (283 ili 30,99 %) a slijede pacijenti sa starošću od 35 do 44 godine (232 ili 25,41 %), te pacijenti iz grupe 55 – 64 go-dine (165 ili 18,07 %) i 25 – 34 godine (137 ili 15 %). Ispitana starosna struktura ispitanika nam ukazuje na uče-stalost lumbalnog bolnog sindroma između 25 i 65 godina starosti, što predstavlja radno aktivnu skupinu ispitanika.Na osnovu registriranih podataka možemo zaključi-

ti da su radnici bili najbrojniji pacijenti među našim ispitanicima (268 ili 29,35 %), a zatim slijede službe-nici (239 ili 26,17 %), jer su obavljali svoje poslove u nefi ziološkom položaju kroz duži vremenski period..Studija je pokazala da svi ispitanici u toku radnog vre-mena zauzimaju položaje tijela koji nisu optimalni i značajno doprinose nastanku diskogenih promjena sa bolovima u predjelu lumbalnog dijela kičmenog stuba.

ZaključciNajveći broj ispitanika u toku radnog vreme-na obavlja svakodnevne poslove u nepovoljnom polozaju, bez ergonomski optimaliziranih uslo-va rada, što je osnovni razlog učestalog oboljeva-nja radno aktivnih od lumbalnog bolnog sindroma.U patologiji lumbalnog bola diskogene eti-ologije službenička zanimanja su najbroj-nija (ukupno 466 ili 51% ukupnog uzorka).U našem uzorku ispitanici muške populacije su bili brojniji, sto je identično s podacima iz literature.

Starosna struktura

Br. pacijenata %

00 - 07 godina 0 008 - 14 godina 1 0,10%15 - 24 godina 29 3,17%25 - 34 godina 137 15,00%35 - 44 godina 232 25,41%45 - 54 godina 283 30,99%55 - 64 godina 165 18,07%65 - 99 godina 66 7,22%UKUPNO: 913 100%

Redni br. zanimanja Zanimanje Br. pacijenata %

1 Ljekar 15 1,64%2 Veterinar 2 0,21%3 Nastavnik 27 2,95%4 Inžinjer 79 8,65%5 Pravnik 24 2,62%6 Ekonomist 60 6,57%7 Radnik 268 29,35%8 Poljoprivrednik 2 0,21%9 Službenik 239 26,17%10 Zanatlija 0 0%11 Domačica 63 6,9%12 Učenik 9 0,98%13 Student 24 2,62%14 Penzioner 92 10,07%15 Ostali 9 0,98% UKUPNO 913 100%

TABELA 2. Struktura pacijenata po dobnim skupinama TABELA 3. Struktura pacijenata po zanimanju

1. Kelić Slađana Lumbalni sindrom, Au-torski rad, PANS – Poslovni adresar, Novi Sad, 2009, 1.

2. M. Vodanovic, Grgurev I. Profesio-nalne bolesti stomatologa: sindrom bolnog vrata i sindrom bolnih križa, Hrvatski stomatološki vjesnik, 2007, 4.

3. Pecar, Dž. Komparacija efekata pri-mjene «Praxis metode» i klasičnog pristupa u liječenju lumbalnog bolnog sindroma, doktorska disertacija, Medi-cinski fakultet Univerziteta u Sarajevu, poseban tisak, 2003.

4. Poredoš D., Kova M., Rendulić S. Utje-

caj socijalno-ekonomskih uvjeta živo-ta na rehabilitaciju pacijenata nakon operacije lumbalne hernije diska, Treći kongres fi zikalne medicine i rehabilita-cije u Opatiji, 2004, 1.

5. Levin K.H.: Low Back Pain, Cleveland Clinic, Center for Continuing educa-tion Disease Management Project Pu-blished, 2009, 1.

6. Laerum E., Dullerud R., Kirkesola G., Mengshoel A.M., Nygaard Q P., Skouen J S., Stig L-C.,Werner E. Th e Norwegian Back Pain Network- Th e communication unit, Acute low back

pain, Interdisciplinary clinical guideli-nes, Oslo, 2002, 5-6.

7. Mclntosh G., Hall H. Low back pain (acute), BMJ Clinical Evidence, Lon-don, 2008, 2

8. Pecar Dž., Mašić I., Karić M., Kuleno-vić H., Pecar M., Mujić M. Tretman lumbalnog bolnog sindroma u ambu-lanti za fi zikalnu medicinu i rehabili-taciju (Praxis), Časopis ljekara – Liječ-nika Bosne i Hercegovine, Medicinski Arhiv,2003: 57 (2): 97-100.

Literatura



So u ishrani studentske populacijeUniverziteta u Sarajevu

Salt in nutrition of University of Sarajevo studentsFatima Jusupović¹*, Dijana Avdić¹, Budimka Novaković², Arzija Pašalić¹, Jasmina Mahmutović¹,

Suada Branković¹, Aida Rudić¹, Aida Kevrić¹, Amra Mačak-Hadžiomerović¹

¹ Fakultet zdravstvenih studija, Univerzitet u Sarajevu, Bolnička 25, 71 000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina² Medicinski fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, Hajduk Veljkova 3, 21 000 Novi Sad, Republika Srbija

Abstract

Introduction: The role of salt in the diet is very important, however what effect will lead to its entry into the organ-ism depends on the amount of salt ingested. Elevated salt intake is a risk factor for hypertension, heart disease, adversely affects the kidneys, helps the development of osteoporosis. The aim was to examine sodium intake in the student population through an objective assess-ment of nutrition students and the students' subjective experience of salty foods and salty foods infl uence on the organism.Methods: The research is cross-sectional study, which is carried out in April 2010 among students at the University of Sarajevo.Results: More than half of students from the FHS con-siders that the greatest amount of salt into the body, add-ing salt to food during the meal, 34% considered that it was during the preparation of food by 10% of processed products in the food industry and 4% said that it was the intake of salt, which naturally found in foods. Not in a group of students there who suffer from hypertension, while in their families the disease is present.Conclusions: Subjects eat a quantity of salt that are well above the recommended. This problem must be ap-proached in a more organized educational, health educa-tional and research terms. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: students, salt, food

Sažetak

Uvod: Uloga soli u ishrani je veoma važna, međutim kakav će efekat njen unos izazvati u organizmu, zavi-si od količine soli unesene u organizam. Povišen unos soli je faktor rizika za nastanak hipertenzije, bolesti srca, negativno utiče na rad bubrega, pogoduje razvoju oste-oporoze. Cilj rada je ispitati unos natrija u studentskoj populaciji kroz objektivnu ocjenu prehrane studenta i kroz subjektivni doživljaj studenata o slanoj hrani i uticaju slane hrane na organizam.Metode: Istraživanje predstavlja cross sectional studiju rađenu u aprilu 2010. godine o znanju i praksi korištenja soli u ishrani, na uzorku od 100 studenata Univerziteta u Sarajevu.Rezultati: Više od polovine studenata sa FZS smatra da najveću količinu soli u organizam unose dodajući so u hranu tokom obroka, 34 % smatraju da je to tokom pripreme hrane, 10% putem prerađenih proizvoda u pre-hrambenoj industriji i 4 % smatra da je to onaj unos soli koji je prirodno sadržan u namirnicama. Ni u jednoj grupi nema studenata koji boluju od hipertenzije, dok je u nji-hovim porodicama ta bolest prisutna.Zaključci: Ispitanici u ishrani koriste količine soli koje su znatno iznad preporučenih. Ovom problemu neophodno je pristupiti organizovanije u edukativnom, zdravstveno vaspitnom i istraživačkom smislu. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija

Ključne riječi: studenti, so, ishrana

UvodSo je jedan od rijetkih minerala u ishrani, koji se koristi kao začin. Rafi nirana so se danas najčešće koristi i u naj-većem postotku sadrži jone natrijuma i hlora, za razliku od prirodne soli koja može sadržati i druge mineralne primjese. Uloga soli u ishrani je veoma važna, međutim kakav će efekat njen unos izazvati u organizmu, zavisi

prije svega od količine unijete soli. Veći dio soli u organi-zam se unosi putem gotove i polugotove hrane i konzu-macijom obroka u restoranima. Skrivenu sol nalazimo u namirnicama koje svakodnevno upotrebljavamo (1, 2).Kao dodatak hrani je značajan i neophodan za zdravu probavu, za regulaciju tekućine u tijelu, za kvalitetno funkcionisanje nervnog sistema, a kao nosilac joda, u funkciji je preventivne zaštite od gušavosti, ali unos soli mora biti u umjerenim količinama jer nekontro-lisano, preveliko unošenje soli, može imati svoje ne-gativne posljedice. Povišen unos soli je faktor rizika za nastanak hipertenzije, bolesti srca, negativno uti-če na rad bubrega, pogoduje razvoju osteoporoze (3).

* Corresponding author: Fatima Jusupović; Faculty of Health Studies, University of Sarajevo; Bolnička 25, 71 000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina; Phone: 00 387 33 444 901Fax: 00 387 33 264 821; e-mail: [email protected]



FATIMA JUSUPOVIĆ ET AL.: SALT IN NUTRITION OF SARAJEVO UNIVERSITY STUDENTS

Mnoga istraživanja uključujući ge-netska, epidemiološka i interven-cijska ukazuju na uzročnu poveza-nost unosa soli i kardiovaskularnih bolesti (4), te posledično i na po-vezanost sa mortalitetom (5). Po-znato je da redukcija soli rezultira smanjenjem krvnog tlaka i kardio-vaskularnih incidenata. Smanjenje soli u prehrani za samo 3 grama dnevno moglo doprinijeti smanjenju za 13 % možda-nog udara i za 10% ishemične bolesti srca (6). Ako bi smo unos soli smanjili za 50% to bi rezultiralo spaša-vanjem gotovo 180 000 života u Evropi godišnje (7). Od svih javnozdravstvenih strategija, smanjenje soli u prehrani jedna je od najlakše provedivih javnozdrav-stvenih mjera za čiju je implementaciju potrebna među-sektorska saradnja (8). Upravo zbog veličine javnozdrav-stvenog problema i važnosti smanjenja unosa soli 2005. godine osnovana je Svjetska inicijativa za smanjenje unosa kuhinjske soli u organizam (World Action on Salt and Health –WASH) koja različitim akcijama nastoji uti-cati na smanjenje dnevnog unosa soli u organizam (8).Razvijeni dio svijeta (ne samo u odnosu na tehnologi-ju nego i na razum) već je prije više godina shvatio da je prekomjeran unos kuhinjske soli zaista višestruko štetan za zdravlje pa poduzima niz mjera za smanjenje unosa (9), čemu bi se morala priključiti i naša zemlja.Istraživanja u Hrvatskoj ukazala su na nužnu po-dršku inicijativi za smanjenje soli, koja uključuje edukaciju naše populacije s ciljem usvajanja zdra-vih prehrambenih navika s naglaskom na smanjeni unos soli, promjenu zakona u smislu deklaracije pre-hrambenih proizvoda i uticaj na prehrambenu indu-striju za smanjenje soli u proizvodnom procesu (10).Cilj rada je ispitati unos natrija u studentskoj populaciji kroz objektivnu ocjenu prehrane studenta i kroz subjek-tivni doživljaj studenta o slanoj hrani i uticaju slane hra-ne na organizam i procijeniti potrebu za preventivnim zdravstveno vaspitnim radom.

MetodeIstraživanje predstavlja cross sectional studiju rađe-nu u aprilu 2010. godine o znanju, i praksi korištenja soli u ishrani, na uzorku od 100 studenata, od kojih je 50 studenata Fakulteta zdravstvenih studija (FZS) i 50 studenata društveno - tehničkih fakulteta, izabra-nih metodom slučajnog izbora. Istraživanje uključu-je studente oba pola na različitim godinama studija.

Rezultati Analizom prehrambenih navika koje se odnose na kon-zumiranje soli, studenata FZS i društveno-tehničkih fakulteta, uočene su stanovite razlike u odnosu gdje se studenti hrane (studentska menza, u porodici sami

pripremaju hranu ili jedu gotovu hranu), što je pred-stavljeno na slijedećem tabelarnom prikazu (Tabela 1).Iz Tabele 1. je vidljivo da anketirani studenti sa FZS-a najčešće hrane u porodici (58 % ), a samo 8 % se hrani u studentskoj menzi. Studenti sa drugih fakul-teta najčešće hranu pripremaju sami (42%), a zna-čajan broj (28%) se hrani u studentskoj menzi, što može značajno uticati na kvalitet ishrane. Odnos prema dosoljavanju hrane predstavljen je na Slici 1.Slika 1 prikazuje učestalost dosoljavanja hrane to-kom obroka. U grupi ispitanika sa FZS samo 10 % is-pitanika nikad ne dodaju so tokom obroka, dok 24% uvijek dosoljava hranu, dok najveći broj ispitanika sa društvenih i tehničkih fakulteta hranu dosoljava ponekad, a 16 % njih nikad hranu naknadno ne soli. Više od polovine studenata sa FZS smatra da najveću količinu soli u organizam unose dodajući so u hranu tokom obroka, 34 % smatraju da je to tokom pripreme hrane, 10 % putem prerađenih proizvoda u prehrambe-noj industriji i 4 % smatra da je to onaj unos soli koji je prirodno sadržan u namirnicama. U drugoj grupi 52 % studenata smatraju da se najveća količina soli unese to-kom pripreme hrane, 34 % dodavajući sol tokom obro-ka, 8 % smatra da je to onaj unos soli koji je prirodno sadržan u namirnicama a 6 % smatra da se najviše soli unese putem gotovih prehrambenih proizvoda (Slika 2).

SLIKA 1. Učestalost dosoljavanja hrane tokom obroka kod studenata

Studentska menza

U porodičnom domaćinstvu

Sami pri-premaju hranu

Gotovahrana

Br. % Br. % Br. % Br. %Fakultet zdrav-stvenih studija 4 8 29 58 13 26 4 8

Drštveno-tehnički fakulteti 14 28 11 22 21 42 4 8

TABELA 1. Gdje se studenti najčešće hrane?



U Tabeli 2 prikazano je znanje studenata o preporuče-nom dnevnom unosu soli u organizam. Sa FZS 26 stu-denata (52 %) smatra da je dnevni preporučeni unos soli manje od pola kašičice, 22 studenta, odnosno 44 % smatra da je taj unos manje od jedne kašičice, dok 2 studenta odnosno 4 % smatraju da je potrebno ma-nje od dvije kašičice soli dnevno. Sa društveno-tehnič-kih fakulteta 18 studenata, odnosno 36 % smatra da je dnevni preporučeni unos soli manje od pola kašičice,

28 studenata (56 %) smatra da je taj unos manje od jedne kašičice, dok 8 studenata, odnosno 16 % sma-tra da je potrebno manje od dvije kašičice soli dnevno.

Slika 3 prikazuje najčešća oboljenja koja se po mi-šljenju ispitanika dovode u vezu sa povećanim uno-som soli u organizam. Najveći broj anketiranih studenata smatra da povećan unos soli predstavlja rizik za nastanak hipertenzije, potom srčanih pro-blema, gojaznosti, osteoporozu i malignih oboljenja.Slika 4 pokazuje da ni u jednoj grupi nema studenata koji boluju od hipertenzije, dok je u njihovim porodicama ta bolest prisutna i to u 16 porodica kod studenata FZS od-nosno 32 % i u 12 porodica studenata sa drugih fakulteta.Slika 5 pokazuje koliko često studenti FZS konzumira-ju namirnice sa visokim sadržajem soli. 64 % studenata konzumira bijeli hljeb više puta dnevno, 72 % studen-ta konzumira instant supu više puta sedmično. Ribu u konzervi konzumira 60 % studenta više puta mjesečno.

SLIKA 2. Znanje o putevima kojim se tokom uobičajene ishrane najviše unese soli u organizam.

Fakultet zdravstvenih studija

Društveno-tehnički fakulteti

Br. % Br. %Manje od pola kašičice 26 52 18 36Manje od jedne kašičice 22 44 28 56Manje od dvije kašičice 2 4 4 8

TABELA 2. Znanje o preporučenom dnevnom unosu soli.

SLIKA 3. Znanje o najčešćim oboljenjima koja su uzrokovana povećanim unosom soli

SLIKA 4. Prisustvo hipertenzije kod studenata i kod članova porodice studenata



DiskusijaU istraživanje o količini i načinu korištenja soli u sva-kodnevnoj ishrani, stavovima o uticaju soli na zdravlje učestvovalo je 100 studenata Univerziteta u Sarajevu. Prvu grupu čine 50 studenata sa Fakulteta zdravstvenih studija (FZS), a drugu grupu čine 50 studenata sa razli-čitih fakulteta društvenog ili tehničkog usmjerenja. Stu-denti nisu iste dobi, spola i sa različitih su godina studija. Poznato je da je natrij u svježim namirnicama prisutan u neznatnoj količini, a najviše ga nalazimo u gotovim ili polu gotovim prehrambenim proizvodima. Samo 10 % studenata prve grupe smatra da se najviše soli unosi pu-

tem proizvoda iz prehrambene industrije a taj postotak je kod druge grupe studenata još manji i iznosi 6 %, što je zabrinjavajuće jer do 80% dnevnog unosa natrija do-bivamo pripremanjem hrane i konzumiranjem gotovih pripravaka. Znači, glavno preventivno mjesto djelova-nja trebala bi biti prehrambena industrija s ciljem sma-njenog unosa natrija u različite prehrambene proizvode. Kao gornju granicu unosa kuhinjske soli za zdravu populaciju, preporučuje se 6 g dnevno (1), a po nekim autorima, u ishrani treba koristiti što manje soli - npr. pola kašike, oko 3-4 g (2). U prvoj grupi većinski broj studenata odnosno njih 26 smatra da je preporučeni

SLIKA 5a. Učestalost konzumiranja prehrambenih namirnica sa najvećim sadržajem soli kod studenata Fakulteta zdravstvenih studija

SLIKA 5b. Učestalost konzumiranja prehrambenih namirnica sa najvećim sadržajem soli kod studenata društveno-tehničkih fakulteta



unos soli manje od pola kaščice a u drugoj grupi većina smatra da je taj unos manje od jedne kaščice odnosno 28 ispitanka se drže tog mišljenja. Ispitanici prepoznaju moguće posljedice povećanog unosa soli. Srčane proble-me je prepoznalo 58 % iz prve grupe i 38 % iz druge grupe. Povišen krvni pritisak su vidjeli kao posljedicu 88 % iz prve i 62 % iz druge grupe. Nedavno publicirani podaci studije TOHP I i II (Trials of Hypertension Pre-vention) (11) potvrdili su povoljan učinak smanjenog unosa soli na učestalost kardiovaskularnih komplika-cija. Naime, smanjenje unosa soli za 2-2,5 g/d smanji-lo je za 30% nastanak kardiovaskularnih komplikacija.Uvažavajući značajnu učestalost konzumacije soli u pre-hrani neophodna je stalna promocija pravilne prehrane, kao i prosvjećivanje i obrazovanje cjelokupne populacije potrošača što potvrđuje i nekoliko pitanja u okviru pro-vedene studije koja su postavljena studentima Univer-ziteta Sarajevo. Postoji mala ali ipak značajna razlika u odgovorima između dvije anketirane grupe. Studenti sa Fakulteta zdravstvenih studija u poređenju sa drugom grupom studenata manje konzumiraju sol, svjesniji su posljedica koje donosi povećan unos soli u organizam odnosno prepoznali su više bolesti koje se dovode u vezu sa povećanim unosom soli u organizam. Ova razlika o svjesnosti i znanju o uticaju soli nam pokazuje koliko je edukacija i informiranost o određenom problemu bit-na. Studenti sa Fakulteta zdravstvenih studija su u toku svog školovanja slušali predmete koj se tiču pravilne ishrane za razliku od studenata sa društveno-tehničkih fakulteta, što je možda razlog bolje pokazanog znanja prve grupe. Studenti sa Fakulteta zdravstvenih studija

manje konzumiraju namirnice sa visokim sadržajem soli od studenata sa drugih fakulteta koji su učestvova-li u istraživanju, možda iz razloga što se u većem pro-centu hrane u porodičnom domaćinstvu, mada je i ta frekvenca zabrinjavajuća. Ova činjenica nam govori da je potrebno učiniti puno više u preventivnom pogledu, što su u svom istraživanju potvrdili i u Hrvatskoj (10).Da je različit omjer soli koja se konzumira u populaciji govori i Intersalt studija, provedena u 52 centra u svijetu (uzorak činilo 10.079 osoba starih 20 – 59 godina) koja je utvrdila veoma širok opseg unosa soli u različitim populacijama u svijetu a koji iznosi od 2–10 grama (3).Rezultati istraživanja provedenog kod pacijenata liječe-nih u Kliničkom Centru Univerziteta u Sarajevu pokaza-li su da je prosječna količina soli po članu domaćinstva veća od količine koju preporučuje SZO. Naime, jedno-člana i dvočlana porodica troše prosječno po 200 grama soli mjesečno, dok se količina soli sa porastom broja članova domaćinstva smanjuje. Tako višečlana porodica u toku mjeseca prosječno potroši 500 grama soli (12).

ZaključciZnanje studenata o preporučenim dnevnim količina-ma soli nije zadovoljavajuće. Prisutno je veliko učešće konzumiranja pojedinih namirnica sa visokim sadrža-jem soli, kao i nekontrolisano dosoljavanje hrane. Stu-denti su nedovoljno informisani o zastupljenosti soli u namirnicama kao i oboljenjima koja se mogu dovesti u vezu sa nekontrolisanim unosom soli. Ovom proble-mu neophodno je pristupiti organizovanije u eduka-tivnom, zdravstveno vaspitnom i istraživačkom smislu.

(1) Novaković B, Mirosavljev M . Higijena ishrane. Novi Sad. Medicinski fakultet, Novi Sad, 2002.

(2) Pokorn D. Prehrana v različnih živ-ljenjskih obdobjih. Založba Marbona, Ljubljana, 2003

(3) Intersalt Cooperative Research Gro-up. Intersalt: an international study of electrolyte excretion and blood pressure: results for 24-hour urinary sodium and potassium excretion. BMJ 1988;297:319-28.

(4) He J, Ogden LG, Vupputuri S, Bazza-no LA, Loria C, Whelton PK. Dietary sodium intake and subsequent risk of cardiovascular disease in overweight adults. JAMA 1999; 282: 2027-2034.

(5) Tuomilehto J, Jousilahti P, Rastenyte D et al. Urinary sodium excretion and

cardiovascular mortality in Finland: a prospective study. Lancet 2001; 57: 848-51.

(6) He FJ, MacGregor GA. How far should salt intake be reduced? Hypertension 2003; 42: 1093-1099.

(7) Joint WHO/FAO. Expert Consultation on Diet. Nutrition and the Prevention of Chronic Diseases. Geneva: World Health Organization, 2003.

(8) Kaić-Rak A, Pucarin-Cvetković J, Skupnjak B. Razlozi za smanjenje soli u prehrani i potencijalni učinak na zdravlje populacije – Preporuke svjet-ske zdravstvene organizacije. Acta Me-dica Croatica 2010; 64: 129-132.

(9) Reiner Ž, Jelaković B. Manje soli- više zdravlja: mogućnosti prevencije u Hr-vatskoj. Acta Medica Croatica 2010; 64:

79-81.(10) Pucin-Cvetković J, Kern J, Vuletić S.

Regionalne karakteristike prehrane u Hrvatskoj. Acta Medica Croatica 2010; 64: 83-87.

(11) Cook NR, Cutler JA, Obarzanek E i sur. Longterm eff ects of dietary sodium reduction on cardiovascular disease outcomes: observational follow-up of the TOHP. BMJ 2007; 334:885-892.

(12) Jusupovic F, Rudic A, Smajkic A. Zna-nje i praksa korištenja soli u ishrani. Acta Medica Croatica 2010; 64: 143-150.

Literatura



Ishrana i fi zička aktivnost učenika osnovnih škola u odnosu na gojaznost

Relation of diet and physical activity to obesity in children in elementary schools

Senka Dinarević1, Suada Branković2*, Snježana Hasanbegović1

1 Pedijatrijska Klinika KCU Sarajevo, Patriotske lige 81, 71000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina2 Fakultet zdravstvenih studija Univerzitet u Sarajevu, Bolnička 25, 71.000 Sarajevo

AbstractIntroduction: The prevalence of pediatric obesity is in-creasing. Finding the most effective preventive measures for the development of obesity in each country requires accurate epidemiological data on the number of obese children and adolescents, and their habits regarding nu-trition and activity. The objective of this study was evalu-ate diet and physical activity in primary school students in relation to the occurrence of obesity, to determine the prevalence of overweight, mark the basic causes of this phenomenon and to establish measures for treatment and prevention. Methods: pupils 1-8. grades of primary schools were surveyed in written forms in terms of nutrition and physi-cal activity, and measured height and weight, body mass index (BMI-body mass index) was calculated by which was estimated the level of nourishment: BMI> p (percen-tile) 5-malnutrition, p 5-85 proper body weight, p 85-95 over-nutrition, p> 95 obesity. Results: The study comprised 2329 pupils from 10 pri-mary schools in the Canton of Sarajevo. Number of re-spondents by age and gender was balanced: I-IV 1077, V-VIII 1252; M-1226 and -1103 W. Obese and overweight was 22.46%, 62.53% of normal weight and 15 under-weight, 01%. Most children eat a sandwich from school 34.63%, and food from the bakery 23.36% and 23.64% a sandwich from home. Still-dense juices are mostly drunk, even 22.34% of the students, a maximum of 52.8% wa-ter. Daily candy had taken 53.21% of all primary school students. 33.80% of the students were active on physical activity lessons and daily only 28.27%. Conclusions: The overweight problem in relation to the way of nutrition and physical activity is evident. The most important factors infl uencing the development of obesity: undernutrition of children in school, the high frequency of intake of sweets and thick juice, an inadequate level of physical activity and sedanteran way of life. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: nutrition, obesity, physical activity

SažetakUvod: Prevalenca pedijatrijske gojaznosti je u porastu. Pronalaženje najefi kasnijih preventivnih mjera za nasta-nak gojaznosti zahtijeva precizne epidemiološke podat-ke o broju gojazne djece, njihovim navikama u pogledu ishrane i aktivnosti. Cilj ove studije je bio evaluirati način ishrane i fi zičku aktivnost kod učenika osnovnih škola u odnosu na pojavu gojaznosti, utvrditi prevalencu pre-komjerne tjelesne težine; označiti osnovne uzroke ove pojave, te na ustanoviti mjere za liječenje i prevenciju. Metode: učenici 1-8. razreda osnovne škole su pismeno anketirani u pogledu ishrane i fi zičke aktivnosti, mjerena je tjelesna visina i težina, izračunat indeks tjelesne mase (BMI-body mass index) prema kome je procijenjen ste-pen uhranjenosti: BMI > p5-pothranjenost, p 5-85 uredna tjelesna težina, p 85-95 preuhranjenost, p > 95 gojaznost. Rezultati: Studiju je činilo 2329 učenika iz 10 osnovnih škola u Kantonu Sarajevo. Broj ispitanika po dobi i spolu je bio uravnotežen: I-IV 1077, V-VIII 1252; M-1226 te Ž

-1103. Prekomjerno teških i pretilih je bilo 22,46%, nor-malno uhranjenih 62,53% a pothranjenih 15, 01%. Naj-više djece je jelo sendvič iz škole 34,63%, te hranu iz pekare 23,36%, a 23,64% sendvič od kuće. Negazira-ne-guste sokove su najviše pili čak 22,34% učenika, a najviše vodu 52,8%. Svakodnevno je uzimalo slatkiše 53,21% svih učenika. Na časovima tjelesnog je bilo ak-tivno 33,80% učenika, a svakodnevno samo 28,27%. Zaključci: Problem prekomjerne tjelesne težine u od-nosu na način ishrane i fi zičku aktivnost je evidentan. Najznačajniji faktori koji utiču na nastanak gojaznosti su: neadekvatna ishrana djece u školi, velika učestalost uzi-manja slatkiša i gustih sokova, neadekvatan nivo fi zičke aktivnosti kao i sedanteran način života. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija

Ključne riječi: ishrana, gojaznost, fi zička aktivnost

* Corresponding author: Suada Branković, Tel. 061 145 005; 033 444 901; Fax: 033 264 821; E-mail: [email protected]



SENKA DINAREVIĆ ET AL.: RELATION OF DIET AND PHYSICAL ACTIVITY TO OBESITY IN CHILDREN IN ELEMENTARY SCHOOLS

UvodPandepidemija gojaznosti prema Svjetskoj Zdrav-stvenoj Organizaciji je jedan od najozbiljnijih zdrav-stvenih problema sadašnjice. Prekomjernu tjelesnu težinu ima već 50% odraslih, a 20-30 % djece i ado-lescenata evropskog regiona imaju prekomjernu tje-lesnu težinu (1, 2). Statistike Američkog Centra za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC) takođe govore o utrostručenju broja gojaznih u posljednjih 20 go-dina, te navode da 16 % djece i adolescenta dobi 6-19 godina ima prekomjernu tjelesnu težinu (3-5).Gojaznost, smanjen nivo fi zičke aktivnosti i metabolič-ke nestabilnosti predstavljaju riziko faktore za nastanak kardiovaskularnih bolesti. Oko 60-85 % gojazne djece postaju gojazni odrasli ljudi, što rezultira u ranijem i če-šćem pojavljivanju hroničnih nezaraznih oboljenja: hi-pertenzije, rane ateroskleroze, dijabetes mellitusa TIP 2, te endokrinih, ortopedskih i psihosocijalnih poremeća-ja (6,7). Stoga je veoma važno dizajnirati efi kasne inter-vencije s ciljem uspješnih strategija tretiranja i preven-cije ovih stanja kod djece. Iako su genetski i hormonski faktori mogući uzroci povećane tjelesne težine kod djece, prekomjerno uzimanje hrane i slaba fi zička aktivnost su nedvojbeno osnovni razlog nastajanja gojaznosti (8, 9.)Sjedenje pred televizorom i računarom uz konzumiranje kalorijama bogate brze hrane i slatkih napitaka dugoroč-no stvaraju neravnotežu između unošenja i potrošnje energije u organizmu. Rezultat ovog disbalansa je preko-mjerna tjelesna težina. (5, 10, 11, 32). Trenutno procjena je da 20-25% dnevne energije se konzumira ispred tele-vizora (TV). Postoji pozitivna relacija između broja pro-vedenih sati ispred TV i njihovog indexa tjelesne mase (engl. body mass index, BMI) (33). Najegzaktniji para-metar za procjenu gojaznosti je BMI koji predstavlja od-nos tjelesne težine i kvadrata tjelesne visine izražen u kg/m2. Gojazni imaju BMI veći od p (percentila) 95 (3, 8). Alarmantan trend širenja epidemije gojaznosti, a na-ročito porast prevalencije kod mladih suočavaju svaku zajednicu sa problemom koji ima značajen ekonom-ske i socijalne posljedice (12, 13). Globalne mjere za prevenciju gojaznosti su za zemlje Evropskog regiona date u Evropskoj povelji o suprostavljanju gojaznosti 2006.godine. Pronalaženje najefi kasnijih preventivnih mjera za nastanak gojaznosti u svakoj zemlji zahtije-va precizne epidemiološke podatke o broju gojazne djece i mladih, te o njihovom navikama u pogledu ishrane i aktivnosti (14, 15). Ciljevi rada su bili: eva-luacija načina ishrane i fi zičke aktivnosti u odnosu na gojaznost, utvrđivanje prevalence prekomjerne tjelesne težine kod učenika osnovnih škola sarajevskog kanto-na, markiranje osnovnih uzroka, kao prijedlog mje-ra za liječenje i prevenciju gojaznosti ove populacije.

MetodeU studiji koja je provedena u periodu od 1.1.2008.go-dine do 31.12.2009.godine, učestvovalo je 2329 učenika deset osnovnih škola iz Kantona Sarajevo. Kod svih is-pitanika je provedena anketa i mjerenje antropometrij-skih parametara. Osnovne škole odabrane su po prin-cipu slučajnog izbora uzorka. Broj ispitanika po svim razredima osnovne škole je bio uravnotežen. Učenici su anketirani pismenim putem. Anketni listovi su ori-ginalno dizajnirani i obuhvataju pitanja o navikama u uzimanju hrane (učestalost, količina i vrsta) i tečnosti, te o učestalosti i intenzitetu fi zičke aktivnosti. Diza-jn uputnika bio je prilagođen za učenike 1-4 razreda kao i 5-8 razreda osnovne škole. Ključna pitanja koja su postavljena učenicima od I-IV razreda odnosila su se na: broj obroka, vrstu hrane koja se konzumirala na odmoru u školi (sendvič od kuće, sendvič iz škole, grickalice, ne konzumiranje hrane u školi), učestalost konzumiraja voća i povrća, vrste napitka (tokom dana konzumiranje vode, negaziranih sokova, mlijeka, gazi-ranih pića), vrste hrane tokom glavnom obroka, kon-zumiranja hrane svakog dana, vremena provedenog u sportu. Učenici V-VIII razreda su odgovarali na ista pitanja kao i učenicima u nižim razredima, uz odgo-vore i na pitanja o intenzivnoj fi zičkoj aktivnosti, pro-vedenom vremenu pred kompjuterom i televizorom.Vršeno je mjerenje antropometrijskih parametara: tjelesne visine i tjelesne težine kod svih ispitanika. Vi-sina je određena vertikalnim statometrom, izražena u centimetrima (cm), a rezultati su zaokruženi na 0,5 cm. Tjelesna težina je mjerena podnom elektronskom vagom, izražena je u kilogramima (kg), a rezultati su zaokruženi na 0,5 kg. Istraživački tim su činili liječnik i diplomirana medicinska sestra. U istraživanju su uče-stvovala 2 tima. Ispitanici su svojevoljno učestvovali u anketi i mjerenju. Podaci nakon unošenja u informaci-oni sistem bili su anonimni za sve ispitanike. Svi podaci su statistički obrađeni prema dobnim grupama: za is-pitanike od I-IV , kao i V-VIII razreda osnovne škole. Stepen uhranjenosti je dobiven automatski na osnovu CDC kriterija (16): BMI < 5 percentile označava pothranjenost, BMI < 85 a > 5 percentile ukazuje na urednu tjelesnu težinu,BMI > 85 a < 95 se ocjenjuje kao preuhranjenost, BMI > 95 percentile se smatra gojaznošću.

RezultatiStudija je činio uzorak od 2329 ispitanika de-set osnovnih škola grada Sarajeva. Odnos bro-ja dječaka odnosno muških ispitanika i djevojči-ca tj. ženskih ispitanika, bio je uravnotežen. Broj ispitanika po dobi i spolu u razredima osnovne škole iznosio je: I-IV 1077, V-VIII 1252; M-1226 te Ž -1103.Prikaz distrubucije pregledanih učenika po razredi-



ma u odnosu na pol (Slika 1). Najveći broj djece u školi jede sendvič iz škole 34,63%, te hranu iz pekare 23,36%, a 23,64% sendvič od kuće. Grickalice u školi jedu najviše u nižim razredima osnovne škole 17,68%. Negazirane-guste sokove su pili 22,34% učenika, a naj-više vodu 52,8%. Svakodnevno je uzimalo slatkiše 53,21% svih učenika osnovne škole. Intenzivnu fi zičku aktivnost svakog dana upražnjava 36.42% učenika V-VIII razreda.36.62% učenika V-VIII razreda osnovne škole provodi

1-2 sata dnevno pred računarom i televizorom, a 20.89% više od tri sata.

DiskusijaGojaznost je predisponirajući faktor za nastanak mno-gih hroničnih nezaraznih bolesti kao što su: kardio-vaskularne, hipertenzija, rana ateroskleroze, dijabetes mellitus TIP 2, endokrine, ortopedske, psihosocijalnih poremećaja i drugih. Prevalenca pedijatrijske gojaznosti je u porastu. Na djetetova tjelesnu težinu utiču mnogu faktori i to: pristup visoko energetskoj hrani, dužina pro-

SLIKA 1. Distribucija pregledanih učenika po razredima u odnosu na pol.

Razredi Osnovne Škole

BMI klasifi kacijaPothra-

njeni (%)Idealne

težine (%)Prekomjerna

težina (%)pretilost

(%)

I-IV Osnovna

U: 20,86 M: 7,72 Ž: 13,14

U: 55,26M: 28,68 Ž: 26,58

U: 12,28 M: 7,47 Ž: 4,81

U: 11,58 M: 6,77 Ž: 4,81

V-VIII Osnovna

U: 9,16 M: 4,65 Ž: 4,51

U: 69,80 M: 37,98 Ž: 31,82

U: 13,07M: 7,49 Ž: 5,58

U: 8,00 M: 3,69 Ž: 4,31

UKUPNOU: 5,01 M: 6,18 Ž: 8,82

U: 62,53 M: 33,33 Ž: 29,20

U: 12,67 M: 7,48 Ž: 5,19

U: 9,79 M: 3,69 Ž: 4,56

TABELA 1. BMI klasifi kacija učenika prema razredima i polu.


voda (%) negazirani sokovi mlijeko gazirana

pića (%)

I-IV Osnovna 50,88 23,19 23,37 2,6

V-VIII Osnovna 54,72 21,50 12,23 11,55

UKUPNO 52,80 22,34 17,80 7,08

TABELA 3. Distribucija vrste napitka koje učenici piju u toku dana.


sendvič od kuće

(%)

sendvič iz škole

(%)

hrana iz pekare

(%)

gricka-lice (%)

ne jedem u školi(%)

I-IV Osnovna 30,69 44,63 5,04 17,68 1,98

V-VIII Osnovna 16,57 24,62 42,67 10,96 5,27

UKUPNO 23,64 34,63 23,36 14,33 3,64

TABELA 2. Distribucija kvaliteta ishrane učenika u školi.


jedu slatkiše svaki dan (%)

rijetko ili povremeno (%)

I-IV Osnovna 40,89 59,11

V-VIII Osnovna 65,53 34,47

UKUPNO 53,21 46, 79

TABELA 4. Distribucija učestalosti uzimanja slatkiša

SLIKA 2. Distribucija stepena sportske aktivnosti


<1sat (%) 1-2sata (%) 2-3 sata (%) > 3 sata.

V-VIII Osnovna 23,60 36,62 18,51 20,89

TABELA 5. Distribucija dužine vremena provedenog pred kompjuterom i televizorom



vedenog vremena u sedentarnim aktivnostima npr. gle-danje televizije, igranje video igrica. Porast prevalencije gojaznosti kod mladih suočava svaku zajednicu sa pro-blemom koji ima ogromne ekonomske i socijalne poslje-dice. Pronalaženje najefi kasnijih preventivnih mjera za nastanak gojaznosti u svakoj zemlji zahtijeva precizne epidemiološke podatke o broju gojazne djece i mladih, te o njihovom navikama u pogledu ishrane i aktivnosti.Studija uzorka 2329 ispitanika deset osnovnih škola grada Sarajeva, u odnosu na broj dječaka odnosno muš-kih ispitanika i djevojčica tj. ženskih ispitanika je bila uravnotežena. Stoga je ovo istraživanje reprezentativno za školsku populaciju osnovnih škola Kantona Sarajevo. Kao što smo naveli, broj ispitanika po dobi i spolu je bio uravnotežen i to: I-IV 1077, V-VIII 1252; M-1226 te Ž -1103. Prekomjerno teških i pretilih je bilo 22,46 %, normalno uhranjenih 62,53% a pothranjenih 15, 01%. Rezultati studije ukazuju da je gotovo 22.4% djece uzra-sta 1-8 godina prekomjerne tjelesne težine (preuhranje-ni i gojazni). Pregled 21 studije iz različitih evropskih zemalja indicira veću prevalencu preuhranjenosti u za-padnoj i južnoj Evropi. U Mediteranskoj arei prevalenca gojaznosti djece je čak 20-40 %, dok je broj gojaznih u sjevernim zemljama nešto niži i to u rangu 10-20 % (2).Učestalost prekomjerne težine i gojaznosti među dje-com je u periodu između 1980. i 1990. godine povećana u razvijenim zemljama dva do pet puta: npr. za dječake u Kanadi sa 11% na 30%. Statistika ukazuje na oko četiri puta veću učestalost preuhranjenosti za zemlje u razvo-ju kao npr. u Brazilu sa 4% na 14% (6). U periodu od 1984 do 1994. godine broj preuhranjene djece dobi 4-11 godine u Velikoj Britaniji rastao je za dječake sa 10,2 % na 13,8 %, a za djevojčice sa 5,4% na 9,0% (2,6). Prema NHANES (National Health and Nutrition Examination Survey) studiji iz Sjedinjenih Američkih Država u peri-odu 1999-2002. godine 31.0 % djece i adolescenata dobi 2-19 godina su bili sa BMI > p 85 tj. riziko grupa za goja-znost, a 16,3 % sa BMI > 95 tj. gojazni (17). U rezultatima naše studije prekomjernu tjelesnu težinu (BMI 85-95) su imali približno isti broj dječaka i djevojčica analizirajući zbirni rezultat za sve škole. Učenici sa ovakvim BMI su riziko grupa za nastanak prave gojaznosti sa BMI > 95.

Gojaznih djevojčica je bilo više nego dječaka i to: 4.56 % prema 3,69 %. U Holandskoj studiji djevojčice su u svim vremenskim periodima od 1980-2003. godine bile gojaznije nego dječaci. Ukupan broj preuhranjene djece u Holandiji dobi 4-16 godina značajno rastao od 1980. do 2003. godine. U 1980. godini prevalenca goja-znosti u Holandiji je iznosila 3,9% kod dječaka i 6,9% kod djevojčica. Već 1997. godine ovi procenti su se po-većali na 9,7% za dječake a 13% za djevojčice, a posljed-nja studija iz 2003. godine navodi da je preuhranjenih dječaka bili 14,5% a djevojčica 17,5% (18). Prevalenca gojaznih među našim ispitanicima opada od 11,58 u nižim razredima osnovne škole. Ovi rezultati su slični rezultatima holandske studije koja je pokazala najveći broj gojazne djece među učenicima osnovnih škola (11).Interesantan rezultat odnosi se na činjenicu da je uoče-no čak 12,49 % pothranjenih učenika, sa trendom opa-danja broja u višim razredima osnovne škole: od 20.86-9.16%. Rezultati NHANES studije iz 2003-2006. godine ukazuju na 3,3% pothranjenh amerikanaca u dobi 2-19 godina (19), uzrokovan neredovnom ishranom i ne-postojanjem regularnog kuhanog obroka u školi za svu djecu koja bi pohađala smo jednu smjenu-ujutro.Studija irskih i britanskih autora naglašava značaj užine za unošenje energetskog suviška hrane, posebno za mla-đu djecu (5-9 godina). Užinom se uzme i do 20% dnev-nog kalorijskog unosa. Upravo je prekomjerna tjelesna masa naših ispitanika najviše zastupljena kod mlađih učenika. Hrana iz pekare koju najviše jedu naši učeni-ci V-VIII razreda (42.67%) bi bila kompatibilna svojom kalorijskom vrijednošću užine britanskih adolescenata.Pored vode koju najviše konzumira 52,80% učenika, nazastupljenije je bilo uzimanje negaziranih sokova: 20,65%. Učenici nižih razreda su najveći konzumen-ti ovog napitka 23,19%). Osvježavajuća pića sa do-datkom šećera su postala dio svakodnevnice i navika koja se smatra zdravom i poželjnom, pogotovu ako se radi o “voćnim sokovima”. Svjetska zdravstvena or-ganizacija preporučuje da napitku dodati šećeri ne bi smjeli davati više od 10 % dnevnog kalorijskog unosa (21,30,31). Zašećereni napici na bazi sode imaju mali nutritivni benefi t, ali povećavaju tjelesnu težinu i rizik od dijabetesa, karijesa zuba i fraktura kostiju. Treba činiti napore za propagiranje konzumacije vode, ni-skokalorijskog mlijeka i malih količina 100% voćnog soka i to tako da na ove napitke otpada manje od 10 % ukupne kalorijske dnevne potrebe (22, 23). Slatkiše, kao najveći izvor kalorija zbog visokog sadržaja šećera i masnoća, svakodnevno je konzumiralo čak 53,21 % učenika škola Sarajevskog Kantona. Najjednostavnije je potrebu za hranom utažiti nekim slatkišem koji trenut-no, subjektivno, daje osjećaj stitosti, a takođe se veoma brzo konzumira kako bi učenicima ostalo vremena i za druge aktivnosti u vrijeme odmora (18, 24). Četvrtina ispitanika nižih razreda osnovne škole jede slatkiše sva-

SLIKA 3. Distribucija dužine vremena provedenog pred kompju-terom i televizorom učenika V-VIII razreda osnovne škole



ki dan, a djece ove dobne skupine je najviše među pre-komjerno teškim i gojaznim (ukupno 11,58 %). Gotovo 20 % djece dobi 3-17 godina u Njemačkoj jede slatkiše svaki dan, a čokoladu 16 % ispitanika. Cijeneći naše iznesene podatke, smatramo da su slatkiši bitan izvor suvišne enegije ali ih grupa najvitkijih jede najviše (25). Sportske aktivnosti je svakodnevno imala četvrtina svih ispitivanih učenika, a 11,50 % od njih se rijetko bavi spor-tom. Upravo je prekomjerna tjelesna težina bila najčešća kod učenika nižih razreda osnovne škole koji se istovre-meno najmanje svakodnevno bave sportskim aktivnosti-ma (20%). Holandska studija navodi da samo 3-5% djece iz osnovnih škola u velikim gradovima ima preporučenu dnevnu fi zičku aktivnost u trajanju od 1 sat (11,13,29).Evidentna je pozitivna korelacija između vremena pro-vedenog pred televizorom i prekomjerne tjelesne težine (14). Trenutno procjena je da se 20-25% dnevne energi-je konzumira ispred TV. Postoji pozitivna relacija izme-đu broja provedenih sati ispred TV i njihovog BMI (33). Giammattei i sar. navode sjedenje pred televizorom i konzumaciju pića sa sodom kao vodeći uzrok gojazno-sti kod djece dobi 11-13 godina (26). Ovaj dio populaci-je naše školske djece (36,62%) provodi pred televizorom ili kompjuterom 1 ili više sati. Polovina svih ispitivanih učenika provodi pred ekranom 2 ili više sati. Preporuke iz razvijenih zemalja preporučuju maksimalno dnevno 2 sata provesti pred ekranom (26-28).Veoma je važno vršiti istraživanja u mlađim dobnim skupinama djece s ciljem ispitivanja mehanizama koji su uključeni u razvoj strategija za prevenciju gojaznosti i hroničnih bolesti (32). Gledanje televizije kod djece je udruženo sa većim BMI, ali nije poznato da li ova činjenca refl ektuje tje-lesni fi tnes ili ne i ako da, zašto. Studija iz 2009.godine navodi podatak da djeca koja gledaju TV su deblja i ma-nje aktivna, a da aktivnost utiče na dnevnu potrošnju energije, što je u saglasnosti sa navodima iz naše studije.Prezentirana studija ukazuje na postojanje gojaznosti među djecom sarajevskog Kantona što signalizira po-trebu planiranja i provođenja preventivnih studija u ovoj populaciji. Prventivne mjere bi se odnosile na: pro-vođenje edukacije o principima zdrave ishrane u svim osnovnim i srednjima školama, prvo Kantona Sarajevo,

a zatim i Bosne i Hercegovine. Potrebno je uspostaviti kvalitetnije časove fi zičkog vaspitanja, kampanje zdra-ve ishrane, edukacije roditelja, psihosocijalne edukacije, strategije zdrave školske ishrane, te intenzivirati shva-tanje o pravilnom izboru ishrane i adekvatnoj fi zičkoj aktivnosti. Ishranu provoditi prema savremenim smjer-nicam u odnosu na unos ugljenih hidrata, masti, bjelan-čevina, vitamina i tečnosti; upražnjavati redovnu fi zičku aktivnost od najmanje 1 sat vremena dnevno kako i školi tako i u slobodnom vremenu; markirati ispitanike sa prekomjernom tjelesnom težinom (p između 85-95) kao i gojazne (p>95), te ih uputiti u odgovarajuće usta-nove radi evaluacije stanja i liječenja; angažovati timove porodičnih ljekara za praćenje statusa uhranjenosti kod školske djece i omladine. Našim istraživanjem markira-ni su glavni uzroci ove pojave u našoj sredini koji mogu biti validni u odnosu na populaciju pedijatrijske dobne skupine učenika osnovnih škola.Najznačajniji faktori koji utječu na nastanak gojaznosti kod nas su: sedan-teran način života, velika učestalost uzimanja slatkiša i gustih sokova, te neadekvatna ishrana djece u školi. Potrebno je uspostaviti dijaloge u kardiovaskularnoj medicini koji se odnose na problem gojaznosti u pedija-trijskoj populaciji. Finansirati preventivne programe iz ovog domena od strane šire društvene zajednice. Razviti sistematski pristup problemu kao i partnerstvo sa druš-tvenom zajednicom u kreiranju zdravog načina života.

ZaključciRezultati ove studije ukazali su na evidentno postojanje problema prekomjerne tjelesne težine učenika osnov-nih škola u odnosu na način ishrane i fi zičku aktivnost. Gotovo ¼ djece nižih razreda je gojazno, a u višim ra-zredima je to 1/5 učenika. Fizička aktivnost je slabo za-stupljena kod mlađe djece, a kod starijih uz nešto više fi zički aktivnih imamo veliki procenat koji čak 1-2 sata dnevno sjede uz televizor o računalr što uz sjdenje u pkoli i prilikom učenja znači da sjedeći provode najveći dio dana. Najjznačajniji faktori koji utiču na nastanak gojaznosti su: neadekvatna ishrana djece u školi, velika učestalost uzimanja slatkiša i gustih sokova, neadekva-tan nivo fi zičke aktivnosti kao i sedanteran način života

(1) Lobstein T., Frelut M.L. Prevalence of overweight among children in Europe. Obes. Rev. 2003; 4:195–200.Banićević M., Zdravković D. Sprečimo gojaznost. Cicero Beograd 2008.

(2) Banićević M., Zdravković D. Sprečimo gojaznost. Cicero Beograd 2008.

(3) Ogden C.L, Carroll M.D., Flegal K.M. High body mass index for age among US children and adolescents, 2003-2006. JAMA. 2008 ;299(20):2401-2405.

(4) Hedley A.A., Ogden C.L., Johnson C.L., Carroll M.D., Curtin L.R., Flegal K.M. Prevalence of overweight and obe-sity among US children, adolescents, and adults, 1999-2002. JAMA. 2004 ;291(23):2847-2850.

(5) Freedman D.S., Khan L.K., Serdula M.K., Dietz W.H., Srinivasan S.R., Be-renson G.S. Inter-relationships among childhood BMI, childhood height, and adult obesity: the Bogalusa Heart Stu-

dy. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord. 2004; 28:10–16.

(6) Flynn M.A., McNeil D.A., Maloff B. et al. Reducing obesity and related chro-nic disease risk in children and youth: a synthesis of evidence with 'best practice' recommendations. Obes Rev. 2006; Suppl 7(1):7-66.

(7) Lobstein T., Baur L., Uauy R. Obesity in young people: crisis in public health. Obes. Rev. 2004; Suppl. 5 (1): 4-104.

Literatura



(8) Skinner A.C., Mayer M.L., Flower K.M., Weinberger M. Health Status and Health Care Expenditures in a Na-tionally Representative Sample: How Do Overweight and Healthy-Weight Children Compare? Pediatrics 2008; 121(2): e269 - e277.

(9) Barlow S.E. and the Expert Commitee Recommendations Regarding the Pre-vention, Assesment and Treatment of Child an Adolescent Owerweight and Obesity: Summary Report. Pediatrics 2007;120: S164-192.

(10) Speiser P.W., Rudolf M.J.C., Anhalt H. et al. Consensus statement: Childho-od obesity. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2005; 90:1871-1887.

(11) Jansen W, Raat H, Joosten-van Zwa-nenburg E, Reuvers I, van Walsem R, Brug J. A school-based intervention to reduce overweight and inactivity in children aged 6–12 years: study design of a randomized controlled trial. BMC Public Health. 2008; 8: 257.

(12) Wang G., Dietz W.H. Economic Bur-den of Obesity in Youths Aged 6 to 17 years: 1979-1999. Pediatrics 2002; 109:e81.

(13) Van der Horst K., Oenema A., van de Looij-Jansen P., Brug J. Th e ENDORSE study: research into enviromental de-terminants of obesity related behavior in Rotterdam school children. BMC Public Health 2008; 8: 142.

(14) August G.P., Caprio S., Fennoy I. et al. Prevention and Treatment of Pediatric Obesity: An Endocrine Society Clini-cal Practice Guideline Based on Expert Opinion J. Clin. Endocrinol. Metab 2008; 93(12): 4576 – 4599.

(15) Chinn S., Rona R.J. International defi -nitions of overweight and obesity for children: a lasting solution? Ann Hum Biol. 2002 ;29(3):306-313.

(16) Ogden C.L., Kuczmarski R.J., Flegal K.M. et al. Centers for Disease Control and Prevention 2000 growth charts for the United States: improvements to the 1977 National Center for Health Stati-

stics version. Pediatrics 2002; 9:45–60(17) Hedley A.A., Ogden C.L., Johnson C.L.,

Carroll M.D., Curtin L.R., Flegal K.M. Prevalence of overweight and obe-sity among US children, adolescents, and adults, 1999-2002. JAMA. 2004 ;291(23):2847-2850.

(18) Brug J., van Lenthe F.J., Kremers S.P.J.: Revisiting Kurt Lewin: How to Gain Insight into Environmental Correlates of Obesogenic Behaviors. American Journal of Preventive Medicine 2006; 31:525-529.

(19) Cheryl D.F, Ogden C.L: ,Prevalence of Underweight Among Children and Adolescents: United States, 2003-2006. NCHS Health E-Stat.

(20) Kerr M.A., Rennie K.L., McCaff rey T.A., Wallace J.M., Hannon-Fletcher M.P., Livingstone M.B. Snacking patterns among adolescents: a com-parison of type, frequency and porti-on size between Britain in 1997 and Northern Ireland in 2005. Br. J. Nutr. 2009 ;101(1):122-31.

(21) Malik V.S., Schulze M.B., Hu F.B. In-take of sugar-sweetened beverages and weight gain: a systematic review. American Journal of Clinical Nutrition 2006; 84( 2): 274-288.

(22) World Health Organization. Diet, nu-trition and the prevention of chronic diseases: report of a Joint WHO/FAO Expert Consultation. Geneva, Switzer-land: World Health Organisation, 2003: 54–71.

(23) Malik V.S., Schulze M.B., Frank B. Hu. Intake of sugar-sweetened beverages and weight gain: a systematic review. American Journal of Clinical Nutrition 2006; 84( 2): 274-288.

(24) Ortiz-Hernández L., Gómez-Tello B.L. Food consumption in Mexican ado-lescents. Rev. Panam. Salud .Publica. 2008;24(2):127-135.

(25) Mensink G.B., Kleiser C., Richter A. Food consumption of children and adolescents in Germany. Results of the German Health Interview and

Examination Survey for Children and Adolescents (KiGGS). Bundesge-sundheitsblatt Gesundheitsforschung Gesundheitsschutz. 2007;50(5-6):609-623.

(26) Giammattei J., Blix G., Marshak H.H., Wollitzer A.O., Pettitt D.J. Television watching and soft drink consumpti-on: associations with obesity in 11- to 13-year-old schoolchildren. Arch. Pe-diatr. Adolesc. Med. 2003;157:882–886.

(27) Bauer K.W., Nelson M.C., Boutelle K.N., Neumark-Sztainer D. Parental infl uences on adolescents' physical ac-tivity and sedentary behavior: longitu-dinal fi ndings from Project EAT-II. Int

. J. Behav. Nutr. Phys. Act. 2008;5:12.(28) August G.P., Caprio S., Fennoy I. et al.

Prevention and Treatment of Pediatric Obesity: An Endocrine Society Clini-cal Practice Guideline Based on Expert Opinion. J. Clin. Endocrinol. Metab. 2008; 93(12): 4576 – 4599.

(29) Donnelly JE et al: Nutrition and physi-cal activity program to attenuate obe-sity and promote physical and metablic fi tness in elemenary school shildren, Obes Res 1996; 4 (3); 229-43.

(30) Fernandes MM, Th e Eff ect of soft drink availability in elementary scholls on consupmtion; J Am Diet Assoc, 2008; 108 (9):1445-52.

(31) Whatley JB et al: Beverage Consumpti-on Patterns in Elementary school aged children across a teo-year period, Jour-nal of American College of Nutrition, 2005; vol.24, No 2, 93-98.

(32) Jackson DM, et al: Increased televison viewin is associated with elevated vody fatness but not with lower total energy expenditure in children, Am J Clin Nutr 2009; 89:1031-9.

(33) Temple JL et al: Television watching increases motivated responding for food and energy intake in children, Am J of Clin Nutri. Vol. 85, No 2;355-361, 2007.



AbstractUltrasound devices and methodologies have been continuously evolving and becoming more important as tools in diagnostic medicine. Recently a new ultrasound diagnostic technique has been developed. Named sonoelastography, the technique enables evaluation of tissue elasticity and is based on differences in stiffness (hardness, compressibility, elasticity) of pathological changes and normal adjacent tissue. Sonoelastography (SE) is also known as Real-time tissue elastography (RTE), Real-time sonoelastography (RTSE), Tissue type imaging (TTI) and Ultrasound Strain Imaging Technology. It has been found useful in many medicine fi elds and adopted readily by clinicians of different spe-cialties. It gives more information than conventional ultrasound in evaluation of tumors, liver disease, skeletal muscles, rheumatoid nodules and other pathological changes. This review covers the basics of elastography, its applications, instruments, techniques, the scoring system and the indications for elastography. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: ultrasound, elastography, sonoelastography

Sonoelastography: the method of choice for evaluation of tissue elasticity

Fahrudin Smajlovic1*, Aladin Carovac1, Deniz Bulja2

1 Ultrasound private practice “Doc. Dr Smajlovic”, Stari drum 14, 71000 Sarajevo, Bosnia and Hercegovina2 Department of Radiology, Clinical Center of University of Sarajevo, Bolnicka 25, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

IntroductionA number of ultrasound modalities have been de-veloped on the basis of knowledge about the physical properties of ultrasonic waves and their changes during the passing through an insonated region. Ultrasound (US) was fi rst used in medical application more than 50 years ago by Dr George Ludwig in United States of America. Since that time, US devices and method-ologies have been continuously evolving and becom-ing more important as tools in diagnostic medicine.Th e second half of twentieth century is characterized by development of many digital methods in medical diagnostics, such as ultrasound. Each of them (us, CT, MRI, DSA, termovision, nuclear medicine) has its ad-vantages and limits, which resulted with their multi dependencies (1, 2). Continuous technical advance-ments improved diagnostically quality of methods mentioned above. Since 1950th many innovations resulted in diagnostic improvements of ultrasound: B-mode, Doppler and 3d modality, harmonic imagining and contrast (3). In last couple of years, big improve-ment was brought by introduction of sonoelastogra-phy, which is used for precise identifi cation of charac-ter of pathoanatomical changes, as well as their stages.

Anatomical images obtained by US devices are the re-sult of the digital processing of refl ected waves from the part of the body investigated. Th e images are composed of gray-scale structures and shapes of the organs, as a result of diff erent properties of the re-fl ected waves which are caused by variations in tissue absorption, and thus wave diff raction and refl ection. Doppler modality is developed based on the modi-fi ed frequency of transmitted and refl ected waves, re-sulting from interaction with mobile media in the body (3, 4). Harmonic imaging has led to improve-ments in image resolution due to digital processing of higher frequency of refl ected and transmitted waves.Recently a new technique in ultrasound diagnostics, called sonoelastography, has been developed. Sonoelas-tography evaluates tissue elasticity and thus provides additional information to that off ered by conventional ultrasound images (5-7). It is based on the mechanical eff ect of ultrasound in the human body and its changes depending on transmitting media (8). Elastography analysis can also be done by magnetic resonance (MR Elastography) ehoplanar using short sequences and low frequency (65 Hz) of longitudinal mechanical waves (9). Elastography in terms of transmission resembles Hippocrates’ palpation, used to determine the size, shape, hardness and fl exibility of pathological changes.

SonoelastographySonoelastography (SE) is also known as Real-time tissue elastography (RTE) (Hitachi), Real-time sonoelastogra-

* Corresponding author: Fahrudin Smajlovic; Ultrasound private practice “Doc. Dr Smajlovic”, Stari drum 14, 71000 Sarajevo, Bosnia and Hercegovina; Tel: +387 62 790 300Fax: +387 33 264 821; Email: [email protected]



FAHRUDIN SMAJLOVIC ET AL.: SONOELASTOGRAPHY: THE METHOD OF CHOICE FOR EVALUATION OF TISSUE ELASTICITY

phy (RTSE), Tissue type imaging (TTI) and Ultrasound Strain Imaging Technology (Siemens). Elastography is based on diff erences in stiff ness (hardness, compress-ibility, elasticity) of pathological changes and a normal adjacent tissue (10, 11). A tumor or a suspicious can-cerous growth is normally 5-28 times stiff er than the background of normal soft tissue. Other pathological changes in tissue also diff er in elasticity from normal background tissue, which is a basis for their detection and characterization. When a mechanical compres-sion or vibration is applied, the tumor deforms less than the surrounding tissue which means that the the strain in the tumor is less than the surrounding tis-sue. Elastograms (images of tissue strain) have been shown to be aff ected by the degree of adherence of the tumor to its surroundings, indicating a potential to ex-tend elastography to tumor mobility characterisation to improve diagnostic accuracy and surgical guidance.Medical applications od sonoelastography are growing in their number every day. Many stud-ies in diff erent fi elds of medicine are explor-ing the possibilities to use this imaging tech-nique, as it is safe and gives important information.Sonoelastography has enabled new aspects in the struc-tural and functional analysis of testicular tissue and therefore male fertility. Schurich et al. found diff erent elasticity values dependent on testicular volume and function (12). Th e value of real-time elastography in the diagnosis of prostate cancer is the matter of cur-rent research and it is possibile that this techique will be reliable diagnostic procedure in prostate cancer de-tection (13, 14). Prospective study from Issrman et al. researching breast lesion sizing by B-mode imaging and sonoelastography in comparison to histopathological

sizing, has found that there was a low interobserver variability of results, which favors sonoelastography for preoperative diagnos-tics of breast tumors, since it may be less dependent on the observer than con-ventional B-mode imaging (15). Combined with BI-RADS(R)-US classifi cation system sonoelastography shows improved diagnostic performance in diff erenti-ating benign and malignant breast lesions, as reported by the Wojcinski et al. (16). Transabdominal sonoelas-tography has demonstrated its usefulness in diagnosis of diff use liver diseases, al-

though this has to be confi rmed in large multicentric studies (17). In the study of Botar-Jid et al. there has been found a positive correlation between the quantita-tive color parameters from the elastographic images and the laboratory studies (18). Preliminary results from the study of Hoyt et al. are encouraging and quantitative so-noelastography may prove clinically feasible for in vivo characterization of the dynamic viscoelastic properties of human skeletal muscle (19). In the musculoskeletal fi eld, sonoelastography can help improve estimation of tendon stiff ness. Th e usefulness of elastography can be expected to increase rapidly in the musculoskel-etal fi eld, as the medical professionals learn to inter-pret elastographic artifacts as well as to take advantage of the new information provided by sonoelastography (5). Sonoelastography may help in the diff erential di-agnosis between rheumatoid nodules and tophi (20).

Instruments and Techniques of ElastographyLeader in sonoelastography technology is a Japanese company Hitachi whose ultrasound machine, HITACHI HI Vision with the probes EUB 8500 L 54 M, 6-13 MHz, EUB L 53S, 5-9 MHz and EUB L 52, 3-7 MHZ, now makes high-quality real-time elastography view. On the market we can fi nd appliances from other companies (Esaote, Toshiba, Siemens) with equal features. Th e fi rst generation of these machines appeared in 1997 (Ophir et al.), and work on them was based on processing dif-ferential radio frequency signal before and aft er tissue compression with probe, so called static elastography. In period from 2003 to 2007 was developed 2nd generation machines, so called Supersonic shear wave elastography technology, rapid time options with new single crystal probe. Probe is the sender of strong pulse waves that ex-

FIGURE 1. Displacement due to compression varies according to tissue stiffness. displacement in soft tissue is high, whereas stiff tissue show no or very little displacement.



cluded the need to perform external compression (21, 22). Th e relative stiff ness of the tissues within area of in-terest is described by colours superimposing on the B-mode image. Real-time elastography can be performed with linear scanners for transcutane-ous use, rigid endocavitary probes and with fl ex-ible echoendoscopes. Th e probes can be used to compress the tissue. Th e elasticity modulus is calcu-lated from the resulting deformation of the tissue (23). Examination technique starts an analysis of previous lesions or body parts in B-mode. Aft er that, the simul-taneous sonoelastography program starts and monitor screen is divided into two images – a dual mode. In the left image appears echo anatomical color display layer,

and on the right presented in gray scale. It is suffi cient to hold the probe with the same continuous pressure on the skin with less move-ment. Region of interest (ROI) must be 1 cm wider than the lesions because of the possibility of com-paring the diff erence in compression (elasticity) to changes and the surround-ing healthy tissue. Prior training of medical profes-sionals is required for per-forming proper SE investi-gation. Digital processing in SE is somewhat similar to the Doppler modalities. Elastography colour image, which displays the degree of hardness (compression) of tissue, occurs on the basis of the analysis and processing of the spectrum refl ected echo signal before they are converted into 2D image (extended auto correlation combined method–ECAM).

Scores in ElastographyTh e degree of elasticity (de-formation, compression) and pathological changes and/or parenchyma is de-termined in two ways: the numerical value expressed in kilopascals (kPa) and col-oring with one of the three primary colors: red, green and blue. On the basis of

Young module came a formula to measure the degree of tissue elasticity, which is as follows: E = q / € E = elastic-ity, q = external pressure, € = tissue deformation (com-pression).Previous studies have shown that the value of elasticity > 20kPa (E score of I–III) is characterized by benign, and those above 20kPa malignant lesions. Great importance is associated to the values of E with which we assess the degree of the diff use changes in the liver parenchyma (24). Th us, the values obtained <3kPa indi-cate fat infi ltration of the liver, if they are 3 to 5kPa the minimal fi brosis, from 5 to 12 its intermediate intensity, up to 20kPa on a strong fi brosis, and from 20 to 75kPa the liver cirrhosis. Real-time sonoelastography has a di-agnostic specifi city of 93%, sensitivity of up to 90% which

FIGURE 2. Sonoelastographic classifi cation by the Italian MultiCenter Team of study

FIGURE 3. Fibroadenoma with elasticity score 2. On conventional B-mode image, the lesion was classifi ed as BI-RADS 4



is higher than B-mode (25). Another way of assess-ing elasticity (deforma-tion) of the tissue is with color (encoding) view of scanned echo tomography layer presented by E scores from 1 to 3, or from 1 to 5 (Ueno et al. 2006 score system, Italian Team of the Multi Center Study).Changes with the greatest intensity of deformation (liquid, necrotic, hemor-rhagic, edematous content) are colored in red-yellow color, and marked with score 1, with green on green-yellow color are col-ored structures with high intensity of deformation (elasticity) such as nor-mal parenchyma, and are marked with score 2. In blue are colored is inelastic, rigid zones (fi brosis, infi l-tration) and marked with score 3. Th ese colors in SE unit of I and II generation have reversed importance: red color corresponding on the fi rst generation de-vice correspond to blue from second generation.At the scale with interval 1 to 5, score 1 denote the red colored changes, score 2 areas dominated by green, score 3 dominance of green with some blue spots (26). Changes with score 2 and 3 are medium compress-ible and usually are benign. Lesions with score 4 (domination of blue with green spots) and 5 (dark blue with pale blue ring) detect their rigid, inelastic structure (fi brosis, malignancies).

Indications for ElastographySonoelastography is useful in determining the structure and diff erentiation of focal lesions and parenchyma organs. It is performed aft er completing the review in B-mode, and because of reliable detection of occult le-sions in apparently normal cases. Use is recommended for the ultrasound exam of brain in children, lymph nodes, thyroid, breast, scrotum and muscular-bone structures (27-29), liver, prostate gland, and esophagus, stomach and pancreas (endoscopic SE) (14, 20, 30-33). In review of muscle-bone system is easier to diff eren-tiate infl ammatory (edema – lower score), traumatic

(hemorrhage and fi brosis) from the tumor changes. Th is modality has proven to be useful also at echo mam-mography in review of breast with more density, with palpation undetectable tumefact and states which are by BI-RADS (Brest Reporting Imaging and Data System-USA) are graded of 3 and more (33). Normal tissues of the breasts have greenish blue colours from the fat and orange aspect of the duct structure. Ordinary cysts are colored in red-yellow, as opposed to those with denser content in which the layered coloring is in three colors (bull eyes). Fibro adenomas are characterized by mixed colors with possible minimal blue note, with blue domi-nating carcinomas, and in case hyper vascularisation, in addition to blue we found the zones of mixed col-ors. Great importance elastography demonstrated dur-ing TRUS examination of the prostate with early cancer detection and secure determination of the target suspi-cious lesion for biopsy (Feloppa, Eggert-Bochum) (34). Th is method will surely eventually prove even more quality and expand its indication area.

FIGURE 4. Displacement is encoded in different colors: “hard” tissue is blue and “soft tissue red. Conventional ultrasound image of phantom is homogenous, and shows only light shadowing dor-sal to undefi ned structure. Rtse reveals well-defi ned, hard structure.

FIGURE 5. normal elasticity of insertional portion of Achilles tendon in a health volunteer. longi-tudinal rtse scan shows “hard” structured tendon (thick arrows, blue to green-coloured) and “soft” (yellow to red-colored) retrocalcaneal bursa (thin arrow) and and peritendinous tissue (stars)



ConclusionSonoelastography is a complementary option to ul-trasound B-mode with high diagnostic sensitivity in detecting and assessing the nature and structure of pathological changes in the body. It is proved to be reliable in determining the type of cyst content in the diagnosis of hematoma, edema, fi brosis, solid benign and malignant lesions and the precise staging. It is

already possible to detect early stage of prostate and many other cancers. Elastography contributes to ob-taining representative samples from the suspicious le-sions and directly reduces unnecessary organ trauma. Real-time elastography will be important for provid-ing diagnostic information and tends to become an integral part of any quality ultrasound examination.

1. Watanabe H, Kanematsu M, Kitagawa T, Suzuki Y, Kondo H, Goshima S, et al. MR elastography of the liver at 3 T with cine-tagging and bending energy analysis: preliminary results. Eur Radiol. 2010;20(10):2381-9.

2. Wong VW, Chan HL. Transient elas-tography. J Gastroenterol Hepatol. 2010;25(11):1726-31.

3. Li Y, Snedeker JG. Elastography: modal-ity-specifi c approaches, clinical applica-tions, and research horizons. Skeletal Radiol. 2010 30.

4. Saft oiu A, Iordache SA, Gheonea DI, Popescu C, Malos A, Gorunescu F, et al. Combined contrast-enhanced power Doppler and real-time sonoelastogra-phy performed during EUS, used in the diff erential diagnosis of focal pancreatic masses (with videos). Gastrointest En-dosc. 2010;72(4):739-47.

5. Klauser AS, Faschingbauer R, Jaschke WR. Is sonoelastography of value in as-sessing tendons? Semin Musculoskelet Radiol. 2010;14(3):323-33.

6. Bhatia KS, Rasalkar DD, Lee YP, Wong KT, King AD, Yuen HY, et al. Evalu-ation of real-time qualitative sono-elastography of focal lesions in the parotid and submandibular glands: ap-plications and limitations. Eur Radiol. 2010;20(8):1958-64.

7. Ruchala M, Szczepanek E, Sowin-ski J. Sonoelastography in de quervain thyroiditis. J Clin Endocrinol Metab. 2011;96(2):289-90.

8. Konofagou EE. Quo vadis elasticity imaging? Ultrasonics. 2004 Apr;42(1-9):331-6.

9. Rouviere O, Yin M, Dresner MA, Ross-man PJ, Burgart LJ, Fidler JL, et al. MR elastography of the liver: preliminary results. Radiology. 2006;240(2):440-8.

10. Ophir J, Cespedes I, Ponnekanti H, Yazdi Y, Li X. Elastography: a quantita-tive method for imaging the elasticity of biological tissues. Ultrason Imaging. 1991;13(2):111-34.

11. Frey H. [Realtime elastography. A new ultrasound procedure for the recon-struction of tissue elasticity]. Radiologe. 2003;43(10):850-5.

12. Schurich M, Aigner F, Frauscher F, Pall-

wein L. Th e role of ultrasound in as-sessment of male fertility. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2009;144 Suppl 1:S192-8.

13. Salomon G, Graefen M, Heinzer H, Hu-land H, Pallwein L, Aigner F, et al. [Th e value of real-time elastography in the diagnosis of prostate cancer]. Urologe A. 2009;48(6):628-36.

14. Pallwein L, Aigner F, Faschingbauer R, Pallwein E, Pinggera G, Bartsch G, et al. Prostate cancer diagnosis: value of real-time elastography. Abdom Imag-ing. 2008;33(6):729-35.

15. Isermann R, Grunwald S, Hatzung G, Konsgen-Mustea D, Behrndt PO, Geaid AA, et al. Breast lesion sizing by B-mode imaging and sonoelastography in comparison to histopathological sizing-

-a prospective study. Ultraschall Med. 2011;32 Suppl 1:S21-6.

16. Wojcinski S, Farrokh A, Weber S, Th omas A, Fischer T, Slowinski T, et al. Multicenter study of ultrasound real-time tissue elastography in 779 cases for the assessment of breast lesions: improved diagnostic performance by combining the BI-RADS(R)-US classi-fi cation system with sonoelastography. Ultraschall Med. 2010;31(5):484-91.

17. Gheonea DI, Saft oiu A, Ciurea T, Go-runescu F, Iordache S, Popescu GL, et al. Real-time sono-elastography in the di-agnosis of diff use liver diseases. World J Gastroenterol. 2010 14;16(14):1720-6.

18. Botar-Jid C, Damian L, Dudea SM, Vasilescu D, Rednic S, Badea R. Th e contribution of ultrasonography and sonoelastography in assessment of myo-sitis. Med Ultrason. 2010;12(2):120-6.

19. Hoyt K, Kneezel T, Castaneda B, Parker KJ. Quantitative sonoelastography for the in vivo assessment of skeletal mus-cle viscoelasticity. Phys Med Biol. 2008 7;53(15):4063-80.

20. Sconfi enza LM, Silvestri E, Bartolini B, Garlaschi G, Cimmino MA. Sonoelas-tography may help in the diff erential diagnosis between rheumatoid nodules and tophi. Clin Exp Rheumatol. 2010 Jan-;28(1):144-5.

21. Bercoff J, Tanter M, Fink M. Supersonic shear imaging: a new technique for soft

tissue elasticity mapping. IEEE Trans Ultrason Ferroelectr Freq Control. 2004;51(4):396-409.

22. Varghese T, Zagzebski JA, Rahko P, Bre-burda CS. Ultrasonic imaging of myo-cardial strain using cardiac elastography. Ultrason Imaging. 2003;25(1):1-16.

23. Janssen J. [(E)US elastography: current status and perspectives]. Z Gastroen-terol. 2008;46(6):572-9.

24. Sandrin L, Fourquet B, Hasquenoph JM, Yon S, Fournier C, Mal F, et al. Transient elastography: a new noninvasive meth-od for assessment of hepatic fi brosis. Ul-trasound Med Biol. 2003;29(12):1705-13.

25. Wang J, Guo L, Shi X, Pan W, Bai Y, Ai H. Real-time elastography with a novel quantitative technology for assessment of liver fi brosis in chronic hepatitis B. Eur J Radiol. 2011 6.

26. Abenavoli L, Corpechot C, Poupon R. Elastography in hepatology. Can J Gas-troenterol. 2007;21(12):839-42.

27. Wilson WD, Valet AS, Andreotti RF, Green-Jarvis B, Lyshchik A, Fleischer AC. Sonographic quantifi cation of ovar-ian tumor vascularity. J Ultrasound Med. 2006;25(12):1577-81.

28. Lyshchik A, Higashi T, Asato R, Tanaka S, Ito J, Hiraoka M, et al. Elastic moduli of thyroid tissues under compression. Ultrason Imaging. 2005;27(2):101-10.

29. Hwang M, Niermann KJ, Lyshchik A, Fleischer AC. Sonographic assessment of tumor response: from in vivo models to clinical applications. Ultrasound Q. 2009;25(4):175-83.

30. Sinkus R, Tanter M, Xydeas T, Catheline S, Bercoff J, Fink M. Viscoelastic shear properties of in vivo breast lesions mea-sured by MR elastography. Magn Reson Imaging. 2005;23(2):159-65.

31. Itoh A, Ueno E, Tohno E, Kamma H, Takahashi H, Shiina T, et al. Breast disease: clinical application of US elastography for diagnosis. Radiology. 2006;239(2):341-50.

32. Chen L, Housden R, Treece G, Gee A, Prager R. A normalization method for axial-shear strain elastography. IEEE Trans Ultrason Ferroelectr Freq Con-trol. 2010;57(12):2833-8.

References



33. Chiorean AR, Duma MM, Dudea SM, Bolboaca S, Dumitriu D, Eniu D, et al. Typical and Unusual Sonoelastographic Patterns of Breast Cystic Lesions: Im-

pact on BI-RADS Classifi cation. Ultra-schall Med. 2010 22.

34. Adams L. Transient elastography in nonalcoholic fatty liver disease:

making sense of echoes. Hepatology. 2010;51(2):370-2.



Promocija zdravlja obitelji djece s intelektualnim i razvojnim onesposobljenjima

Health promotion in families who have children with intellectual and developmental disabilities

Emira Švraka¹*, Slobodan Loga², Dijana Avdić¹, Jasmina Berbić-Fazlagić¹

1 Faculty of Health Studies, University of Sarajevo, Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina2 Academy of science and art of Bosnia and Herzegovina, Bistrik 7, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

Abstract

Intellectual disability is the state of stopped or incomplete mental development which is featured by the impairment of abilities occurring at the development age and con-tributes to general level of intelligence, such as speech, cognitive, motor and social abilities. Disability can occur together or separately from other mental or physical disor-ders. 290 million people worldwide are estimated to have disabilities. Health is a core element in quality of life, but poverty, marginalization, limited access to primary health care, and lack of health promotion knowledge compro-mise health. Based on a research results in all nine areas of the family life quality (health, fi nancial status, family relations, support of other, support of services, infl uence of values, career, leisure and recreation, and community interaction) community could infl uence with the perma-nent preventive measures on 6 concepts of family life quality: importance, possibility, initiative, achievement, stability and satisfaction. The research could be of great help for the development of comprehensive strategies for improvement of quality of life for families that have one or more members with intellectual disability. From inclu-sion we expect approach to individual and his/her family by the society, to take into account all their diversities, preservation and improvement of their personal physical and mental health, for optimal possible functioning, at all personal and social levels. © 2011 University of Sarajevo Faculty of Health Studies

Keywords: health promotion, intellectual and develop-mental disabilities, inclusion

Sažetak

Intelektualno onesposobljenje je stanje zaustavljenog ili nepotpunog psihičkog razvoja, koje se naročito karak-teriše poremećajem onih sposobnosti koje se pojavljuju tokom razvojnog perioda i koje doprinose opštem nivou inteligencije, kao što su govorne, kognitivne, motoričke i socijalne sposobnosti. Onesposobljenje može da se javi sa ili bez drugih mentalnih ili fi zičkih poremećaja. Procje-njuje se da širom svijeta ima 290 miliona ljudi s onespo-sobljenjima. Zdravlje je suštinski element kvaliteta života, ali siromaštvo, marginalizacija, ograničen pristup primar-noj zdravstvenoj zaštiti i nedostatak promocije znanja o zdravlju, ugrožavaju zdravlje. Na osnovu rezultata istra-živanja u svih devet domena obiteljskog kvaliteta života (zdravlje, fi nansijsko blagostanje, odnosi u obitelji, podrš-ka drugih ljudi, podrška servisa, uticaj vrijednosti, karije-ra, odmor i rekreacija i interakcija zajednice) zajednica bi kontinuiranim preventivnim mjerama mogla da djeluje na 6 koncepata obiteljskog kvaliteta života: značaj, mo-gućnosti, inicijative, postignuća, stabilnosti i zadovoljstva. Istraživanje bi moglo da pomogne razvoju sveobuhvatne strategije poboljšanja kvaliteta života obitelji koje imaju jednog ili više članovana s intelektualnim onesposoblje-njem. Od inkluzije očekujemo pristup pojedincu od stra-ne društva, koje uzima u obzir sve njegove različitosti, očuvanja i unapređenja njegovog tjelesnog i duševnog zdravlja, za optimalnu moguću funkciju, na svim osobnim i društvenim nivoima. © 2011 Univerzitet u Sarajevu Fakultet zdravstvenih studija

Ključne riječi: promocija zdravlja, intelektualna i razvoj-na onesposobljenja, inkluzija

UvodIntelektualno onesposobljenje je stanje zaustavljenog ili nepotpunog psihičkog razvoja, koje se naročito karak-teriše poremećajem onih sposobnosti koje se pojavljuju

tokom razvojnog perioda i koje doprinose opštem nivou inteligencije, kao što su govorne, kognitivne, motoričke i socijalne sposobnosti. Onesposobljenje može da se javi sa ili bez drugih mentalnih ili fi zičkih poremećaja (1).U zavisnosti od vrijednosti IQ, osobe s intelektual-nim onesposobljenjem su osobe s nižim IQ od 70 (2).

- Teško intelektualno onesposobljenje - IQ < 20- Teže intelektualno onesposobljenje - IQ = 21-34- Umjereno intelektualno onesposobljenje -IQ = 35-50- Lako intelektualno onesposobljenje - IQ = 51-70

* Corresponding author: Emira Švraka; Faculty of Health Studies, University of Sarajevo, Bolnička 25, 71000 Sarajevo, Bosnia and Herzegovina; Phone: + 387 33 444 901, Fax: + 387 33 264 821 E-mail: [email protected]



EMIRA ŠVRAKA ET AL.: HEALTH PROMOTION IN FAMILIES WHO HAVE CHILDREN WITH INTELLECTUAL AND DEVELOPMENTAL DISABILITIES

- Granične intelektualne sposobnosti - IQ = 71 - 90- Prosječna inteligencija - IQ = 91 - 110- Visoka inteligencija - IQ = 111 - 120- Vrlo visoka inteligencija - IQ = 121 - 140- Genijalni - IQ > 140Procjenjuje se da širom svijeta ima 290 miliona ljudi s onesposobljenjima. Fondaciija za osobe s poteškoćama u učenju u Velikoj Britaniji sakupila je procjene iz Evrope, Sjeverne Amerike i Australije i sugerisala da približno 2 % ovih populacija ima intelektualna onesposobljenja (3).Intelektualno onesposobljenje je prilično često u opštoj populaciji. Epidemiološka istraživanja po-kazuju da približno 1 % - 2 % cjelokupnog stanov-ništva ima intelektualno onesposobljenje. Češće je zastupljeno kod muškog pola nego kod ženskog (2). Na prevalencu intelektualnog onesposobljenja uti-ču i brojni drugi činioci kao što je rana dijagnostika, posebno u odnosu na genetske uzroke intelektual-nog onesposobljenja. Kontrola trudnica, lijekova, so-cijalni uslovi življenja, stepen zdravstvene svijesti i organizacija zdravstvene službe, kao i brojni drugi.Intelektualna onesposobljenja su posljedica genetskih faktora i faktora okruženja, posebno ili u kombinaciji. Genetski faktori se odnose na promjene sekvenci DNA u hromozomima ćelija. Faktori okruženja uključuju tok-sične (hemijske) faktore; faktore ishrane; socijalne fak-tore povezane s društvenom i obiteljskom interakcijom, takve kao stimulacija djeteta i razumjevanje odraslih; faktore ponašanja povezane sa štetnim ponašanjem (4). Etiološki faktori intelektualnih onesposobljenja mogu se široko klasifi kovati na opšte i specifi čne. Unutar svake od ove dvije klasifi kacije, etiološki faktori mogu biti genetički ili faktori okruženja. Priroda i stepen onesposobljenja osobe mogu biti rezultat zajedničkog djelovanja genetskih faktora i faktora okruženja (4).

Obitelji djece s intelektualnim i razvojnim onesposobljenjimaObitelji djece s intelektualnim i razvojnim onespo-sobljenjima preživljavaju visok stepen psiholoških i socijalnih teškoća. Te teškoće se razlikuju u zavisnosti od prirode oboljenja djeteta (Sy. L. Down, fragilni X sy, autizam, dječija cerebralna paraliza, epilepsija...), uočljivosti ili težini psihofi zičkog stanja, odnosno od stepena onesposobljenja (lako, umjereno, teže i teško intelektualno onesposobljenje). Sve one izazivaju spe-cifi čan stres i nameću posebne zahtjeve pred obitelj. I obitelj i dijete moraju se prilagoditi nizu neželjenih i neugodnih okolnosti. Nivo adaptacije obitelji na dijete s intelektualnim i/ili razvojnim onesposobljenjem je od izuzetnog značaja, jer utiče na cjelokupni psihofi -zički razvoj djeteta. Zbog toga je veoma važno shvatiti procese koji se događaju u obitelji prilikom prihva-tanja i adaptacije na nastalo stanje, kako bismo una-prijed mogli prepoznati one koji su izloženi riziku (5).

Dijete s onesposobljenjem utiče na obiteljsku dinamiku i odnose članova obitelji koji su različiti od drugih obi-telji. Za neke obitelji, ovi odnosi trpe značajne promjene tokom vremena. Ovo može biti djelimično zbog nesi-gurnog zdravstvenog statusa djeteta, ili zbog većeg broja odgovornosti koje se postavljaju pred članove obitelji. Vremenom može doći do konfl ikta u obitelji, ali, s druge strane, obitelj može postati jača i bliskije povezana (6).Istraživanja su pokazala da prilagođavanje obitelji varira prema tipu i stepenu onesposobljenja. Obitelji sa djecom s Down-ovim sindromom su izvjestili o nižem stresu od obitelji sa djecom s autizmom ili razvojnim onesposo-bljenjem nepoznatog uzroka. Ovakve razlike mogu biti rezultat djetetovog temperamenta, socijalnih odgovora i ponašanja, pristupačnosti službi za podršku, poseb-no u ranom djetinjstvu. Dvije karakteristike koje su često udružene s visinom stepena obiteljskog stresa su:problem ponašanja osobe s onesposobljenjem i kom-plikovane potrebe za njegu. Najsavremeniji način podrške obiteljima je prepoznavanje da je njihov kvalitet života kao obitelji veoma važan i da partner-stvo obitelj-stručnjak može biti od pomoći u pri-stupu svakoj oblasti obiteljskog kvaliteta života (7).

Kvalitet života obiteljiObiteljski kvalitet života je holistički multidimenzional-ni koncept koji ima namjeru da predstavi sveukupnost obiteljskog života. Njegova multidimenzionalna priroda je često predstavljena kroz sastavne dijelove, oblasti (7).Obiteljski kvalitet života je predstavljen holistič-ki preko 9 oblasti: zdravlje obitelji, fi nansijsko bla-gostanje, obiteljski odnosi, podrška drugih, po-drška službi, uticaj vrijednosti, karijere, odmor i rekreacija i integracija u zajednici. Svih 9 oblasti su praćene kroz 6 koncepata: značaj, mogućnosti, ini-cijativa, postignuće, stabilnost i zadovoljstvo (8).Zdravlje je suštinski element kvaliteta života, ali siromaštvo, marginalizaciija, ograničen pristup primarnoj zdravstvenoj zaštiti i nedostatak pro-mocije znanja o zdravlju, ugrožavaju zdravlje (9).Kvalitet života obitelji koje imaju sina ili ćerku s ones-posobljenjem je bilo propušteno polje od strane istra-živača kvaliteta života do nedavno. Koncept obiteljskog kvaliteta života nije bio usmjeren na sistematski na-čin. Na kraju 1990-ih, započeta su dva velika projekta porodičnog kvaliteta života, jedan na Univerzitetu u Kanzasu i drugi vođen od tima istraživača iz Australi-je, Kanade i Izraela. Rezultati su izneseni na međuna-rodnom simpozijumu u Seattle-u, u avgustu 2000 (10).

Evropska deklaracija o zdravlju djece i mladih s intelektualnim onesposobljenjimaEvropska deklaracija o zdravlju djece i mladih s inte-lektualnim onesposobljenjima i njihovih obitelji potpi-sana je na Konferenciji Regionalnog ureda za Evropu



Svjetske zdravstvene organizacije “Bolje zdravlje, bolji život: djeca i mladi s intelektualnim onesposoblje-njima i njihove obitelji”, održanoj 26.-27. novembra 2010. godine u Bukureštu, Rumunija. Pokretanje ove inicijative odražava nastojanje Svjetske zdravstvene organizacije da pruži podršku zemljama članicama u preduzimanju mjera i aktivnosti neophodnih za pre-vladavanje mnogih nedostataka u sistemima zaštite zdravlja i blaghostanja ove izuzetno vulnerabilne po-pulacije. Cilj cjelokupne inicijative je poboljšanje kva-liteta života i osiguranja ravnopravnog učešća djece i mladih s intelektualnim i razvojnim onesposoblje-njima i njihovih obitelji u društvenoj zajednici (11).Deklaracija identifi kuje 10 prioriteta: 1. zaštita djece i mladih s intelektualnim onesposo-

bljenjima od svih oblika zlostavljanja i zanemariva-nja,

2. pravo djece na odrastanje u obiteljskom okruženju, 3. transfer njege iz ustanova u lokalnu zajednicu. 4. - 6. prioriteti bave se ranom identifi kacijom inte-

lektualnih onesposobljenja i ranom intervencijom, osiguranjem kvalitetnih zdravstvenih usluga, te zaštitom zdravlja članova obitelji.

7. Osnaživanje djece i mladih s intelektualnim ones-posobljenjima i njihovih obitelji.

8. Edukacija ljudskih resursa u svim relevantnim službama i sektorima.

9. - 10. Prikupljanje podataka o potrebama djece i mla-dih s intelektualnim onesposobljenjima i osiguranje kvaliteta usluga, te osiguranje fi nansijskih sredstava.

Stanje u Bosni i HercegoviniU periodu 2000 - 2004. godine, Zavod za zdravstvenu zaštitu Bosne i Hercegovine je proveo istraživanje na cijeloj teritoriji Bosne i Hercegovine, u oba entiteta i Distriktu Brčko, u 33 opštine, na uzorku od 5651 po-rodica Bošnjaka, Hrvata i Srba i ostalih. Alarmantan podatak je da 3,4 % ispitanika ne može ostvariti prava na obrazovanje; 14 % nije u mogućnosti dobiti zdrav-stvenu uslugu u najbližoj zdrvstvenoj ustanovi u sluča-ju kada je život u opasnosti; 36 % ispitanih smatra da im nije omogućeno ostvarivanje prava na zdravstvenu zaštitu; 40,6 % nije u mogućnosti ostvariti pravo na rad, 50,4 % djece nije redovno vakcinisano, kod 55,7 % djece se ne prati rast i razvoj; 77,1 % trudnica nije u mogućnosti redovno i besplatno kontrolisati trudno-ću i obaviti porod; a 77,1 % ispitanih odustaje od lije-čenja zbog nemogućnosti da dobije ili plati lijek (12).Prema podacima Federalnog ministarstva zdravstva (2008), koja se temelje na procjeni Federalnog zavoda za statistiku za 2006. godinu, evidentan je porast sta-rih osoba, starijih od 65 i više godina u strukturi sta-novništva (65%). Predviđena očekivana dužina života u Federaciji BiH pri rođenju, kreće se između 71 i 75 godina, što je slično podacima za BiH iz 1990, kao i

prosjeku zemalja koje su postale članice EU do 2007. godine. Stopa nataliteta je 9,3 ‰ i pokazuje trend stal-nog opadanja i slična je zemljama u okruženju. Stopa opšteg mortaliteta ima srednju vrijednost od 8%/1000 stanovnika i u laganom je porastu. Dojenačka smrt-nost je 9,5%/1000 živorođenih, što je indikator dobre zdravstvene zaštite u ovom domenu. Kao posljedica pada stope nataliteta i laganog porasta stope mortalite-ta, priraštaj pokazuje trend opadanja i s vrijednošću od 1,3% u 2006. godini ima izrazito nepovoljno značenje. Osim toga, evidentno je povećanje broja oboljelih od malignih, kardiovaskularnih oboljenja, kao i stresom izazvanih psihičkih poremećaja, dok se istovremeno bilježi pad incidencije i prevalencije tuberkuloze (13).Prioritetni problemi za obitelji djece i adolescenata s inte-lektualnim onesposobljenjima, u Bosni i Hercegovini su: nepostojanje Registra razvojnih i intelektualnih ones-posobljenja, nepostojanje kontinuiranih preventivnih mjera za spriječavanje nastanka onesposobljenja, nepo-stojanje kontinuirane edukacije stručnjaka multiprofesi-onalnog tima za rad sa obiteljima djece s intelektualnim i razvojnim onesposobljenjima, nepostojanje kontinui-rane edukacije nastavnika u redovnim školama za rad s djecom obuhvaćenom obrazovnom inkluzijom, ne-postojanje adekvatne i kontinuirane multidisciplinar-ne podrške zajednice za sve nivoe obrazovanja djece i adolescenata s intelektualnim onesposobljenjima, nepo-stojanje odgovarajućih programa profesionalne orjen-tacije i zapošljavanja, kao i prateće zakonske regulative, visoki troškovi habilitaciono-edukacionih programa za djecu i adolescente s intelektualnim onesposobljenjima i neadekvatno fi nansiranje / budžetska sredstva (14).

InkluzijaInkluzija je postala opšti termin za snažni međunarodni pokret koji zahtjeva poboljšanje uslova života osoba s intelektualnim i drugim onesposobljenjima. Inkluzi-ja nastoji da osigura da osobe s onesposobljenjima ne samo žive u zajednici, već takođe budu vrijednovane, prihvaćene, poštovane, uključene i imaju iste život-ne mogućnosti kao osobe bez onesposobljenja (15).U određivanju životnog stila osoba s intelektualnim onesposobljenjima učestvuju dva ključna faktora: gdje žive i stepen uspjeha inkluzije. Tri važna aspekta in-kluzije uključuju integraciju, socijalnu podršku i lični izbor. Brojne faktore koji utiču na životni stil osoba s intelektualnim i razvojnim onesposobljenjima treba podržaviti da bi se na njih pozivali u budućnosti. Ovo uključuje lične karakteristike, socijalne vrijednosti i stavove, uloge obitelji, profesionalaca i vlade (16).Samoodređenje se posmatra kao pravljenje izbora i donošenje odluka u pogledu kvaliteta sopstvenog ži-vota bez nepotrebnog spoljašnjeg uticaja. Međutim, osobe s intelektualnim onesposobljenjima (IO) rijetko imaju prilike da prave izbore koji se tiču njihovog ži-



vota, uključujući i one vezane za socijalne odnose koje će uspostavljati ili aktivnosti u kojima će učestvovati. Okruženje koje osobama s IO ne omogućava da dono-su odluke koje se tiču njihovog života podstiče naučenu bespomoćnost. Ona podrazumjeva pasivan stav prema životu, u kojem osoba internalizuje negativnu sliku o sebi, koja je dijelom kreirana i zbog njenog socijalnog statusa - osjeća se bespomoćnom da promjeni sopstve-ni život. Nasuprot tome, socijalna inkluzija promoviše samoodređenje, što je još jedan razlog zbog koga su ak-tivnosti u zajednici značajne u životima osoba s IO (17). Kanadska studija, iz Ontarija, imala je uzorak od 504 odrasle osobe s intelektualnim i razvojnim onesposo-bljenjima, izdvojene od 26 000 stanovnika koji koriste usluge vladinih servisa. 10% žive u velikim ustanova-ma za njegu, 19% žive u malim stanovima u zajednici, 25% žive nezavisno u zajednici sa ili bez podrške, 46% žive sa obiteljima. Približno 75% živi sa obiteljima u urbanom području. Većina osoba izlaze i obavljaju poslove u zajednici, uključujući zabavne i rekreativ-ne aktivnosti, bar jednom u nedjelji, i mnogi od njih izlaze skoro svaki dan. Na suprot tome, oko dvije tre-ćine onih koji žive u institucijama izlaze i obavljaju poslove u zajednici manje od jednom nedjeljno (18).Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) podrža-la je osnovni koncept zdravog grada, te je danas u

Evropi u Asocijaciju mreža zdravih gradova učlanje-no 16 nacionalnih mreža sa oko 1000 gradova. Plan zdravlja trebalo bi da bude temelj javne politike u strategiji razvoja grada Sarajeva, a za njegovo pro-vođenje u život nužno je partnerstvo građana sa stručnim institucijama i svim nivoima vlasti (19).

ZaključciNa osnovu rezultata istraživanja u svih devet domena obiteljskog kvaliteta života (zdravlje, fi nansijsko blago-stanje, odnosi u obitelji, podrška drugih ljudi, podrška servisa, uticaj vrijednosti, karijera, odmor i rekreaci-ja i interakcija zajednice) zajednica bi kontinuiranim preventivnim mjerama mogla da djeluje na 6 konce-pata obiteljskog kvaliteta života: značaj, mogućnosti, inicijative, postignuća, stabilnosti i zadovoljstva (14).Istraživanje bi moglo da pomogne razvo-ju sveobuhvatne strategije poboljšanja kvalite-ta života obitelji koje imaju jednog ili više čla-novana s intelektualnim onesposobljenjem.Od inkluzije očekujemo pristup pojedincu od stra-ne društva, koje uzima u obzir sve njegove razli-čitosti, očuvanja i unapređenja njegovog tjele-snog i duševnog zdravlja, za optimalnu moguću funkciju, na svim osobnim i društvenim nivoima.

(1) Borišev Lj. Mentalna retardacija. U: Pe-diatrijska rehabilitacija. Savić K, Mikov A, Nedeljković M. Novi Sad: „Ortome-dics“; 1999. p. 82-85.

2. Kaličanin P. Psihijatrija. Beograd: Ve-larta; 2001. p. 259-261.

3. Brown I, Percy M. i Machalek K. Edu-cation for Individuals with Intellectual and Developmental Disabilities. U: Brown I. & Percy M. A Comprehensive Guide to Intellectual & Developmental Disabilities. Paul H. Brookes Publishi-ng Co. Baltimore, 2007. p. 489- 510.

4. Percy M. Factors that Cause or Contri-bute to Intellectual and Developmental Disabilities. U: Brown I. & Percy M. A Comprehensive Guide to Intellectual & Developmental Disabilities. Paul H. Brookes Publishing Co. Baltimore, 2007. 125-148.

5 . Švraka E, Klinić B. Edukacioni pro-gram za članove obitelji djece Centra

„Vladimir Nazor“ i osnovnih škola Kantona Sarajevo. Veternik: Norme i standardi u radu sa višestruko omete-nim osobama. Zbornik radova sa me-đunarodnog Okruglog stola održanog u Domu za decu i omladinu ometenu u razvoju; 2006.

6. Brown I, Anand S, Fung A, Isaacs B. i Baum N. Family quality of life: Canadi-

an Results from an international study. Journal of developmental and Physical disabilities. Vol. 15, No.3, September 2003.

7. Turnbull A, Poston D, Minnes P. i Summers J. Providing Supports and Services that Enhance a Family's Qu-ality of Life. U: Brown I. & Percy M. A Comprehensive Guide to Intellectual & Developmental Disabilities. Paul H. Brookes Publishing Co. Baltimore, 2007. p. 561-571.

8. Brown I, Brown R, Baum N, Isaacs B, Mzerscough T, Neikrug S, Roth D, Shearer J and Wang M. Family Qua-lity of Life Survay – Main Caregivers of People with Intellectual Disabilities. Surrey Place Centre, Toronto, Canada, 2006.

9. Walsh P. A Gendered Approach to Intellectual and Developmental Di-sabilities. U: Brown I. & Percy M. A Comprehensive Guide to Intellectual & Developmental Disabilities. Paul H. Brookes Publishing Co. Baltimore, 2007. p. 585-593.

10. Brown I, Anand S, Fung A, Isaacs B. i Baum N. Family quality of life: Canadi-an Results from an international study. Journal of developmental and Physical disabilities. Vol. 15, No.3, September

2003.11. Murko M. Evropska deklaracija o

zdravlju djece i mladih s intelektual-nim teškoćama i njihovih obitelji. U: Simpozij sa međunarodnim učešćem: Analiza stanja i projekcije razvoja insti-tucija socio-zdravstvene zaštite u BiH. Fojnica: Zbornik izlaganja, 2011. p.43.

12. Smajkić A. i sar. Zdravlje stanovništva i zdravstveni sistem u tranziciji Bosne i Hercegovine. Izvještaj za 2004. Godi-nu. Bosna i Hercegovina Ministarstvo civilnih poslova – Zavod za zdravstve-nu zaštitu BiH. Sarajevo, 2005.

13. Loga S. Tranzicija Bosanskohercego-vačkog društva i njene posljedice u sferi zdravstvene zaštite građana. U: Međunarodni simpozijum. Bosna i Hercegovina – 15 godina Dejtonskog mirovnog sporazuma. Knjiga sažetaka. Sarajevo, 2011. p. 58-60.

14. Švraka E. Dvije strane sreće – Kvalitet života obitelji školske djece s intelek-tualnim onesposobljenjima. Bosanska riječ – Tuzla, 2010.

15. Brown I, Parmenter T. R. i Percy M. Trends and Issues in Intellectual and Developmental Disabilities. U: Brown I. & Percy M. A Comprehensive Guide to Intellectual & Developmental Disa-bilities. Paul H. Brookes Publishing Co.

Literatura



Baltimore, 2007. p.45-5716. Švraka E. Životni stil osoba s intelektu-

alnim onesposobljenjima. U: Simpozij sa međunarodnim učešćem: Analiza stanja i projekcije razvoja institucija socio-zdravstvene zaštite u BiH. Fojni-ca: Zbornik izlaganja, 2011. p.15-17

17. Glumbić N, Brojčin B, Žunić-Pavlović V. Život u zajednici osoba s intelektu-

alnim poteškoćama. U: Unapređenje kvalitete života djece i mladih. Udruže-nje za podršku i kreativni razvoj djece i mladih. Tuzla, 2010. p. 307-313

18. Brown I, Buell M. K, Birkan R. and Percy M. Lifestyles of Adults with Intellectual and Developmental Di-sabilities. U: Brown I. & Percy M. A Comprehensive Guide to Intellectual

& Developmental Disabilities. Paul H. Brookes Publishing Co. Baltimore, 2007. p.545-560

19. Zavod za javno zdravstvo Kantona Sarajevo, Grad Sarajevo, Ministarstvo zdravstva kantona Sarajevo, „Sarajevo zdravi grad“. Plan zdravlja stanovnika Grada Sarajeva. Sarajevo, 2003.



INSTRUCTIONS FOR AUTHORS Instructions and guidelines to authors for the preparation and submission of manuscripts in the

Journal of Health Sciences

Objectives and scope of the journal

Th e Journal of Health Sciences (JHSci) is an international journal in English language, which publishes original papers in the fi eld of physical therapy, medical laboratory diagnostics, radiology tech-nology, sanitary engineering, health and ecology, health care and therapy, and other related fi elds.

Types of papers that can be sent for publication in the JHS

Original paper: original experimental laboratory and clinical stud-ies should not exceed 4500, including tables and references. Case report: presentation of clinical cases that may suggest the cre-ation of new working hypotheses, with appropriate overview and references. Th e text should not exceed 2400 words. Review Article: Articles of renowned scholars, invited to write them for the JHSci. Th e editorial board will also review individual applications.Editorial: short articles or comments which represent the opinions of recognized leaders in medical research.

Submitting a manuscript for publication

Th e manuscript to be sent to JHSci must be in accordance to the policy on the content, appearance and quality, which is defi ned in these instructions for authors and the web site of the Journal, www.jhsci.ba. Policy about the content, appearance and quality of scientifi c research in JHSci is in accordance with international recommendations and propositions given by the International Committee of Medical Journal Editors: "Uniform Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals" New Engl J Med 1997, 336:309-315 (www.icmje.org), and the recommendations of the international working group to standardize the appearance and quality of scientifi c papers: STROBE (www.strobe-statement. org), CONSORT (www.consort-statement.org) STARDA (www.stard-statement.org) and others.

Templates JHSci prepared templates for the layout and content of scientifi c work. Templates contain all the necessary subheadings and are supplemented with the instructions on the contents of each chapter which could facilitate the process of writing of paper. JHSci recom-mends the use of templates for writing research papers. Templates can be found on the website of the journal www.jhsci.ba at the In-formation for authors section.

Submission form All the authors must sign a submission form. It contains the permis-sion to publish the submitted manuscript, statement of confl ict of interest, a statement of respecting the ethical principles in research and a statement on the transfer of copyright to JHSci. Th is form has to be downloaded from the web site www.jhsci.ba, printed, fi lled out and scanned. If there are two scanned fi les they must be com-pressed to a ZIP fi le.

Uploading the fi les Uploading of fi les is exclusively done through the website www.jh-sci.ba, using the web form. Web form contains four pages: 1. list of items to be considered prior to the submission of work; 2. Infor-mation on the author for correspondence; 3. information on the manuscript; 4. part for sending fi les. In the web form, authors are required to properly fi ll out the information, enter correct e-mail address for correspondence, and send the 2 fi les: 1. submission form (ZIP); 2. Manuscript (doc, docx, rtf). IT IS NOT NECES-SARY to send the printed version, unless the authors want to pres-

ent manuscripts, letters or parts that cannot be sent electronically, or it is requested by the editorial staff . For authors who do not have the possibility to submit online, the printed manuscript has to be mailed, together with an electronic version on CD or DVD at the following address: the Journal of Health Sciences, Faculty of Health Studies, University of Sarajevo, 71000 Sarajevo, Bolnicka 25, Bosnia and Herzegovina.

Editorial policy

Authorship All authors must sign the submission form. It is necessary that all authors of confi rm with their signature that: they meet the criteria for authorship in the work, established by the International Com-mittee of Medical Journal Editors; believe the manuscript repre-sents honest work and being able to validate these results. Authors are responsible for all statements and opinions in their papers. More information is available at (http://bmj.com/cgi/collection/authorship).

Plagiarism or duplication of a published work Authors confi rm with signature that at the time of submitting the manuscript has not been published in its present form or substan-tially similar form (in paper or electronic form, including on the website), that has not been accepted for publication in another journal, or considered for publication in another journal. Th e Inter-national Committee of Medical Journal Editors has given a detailed explanation of what is a duplicate (www.icmje.org). More informa-tion can be found on www.jhsci.ba.

Patient consent form Protecting patients' rights on privacy is of paramount importance. Authors should, if the editors request, send copies of patient con-sent form which clearly show that patients, or other subjects of the experiments, give permission for publishing of photographs and other material that could identify them. If authors do not have the necessary consent for research, they must exclude the data that identifi es the subject.

Approval of the Ethics Committee Authors must clearly state in the submission form and in the manu-script, in section "Methods", that the study conducted on human subjects or patients is approved by the national or local Ethics com-mittee. More information can be found in the latest version of the Helsinki Declaration (http://www.wma.net/e/policy/b3.htm). Also, authors must confi rm that experiments involving animals were conducted in accordance with ethical standards.

Statement on Confl ict of Interest Authors are required to include all sources of fi nancial assistance they received for research (grants for projects, or other sources of funding). If you are sure that there is no confl ict of interest, then state it briefl y. For more information, see the editorial in the British Medical Journal, "Beyond confl ict of interest '(http://bmj.com/cgi/content/short/317/7154/291).

Publishing Rights In the submission form the authors are required to transfer pub-lishing rights to the Faculty of Health Studies. Th e transfer of the copyright becomes valid if and when the manuscript is accepted for publication. Th e general public has the right to reproduce the con-tents or a list of articles, including abstracts for internal use at their institutions. Publisher's consent is required for the sale or distribu-tion outside the institution and for other activities arising from the distribution, including compilations and translations. If the copy-


INSTRUCTIONS AND GUIDELINES TO AUTHORS FOR THE PREPARATION AND SUBMISSION OF MANUSCRIPTS IN THE JOURNAL OF HEALTH SCIENCES

righted materials are used, authors must obtain written permission from the publisher and properly cite the reference in the article.

Formatting (appearance, layout) of manuscripts

TemplatesJHSci has provided template on its website www.jhsci.ba according to which manuscript should be formatted. Templates also contain instructions made by the working group to standardize the format of writing of scientifi c papers and objectively show the results of the study. More information about the structure of scientifi c pa-pers can be found on the website www.jhsci.ba and on the website of the working groups www.consort-statement.org, www.strobe-statement.org, www.stard-statement.org, and others. Templates can be downloaded at the following link: http://jhsci.ba/information-for-authors.html

Abbreviations and symbols Abbreviations should be defi ned at their fi rst appearance in the text. Th ose not internationally recognized should be avoided. Use of standard abbreviations is recommended. It is necessary to avoid abbreviations in the title of manuscript and abstract.

Keywords Aft er the abstract, 3-10 key words or short phrases should be writ-ten, that will assist in indexing the article. Whenever possible, use terms from Medical Subject Headings list of the National Medical Library (MeSH, NLM). For more information: (http://www.nlm.nih.gov/mesh/meshhome.html).

Text Th e text of the work must be formatted in standard scientifi c format. More information can be obtained by downloading templates from the website of the journal: http://jhsci.ba/information-for-authors.htmlReview articles may have a diff erent structure.Th e introduction is a concise part of manuscript. It must contain a description of the problem that this paper deals with, by showing the problem from the broader context and current situation, mov-ing to specifi c problem which this paper tries to resolve. At the end of the introduction it is necessary to clearly point out the purpose, goals and/or hypothesis this study.Methods. Th is section should be brief. Th e templates that JHSci has provided on the website have more information about the content of this chapter.Results. Give priority to a graphical representation of the results of studies, whenever applicable. Use subheadings in order to achieve greater clarity of work. More information can be found in the templates.Discussion. Th is section should give meaning to the results ob-tained, indicate the new discoveries which have been identifi ed, indicate the results of other studies that have dealt with a similar problem. Compare your results with other studies and highlight the diff erences and novelties in own results. In this chapter the results should be comprehensively interpreted, analyzed and new knowl-edge synthesized from the analysis.Conclusion. Should be brief and contain the most important facts which have been identifi ed in the paper. Conclusions must arise from the results obtained during the investigation, and should in-clude the possible application of these results. Both affi rmative and negating conclusions should be stated.

Acknowledgments In this section you can specify: (a) contributions and authors who do not meet enough criteria to be authors, such as support from colleagues or heads of institutions, (b) thanks for technical assis-tance, (c) thanks for material or fi nancial assistance, stating the character of that assistance.

Statement on Confl ict of Interest Authors must identify all sources of funding of their studies and any fi nancial aid (including obtaining a salary, pay, etc.) by the institu-

tions whose fi nancial interests may depend on the material in the manuscript, or that might aff ect the independence of the study. If you are sure that there is no confl ict of interest, indicate that in the manuscript. More information can be found here: (http://bmj.com/cgi/content/short/317/7154/291).

ReferencesReferences should be numbered in order of appearance in the pa-per. In text, references should be put in brackets, i.e. (12). When the reference has up to 6 authors, list all authors. If 7 or more authors, list only fi rst 6 and add et al. References should include name and source of information (Vancouver style). Names of journals should be abbreviated as in PubMed. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/jour-nals

Examples of references: Article: Meneton P, Jeunemaitre X, de Wardener HE, MacGregor GA.Links between dietary salt intake, renal salt handling, blood pressure, and cardiovascular diseases. Rev. Physiol. 2005;85(2):679-715More than 6 authors: Hallal AH, Amortegui JD, Jeroukhimov IM, Casillas J, Schulman CI, Manning RJ, et al. Magnetic resonance cholangiopancreatography accurately detects common bile duct stones in resolving gallstone pancreatitis. J Am Coll Surg.2005; 200(6):869-75.Books: Jenkins PF. Making Sense of the chest x-ray: a hands-on guide. New York: Oxford University Press; 2005. 194 p.Book Chapter: Blaxter PS, Farnsworth TP. Social health and class inequalities. In: Carter C, Peel SA, editors. Equalities and inequali-ties in health. 2nd ed. London: Academic Press; 1976th p. 165-78.Internet source: HeartCentreOnline. Boca Raton, FL: HeartCen-treOnline, Inc.., C2000-2004 [cited 2004 Oct 15]. Available from: http://www.heartcenteronline.com/ Personal communications and unpublished works should not ap-pear in the references and should be put in parentheses in the text. Unpublished paper, accepted for publication, may be cited as a ref-erence with the words "in press", next to the name of the journal. All the references must be verifi ed by the author.

Tables Tables have to be placed aft er the references. Each table must be on a separate page. Tables should NOT be formatted other than simple borders and no colors.Table number and title is written above the table. Table gets number in the order of appearance in the text, with a clear and suffi ciently informative title, i.e. "Table 3. Text table name....” A reference to the table in text is written in parentheses, i.e. (Table 3). All the abbrevia-tions in the table must be explained in full below the table. It is de-sirable to give explanations and comments below the table, which are essential for the presented results to be understood. Display the statistical measures of variations such as standard deviation and standard error of the mean, when applicable.

Figures Figures have to be placed behind the references and tables (if any). Each fi gure must be on a separate page. Figures get the titles by the order of appearance in the text. Th e title and number are written below the fi gure, for example, "Figure 3. Title text…“ When refer-ring to a fi gure in the manuscript text, number of the fi gure has to be written in parentheses, eg (Figure 3). It is essential that the fi gure has a clear and informative title and text below the title which ex-plains the presented results with suffi cient details. Figure resolution must be at least 250-300 dpi, JPG or TIFF.

Units of Measure Measures of length, weight and volume should be written in met-ric units (meter, kilogram, liter). Hematological and biochemical parameters should be expressed in metric units according to the International System of Units (SI).



UPUTSTVO AUTORIMAUpute i smjernice autorima za pripremu i predaju rukopisa u Journal of Health Sciences

Ciljevi i okvir časopisa

Th e Journal of Health Sciences (JHSci) je internacionalni časopis na engleskom jeziku, koji objavljuje orginalne radove iz oblasti fi -zikalne terapije, medicinsko-laboratorijske dijagnostike, radiološke tehnike, sanitarnog inženjerstva, zdravlja i ekologije, zdravstvene njege i terapije, te drugih srodnih oblasti.

Vrste znanstvenih radova koje se mogu poslati za objavljivanje u JHS

Orginalni radovi: orginalne laboratorijske eksperimentalne i kli-ničke studije ne bi trebao prelaziti 4500 uključujući tabele i refe-rence.Prikaz slučajeva: prezentacije kliničkih slučajeva koji mogu suge-risati kreiranje nove radne hipoteze, uz prikaz odgovarajuće litera-ture. Tekst ne bi trebao prelaziti 2400 riječi.Pregledni članci: članci afi rmiranih znanstvenika, pozvanih da ih napišu za časopis. Redakcija će, također, razmatrati i samostalne aplikacije.Uvodnici: članci ili kratki uvodnički komentari koji predstavljaju mišljenja prepoznatih lidera u medicinskim istraživanjima.

Podnošenje rada za objavljivanje

Rad koji se šalje u JHSci mora biti u skladu sa propozicijama o sa-držaju, izgledu i kvalitetu, koje je žurnal propisao u ovim instrukci-jama za autore i na web stranici žurnala, www.jhsci.ba. Propozicije o sadržaju, izgledu i kvalitetu naučnog rada u skladu su sa međuna-rodnim propozicijama i preporukama datim od strane Internatio-nal Committee of Medical Journal Editors. “Uniform Requirements for Manuscripts Submitted to Biomedical Journals” New Engl J Med 1997, 336:309–315 (www.icmje.org), te preporuka međuna-rodnih radnih grupa za standardizaciju izgleda i kvaliteta naučnih radova: STROBE (www.strobe-statement.org) , CONSORT (www.consort-statement.org), STARD (www.stard-statement.org) i dru-gih.

PredlošciJHSci je pripremio predloške (engl. template) za izgled i sadržaj naučnog rada. Predlošci sadrže sve neophodne podnaslove i obo-gaćeni su uputama o sadržaju svakog poglavlja naučnog rada, te će autorima znatno olakšati proces pisanja rada. JHSci preporučuje korištenje predložaka za pisanje naučnih radova koji se nalaze na web stranici žurnala www.jhsci.ba u dijelu Information for authors.

Pismo za podnošenje radaSvi autori rada moraju potpisati formular za podnošenje rada. On sadrži odobrenje za publiciranje poslanog rada, izjavu o sukobu interesa, izjavu poštivanju etičkih principa u istraživanju i izjavu o prijenosu autorskih prava na JHSci. Ovaj formular se mora preuzeti sa web stranice www.jhsci.ba u dijelu Information for authors, te odštampati, popuniti i skenirati. Ukoliko se skeniranjem dobiju dva ili tri fajla, moraju se pretvoriti u jedan ZIP fajl.

Slanje radaVrši se isključivo preko web stranice www.jhsci.ba preko predviđe-nog web formulara. Web formular sadrži četiri stranice na kojima se nalazi: 1. popis stavki koje treba ostvariti prije podnošenja rada; 2. informacije o autoru za korespondenciju; 3. informacije o nauč-nom radu; 4. dio za slanje fajlova. U web formularu autori su dužni ispravno popuniti informacije, unijeti ispravnu e-mail adresu za korespondenciju, te poslati 2 fajla: 1. Pismo za podnošenje rada; 2. Naučni rad. NIJE POTREBNO slati štampanu verziju, osim ako

autori žele predstaviti rukopis, pismo ili dijelove koji ne mogu biti poslani elektronski, ili je to zatraženo od uredništva. Za autore koji nemaju mogućnost elktronskog slanja rada, potrebno je poslati poštom jedan primjerak rada, zajedno s elektronskom verzijom na CD-u ili DVD-u na sljedeću adresu: za Journal of Health Sciences, Fakultet zdravstvenih studija Univerziteta u Sarajevu, 71000 Saraje-vo, Bolnička 25, Bosna i Hercegovina.

Pravila redakcije

AutorstvoSvi autori morati potpisati formular za podnošenje rada (Manus-cript Submission form). Potrebno je da svi autori potpisom potvrde da: su zadovoljili kriterije za autorstvo u radu, utvrđeno od strane International Committee of Medical Journal Editors; vjeruju da rukopis predstavlja pošteni rad i da su u mogućnosti potvrditi va-ljanost navedenih rezultata. Autori su odgovorni za sve navode i stavove u njihovim radovima. Više informacija se može dobiti na (http://bmj.com/cgi/collection/authorship).

Plagijarizam ili dupliciranje objavljenog radaOd autora se zahtjeva da svojim potpisom potvrde da u momentu podnošenja rad nije objavljen u sadašnjem obliku ili bitno sličnom obliku (u štampanom ili elektronskom obliku, uključujući i na web stranici), da nije prihvaćen za objavljivanje u drugom časopisu ili razmatran za objavljivanje u drugom časopisu. Međunarodni od-bor urednika medicinskih časopisa dao je detaljno objašnjenje šta jeste, a šta nije duplikat (www.icmje.org). Više informacija može se naći i na stranici www.jhsci.ba.

Formular saglasnosti bolesnika Zaštita prava pacijenta na privatnost je od iznimnog značaja. Au-tori trebaju, ako redakcija zahtjeva, poslati kopije formulara Sugla-snosti bolesnika iz kojih se jasno vidi da bolesnici ili drugi subjekti eksperimenata daju dopuštenje za objavljivanje fotografi ja i drugih materijala koji bi ih identifi cirali. Ako autori nemaju potrebnu sa-glasnost za istraživanje, moraju je dobiti ili isključiti podatke koji identifi ciraju subjekte, a za koje nisu dobili saglasnost.

Odobrenje Etičkog komitetaAutori moraju u formularu za podnošenje rada i u dijelu rada

„Metode“ jasno navesti da su studije koje su proveli na humanim subjektima, odnosno pacijentima, odobrene od strane odgovoa-rajućeg etičkog komiteta. Više informacija možete naći u najno-vijoj verziji Helsinške deklaracije (http://www.wma.net/e/policy/b3.htm). Isto tako, autori moraju potvrditi da su eksperimenti koji uključuju životinje provedeni u skladu sa etičkim standardima.

Izjava o sukobu interesaOd autora se zahtjeva da navedu sve izvore fi nansijske pomoći koje su dobili za istraživanje (grantovi za projekte, ili drugi izvori fi nan-siranja). Ako ste sigurni da nema sukoba interesa, onda to i navedi-te kratko. Za više informacija pogledajte uvodnik u British Medical Journal, 'Beyond confl ict of interest' (http://bmj.com/cgi/content/short/317/7154/291).

Izdavačka pravaU okviru Pisma za podnošenje rada od autora se zahtjeva da pre-nesu izdavačka prava na Fakultet zdravstvenih studija. Prijenos iz-davačkih prava postaje punovažan kada i ako rad bude prihvaćen za publiciranje. Šira javnost ima prava reproducirati sadržaj ili listu članaka, uključujući abstrakte, za internu upotrebu u svojim insti-tucijama. Saglasnost izdavača je potrebna za prodaju ili distribuciju van institucije i za druge aktivnosti koje proizilaze iz distribucije, uključujući kompilacije ili prijevode. Ukoliko se zaštićeni materijali


UPUTE I SMJERNICE AUTORIMA ZA PRIPREMU I PREDAJU RUKOPISA U JOURNAL OF HEALTH SCIENCES

koriste, autori moraju dobiti pismenu dozvolu izdavača i navesti izvor, odnosno referencu u članku.

Formatiranje (izgled) rada

Predlošci (engl. template) za pisanje radovaJHSci je na svojoj web stranici www.jhsci.ba dao predloške (engl. Template) prema kojima treba formatirati radove. Predlošci, tako-đer, sadrže i upute preuzete od strane radnih grupa za standardi-ziranje formata u pisanju naučnih radova i objektivno i potpuno prikazivanje rezultata studija. Više informacija o strukturi naučnih radova može se naći na web stranici www.jhsci.ba i na web strani-cama radnih grupa: www.consort-statement.org, www.strobe-sta-tement.org, www.stard-statement.org, i drugih. Predlošci se mogu preuzeti na sljedećem linku: http://jhsci.ba/information-for-aut-hors.html

Skraćenice i simboliSkraćenice se moraju defi nisati prilikom njihovog prvog pojavljiva-nja u tesktu. One koje nisu internacionalno i generalno prihvaćene trebaju se izbjegavati. Koristiti standardne skraćenice. Potrebno je izbjegavati skraćenice u naslovu rada i u sažetku.

Ključne riječiNakon abstrakta treba staviti 3-10 ključnih riječi ili kratkih fraza koje će pomoći u indeksiranju rada. Uvijek kada je to moguće, tre-ba koristiti termine iz Medical Subject Headings liste Nacionalne Medicinske Bibiloteke (MeSH, NLM). Više informacija na:(http://www.nlm.nih.gov/mesh/meshhome.html).

Tekst radaTekst rada mora biti standardnog naučnog formata. Više informa-cija dobićete preuzimanjem predložaka sa web stranice žurnala: http://jhsci.ba/information-for-authors.htmlPregledni članci mogu imati drugačiju strukturu.Uvod je koncizan dio rada. U njemu se predstavlja problem kojim se rad bavi i to krećući od šireg konteksta problema i trenutnog stanja i dosadašnjih dostignuća u vezi konkrtnog problema, prema specifi čnom problemu koji će obraditi ova studija. Na kraju uvoda je potrebno jasno istaknuti svrhu, ciljeve i/ili hipoteze ove studije.Metode. Ovaj dio ne treba biti kratak. U predlošcima koje je JHS-ci dao na web stranici nalazi se više informacija o sadržaju ovog poglavlja.Rezultati. Dati prednost grafi čkom prikazu rezultata studije u od-nosu na tabelarni, kada je god to primjenjivo. Koristiti podnaslove radi postizanja veće jasnoće radova. Više informacija naći u pred-lošcima.Diskusija. U ovoj sekciji treba dati smisao dobivenim rezultatima, ukazati na nova otkrića do kojih se došlo, ukazati na rezultate dru-gih studija koje su se bavile sličnim problemom. Uporediti svoje rezultate sa drugim studijama i naglasiti razlike i novine u svojim rezultatima. U ovom poglavlju treba interpretirati, sveobuhvatno sagledati dobijene rezultate, te sintetizirati novo znanje iz analize.Zaključak. Treba da bude kratak i da sadrži najbitnije činjenice do kojih se došlo u radu. Navodi se zaključak, odnosno zaključci koji proizilaze iz rezultata dobivenih tokom istraživanja; treba navesti eventualnu primjenu navedenih ispitivanja. Treba navesti i afi rma-tivne i negirajuće zaključke.

ZahvalaU ovom dijelu se mogu navesti: (a) doprinosi i autori koji ne zado-voljavaju dovoljno kriterija da budu autori, kao npr. podrška kolega ili šefova institucija; (b) zahvala za tehničku pomoć; (c) zahvala za materijalnu ili fi nansijsku pomoć, obrazlažući karakter te pomoći.

Izjava o sukobu interesaAutori moraju navesti sve izvore fi nasiranja svoje studije i bilo koju fi nansijsku potporu (uključujući dobijanje plaće, honorara, i dru-go) od strane institucija čiji fi nansijski interesi mogu zavisiti od

materijala u radu, ili koji bi mogli uticati na nepristranost studi-je. Ako ste sigurni da ne postoji sukob interesa, navedite to u radu. Još informacija se može naći ovdje: (http://bmj.com/cgi/content/short/317/7154/291).

ReferenceReference se trebaju numerisati prema redoslijedu pojavljivanja u radu. U tekstu, reference je potrebno navesti u zagradama, npr. (12). Kada rad koji citirate ima do 6 autora, navesti sve autore. Ukoliko je 7 ili više autora, navesti samo provih 6 i dodati et al. Reference moraju uključivati puni naziv i izvor informacija (Vancouver style). Imena žurnala trebaju biti skraćena kao na PubMedu. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/journals

Primjeri referenci: Standardni rad: Meneton P, Jeunemaitre X, de Wardener HE, MacGregor GA. Links between dietary salt intake, renal salt han-dling, blood pressure, and cardiovascular diseases. Physiol Rev. 2005;85(2):679-715Više od 6 autora: Hallal AH, Amortegui JD, Jeroukhimov IM, Casi-llas J, Schulman CI, Manning RJ, et al. Magnetic resonance cholan-giopancreatography accurately detects common bile duct stones in resolving gallstone pancreatitis. J Am Coll Surg. 2005;200(6):869-75.Knjige: Jenkins PF. Making sense of the chest x-ray: a hands-on guide. New York: Oxford University Press; 2005. 194 p.Poglavlje u knjizi: Blaxter PS, Farnsworth TP. Social health and class inequalities. In: Carter C, Peel JR, editors. Equalities and inequalities in health. 2nd ed. London: Academic Press; 1976. p. 165-78.Internet lokacija: HeartCentreOnline. Boca Raton, FL: HeartCen-treOnline, Inc.; c2000-2004 [cited 2004 Oct 15]. Available from: http://www.heartcenteronline.com/Osobne komunikacije i nepublicirani radovi ne bi se trebali naći u referencama već biti navedeni u zagradama u tekstu. Neobjavljeni radovi, prihvaćeni za publiciranje mogu se navesti kao referenca sa riječima “U štampi” (engl. In press), pored imena žurnala. Referen-ce moraju biti provjerene od strane autora.

TabeleTabele se moraju staviti iza referenci. Svaka tabela mora biti na po-sebnoj stranici. Tabele NE TREBA grafi čki uređivati.Broj tabele i njen naziv piše se IZNAD tabele. Tabela dobija broj prema redoslijedu pojavljivanja u tekstu, a naziv treba biti jasan i dovoljno opisan da je jasno šta tabela prikazuje. npr „Table 3. Tekst naziva tabele....“. U radu prilikom pozivanja na tabelu treba napisati broj tabele u zagradi, npr. (Table 3). Za skraćenice u tabeli potrebno je dati puni naziv ispod tabele. Poželjno je ispod tabele dati objaš-njenja i komentar, koji su neophodni da se rezultati u tabeli mogu razumjeti. Prikazati statističke mjere varijacije, kao što je standar-dna devijacija i standardna greška sredine, gdje je primjenjivo.

SlikeSlike staviti iza referenci i tabela (ako postoje). Svaka slika mora biti na posebnoj stranici. Slika dobija broj prema redoslijedu pojavlji-vanja u tekstu. Naziv i broj se pišu ISPOD slike, npr. „Slika 3. Tekst naziva slike...“ U radu, prilikom pozivanja na sliku treba napisati broj slike u zagradi, npr (Slika 3). Neophodno je da slika ima jasan i indikativan naziv, a u tekstu ipod slike objasniti sliku i rezultat koji ona prikazuje, sa dovoljno detalja da ona može biti jasna bez pretrage teksta koji je objašnjava u radu. Slika mora biti kvaliteta najmanje 250-300 dpi, formata JPG, TIFF ili BMP.

Jedinice mjereMjere dužine, težine i volumena trebaju se pisati u metričkim jedi-nicama (meter, kilogram, liter). Hematološki i biohemijski parame-tri se trebaju izražavati u metričkim jedinicama prema Internatio-nal System of Units (SI).

editorial board - docshare02.docshare.tipsdocshare02.docshare.tips/files/28634/286348250.pdf ·...

Documents