eduardo pondal (1835 1917). exposición bibliográfica na biblioteca provincial da coruña
TRANSCRIPT
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
1
Sumario
Contido
BERGANTIÑOS – A CORUÑA .......................................................................................................... 6
BERGANTIÑOS – A CORUÑA .......................................................................................................... 7
Bergantiños – A Coruña ................................................................................................................. 9
OBRA E VOZ POÉTICA DO BARDO BERGANTIÑÁN ...................................................................... 10
OBRA Y VOZ POÉTICA DEL BARDO BERGANTIÑÁN ..................................................................... 13
Work and poetic voice of Bergantiños’ bard............................................................................... 16
O REXURDIMENTO ...................................................................................................................... 19
EL RESURGIMIENTO .................................................................................................................... 22
Resurgence .................................................................................................................................. 25
O REXIONALISMO E O NACEMENTO DOS SÍMBOLOS NACIONAIS: O HIMNO GALEGO. ............. 27
O Certame musical de 1890 e o nacemento do himno ........................................................... 30
Do nacemento do himno á primeira oficialización (1890-1907) ............................................. 31
EL REGIONALISMO Y EL NACIMIENTO DE LOS SÍMBOLOS NACIONALES: EL HIMNO GALLEGO. . 32
El Certamen musical de 1890 y el nacimiento del himno ....................................................... 35
Del nacimiento del himno a la primera oficialización (1890-1907) ........................................ 36
Regionalism and the birth of national symbols: Galician anthem .............................................. 37
Musical Contest of 1890 and the anthem’s conception ......................................................... 40
From the anthem’s birth to the first hearing (1890-1907) ..................................................... 41
ANEXO ......................................................................................................................................... 41
Guía de lectura/Bibliography ...................................................................................................... 45
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
2
Introdución
No centenario do pasamento desta figura tan senlleira para a historia da cultura galega non
podemos deixar pasar a oportunidade de achegarnos á súa obra e o seu legado. A nosa
contribución, ás numerosas celebracións que este ano terán lugar, materializase nesta mostra
bibliográfica.
A través da selección de obras efectuada, pretendemos dar unha visión xeral non só do poeta
e da súa obra, se non tamén do contexto socio-político que o rodea e do que participa
activamente. Así pois, alén de expoñer os diferentes resultados do xenio creador de Pondal
tamén se presentan elementos de especial relevancia para entender o século XIX en Galicia
(caso concreto que nos ocupa) pero tamén nun senso máis xeral e común a contextos
internacionais.
Durante o século XIX, e como continuación da labor precursora de Sarmiento, Feijoo e outros
de dignificación da lingua, surxe en Galicia un movemento literario, fundamentalmente
poético, mais non exclusivamente, que recupera a lingua galega como instrumento de
expresión culta e escrita.
Debido á ausencia de textos literarios previos no noso idioma (ignorábanse as composicións
das cantigas medievais), os autores foron pioneiros na recollida escrita dunha lingua que se
mantivo na tradición oral exclusivamente, durante séculos. Este feito foi asumido e tratado
con diferente grao de consciencia por parte dos mesmos, sendo Pondal entre os máis
coidadosos e preocupados neste eido, tal como se relatará no texto.
Este rexurdir na literatura esténdese a outros campos da cultura, a ciencia e a política.
Especialmente notorio foi o traballo no eido da arqueoloxía e a Historia, se cadra motivado
pola necesidade dunha base de fundamentación ‘científica’ ao discurso rexionalista. Destacan
Manuel Murguía, Benito Vicetto e Francisco Tettamancy. Tamén foron significativos os avances
en lingüística (aparecen as primeiras gramáticas galegas) e en xeografía, co mapa de Fontán
como exemplo paradigmático, pero non foron os únicos. Nesta mostra achegaranse diversos
exemplos deste florecemento cultural pero tamén científico e técnico.
O Rexionalismo, como evolución do provincialismo, gañará peso e importancia ao longo do
século, e foi o elemento aglutinador de moitos dos intelectuais protagonistas dos fitos que
relatamos arriba. Tivo gran importancia a labor impresora para o desenvolvemento e difusión
deste movemento, e neste eido destaca Uxío Carré Aldao e a Cova Céltica. Abondaremos nisto
máis abaixo.
Coincidindo tamén co 110º aniversario da estrea do Himno galego na Habana, faremos
especial mención ao proceso de aparición do mesmo, elemento simbólico fundamental para a
nosa cultura e identidade como pobo.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
3
Introducción
En el centenario de la muerte de esta figura tan importante para la historia de la cultura
gallega no podemos dejar pasar la oportunidad de acercarnos a su obra y legado. Nuestra
contribución a las numerosas celebraciones que este año tendrán lugar, se materializa en esta
muestra bibliográfica.
A través de la selección de obras efectuada, pretendemos dar una visión general no sólo del
poeta y de su obra, si no también del contexto socio-político que lo rodea y del que participa
activamente. Así pues, aparte de exponer los diferentes resultados del genio creador de
Pondal también se presentan elementos de especial relevancia para entender el siglo XIX en
Galicia (caso concreto que nos ocupa) pero también en un sentido más general y común a
contextos internacionales.
Durante el siglo XIX, y como continuación de la labor precursora de Sarmiento, Feijoo y otros
de dignificación de la lengua, surge en Galicia un movimiento literario, fundamentalmente
poético, mas no exclusivamente, que recupera la lengua gallega como instrumento de
expresión culta y escrita.
Debido a la ausencia de textos literarios previos en nuestro idioma (se ignoraban las
composiciones de las cantigas medievales), los autores fueron pioneros en la recogida escrita
de una lengua que se mantuvo en la tradición oral exclusivamente, durante siglos. Este hecho
fue asumido y tratado con diferente grado de consciencia por parte de los mismos, siendo
Pondal entre los más cuidadosos y preocupados en este terreno, tal como se relatará en el
texto.
Este resurgir en la literatura se extiende a otros campos de la cultura, la ciencia y la política.
Especialmente notorio fue el trabajo en el campo de la arqueología y la Historia, quizá
motivado por la necesidad de una base de fundamentación ‘científica’ al discurso regionalista.
Destacan Manuel Murguía, Benito Vicetto y Francisco Tettamancy. También fueron
significativos los avances en lingüística (aparecen las primeras gramáticas gallegas) y en
geografía, con el mapa de Fontán como ejemplo paradigmático, pero no fueron los únicos. En
esta muestra se presentarán diversos ejemplos de este florecimiento cultural pero también
científico y técnico.
El Regionalismo, como evolución del provincialismo, ganará peso e importancia a lo largo del
siglo, y fue el elemento aglutinador de muchos de los intelectuales protagonistas de los hechos
que relatamos arriba. Tuvo gran importancia la labor impresora para el desarrollo y difusión de
este movimiento, y en este campo destaca Uxío Carré Aldao y la Cova Céltica. Ahondaremos en
esto más abajo.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
4
Coincidiendo también con el 110º aniversario del estreno del Himno gallego en la Habana,
haremos especial mención al proceso de aparición del mismo, elemento simbólico
fundamental para nuestra cultura e identidad como pueblo.
Introduction
On the centenary of the death of such an important figure for Galician culture’s history we
must take the chance of getting to know his work and legacy. Our contribution to so many
celebrations that this year will see comes in the form of this bibliographic exhibition.
Through this selection of writings we try to offer a general vision of not just the poet and his
work, but the social and political context surrounding him, from which he actively participates.
Thus, besides showing the different results of Pondal’s creative geniality we also explain some
vital elements for understanding Galicia’s situation during the XIX century, but also applicable
in an international context.
During XIX century, and as a continuation of Sarmiento, Feijoo and many others’ precursory
doings on dignifying the language, a new literary movement is born in Galicia, with poetry as
its main but not exclusive action field, bringing back Galician language as an instrument of
wrote and cultural expression.
Given the absence of previous literary texts in Galician (they didn’t know about the medieval
songs) the authors were pioneers on the written reception of a language that had been
transmitted orally exclusively for centuries. This fact was treated with different scales of
consciousness among them, being Pondal one of the most careful and concerned about this.
This rebirth of literature extended to other cultural, scientific and political fields. It was
especially notorious the works on archeology and History, maybe motivated by the need of a
“scientific” base for the regionalist discourse. On this subject, Manuel Murguía, Benito Vicetto
and Francisco Tettamancy are worth mentioning. The progress in linguistics -with the
publication of the first Galician grammar books- and geography, with Fontán’s map as the best
example, were important but not exclusive. Different examples of the cultural, scientific and
technical growth will be shown on this exhibition.
Regionalism, as an evolution of provincialism, will become more important through the
century, as it was the glue between many of the main personalities of the movement. Printers
were very important for the development and transmission of Regionalism, Uxío Carré Aldao
and the Celtic Cave being prime examples of this.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
5
Concurring with the 110th anniversary of the Galician anthem’s debut in Havana, there’ll be a
special mention of how this symbolic element, fundamental for our culture and identity, came
to be.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
6
BERGANTIÑOS – A CORUÑA
Dende a terra natal de Eduardo Pondal ao
lugar onde repousan os seus restos: estas
dúas localidades son os elementos
vertebradores dun percorrido biográfico
polas xeografías que marcan a súa figura e
a súa obra. Existen diversos exemplos da
inclusión de elementos autobiográficos nos
seus versos, e achéganse algúns deles a
xeito de exemplo entre o texto.
Eu nacín en agreste soedade,
eu nacín cabo dun agreste outeiro
por onde o Anllóns con nobre maxestade
camiña ao seu destino derradeiro.
Eduardo María González Pondal e Abente
nace en Ponteceso o 8 de febreiro de 1835,
nunha familia fidalga, sendo o menor de
sete irmáns. Con a penas un ano fica orfo
de nai e as súas irmás encargaranse da súa
crianza e primeira instrución. Aos nove
anos vai a clase de gramática co crego de
Touriñán, en Vilela de Nemiña. A través dos
seus versos rememora o traxecto dende a
casa:
Aínda recordo, aínda, cando eu era
estudiante,
garrido rapacete, que ben rexerse sabe,
cando iba para Nemiña, a estudar o arte
do erudito Nebrija e do bo Villafañe,
e iba a cabalo ledo, cal soen os rapaces.
Pasado Vilaseco, lugar batido do aire,
no alto da costa de Ures de montesía canle,
pasado Vilaseco, indo pla gandra adiante,
xa vía desde lonxe o dolmen de Dombate.
1 Pondal en Dombate
En 1848 comeza o bacharelato en
Compostela, lugar onde cursará logo
estudos de Medicina. Será nesta localidade
onde comece a frecuentar as tertulias e
xuntanzas dos círculos culturais con Aurelio
Aguirre, Rosalía ou Rodríguez Seoane.
Participou no Banquete de Conxo de 1856,
xuntanza obreiro-estudantil na que se
acada a comuñón entre o galeguismo e o
movemento obreiro. Pondal escribe para
esta ocasión “Brindis”, poema en castelán
que o deu a coñecer. No acto organizado
por Aurelio Aguirre coinciden moitas das
principais figuras do panorama político e
cultural galego das seguintes décadas.
Tras licenciarse en Medicina en 1860,
Pondal estableceuse en Ferrol como
médico da Armada Española. Neste ano
saíu á luz no Álbum de la Caridad "A
campana de Anllóns", o seu primeiro
poema en galego. Un ano máis tarde
preparou oposicións en Madrid para
ingresar no corpo de Sanidade Militar,
mais, tras conseguir un posto en Asturias,
deixou a praza e abandonou de maneira
definitiva a profesión médica. Desde entón
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
7
dedicouse por completo ao cultivo da
poesía e á exploración do mito celta e a
cultura grega.
Marca fondamente a súa formación
ideolóxica e estética as reunións na Cova
Celta, alí consolidou o noso bardo a
posición poética que mellor o define: a
estética celtista de expresión simbólica. Na
tertulia da Libraría Carré, alcumada "Cova
Céltica", accedeu a través de Murguía aos
poemas ossiánicos de James Macpherson,
e será cando asuma o papel de "bardo" da
nación galega, exercendo como guía e
intérprete da rota a seguir.
Concienciado do pasado glorioso de Galicia
e da súa singularidade cultural, abandona
progresivamente o bilingüismo literario
para instalarse no galego. Sen dúbida
tamén tiveron que operar na afirmación do
autor as obras maxistrais de Rosalía e
Curros (1880), tríada que protagoniza o
Rexurdimento e en palabras de Rábade
Paredes dan viabilidade a unha literatura
propia.
Pondal acadou xa durante a súa vida
notable eco como poeta, con
recoñecemento dentro e fora do país.
Colaborou en diversas publicacións, foi
membro de sociedades culturais e cívicas,
numerario da Real Academia Galega dende
a súa fundación (1906) e honorario da de
Poesía Española (1910) e poemas seus
foron traducidas ao inglés e ao sueco.
Falece no hotel La Luguesa da Coruña o 8
de marzo de 1917 e dende entón repousa
no cemiterio de San Amaro, preto de
Curros.
BERGANTIÑOS – A CORUÑA
Desde la tierra natal de Eduardo Pondal al
lugar donde reposan sus restos: estas dos
localidades son los elementos
vertebradores de un recorrido biográfico
por las geografías que marcan su figura y
obra. Existen diversos ejemplos de la
inclusión de elementos autobiográficos en
sus versos, y se muestran algunos de ellos
a modo de ejemplo entre el texto.
Eu nacín en agreste soedade,
eu nacín cabo dun agreste outeiro
por onde o Anllóns con nobre maxestade
camiña ao seu destino derradeiro.
Eduardo María González Pondal e Abente
nace en Ponteceso el 8 de febrero de 1835,
en una familia hidalga, siendo el menor de
siete hermanos. Con apenas un año se
queda huérfano de madre y sus hermanas
se encargaran de su crianza y primera
instrucción. A los nueve años va a clase de
gramática con el clérigo de Touriñán, en
Vilela de Nemiña. A través de sus versos
rememora el trayecto desde a casa:
Aínda recordo, aínda, cando eu era
estudiante,
garrido rapacete, que ben rexerse sabe,
cando iba para Nemiña, a estudar o arte
do erudito Nebrija e do bo Villafañe,
e iba a cabalo ledo, cal soen os rapaces.
Pasado Vilaseco, lugar batido do aire,
no alto da costa de Ures de montesía canle,
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
8
pasado Vilaseco, indo pla gandra adiante,
xa vía desde lonxe o dolmen de Dombate.
2 Pondal en Dombate
En 1848 comienza el bachillerato en
Compostela, lugar donde cursará luego
estudios de Medicina. Será en esta
localidad donde comience a frecuentar las
tertulias y reuniones de los círculos
culturales con Aurelio Aguirre, Rosalía o
Rodríguez Seoane. Participó en el
Banquete de Conxo de 1856, reunión
obrero-estudiantil en la que se consigue la
comunión entre el galleguismo e el
movimiento obrero. Pondal escribe para
esta ocasión “Brindis”, poema en
castellano que lo dio a conocer. En el acto
organizado por Aurelio Aguirre coinciden
muchas de las principales figuras del
panorama político y cultural gallego de las
siguientes décadas.
Tras licenciarse en Medicina en 1860,
Pondal se estableció en Ferrol como
médico de la Armada Española. En este año
salió a la luz en el Álbum de la Caridad "A
campana de Anllóns", su primer poema en
gallego. Un año más tarde preparó
oposiciones en Madrid para ingresar en el
cuerpo de Sanidad Militar, mas, tras
conseguir un puesto en Asturias, dejó la
plaza e abandonó de manera definitiva la
profesión médica. Desde entonces se
dedicó por completo al cultivo de la poesía
e a la exploración del mito celta e la cultura
griega.
Marcan profundamente su formación
ideológica y estética las reuniones en la
Cova Celta, allí consolidó nuestro bardo la
posición poética que mejor lo define: la
estética celtista de expresión simbólica. En
la tertulia de la Librería Carré, apodada
"Cova Céltica", accedió a través de Murguía
a los poemas ossiánicos de James
Macpherson, y será cuando asuma el papel
de "bardo" de la nación gallega, ejerciendo
como guía e intérprete de la ruta a seguir.
Concienciado del pasado glorioso de
Galicia y de su singularidad cultural,
abandona progresivamente el bilingüismo
literario para instalarse en el gallego. Sin
duda también tuvieron que operar en la
afirmación del autor las obras magistrales
de Rosalía y Curros (1880), tríada que
protagoniza el Resurgimiento y en palabras
de Rábade Paredes dan viabilidad a una
literatura propia.
Pondal consiguió ya durante su vida
notable eco como poeta, con
reconocimiento dentro y fuera del país.
Colaboró en diversas publicaciones, fue
miembro de sociedades culturales y cívicas,
numerario de la Real Academia Gallega
desde su fundación (1906) y honorario de
la de Poesía Española (1910) y poemas
suyos fueron traducidas al inglés e al
sueco.
Fallece en el hotel La Luguesa de A Coruña
el 8 de marzo de 1917 e desde entonces
descansa en el cementerio de San Amaro,
cerca de Curros.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
9
Bergantiños – A Coruña
From Eduardo Pondal’s birth land, to the
place where his body was laid to rest:
these two towns are the vertebrae of a
biographical journey through the
geographies marking his life and work.
There are many examples of
autobiographical facts included on his
verses:
Eu nacín en agreste soedade,
eu nacín cabo dun agreste outeiro
por onde o Anllóns con nobre maxestade
camiña ao seu destino derradeiro.
Eduardo María González Pondal e Abente
was born in Ponteceso in February 8th,
1835, to a noble family, being the youngest
of seven siblings. He loses his mother when
he’s barely one year old so his sisters
become his caretakers and first teachers.
At nine years old he starts studying
grammar with Touriñán’s priest in Vilela de
Nemiña. Through his verses he remembers
the way home:
Aínda recordo, aínda, cando eu era
estudiante,
garrido rapacete, que ben rexerse sabe,
cando iba para Nemiña, a estudar o arte
do erudito Nebrija e do bo Villafañe,
e iba a cabalo ledo, cal soen os rapaces.
Pasado Vilaseco, lugar batido do aire,
no alto da costa de Ures de montesía canle,
pasado Vilaseco, indo pla gandra adiante,
xa vía desde lonxe o dolmen de Dombate.
3 Pondal at Dombate
In 1848 he starts high school at
Compostela, the same where he’ll later
study Medicine. It’ll be here where he
starts to regularly go to cultural circle
meetings with Aurelio Aguirre, Rosalía ou
Rodríguez Seoane. He participated at
Conxo’s Ball in 1856, a labour workers and
students meeting where they obtained the
communion between the Galician
Regionalism and the workers movement.
Pondal writes “Brindis” for this occasion,
the poem in Spanish that started his rise to
fame. There are many political and cultural
important figures of the next few decades
that meet there.
After graduating with his Medicine degree
in 1860, Pondal works in Ferrol as a
Spanish Army doctor. The same year, “A
campana d’Anllóns”, his first poem in
Galician, is published in the Álbum de la
Caridad. A year later he studied for the
Military Health Service, but after he started
working in Asturias, he abandoned
Medicine. Since then he worked exclusively
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
10
on his poetry and the exploration of Celtic
myths and Greek culture.
The Celtic Cave meetings profoundly mark
his ideology and aesthetic, consolidating
the poetic position that best defines him:
the Celtic aesthetic of symbolic expression.
On those meetings, which happened at the
Carré Bookshop, Murguía showed him
James Macpherson’s Ossian poems; he also
assumes the Galician bard role, acting as a
guide and translator of the ongoing route.
Knowing the glorious past of Galicia and its
singular culture, he steadily leaves literary
bilingualism to embrace Galician. There’s
no doubt the great works of Rosalía and
Curros (1880) helped him getting there,
being the three of them the protagonists of
Resurgence and the trailblazers for a new
literature.
Poindal got a reputation as a poet, inside
and outside the country, when he was still
alive. He was featured on many magazines,
was a member of cultural and civic
societies as well as the Royal Galician
Academy since its foundation (1906) and
an honorary member of the Spanish Poetry
Academy (1910), and his poems have been
translated to English and Swedish.
He dies at the hotel La Luguesa in A Coruña
on March 8th, 1917, and his remains are at
Saint Amaro’s cemetery, next to Curros’.
OBRA E VOZ POÉTICA DO BARDO BERGANTIÑÁN
Pondal, poeta oficial do movemento
rexionalista, encamiñará a súa obra á
recuperación da lingua e da cultura galegas
e á decidida defensa da liberdade do noso
pobo. A súa escrita, fundamentalmente
épica, irá en procura de mitos autóctonos
que chamen á colectividade galega para
comprometela co seu futuro. O
bergantiñán vai cantar as xestas dos
heroicos celtas galegos. Mais Pondal é
tamén un excelente cultivador da poesía
lírica, recreando unha paisaxe agreste
inspirada nas terras de Bergantiños. Xunto
coa natureza, a muller configurarase como
unha das chaves da súa produción lírica.
No plano lingüístico, Pondal procurou a
dignificación do idioma fuxindo do estilo
populista da época e incorporando
diversos cultismos aristocratizantes no
léxico e na sintaxe. O trazo máis acusado
da súa personalidade literaria foi, sen
dúbida, a clara consciencia da dimensión
artística da súa obra que o levou a revisar
constantemente as súas creacións, mesmo
as xa publicadas. Neste sentido, non
resulta estraño que de Os Eoas, un extenso
poema épico baseado na descuberta do
continente americano, o autor só publicase
un primeiro esbozo en 1858.
A súa obra pode dividirse en dúas etapas:
� A primeira vai desde 1854 ata 1868. Corresponde ao segundo
Provincialismo. Pondal amósase como un poeta bilingüe de
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
11
tendencia romántico-byroniana, que se modera coa intención e coa forma clasicista. Produce o famoso poema "El canto de un brigante. A campana de Anllóns", e dous poemas en galego que constitúen unha primeira redacción de Os Eoas, que quizais respondese ao título de Colón, segundo informa Murguía en Los Precursores.
� A segunda etapa corresponde ao Rexionalismo. Pondal, influído polas ideas dos seus correlixionarios, especialmente a través de Murguía, séntese o poeta bardo, o espallador das raíces étnicas do pobo galego. Iníciase co libro bilingüe Rumores de los pinos (1877) e chega ao cume con Queixumes dos pinos (1886). Ao carón destas obras colocamos as últimas refundicións de Os Eoas, que, aínda que é inicialmente unha obra de concepción provincialista, vai ser "rexionalizada" por influxo dos ideais dos integrantes da Cova Céltica. Ademais, un feixe de poemas soltos que son parte frustrada de Queixumes dos pinos (variantes, poemas non incluídos, etc.) ou proxectos doutras obras que nunca chegaron a realizarse na súa totalidade. Parte destes poemas foron publicados en Pondal: versos iñorados ou esquecidos e en Eduardo Pondal: novos poemas. Outros esperan a publicación das obras completas do xenial bergantiñán.
A base da súa poética susténtase nalgúns
eixes fundamentais: en primeiro lugar, a
poesía clásica, á que tivo acceso desde moi
novo, nos seus primeiros estudos, sobre
todo a relacionada co mundo grego
arcaico, destacando sobre todas as voces a
de Homero. Ao seu lado, a Biblia,
especialmente o Cantar dos Cantares, foi
para el fornecedora de personaxes como
Miqueas ou Tirteo, que representan o
espírito da rebelión. Tamén o
Renacemento, con Dante, Ariosto, Tasso e
Camões, é indispensable para a
comprensión da épica pondaliana,
especialmente Os Eoas. Finalmente,
cómpre sinalar a influencia da poesía
italiana neoclásica, representada na figura
de Vicenzo Monti.
A riqueza arqueolóxica da Galicia
prerromana foi exhibida no seu día como
argumento de peso por Sarmiento e
Cornide, para quen este pais se constitúe
en foco irradiador da civilización céltica
europea. Trátase dun elemento máis que
fundamenta a nosa idiosincrasia.
Liberalismo e romanticismo acentuarán tal
reivindicación no XIX, sendo os
historiadores (Verea, Vicetto, Murguía) os
encargados de lles suministraren
fundamentación teórica aos promotores
do rexurdimento.
Nesta corrente reivindicadora de
pensamento mítico instálase Pondal,
marcándoo fondamente os poemas
ossiánicos do escocés Macpherson, como
antes adiantabamos. Tamén amosa unha
forte influencia da cultura grega clásica ao
que sumaremos tamén a biblia na acitude
visionaria e profética que o caracteriza.
Os inicios poéticos de Pondal podemos
circunscribilos no romanticismo,
destacando o tema amoroso, inexistente
con posterioridade na súa obra.
Evolucionará cara un estilo propio e moi
orixinal. En Brindis (1856) e A campana de
Anllóns (1962) vanse perfilando elementos
configuradores da estética que triunfará no
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
12
poemario bilingüe Rumores de los pinos
(1877) e mais aínda en Queixumes dos
pinos (1886) e son dous: a motivación
popular (patriótica) e o fondo sentimento
da terra.
A maduración estética e vital do bardo
camiña en paralelo cos grandes obxectivos
de rehabilitación para Galicia que toman
corpo no Rexurdimento. Pondal abraza os
ideais de progreso e liberdade que
colaboren a sacudir o xugo que humilla o
seu País. A apelación ao pobo para que se
libere das cadeas instala no seu canto un
compromiso patriótico-poético penetrado
de eficacia simbólica.
Como apunta certeiramente Carvalho
Calero, Pondal é un escritor consciente que
reelabora constantemente a súa obra,
procurando a perfección técnica. A
permanente elevación do soporte material
en que funda a súa estética, para el a terra,
a paisaxe nativa (que leva tan inscrita), é só
resorte ou elemento de partida na
elaboración dunha poesía refinada e culta,
mesmo culturalista, pero viva. Isto pode
observarse claramente no paso de
Rumores a Queixumes.
O noso bardo quere instalar perante os
seus compatriotas a única verdade das
orixes, erguendo a civilización céltica para
contrapoñela coa latina e nutrindo a nosa
historia de materiais míticos nobres e
consistentes. Velaí a súa cosmovisión
poética: reintegrar o seu país nun
elemento diferencial –étnico, cultural-
poderosísimo. Sendo incuestionable para el
o fundamento celta de Galicia sobre os
alicerces desta fe, pleno de imaxinación
profética, constrúe a súa mensaxe
combativa de intención libertaria:
Dos celtas antigos
gloriosos exemplos;
do duro romano
non lixios, non servos:
rompede as cadeas
da patria, dos eidos;
luitade valentes;
luitade, galegos.
A xeografía poética de Pondal é limitada.
Como se viña apuntando, triunfa
absolutamente nela a paisaxe rural, única
existente polo demais na civilización celta.
Mais o poeta gaña en profundidade o que
perde en extensión e leva moi inscritos no
interior os elementos da súa terra nativa. A
paisaxe bergantiñá orixina unha arte
innovadora e vangardista polo tratamento
a que Pondal a somete.
Dos tres grandes poetas do Rexudimento:
Rosalía, Curros e Pondal, é o que nos ocupa
o que posúe unha conciencia máis clara
respecto do instrumento idiomático que
usa. Hai intención selectiva, rigor e
propiedade na lingua en que se expresa a
vontade de elevala a rango literario,
acudindo ao cultismo de modo sistemático,
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
13
algo tan infrecuente por entón nas nosas
letras.
A complexidade de recursos configura o
ton peculiar da obra pondaliana, feito que,
unido á cosmovisión poética
rigorosamente orixinal, converten o autor
clásico en moderno e atractivo para o
lector de hoxe. Aínda así existe certa
controversia fundamentada a cerca do
papel da muller no imaxinario do autor,
diversos estudosos da súa figura teñen
sinalado este feito.
Indicamos, a continuación, os seus títulos
fundamentais:
� A fada dos montes. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Álvarez, 1872.
� Rumores de los pinos: poesías. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Alvarez, 1877.
� A campana d'Anllóns. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.
� O Dolmen de Dombate. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.
� Queixumes dos pinos. A Coruña: Latorre y Martínez, 1886.
� Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal. Vigo: Galaxia, 1961. Reunidos, prologados e anotados por Ricardo Carballo Calero.
� Novos poemas. Vigo: Galaxia, 1971. Limiar, transcrición e notas de Amado Ricón Viruleg.
� Os Eoas: (unha aproximación). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 1992. Limiar, transcrición, selección e notas de Amado Ricón Viruleg.
OBRA Y VOZ POÉTICA DEL BARDO BERGANTIÑÁN
Pondal, poeta oficial del movimiento
regionalista, encaminará su obra a la
recuperación de la lengua y de la cultura
gallegas e a la decidida defensa de la
libertad de nuestro pueblo. Su escritura,
fundamentalmente épica, irá en busca de
mitos autóctonos que llamen a la
colectividad gallega para comprometerla
con su futuro. El poeta de Bergantiños va a
cantar las gestas de los heroicos celtas
gallegos. Pero Pondal es también un
excelente cultivador de la poesía lírica,
recreando un paisaje agreste inspirado en
las tierras de Bergantiños. Junto con la
naturaleza, la mujer se configurará como
una de las claves de su producción lírica.
En el plano lingüístico, Pondal procuró la
dignificación do idioma huyendo del estilo
populista de la época e incorporando
diversos cultismos aristocratizantes en el
léxico e en la sintaxis. El trazo más acusado
de su personalidad literaria fue, sin duda,
la clara consciencia de la dimensión
artística de su obra que lo llevó a revisar
constantemente sus creaciones, incluso las
ya publicadas. En este sentido, no resulta
extraño que de Os Eoas, un extenso poema
épico basado en el descubrimiento del
continente americano, el autor sólo
publicase un primer esbozo en 1858.
Su obra se puede dividir en dos etapas:
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
14
� La primera va desde 1854 hasta 1868. Corresponde al segundo
Provincialismo. Pondal se muestra como un poeta bilingüe de tendencia romántico-byroniana, que se modera con la intención y con la forma clasicista. Produce el famoso poema "El canto de un brigante. A campana de Anllóns", y dos poemas en gallego que constituyen una primera redacción de Os Eoas, que quizás respondiese al título de Colón, según informa Murguía en Los Precursores.
� La segunda etapa corresponde al Regionalismo. Pondal, influido por las ideas de sus correligionarios, especialmente a través de Murguía, se siente el poeta bardo, o que da a conocer las raíces étnicas del pueblo gallego. Se inicia con el libro bilingüe Rumores de los pinos (1877) e llega a la cima con Queixumes dos pinos (1886). Al lado de estas obras colocamos las últimas refundiciones de Os Eoas, que, aunque es inicialmente una obra de concepción provincialista, va a ser "regionalizada" por influjo de los ideales de los integrantes de la Cova Céltica. Además, varios poemas sueltos que son parte frustrada de Queixumes dos pinos (variantes, poemas no incluidos, etc.) o proyectos de otras obras que nunca llegaron a realizarse en su totalidad. Parte de estos poemas fueron publicados en Pondal: versos iñorados ou esquecidos y en Eduardo Pondal: novos poemas. Otros esperan a la publicación de las obras completas del genial poeta.
La base de su poética se sustenta en
algunos ejes fundamentales: en primer
lugar, la poesía clásica, a la que tuvo acceso
desde muy joven, en sus primeros
estudios, sobre todo la relacionada con el
mundo griego arcaico, destacando sobre
todas las voces la de Homero. A su lado, la
Biblia, especialmente el Cantar de los
Cantares, fue para el proveedora de
personajes como Miqueas o Tirteo, que
representan el espíritu de la rebelión.
También el Renacimiento, con Dante,
Ariosto, Tasso y Camões, es indispensable
para la comprensión de la épica
pondaliana, especialmente Os Eoas.
Finalmente, es importante señalar la
influencia de la poesía italiana neoclásica,
representada en la figura de Vicenzo
Monti.
La riqueza arqueológica de la Galicia
prerromana fue exhibida en su día como
argumento de peso por Sarmiento y
Cornide, para quien este país se constituye
en foco irradiador de la civilización céltica
europea. Se trata de un elemento más que
fundamental nuestra idiosincrasia.
Liberalismo y romanticismo acentuarán tal
reivindicación en el XIX, siendo los
historiadores (Verea, Vicetto, Murguía) los
encargados de suministrarle
fundamentación teórica a los promotores
do resurgimiento.
En esta corriente reivindicadora de
pensamiento mítico se instala Pondal,
marcándolo profundamente los poemas
ossiánicos del escocés Macpherson, como
antes adelantábamos. También muestra
una fuerte influencia de la cultura griega
clásica a lo que sumaremos también la
Biblia en la actitud visionaria y profética
que lo caracteriza.
Los inicios poéticos de Pondal podemos
circunscribirlos en el romanticismo,
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
15
destacando el tema amoroso, inexistente
con posterioridad en su obra. Evolucionará
cara a un estilo propio y muy original. En
Brindis (1856) y A campana de Anllóns
(1962) se van perfilando elementos
configuradores de la estética que triunfará
en el poemario bilingüe Rumores de los
pinos (1877) e más todavía en Queixumes
dos pinos (1886) y son dos: la motivación
popular (patriótica) y el hondo sentimiento
de la tierra.
La maduración estética y vital del bardo
camina en paralelo con los grandes
objetivos de rehabilitación para Galicia que
toman cuerpo en el Resurgimiento. Pondal
abraza los ideales de progreso y libertad
que colaboran en sacudir el yugo que
humilla a su país. La apelación al pueblo
para que se libere de las cadenas instala en
su canto un compromiso patriótico-poético
penetrado de eficacia simbólica.
Como apunta acertadamente Carvalho
Calero, Pondal es un escritor consciente
que reelabora constantemente su obra,
buscando la perfección técnica. La
permanente elevación del soporte material
en que funda su estética, para él la tierra,
el paisaje nativo (que lleva tan inscrito), es
sólo resorte o elemento de partida en la
elaboración de una poesía refinada y culta,
incluso culturalista, pero viva. Esto puede
observarse claramente en el paso de
Rumores a Queixumes.
Nuestro bardo quiere instalar mediante sus
compatriotas a única verdad de los
orígenes, irguiendo la civilización céltica
para contraponerla con la latina y
nutriendo nuestra historia de materiales
míticos nobles y consistentes. De aquí su
cosmovisión poética: reintegrar su país en
un elemento diferencial –étnico, cultural-
poderosísimo. Siendo incuestionable para
él el fundamento celta de Galicia sobre los
pilares de esta fe, lleno de imaginación
profética, construye su mensaje combativo
de intención libertaria:
Dos celtas antigos
gloriosos exemplos;
do duro romano
non lixios, non servos:
rompede as cadeas
da patria, dos eidos;
luitade valentes;
luitade, galegos.
La geografía poética de Pondal es limitada.
Como se venía apuntando, triunfa
absolutamente en ella el paisaje rural,
único existente por lo demás en la
civilización celta. Pero el poeta gana en
profundidad lo que pierde en extensión y
lleva muy inscritos en el interior los
elementos de su tierra nativa. El paisaje de
Bergantiños origina un arte innovador y
vanguardista por el tratamiento al que
Pondal lo somete.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
16
De los tres grandes poetas del
Resugimiento: Rosalía, Curros y Pondal, es
el que nos ocupa el que posee una
conciencia más clara respecto del
instrumento idiomático que usa. Hay
intención selectiva, rigor e propiedad en la
lengua en que se expresa la voluntad de
elevarla a rango literario, acudiendo al
cultismo de modo sistemático, algo tan
infrecuente por entonces en nuestras
letras.
La complejidad de recursos configura el
tono peculiar de la obra pondaliana, hecho
que, unido a la cosmovisión poética
rigurosamente original, convierten el autor
clásico en moderno y atractivo para el
lector de hoy. Aún así existe cierta
controversia fundamentada acerca del
papel de la mujer en el imaginario del
autor, diversos estudiosos de su figura han
señalado este hecho.
Indicamos, a continuación, sus títulos
fundamentales:
� A fada dos montes. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Álvarez, 1872.
� Rumores de los pinos: poesías. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Alvarez, 1877.
� A campana d'Anllóns. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.
� O Dolmen de Dombate. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.
� Queixumes dos pinos. A Coruña: Latorre y Martínez, 1886.
� Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal. Vigo: Galaxia, 1961. Reunidos, prologados e anotados por Ricardo Carballo Calero.
� Novos poemas. Vigo: Galaxia, 1971. Limiar, transcrición e notas de Amado Ricón Viruleg.
� Os Eoas: (unha aproximación). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 1992. Limiar, transcrición, selección e notas de Amado Ricón Viruleg.
Work and poetic voice of Bergantiños’ bard
Pondal, official poet of the Regionalism
movement will focus his work on the
Galician language and culture’s recovery
and the defense of our nation’s freedom.
His writing, mainly epic, will follow the
local myths that call the Galician people to
make them think about the future. The
poet form Bergantiños is going to sing the
victories of the Celtic heroes. But Pondal is
also a great lyrical poetry writer, recreating
a wild landscape inspired on Bergantiños.
Next to nature, womanhood will be one of
the keys of his lyrical production.
Linguistically, looked for the language’s
dignifying, running from the populist style
of his time and using cultism on his
vocabulary and syntax. The strongest trait
of his literary persona was the conscience
of his work’s artistic dimension that led
him to constantly check his creations, even
after publishing. That’s why he only
published a first draft of Os Eoas, a long
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
17
epic poem based on America’s discovery, in
1858.
His work can be divided in two eras:
• First one from 1854 to 1868, the
second provincialism. Pondal
shows himself as a bilingual poet
with a romantic-byronian
tendency, moderated with the
classicist intention and form. "El
canto de un brigante. A campana
de Anllóns" and two poems in
Galician which are a rough draft for
Os Eoas, maybe with the title of
Colón, according to Murguía in Los
Precursores.
• The second era would be
Regionalism. Pondal, influenced by
his ideology companions, especially
Murguía, feels like the bard that
puts the ethnic roots of Galicia
under the spotlight. It starts with
his bilingual book Rumores de los
pinos (1877) and gets to the top
with Queixumes dos pinos (1886).
Besides these works, it’s also worth
considering the latest correction of
Os Eoas, which turns its
provincialism into regionalism
influenced by the ideals of the
Celtic Cave members. Also, there
are some poems that didn’t get
into Queixumes dos pinos or
projects from different works that
he never finished. Some of them
were published in Pondal: versos
iñorados ou esquecidos and
Eduardo Pondal: novos poemas.
Others wait at the publications of
his complete work.
His poetry stands over some fundamental
bases: first, the classic poetry that he read
since being a young boy when he first
started studying, especially everything
related to the archaic Greek world, being
Homer his biggest inspiration. Second, the
Bible and its Song of Solomon, which was
for him provider of characters like Micah or
Tyrtaeus, embodiments of the
revolutionary spirit. Also vital for the
understanding of Pondal’s epic poetry is
Renaissance, with Dante, Ariosto, Tasso
and Camões. Last, we should mention the
influence of neoclassic Italian poetry
represented by Vicenzo Monti.
Galicia’s archeological treasures were used
as a reason by Sarmiento y Cornide, who
believed this country is the birthplace of
European Celtic civilization; a more than
unmoving piece of our culture. Such
vindication will be multiplied during XIX
century by liberalism and romanticism,
being the historians -Vicetto, Verea,
Murguía- responsible for bringing
theoretical fundaments to the resurgence
promoters.
It is on this vindictive movement of the
mythical though that Pondal feels
comfortable, marked by Macpherson
Ossian poems. He also shows a strong
influence of the classic Greek culture,
adding to this the Bible as it is shown on his
visionary and prophetic writing.
Pondal’s early works can be included in the
Romanticism movement, with a big focus
in love non-existent on his latter works. He
evolves with a very original and unique
style. In Brindis (1856) and A campana de
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
18
Anllóns (1962) the main elements of his
aesthetic can already be seen, being very
present in Rumores de los pinos (1877) and
even more in Queixumes dos pinos (1886).
These two elements would be the patriotic
popular motivation and the love for his
birth land.
His aesthetic and vital growth happens at
the same time the big rehabilitation
objectives for Galicia planned by the
Resurgence. Pondal embraces the ideas of
progress and freedom that will stop the
enslavement of his country. The calling to
the people to free themselves from their
chains is seen in his song as a patriotic-
poetic compromise full of symbolism.
As Carvalho Calero said, Pondal is a
conscious writer that constantly rewrites
his work looking for technical perfection.
The highness of the material his aesthetic is
based, his homeland, is a starting line in
the elaboration of a refined and cultivated
and still alive poetry. This is easily
recognizable in the moment in between
Rumores and Queixumes.
Our bard with the help of his fellow
countrymen wants to install the only truth
to our origins, putting Celtic civilization
against Latin and filling our History of noble
and consistent myths. Thus his worldview:
uniting his country with a powerful unique
element, ethnic and cultural. For him,
Galicia’s Celtic foundation is unmovable,
full of prophetic imagination, and that is
how he builds his fighting message of
freedom:
Dos celtas antigos
gloriosos exemplos;
do duro romano
non lixios, non servos:
rompede as cadeas
da patria, dos eidos;
luitade valentes;
luitade, galegos.
Pondal’s poetical geography is limited.
Country landscapes triumph, being the
only one existent in Celtic civilization. But
the poet compensates with depth what he
lacks in length and has his home’s
elements engraved on his mind.
Bergantiños’ landscape creates an
innovating and avant-garde art because of
how Pondal treats it.
Of the three great Resurgence poets –
Rosalía, Curros and Pondal- the latter is the
more conscious about the language he’s
using. There’s a selective intention,
strictness and propriety trying to elevate it
to a literary level, using lots of cultisms,
something not very common at that
moment in Galician.
The complexity of his resources creates the
peculiar tone of his works which, next to
his extremely original poetic worldview,
turns the classic author into a modern and
attractive one for today’s reader. Even
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
19
though, there’s some controversy about
the role of womanhood in his work.
His most important bibliography:
� A fada dos montes. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Álvarez, 1872.
� Rumores de los pinos: poesías. Santiago de Compostela: Tip. Manuel Mirás e Alvarez, 1877.
� A campana d'Anllóns. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.
� O Dolmen de Dombate. A Coruña: Imp. Carré Aldao, 1895.
� Queixumes dos pinos. A Coruña: Latorre y Martínez, 1886.
� Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal. Vigo: Galaxia, 1961. Reunited, prologued and anotated by Ricardo Carballo Calero.
� Novos poemas. Vigo: Galaxia, 1971. Prologue, translation and notes by Amado Ricón Viruleg.
� Os Eoas: (unha aproximación). A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa, 1992. Prologue, translation, selection and notes by Amado Ricón Viruleg.
O REXURDIMENTO
Rexurdimento é o nome co que se coñece
ao movemento de rexeneración da cultura
galega que tivo lugar ó longo do século XIX.
Este termo expresa nitidamente o que foi
unha traxectoria de recuperación non só
literaria, senón tamén cultural, política e
histórica.
A raíz da invasión francesa (1809) e dos
enfrontamentos entre absolutistas e
liberais, xorden os primeiros textos escritos
en galego, impresos en follas soltas ou en
xornais, con fins propagandísticos. Uns
chaman ao campesiñado á defensa do país,
e outros defenden as ideas liberais. Ao
longo do século, trala caída do absolutismo
e o inicio da monarquía constitucional,
nacen diversos movementos galeguistas
baseados na defensa da singularidade e da
personalidade diferenciada de Galicia.
O primeiro deles, aparecido contra os anos
40’, foi o Provincialismo, que denunciaba a
marxinación social do país e procuraba a
valoración social da súa arte, das costumes
e da historia. Os provincialistas víronse
apartados da política despois do seu apoio
ó fracasado levantamento militar de
Solís,que tivo como consecuencia o
fusilamento dos Mártires de Carral, e
refuxiáronse no mundo da cultura e da
literatura.
A segunda xeración galeguista, o
Rexionalismo, compaxinou cultura e
política, facendo da lingua a súa
preocupación primordial. A gaita gallega
(1853), de Xoán Manuel Pintos, constitúe o
primeiro libro da literatura galega
contemporánea.
En 1861 celébranse na Coruña os primeiros
Xogos Frorais. As composicións premiadas,
xunto con mostras da poesía
contemporánea, recóllense un ano máis
tarde no Álbum de la Caridad, primeira
antoloxía do Rexurdimento galego, onde
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
20
aparece o poema “A Campana de Anllóns”,
de Eduardo Pondal.
A publicación en 1863 de Cantares
gallegos, primeira obra escrita
integramente en galego por Rosalía de
Castro, inaugura o Rexurdimento pleno. Ó
longo desta etapa publícanse na nosa
lingua tanto poesía como prosa, aínda que
o ano máis frutífero para a literatura galega
foi sen dúbida 1880. Nesta data saen á luz
composicións dos autores de máis sona do
momento: Follas novas de Rosalía de
Castro, Aires da miña terra de Curros
Enríquez, e Saudades gallegas de Lamas
Carvajal. Seis anos despois aparece
Queixumes dos pinos de Pondal.
Entre todos estes escritores, Rosalía de
Castro transcende coa calidade da súa obra
as nosas fronteiras para se incorporar á
historia da literatura universal. Os seus
versos teñen sido obxecto de múltiples
estudios e traducións a diversas linguas.
Os lindes da nosa literatura vanse
ampliando de vagar desde a lírica ata a
narrativa, o ensaio e a prosa didáctica. A
consolidación da prosa galega non se
produce ata o século XX, mais a finais do
XIX hai xa precedentes salientables, como
Maxina ou a filla espúrea, (1880) de
Marcial Valladares, primeira novela galega
contemporánea. A obra de mais sona entre
as clases populares foi O catecismo do
labrego de Lamas Carvajal, obra de crítica
social en clave de humor, que coñeceu
trece edicións en vida do autor. Tal vez o
mellor prosista da época foi Antonio López
Ferreiro, autor de tres importantes
novelas: A tecedoira de Bonaval, O Castelo
de Pambre e O niño de Pombas.
4 Rosalía de Castro
O xénero teatral foi o menos cultivado.
Desde a publicación de A casamenteira en
1812 ata a década dos oitenta non houbo
actividade editorial relacionada co teatro.
A presenza da lingua galega nos xornais
contribúe grandemente ao prestixio do
idioma. No ano 1876 edítase, promovido
por Valentín Lamas Carvajal, o pioneiro dos
xornais integramente en galego, O tio
Marcos da Portela. O éxito deste xornal,
con marcado carácter anticaciquil, resultou
espectacular. Entre os anos 1886 e 1888
vaise consolidando o xornalismo en Galicia,
coa aparición de novas iniciativas
monolingues: O Galiciano, en Pontevedra;
en Lugo, A Monteira; e As Burgas, en
Ourense.
Os autores do Rexurdimento descoñecen a
existencia da rica tradición lírica medieval
galega, e escriben co convencemento de
que son os iniciadores do cultivo literario
do idioma. Carecen, polo tanto, dunha
normativa idiomática o que os obriga a
partir dos usos orais.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
21
Nas últimas décadas do XIX nacen as
primeiras gramáticas e dicionarios da
lingua galega, esenciais para a súa
normalización: Compendio de gramática
gallega-castellana, de Francisco Mirás
(1864); e Gramática Gallega, de Saco e
Arce, considerado o primeiro estudio serio
do idioma galego.
Unha das últimas manifestacións do
Rexurdimento, xa no século XX, foi a
constitución da Real Academia Galega
(1905). O 30 de setembro de 1906
inaugúrase oficialmente, no salón da
coruñesa Reunión Recreativa e Instrutiva
de Artesáns, a Real Academia Galega, que
xa fora constituída o 4 de setembro de
1905.
5 Fundadores da Real Academia Galega
No acto conflúen os dous vieiros principais
do galeguismo naquela altura. O primeiro
deles, agrupado arredor de Manuel
Murguía, representa a continuidade do
programa do Rexurdimento e do
Rexionalismo, mentres que o segundo
proviña da vizosa comunidade de
emigrantes galegos en Cuba onde naceu,
en 1905, a Asociación Iniciadora e
Protectora da Academia Galega.
A Asociación Iniciadora foi a principal
fornecedora das remesas precisas para
acometer os gastos da fundación e
sostemento da Academia e tivo por
obxecto, segundo o seu propio
regulamento: "darlle unidade ao idioma
galego mediante a publicación dunha
gramática e un dicionario". A figura
senlleira do litógrafo de orixe ferrolá, Xosé
Fontenla Leal, apadriñado polo prestixio
intelectual de Curros Enríquez, foi
fundamental na organización e bo
resultado deste proxecto.
Chegada a fin do século XIX constátase
unha recuperación do galego como idioma
literario, cultural e histórico; asemade faise
patente un descenso no nivel de uso oral. A
lingua galega non vive aínda unha situación
normalizada e iso provoca un retroceso en
medios sociais (clases altas e medias) e en
ámbitos xeográficos concretos (urbanos).
O contexto socio-político contrasta coa
prolífica actividade cultural. A sociedade
galega dos comezos do XX seguía a se
caracterizar pola concentración do poder
económico en sectores minoritarios, por un
sistema agrícola aínda feudal e por unha
crecente emigración que ía baleirando o
país.
Aparecen asociacións agrarias que
canalizan as protestas sociais e acadan
gran resonancia no campesiñado, como foi
o caso da Liga Agraria de Acción Gallega. A
toma de consciencia dos campesiños,
fomentada polo seu acceso á propiedade
da terra, unida á evolución do galeguismo
cara ó nacionalismo, provoca un salto
cualitativo na utilización da lingua.
Nas primeiras décadas do século XX, surxe
un novo movemento, que supera ao
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
22
Rexionalismo que nos ocupa, será o Nacionalismo.
EL RESURGIMIENTO
Resurgimiento es el nombre con el que se
conoce al movimiento de regeneración de
la cultura gallega que tuvo lugar a lo largo
del siglo XIX. Este término expresa
nítidamente lo que fue una trayectoria de
recuperación no sólo literaria, sino también
cultural, política e histórica.
A raíz de la invasión francesa (1809) y de
los enfrentamientos entre absolutistas y
liberales, surgen los primeros textos
escritos en gallego, impresos en hojas
sueltas o en periódicos, con fines
propagandísticos. Unos chaman al
campesinado a la defensa del país, e otros
defienden las ideas liberales. A lo largo del
siglo, tras la caída del absolutismo y el
inicio de la monarquía constitucional,
nacen diversos movimientos galleguistas
basados en la defensa de la singularidad y
de la personalidad diferenciada de Galicia.
El primero de ellos, aparecido en los años
‘40, fue el Provincialismo, que denunciaba
la marginación social del país y buscaba la
valoración social de su arte, de las
costumbres y de la historia. Los
provincialistas se vieron apartados de la
política después de su apoyo al fracasado
levantamiento militar de Solís, que tuvo
como consecuencia el fusilamiento de los
Mártires de Carral, y se refugiaron en el
mundo de la cultura e de la literatura.
La segunda generación galleguista, el
Regionalismo, compaginó cultura y política,
haciendo de la lengua su preocupación
primordial. A gaita gallega (1853), de Xoán
Manuel Pintos, constituye el primer libro
de la literatura gallega contemporánea.
En 1861 se celebran en A Coruña los
primeros Xogos Frorais. Las composiciones
premiadas, junto con muestras de la poesía
contemporánea, se recogen un año más
tarde en el Álbum de la Caridad, primera
antología del Resurgimiento gallego, donde
aparece el poema “A Campana de Anllóns”,
de Eduardo Pondal.
La publicación en 1863 de Cantares
gallegos, primera obra escrita
íntegramente en gallego por Rosalía de
Castro, inaugura el Resurgimiento pleno. A
lo largo de esta etapa se publican en
nuestra lengua tanto poesía como prosa,
aunque el año más fructífero para la
literatura gallega fue sin duda 1880. En
esta fecha salen a la luz composiciones de
los autores de más renombre del
momento: Follas novas de Rosalía de
Castro, Aires da miña terra de Curros
Enríquez, y Saudades gallegas de Lamas
Carvajal. Seis años después aparece
Queixumes dos pinos de Pondal.
Entre todos estos escritores, Rosalía de
Castro transciende con la calidad de su
obra nuestras fronteras para incorporarse
a la historia de la literatura universal. Sus
versos han sido objeto de múltiples
estudios y traducciones a diversas lenguas.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
23
Las lindes de nuestra literatura se van
ampliando lentamente desde la lírica hasta
la narrativa, el ensayo e la prosa didáctica.
La consolidación de la prosa gallega no se
produce hasta el siglo XX, pero a finales del
XIX hay ya precedentes destacables, como
Maxina ou a filla espúrea, (1880) de
Marcial Valladares, primera novela gallega
contemporánea. La obra de más renombre
entre las clases populares fue O catecismo
do labrego de Lamas Carvajal, obra de
crítica social en clave de humor, que
conoció trece ediciones en vida del autor.
Tal vez el mejor prosista de la época fue
Antonio López Ferreiro, autor de tres
importantes novelas: A tecedoira de
Bonaval, O Castelo de Pambre y O niño de
Pombas.
6 Rosalía de Castro
El género teatral fue el menos cultivado.
Desde la publicación de A casamenteira en
1812 ata la década de los ochenta no hubo
actividad editorial relacionada con el
teatro.
La presencia de la lengua gallega en los
periódicos contribuye enormemente al
prestigio del idioma. En el año 1876 se
edita, promovido por Valentín Lamas
Carvajal, el pionero de los periódicos
íntegramente en gallego, O tio Marcos da
Portela. El éxito de este diario, con
marcado carácter anticaciquil, resultó
espectacular. Entre los anos 1886 y 1888 se
va consolidando el periodismo en Galicia,
con la aparición de nuevas iniciativas
monolingües: O Galiciano, en Pontevedra;
en Lugo, A Monteira; y As Burgas, en
Ourense.
Los autores del Resurgimiento desconocen
la existencia de la rica tradición lírica
medieval gallega, y escriben con el
convencimiento de que son los iniciadores
del cultivo literario del idioma. Carecen,
por lo tanto, de una normativa idiomática,
lo que los obliga a partir de los usos orales.
En las últimas décadas del XIX nacen las
primeras gramáticas y diccionarios de la
lengua gallega, esenciales para su
normalización: Compendio de gramática
gallega-castellana, de Francisco Mirás
(1864); y Gramática Gallega, de Saco e
Arce, considerado el primer estudio serio
del idioma gallego.
Una de las últimas manifestaciones del
Resurgimiento, ya en el siglo XX, fue la
constitución de la Real Academia Gallega
(1905). El 30 de septiembre de 1906 se
inaugura oficialmente, en el salón de la
coruñesa Reunión Recreativa e Instructiva
de Artesanos, la Real Academia Gallega,
que ya había sido constituida el 4 de
septiembre de 1905.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
24
7 Fundadores de la Real Academia Gallega
En el acto confluyen los dos caminos
principales del galleguismo en aquel
entonces. El primero de ellos, agrupado
alrededor de Manuel Murguía, representa
la continuidad del programa del
Resurgimiento y del Regionalismo,
mientras que el segundo provenía de la
lujosa comunidad de emigrantes gallegos
en Cuba donde nació, en 1905, la
Asociación Iniciadora y Protectora de la
Academia Gallega.
La Asociación Iniciadora fue la principal
impulsora de las remesas necesarias para
acometer los gastos de la fundación y
mantenimiento de la Academia y tuvo por
objeto, según su propio reglamento: "darle
unidad al idioma gallego mediante la
publicación de una gramática y un
diccionario". La figura imprescindible del
litógrafo de origen ferrolano, Xosé
Fontenla Leal, apadrinado por el prestigio
intelectual de Curros Enríquez, fue
fundamental en la organización y buen
resultado de este proyecto.
Llegado el fin del siglo XIX se constata una
recuperación del gallego como idioma
literario, cultural e histórico; así mismo se
hace patente un descenso en el nivel de
uso oral. La lengua gallega no vive aún una
situación normalizada y eso provoca un
retroceso en medios sociales (clases altas y
medias) y en ámbitos geográficos
concretos (urbanos).
El contexto socio-político contrasta con la
prolífica actividad cultural. La sociedad
gallega de comienzos del XX seguía
caracterizándose por la concentración del
poder económico en sectores minoritarios,
por un sistema agrícola todavía feudal y
por una creciente emigración que iba
vaciando el país.
Aparecen asociaciones agrarias que
canalizan las protestas sociales y consiguen
gran resonancia en el campesinado, como
fue el caso de la Liga Agraria de Acción
Gallega. La toma de consciencia de los
campesinos, fomentada por su acceso a la
propiedad de la tierra, unida a la evolución
del galleguismo cara al nacionalismo,
provoca un salto cualitativo en la
utilización de la lengua.
En las primeras décadas del siglo XX, surge
un nuevo movimiento, que supera al
Regionalismo que nos ocupa, será el
Nacionalismo.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
25
Resurgence
Resurgence is the name given to the
regeneration movement that affected
Galician culture during XIX century. This
noun expresses a recovery trajectory not
just literary but also cultural, political and
historical.
Beginning with the French invasion (1809)
and the clash between absolutists and
liberals, the first texts in Galician appear
written as propaganda. Some of them call
the countrymen to their land’s defense and
others prefer the liberal ideas. Through the
century, after absolutism’s fall and the
beginning of a constitutional monarchy,
some Galician movements based on
defending the singularity and personality of
the nation are born.
The first one, in the 40’s, was
Provincialism, calling out the social
marginalization of the country and looking
for the validation of its art, traditions and
history. Provincialism followers left politics
after supporting Solis’ revolt that ended
with the shooting of the Martyrs of Carral,
so they found refuge in literature.
The second generation, Regionalism, mixed
culture and politics being the language its
first concern. A gaita gallega (1853), by
Xoán Manuel Pintos, is the first book of
contemporary Galician literature.
In 1861 the first Xogos Frorais take place in
A Coruña. The awarded compositions and
samples of contemporary poetry are
compiled a year later in Álbum de la
Caridad, first anthology of the Galician
Resurgence, were “A Campana de Anllóns”
by Pondal is included.
The publishing in 1863 of Cantares
Gallegos, first entirely Galician work by
Rosalía de Castro, starts the great
Resurgence. Through this era a lot of
poetry and prose are published, although
the flourishing year for Galician literature is
1880. On that date, three of the most
important books of our literature see the
light: Follas novas de Rosalía by Castro,
Aires da miña terra by Curros Enríquez, y
Saudades gallegas by Lamas Carvajal. Six
years later we get Queixumes dos pinos by
Pondal.
Among all the writers, Rosalía de Castro
shines with the quality of her work and
gets a place in world literature History. Her
verses have been studied a thousand
times; same as the translations they’ve
been subjected.
The borders of our literature expand slowly
from lyricism to narrative, essay and
didactic prose. The consolidation of
Galician prose doesn’t happen until XX
century, but during the XIX there are
already important examples like Maxina ou
a filla espúrea, (1880) by Marcial
Valladares, first contemporary Galician
novel. The most popular book among the
country people was O catecismo do
labrego by Lamas Carvajal, a comedic work
of social critique reissued thirteen times
while its author’s life. Maybe the best
prose writer of that time was Antonio
López Ferreiro, author of three important
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
26
novels: A tecedoira de Bonaval, O Castelo
de Pambre and O niño de Pombas.
8 Rosalía de Castro
Drama was the less cultivated genre. Since
A Casamenteira was published in 1812
until the 80’s there was barely publishing
activity regarding drama.
The presence of the language on the news
helps its prestige. In 1876 O tío Marcos da
portela, the first news paper entirely in
Galician starts getting published thanks to
Valentín Lamas Carvajal; being very
successful. Journalism in Galicia
consolidates between 1886 and 1888 with
the birth of new Galician-speaking
initiatives: O Galiciano at Pontevedra, A
Monteira at Lugo, or As Burgas at Ourense.
Resurgence authors don’t know about
medieval Galician poetry and they write
believing they’re the pioneers of Galician
literature. Therefore, they lack any
linguistic rules, forcing them to start from
the oral base.
It’s on the last decades of XIX century that
the first grammar books and dictionaries
are published, essentials for the
normalization of the language: Compendio
de gramática gallega-castellana, by
Francisco Mirás (1864); and Gramática
Gallega, de Saco e Arce, viewed as the first
real study of the language.
One of the last manifestations of
Resurgence, already during the XX century,
was the creation of the Royal Galician
Academy (September 4th, 1905). It officially
opens in September 30th, 1906, at the Fun
and Instructive Artisans’ Meeting’s salon.
9 Founders of the Royal Galician Academy
Both main sides of Galician Regionalism
meet at the act. The first one, gravitating
around Manuel Murguía, represents the
continuity of Regionalism and Resurgence’s
program, while the second one came from
Cuba’s luxurious community of Galician
emigrants; the same place where the
Starting and Protecting Association for the
Galician Academy saw the light in 1905.
This Starting Association was the main
promoter of the foundation and
maintenance needed by the Academy and
had as its objective, according to its own
rules: “uniting Galician language through
the publishing of a grammar and
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
27
dictionary”. Xosé Fontenla Leal, lithograph
from Ferrol sponsored by Curros Enríquez,
was essential on this behalf.
With the end of XIX century we can
announce the recovery of Galician as a
literary, cultural and historical language, as
well as its oral use going down. It isn’t
normalized yet and it makes it go back in
some social circles – high and medium
class- and precise geographic scopes –
towns-.
Socio-political context contrasts with the
abundant cultural activity. Galician
society’s main trait at the beginning of XX
century still was the concentration of
economic power in small sectors, a still
feudal farming system and increasing
emigration that emptied the country.
New farming associations show up
channeling social protests and being of
great importance among country people,
like the Farming League of Galician Action.
The new consciousness of these people
fueled by their access to land’s propriety
and next to the transformation of Galician
Regionalism into nationalism causes a
quality jump on the use of the language.
During the first decades of XX century
there is a new movement that surpasses
Regionalism, it’ll be Nationalism.
O REXIONALISMO E O NACEMENTO DOS SÍMBOLOS NACIONAIS: O HIMNO GALEGO.
Durante o Rexionalismo, ven a luz os
principais elementos simbólicos nos que se
asenta o sentimento nacional do país.
Himno e bandeira galegos teñen unha orixe
case coetánea e nas dúas están presentes
dous compoñentes básicos:
� Dunha banda, o papel do rexionalismo de orientación liberal, representado por Murguía e polo grupo coruñés da Liga Gallega e da Real Academia Galega, que alentou ou fixou coa súa autoridade intelectual tanto a aparición do himno de Pondal e Veiga como a definición precisa da bandeira azul e branca, como futura insignia nacional de Galicia, aínda que daquela se concibise como «rexional».
� E, doutra banda, foron as colectividades da emigración, nomeadamente as asentadas na illa de Cuba, as que achegaron a adhesión popular e a mobilización política que na Terra non era capaz de lograr o movemento rexionalista.
Nesta ocasión centrarémonos no himno,
polo papel central que o noso protagonista
xoga neste feito. O proceso de
consolidación do actual himno oficial
(nacido en 1890) non foi fácil e nin sequera
foi a única proposta. Desde as últimas
décadas do século XIX pódense achar
vontades para dotar o noso país dun
símbolo que era sentido como necesario
para acompañar o proceso de
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
28
reivindicación nacional que, desde o
provincialismo inicial do século XIX, está a
renacer, estenderse e consolidarse no seo
da nación galega.
Con motivo da Exposición Rexional
celebrada en Pontevedra en 1880, foi
convocado un premio para un «Himno á
Galicia en dialecto del país». O texto
premiado foi o do autor pontevedrés
Andrés Muruais (1851-1882), cun accésit
de Francisco María de la Iglesia (1827-
1897). Tamén deste mesmo ano de 1880 é
a letra do «Himno a Galicia» do padronés
Manuel Barros (1844-1885), emigrante na
Habana e en Bos Aires, onde editou
diversas obras e dirixiu varias publicacións
periódicas. A música é da autoría de
Ricardo Pérez Camino (1842-1915). En
1886, aparece un novo «Himno Gallego»
de Armada Teixeiro (1848-1920), co
pseudónimo Chumín de Céltegos, con
música de Felipe Pereira, dado a coñecer
na Habana, nas páxinas da revista A Gaita
Gallega.
Cronoloxicamente, a proposta hímnica de
Eduardo Pondal e Pascual Veiga,
finalmente consolidada a partir do Certame
Musical de 1890, foi a seguinte, mais non a
derradeira, porque tres anos despois, en
abril de 1893, o prolífico autor Galo Salinas
(1852-1926) compuxo na Coruña o poema
«¡Galicia! Hino Popular Rexional» (co lema
Deus fratresque Galleciae), musicado polo
compositor Varela Silvari (1848-1926).
10 Pascual Veiga
Por outra parte, xa comezado o século XX,
o ‘Círculo Católico de Obreros’ de Ferrol
convocou, en 1904, o terceiro Certame
Literario, Científico e Musical en que, na
parte musical, o tema de composición será
«Himno á Galicia para masa coral, é
instrumentado para orquesta, adaptado á
la letra que va al fin de estas bases».
Efectivamente, a continuación aparece o
texto hímnico (cuxo primeiro verso
constituirá o lema de ‘Solidaridad Gallega’),
sen indicación de autoría.
En 1911 a ‘Unión Redencionista’ da Habana
edita un cancioneiro patriótico, onde
aparecerán varias das propstas: «Os
pinos», Pondal; «Sexa por todos gabada»,
Curros; «Himno», Brañas; «Por Galicia»,
Vicenti; «Himno á Galicia», «A Galicia»,
Muruais; «Himno», Lugrís; «A sombra do
druída», Vazquez [sic]; «Poesía», Novo;
«Himno», Vaamonde; «Himno», Carré;
«Anxel de redención», Carvajal; «Himno»,
Martelo Paumán; «Poesía», Cabeza de
León; «A Galicia», Añón; «Pol-a unión»,
Curros; «Alma gallega», Barcia; «Regato
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
29
montañés», Ribalta; «Gaita gallega»,
«Castellanos de Castilla», Rosalía Castro.
Verdadeiramente importante como
proposta de himno galego foi a aparecida
en 1911, ano en que Luís Taibo García
(1877-1954) compuxo unha partitura sobre
o poema de Alfredo Brañas (1859-1900),
que tivo gran difusión a partir da súa
aparición, talvez pola personalidade do
poeta e intelectual galeguista, polo
carácter reivindicativo do texto e tamén, se
cadra, por máis adiante se converter en
himno oficial das Mocedades Galeguistas.
O seguinte «HIMNO Á GALICIA», datado na
Coruña no 20 de maio de 1907, ten como
autor a Florencio Vaamonde Lores (1860-
1925), tamén académico. E, finalmente, o
cuarto «Himno á Galicia», tamén datado na
Coruña o 18 de maio de 1907, corresponde
á pluma de Evaristo Martelo Paumán
(1853-1928), poeta que ocupou a cadeira
de Eduardo Pondal na Real Academia
Galega.
Non menos importante que o himno de
Brañas e Taibo foi, por outra banda, o
Himno de ‘Acción Gallega’, da autoría de
Ramón Cabanillas (1876-1959), utilizado
polas organizacións agraristas nas
primeiras décadas do século XX e recollido
en Vida Gallega facendo constar este
carácter. O poema foi publicado en 1915,
na sección «Da Terra asoballada» de Vento
mareiro, mais xa era coñecido en 1913,
tanto o texto como a versión musical de
Adolfo Campos López.
De todos os xeitos, antes de cerrarmos o
capítulo de propostas, aínda convén facer
notar que a música da Alborada de Pascual
Veiga (con letra de Francisco María de la
Iglesia), louvada por Curros nun poema
(¡Gloria a quen un tesouro n’esa canción
nos leiga / Qu’ ha de ser a «Marsellesa»
galaica «d’o Porvir»!), funcionou
historicamente, tanto no interior de Galiza
como nas comunidades galegas
emigrantes, como música de identificación
patriótica galega.
Finalmente, débese ter en conta que
tamén existe a denominada «Marcha do
Antigo Reino de Galiza», citada na
disposición adicional cuarta da Lei de
símbolos de 1984. Esta marcha, de orixe
incerta, ten un ar solemne e procesional:
talvez foi composta para actos cívico-
relixiosos, aínda que nos últimos tempos
traspasa ese ámbito para se converter
nunha especie de marcha patriótica que
coexiste, con menor rango, co Himno
oficial.
Segundo Filgueira Valverde, que era
posuidor dunha copia en 1924, «a melodía
da “Marcha” adeprendéralla un famoso
gaiteiro cruñés ó vello e petrucial Lugrís
Freire. Anotouna e fixo unha
harmonización Pilar Castillo». Á parte desta
partitura, Manuel Lugrís Freire era
posuidor doutra co título «Antiga Marcha
Real de Galicia», harmonizada para piano,
que lle fora doada polo músico Mauricio
Farto Parra (1867-1947). E, por outra parte,
a «Marcha del antiguo Reino de Galicia de
Chirimías», pertencente ao repertorio do
músico lucense Vicente Latorre, que era
escoitada en Lugo con motivo da ofrenda
que as sete capitais do Reino de Galiza
facían na Catedral.
Mais a personalidade e función simbólica
de Eduardo Pondal Abente (1835-1917)
como Poeta galego por excelencia (sobre
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
30
todo despois da morte de Rosalía, con
Curros na emigración) e as propias
calidades do seu texto, así como o prestixio
da música de Pascual Veiga (1842-1906),
popular por ser o autor da Alborada,
contribuíron, sen dúbida, ao éxito
definitivo das catro estrofas iniciais d’Os
Pinos como himno, asumido desde o
principio do século XX por todo o
galeguismo (tanto político como cultural),
rexeitando as publicacións ligadas ao
nacionalismo calquera outra posibilidade
alternativa e mantendo firmemente un
símbolo que xa era popular na Galiza e
mais nas comunidades do exterior.
O Certame musical de 1890 e o nacemento do himno
En 1890, a comisión de festexos da Coruña
encárgalle ao ‘Orfeón Coruñés Número 4’,
recén galardoado no Certame da
Exposición Universal de París, que organice
os actos musicais das festas. Estes
consistiran en dous eventos, un Certame
Musical e mais un Certame de Gaitas,
Murgas e Flautas de Aldea, que rematasen
nun gran Festival que tería lugar na antiga
Praza de Touros coruñesa.
Previamente á publicación das Bases do
Certame, Pascual Veiga, como organizador,
tiña que
conseguir os textos poéticos para os dous
apartados de «Marcha Regional Gallega» e
«Balada». Para a «Marcha Rexional
Galega», Pascual Veiga pensou na figura
máis sobranceira, na altura de 1890, do
mundo da creación poética galega:
Eduardo Pondal. Coa desaparición de
Rosalía en 1885 e co afastamento físico de
Curros, que traballa durante longos
períodos en Madrid, antes da súa marcha á
Habana en 1894, a única escolla posíbel a
esta altura na Galiza literaria e cultural
para a elaboración dun texto hímnico só
podía ser o Bardo bergantiñán.
Eduardo Pondal, creador dunha poderosa
mitoloxía poética galega, representaba o
canto épico a través dunha obra en que
glosa as orixes míticas da patria (por medio
do celtismo con base no mito de Breogán,
o creador en última instancia da nación),
na que canta as súas contendas e as súas
glorias, e que representa a voz da terra coa
asunción dunha misión bárdica que levou
ás súas últimas consecuencias na creación
poética.
Poeta patriótico, en fin, non só na súa
concepción poética mais tamén como
figura pública, en
comuñón amical e ideolóxico-política co
patriarca Manuel Murguía, bardo da Cova
Céltica e figura indiscutíbel da Galiza
literaria de finais de século, concentrando
na súa persoa todo o valor cultural-
representativo do espazo simbólico galego.
Por outra parte, Pascual Veiga era a figura
de maior prestixio musical no campo do
orfeonismo
no derradeiro terzo do século XIX, alén dun
fervente ‘rexionalista’ que, a través da súa
obra compositiva, trata tamén de
reivindicar e prestixiar a nosa lingua e a
nosa literatura. Ademais era vogal do
comité coruñés da ‘Asociación
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
31
Regionalista’ presidida por Murguía en
Santiago.
Pascual Veiga dirixiuse a Eduardo Pondal a
través dunha carta inicial na que lle solicita
formalmente o texto poético para o
certame de 1890. Eduardo Pondal acepta o
encargo e inicia o proceso de escrita do
poema. Os Pinos mostra numerosas
tentativas de escrita que evidencian a
evolución do proceso creativo nun poeta
que meditaba profundamente os textos,
que os refacía, pulía e traballaba nunha
especie de neurose creativa que o levaba a
modificar decote a súa produción,
nomeadamente antes da súa publicación.
No día 5 de abril de 1890, acabada a
primeira versión (necesariamente
provisoria) do poema, Eduardo Pondal,
envíalla ao músico, mostrando a súa
disposición para colaborar en tan
«levantado propósito» e explicitando as
súas conviccións iberistas.
O manuscrito autógrafo desta primeira
versión está constituído por un grupo de
cinco papeis
(270x210 mm), dobrados, formando, por
tanto, un «folleto» de 10 páxinas, cuxas
medidas se reducen á metade do total.
Do nacemento do himno á primeira oficialización (1890-1907)
A partir de 1890, en que o texto poético é
publicado oficialmente no Prospecto do
Certame e a
música veiguiana do Himno estaba
composta, entramos nun período en que
existen escasas noticias sobre a
interpretación e circulación do himno
pondaliano no interior do país antes da súa
‘oficialización’ na Habana en 1907.
En 1907, o emigrante e activista galego
Xosé Fontenla Leal (1865-1919) diríxese a
Pascual Veiga para lle solicitar unha copia
da música do poema Os Pinos
converténdose deste xeito no verdadeiro
promotor da consolidación e ‘oficialización’
do Himno no seo da comunidade galega en
Cuba e mais no seu Centro Galego, de onde
se difundiu ao interior de Galiza.
Nesta altura, na Habana funcionaba a
‘Asociación Iniciadora y Protectora de la
Real Academia Gallega’ (constituída en
1905 e presidida por Curros); existía prensa
nacionalista e en galego; Curros, Lugrís e
outros grandes persoeiros do movemento
protonacionalista galego tiñan a súa
residencia na illa cubana; e no ambiente
político-cultural da emigración percibíase a
necesidade da consagración dun elemento
simbólico tan importante e popular como é
un himno.
Neste sentido, Xosé Fontenla Leal foi o
artífice verdadeiro da recuperación e
difusión do Himno de Pondal e Veiga, razón
que explica a confusión existente en gran
parte da historiografía galega arredor do
proceso do nacemento do Himno Galego.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
32
Unha vez recibida a carta (coa copia da
partitura) por Fontenla, morre Pascual
Veiga Iglesias en Madrid, no 1906 e xorde a
iniciativa en Bos Aires de lle facer unha
homenaxe e sufragar o traslado dos seus
restos mortais a Mondoñedo. Esta idea é
tamén acollida na Habana, a través da
organización dunha «Velada Artístico-
Literaria» no gran Teatro do Centro Galego,
onde será solemnemente interpretado o
Himno, que, na altura, era considerado
como obra inédita.
Deste xeito, o Himno de Pondal e Veiga soa
pública e oficialmente o día 20 de
decembro de 1907, executado pola Banda
Municipal da Habana, baixo a batuta do
seu director, o mestre Guillermo M. Tomás
(1868-1933).
Un ano despois, en 1908, o himno de
Pondal e Veiga é declarado oficial en todas
as festas do Centro Galego da Habana, por
iniciativa, máis unha vez, de Xosé Fontenla,
e a partir dese momento, nas actividades
relacionadas co Centro interpretarase o
himno.
EL REGIONALISMO Y EL NACIMIENTO DE LOS SÍMBOLOS NACIONALES: EL HIMNO GALLEGO.
Durante el Regionalismo, ven la luz los
principales elementos simbólicos en los
que se asienta o sentimiento nacional del
país. Himno y bandera gallegos tienen un
origen casi coetáneo y en los dos están
presentes dos componentes básicos:
� De una parte, el papel del regionalismo de orientación liberal, representado por Murguía y por el grupo coruñés de la Liga Gallega y de la Real Academia Gallega, que alentó o fijó con su autoridad intelectual tanto la aparición del himno de Pondal y Veiga como la definición precisa de la bandera azul y blanca, como futura insignia nacional de Galicia, aunque por aquel entonces se concibiese como «regional».
� Y, de otra parte, fueron las colectividades de la emigración, principalmente las asentadas en la
isla de Cuba, las que acercaron la adhesión popular y la movilización política que en la Tierra non era capaz de lograr el movimiento regionalista.
En esta ocasión nos centraremos en el
himno, por el papel central que nuestro
protagonista juega en este hecho. El
proceso de consolidación del actual himno
oficial (nacido en 1890) no fue fácil y ni
siquiera fue la única propuesta. Desde las
últimas décadas del siglo XIX se pueden
encontrar voluntades para dotar a nuestro
país de un símbolo que era sentido como
necesario para acompañar el proceso de
reivindicación nacional que, desde el
provincialismo inicial del siglo XIX, está
renaciendo, extendiéndose e
consolidándose en el seno de la nación
gallega.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
33
Con motivo de la Exposición Regional
celebrada en Pontevedra en 1880, fue
convocado un premio para un «Himno de
Galicia en dialecto del país». El texto
premiado fue el del autor pontevedrés
Andrés Muruais (1851-1882), con un
accésit de Francisco María de la Iglesia
(1827-1897). También de este mismo año
de 1880 es a letra del «Himno a Galicia»
del padronés Manuel Barros (1844-1885),
emigrante en la Habana y en Buenos Aires,
donde editó diversas obras y dirigió varias
publicaciones periódicas. La música es de
Ricardo Pérez Camino (1842-1915). En
1886, aparece un nuevo «Himno Gallego»
de Armada Teixeiro (1848-1920), con el
pseudónimo Chumín de Céltegos, con
música de Felipe Pereira, dado a conocer
en la Habana, en las páginas de la revista A
Gaita Gallega.
Cronológicamente, la propuesta hímnica
de Eduardo Pondal y Pascual Veiga,
finalmente consolidada a partir del
Certamen Musical de 1890, fue la
siguiente, pero no la última, porque tres
años después, en abril de 1893, el prolífico
autor Galo Salinas (1852-1926) compuso en
A Coruña el poema «¡Galicia! Hino Popular
Rexional» (con el lema Deus fratresque
Galleciae), con música del compositor
Varela Silvari (1848-1926).
11 Pascual Veiga
Por otra parte, ya comenzado el siglo XX, el
‘Círculo Católico de Obreros’ de Ferrol
convocó, en 1904, el tercer Certamen
Literario, Científico y Musical en que, en la
parte musical, el tema de composición será
«Himno a Galicia para masa coral, e
instrumentado para orquesta, adaptado a
la letra que va al fin de estas bases».
Efectivamente, a continuación aparece el
texto hímnico (cuyo primer verso
constituirá el lema de ‘Solidaridad
Gallega’), sin indicación de autoría.
En 1911 la ‘Unión Redencionista’ de la
Habana edita un cancionero patriótico,
donde aparecerán varias de las propuestas:
«Os pinos», Pondal; «Sexa por todos
gabada», Curros; «Himno», Brañas; «Por
Galicia», Vicenti; «Himno á Galicia», «A
Galicia», Muruais; «Himno», Lugrís; «A
sombra do druída», Vazquez [sic];
«Poesía», Novo; «Himno», Vaamonde;
«Himno», Carré; «Anxel de redención»,
Carvajal; «Himno», Martelo Paumán;
«Poesía», Cabeza de León; «A Galicia»,
Añón; «Pol-a unión», Curros; «Alma
gallega», Barcia; «Regato montañés»,
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
34
Ribalta; «Gaita gallega», «Castellanos de
Castilla», Rosalía Castro.
Verdaderamente importante como
propuesta de himno gallego fue la
aparecida en 1911, año en que Luís Taibo
García (1877-1954) compuso una partitura
sobre el poema de Alfredo Brañas (1859-
1900), que tuvo gran difusión a partir de su
aparición, tal vez por la personalidad del
poeta e intelectual galleguista, por el
carácter reivindicativo del texto y también,
quizás, por convertirse más adelante en
himno oficial de las Mocedades
Galeguistas.
El siguiente «HIMNO Á GALICIA», datado
en A Coruña el 20 de mayo de 1907, tiene
como autor a Florencio Vaamonde Lores
(1860-1925), también académico. Y,
finalmente, el cuarto «Himno á Galicia»,
también datado en A Coruña el 18 de mayo
de 1907, corresponde a la pluma de
Evaristo Martelo Paumán (1853-1928),
poeta que ocupó la silla de Eduardo Pondal
en la Real Academia Gallega.
No menos importante que el himno de
Brañas y Taibo fue, por otra parte, el
Himno de ‘Acción Gallega’, de la autoría de
Ramón Cabanillas (1876-1959), utilizado
por las organizaciones agraristas en las
primeras décadas del siglo XX y recogido en
Vida Gallega haciendo constar este
carácter. El poema fue publicado en 1915,
en la sección «Da Terra asoballada» de
Vento Mareiro, pero ya era conocido en
1913, tanto el texto como la versión
musical de Adolfo Campos López.
De todos modos, antes de cerrar el
capítulo de propuestas, aún conviene hacer
notar que la música de le Alborada de
Pascual Veiga (con letra de Francisco María
de la Iglesia), alabada por Curros en un
poema (¡Gloria a quen un tesouro n’esa
canción nos leiga / Qu’ ha de ser a
«Marsellesa» galaica «d’o Porvir»!),
funcionó históricamente, tanto en el
interior de Galicia como en las
comunidades gallegas emigrantes, como
música de identificación patriótica gallega.
Finalmente, se debe tener en cuenta que
también existe la denominada «Marcha do
Antigo Reino de Galiza», citada en la
disposición adicional cuarta de la Ley de
símbolos de 1984. Esta marcha, de origen
incierto, tiene un aire solemne y
procesional: tal vez fue composta para
actos cívico-religiosos, aunque en los
últimos tiempos traspasa ese ámbito para
convertirse en una especie de marcha
patriótica que coexiste, con menor rango,
con el Himno oficial.
Según Filgueira Valverde, que era poseedor
de una copia en 1924, «la melodía de la
“Marcha” se la enseñó un famoso gaitero
coruñés al viejo y anciano Lugrís Freire. La
anotó e hizo una armonización Pilar
Castillo». Aparte de esta partitura, Manuel
Lugrís Freire era poseedor de otra con el
título «Antiga Marcha Real de Galicia»,
armonizada para piano, que le había sido
donada por el músico Mauricio Farto Parra
(1867-1947). Y, por otra parte, la «Marcha
del antiguo Reino de Galicia de Chirimías»,
perteneciente al repertorio del músico
lucense Vicente Latorre, que era escuchada
en Lugo con motivo de la ofrenda que las
siete capitales del Reino de Galicia hacían
en la Catedral.
Mas la personalidad y función simbólica de
Eduardo Pondal Abente (1835-1917) como
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
35
poeta gallego por excelencia (sobre todo
después de la muerte de Rosalía, con
Curros en la emigración) y las propias
calidades de su texto, así como el prestigio
de la música de Pascual Veiga (1842-1906),
popular por ser el autor de la Alborada,
contribuyeron, sin duda, al éxito definitivo
de las cuatro estrofas del comienzo de Os
Pinos como himno, asumido desde el
principio del siglo XX por todo el
galleguismo (tanto político como cultural),
rechazando las publicaciones ligadas al
nacionalismo cualquiera otra posibilidad
alternativa y manteniendo firmemente un
símbolo que ya era popular en Galicia e las
comunidades do exterior.
El Certamen musical de 1890 y el nacimiento del himno
En 1890, la comisión de festejos de A
Coruña le encarga al ‘Orfeón Coruñés
Número 4’, recién galardonado en el
Certamen de la Exposición Universal de
París, que organice los actos musicales de
las fiestas. Estos consistirán en dos
eventos, un Certamen Musical y un
Certamen de Gaitas, Murgas y Flautas de
Aldea, que terminan en un gran Festival
que tendría lugar en la antigua Plaza de
Toros coruñesa.
Previamente a la publicación de las Bases
del Certamen, Pascual Veiga, como
organizador, tenía que conseguir los textos
poéticos para los dos apartados de
«Marcha Regional Gallega» y «Balada».
Para la «Marcha Regional Gallega», Pascual
Veiga pensó en la figura más importante,
en 1890, del mundo de la creación poética
gallega: Eduardo Pondal. Con la
desaparición de Rosalía en 1885 e con el
alejamiento físico de Curros, que trabaja
durante largos períodos en Madrid, antes
de su marcha a la Habana en 1894, la única
posibilidad a esta altura en la Galicia
literaria y cultural para la elaboración de un
texto hímnico sólo podía ser el Bardo de
Beergantiños.
Eduardo Pondal, creador de una poderosa
mitología poética gallega, representaba el
canto épico a través de una obra en que
glosa los orígenes míticos de la patria (por
medio del celtismo con base en el mito de
Breogán, el creador en última instancia de
la nación), en la que canta sus contiendas
y sus glorias, y que representa la voz de la
tierra con la asunción de una misión
bárdica que llevó sus últimas
consecuencias en la creación poética.
Poeta patriótico, en fin, no sólo en su
concepción poética sino también como
figura pública, en comunión amical e
ideológico-política con el patriarca Manuel
Murguía, bardo de la Cova Céltica y figura
indiscutible de la Galicia literaria de finales
de siglo, concentrando en su persona todo
el valor cultural-representativo del espacio
simbólico gallego.
Por otra parte, Pascual Veiga era la figura
de mayor prestigio musical en el campo del
orfeonismo en el último tercio del siglo XIX,
además de un ferviente ‘regionalista’ que,
a través de su obra compositiva, trata
también de reivindicar y prestigiar nuestra
lengua y nuestra literatura. Además era
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
36
vocal del comité coruñés de la ‘Asociación
Regionalista’ presidida por Murguía en
Santiago.
Pascual Veiga se dirigió a Eduardo Pondal a
través de una carta inicial en la que le
solicita formalmente el texto poético para
el certamen de 1890. Eduardo Pondal
acepta el encargo e inicia el proceso de
escritura del poema. Os Pinos muestra
numerosas tentativas de escritura que
evidencian la evolución del proceso
creativo en un poeta que meditaba
profundamente los textos, que los rehacía,
pulía y trabajaba en una especie de
neurosis creativa que lo llevaba a modificar
a menudo su producción antes de su
publicación.
El día 5 de abril de 1890, acabada la
primera versión (necesariamente
provisional) del poema, Eduardo Pondal se
la envía al músico, mostrando su
disposición para colaborar en tan
«levantado propósito» y explicitando sus
convicciones iberistas.
El manuscrito autógrafo de esta primera
versión está constituido por un grupo de
cinco papeles (270x210 mm), doblados,
formando, por tanto, un «folleto» de 10
páginas, cuyas medidas se reducen a la
mitad del total.
Del nacimiento del himno a la primera oficialización (1890-1907)
A partir de 1890, año en que el texto
poético es publicado oficialmente en el
Prospecto del Certamen y la música
veiguiana del Himno estaba compuesta,
entramos en un período en que existen
escasas noticias sobre la interpretación y
circulación del himno pondaliano en el
interior del país antes de su ‘oficialización’
en la Habana en 1907.
En 1907, el emigrante y activista gallego
Xosé Fontenla Leal (1865-1919) se dirige a
Pascual Veiga para solicitarle una copia de
la música del poema Os Pinos
convirtiéndose de este modo en el
verdadero promotor de la consolidación y
‘oficialización’ del Himno en el seno de la
comunidad gallega en Cuba y su Centro
Gallego, de donde se difundió al interior de
Galicia.
A esta altura, en la Habana funcionaba la
‘Asociación Iniciadora y Protectora de la
Real Academia Gallega’ (constituida en
1905 y presidida por Curros); existía prensa
nacionalista y en gallego; Curros, Lugrís y
otros grandes personajes del movimiento
protonacionalista gallego tenían su
residencia en la isla cubana; y en el
ambiente político-cultural de la emigración
se percibía la necesidad de la consagración
de un elemento simbólico tan importante y
popular como es un himno.
En este sentido, Xosé Fontenla Leal fue el
artífice verdadero de la recuperación y
difusión del Himno de Pondal y Veiga,
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
37
razón que explica la confusión existente en
gran parte de la historiografía gallega
alrededor del proceso de nacimiento del
Himno Gallego.
Una vez recibida la carta (con la copia de la
partitura) por Fontenla, muere Pascual
Veiga Iglesias en Madrid, en 1906 y surge la
iniciativa en Buenos Aires de hacerle un
homenaje y sufragar el traslado de sus
restos mortales a Mondoñedo. Esta idea es
también acogida en la Habana, a través de
la organización de una «Velada Artístico-
Literaria» en el gran Teatro del Centro
Gallego, donde será solemnemente
interpretado el Himno, que, en el
momento, era considerado como obra
inédita.
De este modo, el Himno de Pondal y Veiga
suena pública y oficialmente el día 20 de
diciembre de 1907, ejecutado por la Banda
Municipal de la Habana, bajo la batuta de
su director, el maestro Guillermo M. Tomás
(1868-1933).
Un año después, en 1908, el himno de
Pondal y Veiga es declarado oficial en todas
las fiestas del Centro Gallego de la Habana,
por iniciativa, más de una vez, de Xosé
Fontenla, y a partir de ese momento, en las
actividades relacionadas con el Centro se
interpretará el himno.
Regionalism and the birth of national symbols: Galician anthem
During Regionalism, the main symbolic elements on which the national feeling of the country is based appear. Galician anthem and flag have an almost contemporary origin and there are present two basic components in both of them:
� On one hand, the role of liberal oriented regionalism, represented by Murguía and the Coruña group of the “Galician League” and the “Galician Royal Academy”, which with its intellectual authority encouraged the birth of Pondal and Veiga’s anthem and the precise definition of the blue and white flag, the future national insignia of Galicia, although conceived as “regional”.
� On the other hand, the emigrant groups, mainly those settled on
Cuba, encouraged the popular adhesion and political mobilization that the Regionalist movement couldn’t achieve at home.
On this occasion we will focus on the anthem, for the central role that our protagonist plays in this fact. The process of consolidating the current official anthem (came out in 1890) was not easy and even there was more than one proposal. Over the last decades of XIX century, we have been able to provide our country with a symbol that was felt as necessary to go with the demands of Galician nationalists that, since the early provincialism of the XIX century, has been reawakened, being expanded and consolidated in the core of the Galician nation. On the occasion of the Regional Exhibition
held in Pontevedra in 1880, a prize was
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
38
awarded for an “Anthem of Galicia in the
dialect of the country”. The award-winning
text was of Andrés Muruais (1851-1882),
from Pontevedra, and Francisco María de
la Iglesia (1827-1897) received a secondary
award. The Anthem to Galicia lyrics are
also of 1880, written by Manuel Barros
(1844-1885), from Padrón, who emigrated
to Havana and Buenos Aires, where he
published diverse works and directed
several periodical publications. The music
was by Ricardo Pérez Camino (1842-1915).
In 1886 a new Galician Anthem by Armada
Teixeiro (1848-1920), going by the
pseudonym “Chumín de Céltegos”, with
music by Felipe Pereira, released in
Havana, in the pages of the magazine A
Gaita Gallega.
In chronological order, Eduardo Pondal and
Pascual Veiga’s proposal for an anthem,
consolidated since 1890 Music Contest,
wasn’t the last proposal because three
years later, in April 1893, the prolific
author Galo Salinas (1852-1926) wrote in A
Coruña the poem ¡Galicia! Hino Popular
Rexional (using the motto Deus fratresque
Galleciae) with music by the composer
Varela Silvari (1848-1926).
12 Pascual Veiga
On the other hand, already in the XX
century, Ferrol’s Catholic Worker’s Circle
convened in 1904 the third Literary,
Scientific and Musical Contest in which the
composition theme will be Anthem for
Galicia, for vocal and instrumental forces,
set to the lyrics at the end of this proposal
requirements’ document. Next to this is the
anthem’s text (its first verse will become
the slogan for “Galician Solidarity”) with no
indication of its authorship.
In 1911 Havana’s Redemptionist Union
publishes a patriotic songbook with some
of the contestants: Os pinos, Pondal; Sexa
por todos gabada, Curros; Himno, Brañas;
Por Galicia, Vicenti; Himno á Galicia, A
Galicia, Muruais; Himno, Lugrís; A sombra
do druída, Vazquez [sic]; Poesía, Novo;
Himno, Vaamonde; Himno, Carré; Anxel de
redención, Carvajal; Himno, Martelo
Paumán; Poesía, Cabeza de León; A Galicia,
Añón; Pol-a unión, Curros; Alma gallega,
Barcia; Regato montañés, Ribalta; Gaita
gallega, Castellanos de Castilla, Rosalía
Castro.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
39
A truly important anthem proposal was
Luis Taibo García’s (1877/1954)
composition in 1911 over an Alfredo
Brañas’ (1859-1900) poem, greatly
broadcasted since its première maybe
because of the regionalist personality of
the poet and the text; it later became the
Regionalist Galician Youth hymn.
Another Anthem to Galicia came from A
Coruña in May 20th, 1907, written by
Florencio Vaamonde Lores (1860-1925).
Another one was born in the same city two
days before written by Evaristo Martelo
Paumán (1853-1928), the poet who
occupied Pondal’s place at the Royal
Galician Academy.
Also important was Acción Galega by
Ramón Cabanillas (1876-1959), used by
farming organizations on the first decades
of the XX century. This poem was published
in “Da terra asoballada” section in Vento
Mareiro but it was already know in 1913,
both the poem and the musical version by
Adolfo Campos López.
It is also important to remember that
Alborada Galega’s music by Pascual Veiga
(lyrics by Francisco María de la Iglesia),
praised by Curros on a poem (“¡Gloria a
quen un tesouro n’esa canción nos leiga /
Qu’ ha de ser a «Marsellesa» galaica «d’o
Porvir»!”), worked as a patriotic
identification song both in Galicia and
emigrant communities.
Finally, we cannot forget about the Marcha
do Antigo Reino de Galiza cited in the
fourth additional disposition of 1984
Galician symbols’ law. This march of unsure
origins is very solemn and processional,
maybe composed for civic-religious acts,
even when lately it has become a patriotic
march that coexists as the anthem’s
younger sibling.
According to Filgueira Valverde, owner of a
copy back in 1924, “the march’s melody
was taught to the old man Lugris Freire by
a famous windpipe player from Coruña. He
wrote it and Pilar Castillo harmonized it.”
Besides this music sheet, Lugrís Freire also
had another one with the title Antiga
Marcha Real de Galicia arranged for piano
donated by the musician Mauricio Farto
Parra (1867-1947). There was also Marcha
del antiguo Reino de Galicia de Chirimías
that belonged to Lugo’s musician Vicente
Latorre, frequently listened at his town in
celebration of the offering made by
Galicia’s Seven Capital Cities at the
Cathedral.
But Pondal’s personality and symbolic
function as Galicia’s greatest poet (after
the death of Rosalía and Curros’
emigration), as well as the quality of his
text Pascual Veiga’s music recognition –
thanks to the fame of his Alborada-
definitively helped to the success of the
first four stanzas of Os Pinos as an anthem,
assumed since the beginning of XX century
by both political and cultural Galician
regionalism; classes that denied the
possibilities of any other competitor and
held a symbol that was already popular in
Galicia as well as the emigrant
communities.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
40
Musical Contest of 1890 and the anthem’s conception
In 1890, the organizers for the A Coruña
popular fair asked the recently awarded at
the Paris’ Universal Exposition Coruña’s
Choir Number 4 if they could prepare the
musical acts. These will be a Musical
Contest and a Windpipe, Murgas and
Traditional Flute Contest, ending with a big
Festival at the Bullfighting Plaza.
Before publishing the Contest rules Pascual
Veiga, as the organizer, had to get the
poems for the Galician Regional March and
Ballad categories. For the first one, he
thought of the most important Galician
poet of 1890: Eduardo Pondal. With
Rosalia’s death in 1885 and Curros working
in Madrid before departing to Havana in
1894, the only one who could write such
and anthem was Bergantiño’s Bard.
Eduardo Pondal, creator of a powerful
Galician poetical mythology, represented
epic chants through a line of work that
touches the mythical origins of his
homeland – via Celtic culture based on
Breogán’s myth, creator of the nation-,
singing his fights and victories,
representing the voice of the land with a
mission best shown on his poetry.
Patriotic poet, not just in his work but also
as a public person. Friend and ideological-
political ally of Murguía, Celtic Cove’s bard
and essential figure of Galicia’s literature at
the end of the century, Pondal
concentrated on himself all the cultural
values representatives of Galicia’s symbolic
space.
Pascual Veiga was the most important
person on the choir’s field of that moment,
besides being a Regionalist that, through
his composition, tried to vindicate our
language and literature. He was also vocal
at the Coruña’s section of the Regionalist
Association that Murguía ruled from
Santiago.
Pascual Veiga wrote Eduardo Pondal asking
him formally if he could write a poem for
the Contest. Pondal accepts and starts
writing immediately. Os Pinos was
rewritten once and again, showing the
evolution of the creation process for a poet
that meditated profoundly about his text,
remade them, polished them and worked
in the middle of a creative neurosis.
On April 5th, 1890, Pondal sends Veiga the
first draft of the poem, showing his
disposition to collaborating in such a “high
purpose”.
The handwritten manuscript of this first
draft is composed of five folded papers
(270x210 mm) creating a 10 pages
pamphlet.
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
41
From the anthem’s birth to the first hearing (1890-1907)
Starting in 1890, when the poem is
published and Veiga’s anthem music
composed, we enter a period of time with
close to zero news about its interpretation
before the first official playing it Havana
1907.
In 1907, Galician emigrant and activist Xosé
Fontenla Leal (1865-1919) asks Pascual
Veiga for a copy of the music, becoming
this way the promoter of the anthem’s
consolidation inside his Galician
community and Galician Center in Cuba,
from where it expanded to Galicia itself.
At that time in Havana the Starting and
Protecting Association for the Galician
Academy –presided by Curros-; there was
nationalist press written in Galician;
Curros, Lugrís and other pre-nationalist
figures lived there, and the emigrant
society felt like they needed having such an
important symbolic element as an anthem.
In that sense, Xosé Fontenla Leal was the
real maker of the recovery and
broadcasting of Pondal and Veiga’s
anthem, a reason explaining the confusion
of a big part of Galician Historiography
about the conception of such a song.
After Fontenla received an answer and a
copy of the music, Veiga died in Madrid
and the emigrant community in Buenos
Aires decided to give him homage and
paying for the moving of his body back to
Mondoñedo. This idea is well received in
Havana where they celebrate an Artistic-
Literary Evening at the Galician Centre’s
Great Theatre. This will be the moment
when the anthem, then considered an
unknown song, will be played.
That’s how Pondal and Veiga’s anthem
sound public and officially on December
20th, 1907, played by Havana’s City Band
and directed by Guillermo M. Tomás (1868-
1933).
A year after, in 1908, Pondal and Veiga’s
anthem is declared official in every party at
Havana’s Galician Centre by the initiative,
once again, of Xosé Fontenla. From that
moment on, it is usually played at the
Centre-related activities.
ANEXO
Intercambio de misivas entre Pondal e
Veiga, durante o proceso de adaptación de
letra e música, do himno galego (1890):
Intercambio de misivas entre Pondal y
Veiga, durante el proceso de adaptación de
letra y música, del himno gallego (1890):
Letter exchanged between Pondal and
Veiga, during the adaptation of lyrics and
music process for the Galician anthem
(1890):
Muy señor mío:
a la sociedad coral «Orfeón Coruñés nº 4»,
que me honro presidir, le ha sido confiada
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
42
la misión de celebrar un certamen musical
en el próximo mes de Agosto. La comisión
organizadora acordó conceder un premio al
mejor himno regional gallego que sea la
espresión fiel del espíritu de esta región,
con objeto de que a manera de la Marcha
Real, Marsellesa, etc., sea cantado en toda
Galicia con el entusiasmo que despierta en
el ánimo el Sentimiento de la patria.
Ahora bien: dada la condición de ser para
cantada dicha marcha, se hace necesario
una letra y nadie mejor que V., ilustre e
inspirado vate, puede cumplir las
aspiraciones que abrigamos: no dudando
que el que tan admirablemente ha sabido
cantar las bellezas de la región gallega, y
siente latir su pecho de entusiasmo por el
adelantamiento y progreso de nuestra
pequeña patria, habrá de coadyuvar con su
inspiración poderosa a la realización de
nuestro proyecto componiendo unas
sencillas estrofitas que sean como un
suspiro regional.
Reciba V. pues por anticipado mi más
profundo agradecimiento, a la par que la
seguridad de la más distinguida
consideración con que soy de V. afmo. segº.
serr. y admirador q. b. s. m.
Pascual Veiga [rubricado].
Muy señor mío:
recibir su atenta, y escribir el himno que me
pide, fue, por decirlo así, cosa de un
momento. Obrero ha tiempo consagrado a
la noble causa de la redención de nuestra
tierra, no puedo negarme, no, a contribuir
a la consecución de tan levantado
propósito, en la medida de mis escasas
fuerzas; y desea-ría que esas breves
estrofas, que tengo la satisfacción de
remitirle, estuviesen animadas, no del
exiguo calor de mi pobre fantasía, sino del
más digno y poderoso ardimiento, de modo
que encendiera los ánimos de nuestro buen
pueblo gallego.
Excuso advertir a V. que esas estrofas
aspiran sólo a despertar en nuestros
paisanos las nobles ideas de un bien
entendido regionalismo; pero de ningún
modo a promover el separatismo, pues que
soy acérrimo partidario de la unidad e
integridad de nuestra grande y gloriosa
España.
Deseando nuevos triunfos (que los
alcanzará, pues le dirige un maestro
distinguido) al orfeón nº 4, queda de V.
muy atº. S. S. Q. B. S. M.,
Eduardo Pondal [rubricado].
Muy Sr. mío y respetable amigo:
He recibido con su atenta grata del 5 sus
hermosas estrofas, y me apresuro a
enviarle las gracias más espresivas, tanto
por su pronta y fina atención en satisfacer
mis deseos, cuanto por su esquisita
amabilidad por los conceptos favorables
que su citada misiva encierra, para esta
Sociedad.
Quisiera, sin embargo, abusando de su
confianza, tuviese la bondad de hacer unas
pequeñas correcciones en lo que respecta a
la acentuación, puesto que se trata de una
poesía lírica y esta clase de composiciones
exigen una simetría perfecta en los
acentos, para que el ritmo musical se
incruste, digámosle así, en la letra, a fin de
que aparezca ésta sin quebrantamiento
alguno en su forma gramatical.
Así es que se amoldaría perfectamente que
la primera cuarteta se compusiera de la
siguiente forma: los tres primeros versos
exactamente iguales al 1º que empieza
Bien comprendo que con mis observaciones
le seré a V. altamente molesto, pero en el
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
43
deseo de que la obra tenga el lucimiento
posible tanto para el poeta como para el
maestro compositor, de ahí la causa de
ellas.
Y anticipando a V. nuevamente gracias por
este señalado favor, me reitero suyo
siempre affmo. s. s. q. b. s. m.
Pascual Veiga [rubricado].
Muy señor mío y de mi mayor
consideración:
por mucho que sus observaciones
estrechen no poco {la} libertad rítmica del
poeta, no obstante, allá {va} eso, con los
acentos colocados en donde V. indica, y con
el aditamento de dos estrofas más.
Celebraría que ahora encajasen bien en la
turquesa del pentágrama.
De V. muy atº. S. S. Q. B. S. M.
Eduardo Pondal [rubricado].
Muy mío y de mi consideración:
He recibido su hermosísima poesía que me
ha dejado completamente satisfecho bajo
todos puntos de vista, cual no podía por
menos de suceder siendo hija de un tan
esclarecido ingenio que es honra de Galicia.
Además de la sociedad que represento,
quedo muy obligado a su fina atención
para conmigo deseando tener un motivo
para poder demostrar a V. mi eterno
reconocimiento.
Reciba V pues mi enhorabuena con los
sentimientos más distinguidos de la más
alta consideración con que soy de V. affmo.
s. s. q. b. s. m.
Pascual Veiga [rubricado].
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
44
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
45
Guía de lectura/Bibliography SIGNATURA
Brañas, Alfredo
La Crisis económica en la época presente y la descentralización regional :
discurso leido en el solemne acto de la apertura del curso académico de 1892-
1893 / por Alfredo Brañas. -- Santiago : Imprenta de José M. Paredes, 1892
M/964
Brañas, Alfredo
Lecciones elementales de Historia de la Filosofía del Derecho / por Alfredo
Brañas. -- Santiago : Imp. del Seminario Conciliar Central, 1887
M/260
Brañas, Alfredo
La Voz de la sangre y la voz de la patria : drama de actualidad en un acto y dos
cuadros, en verso / Alfredo Brañas. -- Madrid : R. Velasco, 1897
M/99
Cabanillas, Ramón
A Virxe do Cristal : lenda de Curros Enríquez axeitada para ópera / Ramón
Cabanillas ; apéndice Manuel Curros Enríquez. A Virxe do Cristal. poema
galego / adautación teatral por Roxelio Rodríguez Díaz ; introducción, edición e
notas de Manuel Ferreiro e Goretti Sanmartín Rei. -- A Coruña : Universidade,
Departamento de Galego-Portugués, Francés e Lingüística, 2002
GAL/10251
Carballo Calero, Ricardo
Eduardo Pondal /Ricardo Carballo Calero. – Vigo : Galaxia, D.L. 1965
BM/1546
LS/168
Carré Aldao, Uxío
La Literatura gallega en el siglo XIX / Eugenio Carré Aldao. -- A Coruña : Librería
Regional de Carré, 1903
M/925
GAL/148
Carré Aldao, Uxío
Rayolas / Eugenio Carré Aldao. -- A Coruña : Imp. de E. Carré, 1898
M/921
M/374
Castillo, Pilar (1895-1952)
Durme [Música impresa] : melodía gallega / por Pilar Castillo ; letra del
malogrado actor Bermúdez Jambrina. -- [S.l.] : [s.n.], [192-?]
MGA/21/51-
59
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
46
Castro, Rosalía de
Cantares gallegos / Rosalía de Castro de Murguía. -- Madrid : D. Leocadio
López, 1872
Bm/318
Castro, Rosalía de
Cantares gallegos / Rosalía Castro de Murguía ; edición do centeario ordeada,
prologada e anotada por Fermín Bouza Brey. -- Vigo : Galaxia, 1963
M/431
LS/104
BM/2613
Castro, Rosalía de
Escolma de poesías / Rosalía de Castro ; ordenadas e prologadas por Aurelio
Ribalta. -- Barcelona : Ibérica, 1917
M/172
Castro, Rosalía de
Follas novas : versos en gallego / de Rosalía Castro de Murguía ; precedidos de
un prólogo por Emilio Castelar. -- Madrid : La Ilustración Gallega y Asturiana ;
Habana : La Propaganda Literaria, 1880
BM/2408
Castro, Rosalía de
Ruinas : novela / de Rosalía de Castro de Murguía ; publicada con un prólogo
por Armando Cotarelo Valledor. -- A Coruña : Imprenta Moret, 1928
M/906
Curros Enríquez, Manuel
Aires d'a miña terra / M. Curros Enríquez. -- A Coruña : La Voz de Galicia, 1886
M/808
BM/2483
Curros Enríquez, Manuel
O Divino sainete / M. Curros Enríquez. -- [S.l.] : [s.n.], [188-?]
M/626
Curros Enríquez, Manuel
El Padre Feijoo : loa dramática en un acto y en verso / M. Curros Enríquez. --
Ourense : Imprenta de Antonio Otero, 1880
M/149
D. Domingo Fontán y su mapa de Galicia / D. Domingo Fontán ...[et al.] ;
prólogo de Filgueira Valverde. -- Santiago de Compostela : [s.n.], 1946
LS/567
GAL/1945
M/990
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
47
ESCOLMA de poesía galega. -- Vigo : Galaxia, 1952-1959
BM/2656/1-4
LS/106/1-4
M/444/1-4
Fandiño, Antonio Benito
A Casamenteira / Antonio Benito Fandiño ; introducción de Xosé R. Barreiro,
Laura Tato e Carmen Blanco. -- Ourense : Linteo, D.L. 2000
GAL/8862
Feijoo, Benito Jerónimo (O.S.B.)
Obras escogidas del Padre Fray Benito Jerónimo Feijoo y Montenegro. --
Madrid : M. Rivadeneyra, 1863
FE/1164
Fernández del Riego, Francisco
Con Pondal en Bergantiños / Francisco Fernández del Riego. – Sada (A Coruña)
: Ediciós do Castro, 2001
GAL/9186
Ferreiro, Manuel
Pondal : do dandynismo a loucura : biografía e correspondencia / Manuel
Ferreiro. – Santiago de Compostela : Laiovento, 1991
GAL/3916
Fontán, Domingo
Carta geométrica de Galicia [Material cartográfico] : dividida en sus provincias
de Coruña, Lugo, Orense , Pontevedra ;y subdividida en Partidos y
Ayuntamientos : presentada a S.M. la Reina Governadora Doña María Cristina
de Borbón, por su Secretario de Estado y del Despacho de lo Interior,
levantada y construída en la escala del cienmilésimo / por el Doctor Don
Domingo Fontán...1845 ; grabado bajo la dirección del autor por L. Bouffard ;
[láminas iluminadas por D. José María Morales Trasancos]. -- Madrid : Instituto
Geográfico Nacional : Instituto de Cooperación Iberoamericana, [1989]
CA/5
Forcadela, Manuel
A harpa e a terra : unha visión da poesía de Eduardo Pondal / Manuel
Forcadela. – Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1988
GAL/200
Golpe Varela, Salvador
Lámbrica : (fragmento) : impresiones de un viaje por Las Mariñas / su autor,
Salvador Golpe. -- A Coruña : Imprenta y Fotograbado de Ferrer, 1907
M/375
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
48
Golpe Varela, Salvador
Patria y región / Salvador Golpe. -- A Coruña : Tip. El Noroeste, 1897
BM/3706
Golpe Varela, Salvador
Regionalismo y lenguaje : discurso leído en los Juegos Florales de Betanzos en
29 de septiembre de 1901 / Salvador Golpe. -- A Coruña : Escuela Tip. de la
Casa de Misericordia, 1902
M/135
ICONOGRAFÍA pondalia. – A Coruña : Publicación da Real Academia Gallega,
1965
FOL/6/38
Lamas Carvajal, Valentín
Espiñas, follas e frores : versos gallegos / Valentín Lamas Carvajal. -- Ourense
: Imprenta de El Eco, 1909
M/170
Lamas Carvajal, Valentín
Mostacilla : versos humorísticos / Valentín Lamas Carvajal
Ourense : Imp. de "El Eco", 1897
BM/1488/1,2
M/701/1,2
Lamas Carvajal, Valentín
A Musa d'as aldeas : versos gallegos / Valentin L. Carvajal. -- Ourense
: Imprenta de El Eco, 1909
GAL/930
Lamas Carvajal, Valentín
Poesías / Valentín Lamas Carvajal. -- A Coruña : Imprenta Moret, 1925
M/45
LS/493
BM/1297
Lamas Carvajal, Valentín
Saudades gallegas : en verso ; Gallegada : tradición, costumes, tipos e contos
d'a terriña, en prosa ; Cartas ós gallegos : en verso / Valentín Lamas Carvajal. --
Ourense : La Región, 1927
M/922
BM/2528
López Abente, Gonzalo
A terra e a poesía de Pondal / Gonzalo López Abente. – A Coruña : Academia
Gallega, 1965
BM/1829
FOL/4/12
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
49
Lugrís Freire, Manuel
Contos de Asieumedre / Manuel Lugrís Freire ; dibuxos de F. Cortés. -- A
Coruña : Litografía e Imprenta Roel, [1911?]
M/163
BM/690
BM/1486
FOL/4/17
Lugrís Freire, Manuel
O Pazo : comedia en dous actos en prosa / orixinal de M. Lugrís Freire. --
A Coruña : Litografía e Imprenta Roel, [1917?]
M/125
Lugrís Freire, Manuel
A Ponte : drama en dous actos en prosa : dividido en tres cuadros ; orixinal /
de M. Lugrís Freire. -- A Coruña : Tipografía la Constancia, 1903
M/852
Lugrís Freire, Manuel
Versos de loita / Manuel Lugrís Freire. -- [S.l.] : [s.n.], 1919
BM/1480
Maciñeira Pardo de Lama, Federico
Crónicas de Ortigueira / Federico Maciñeira y Pardo. -- A Coruña : Tip. de La
Voz de Galicia, 1892
BM/2328
BM/3736
FA/1074
Maciñeira Pardo de Lama, Federico
San Andrés de Teixido : historia, leyendas y tradiciones / Federico Maciñeira
Pardo de Lama. -- A Coruña : Litografía e Imprenta Roel, [1907]
M/249
GAL/2612
Martínez Salazar, Andrés
Antiguallas de Galicia / Andrés Martínez Salazar. -- A Coruña : Imprenta y
Fotograbado de Ferrer, 1907
BM/2936
Martínez Salazar, Andrés
El Cerco de La Coruña en 1589 y Mayor Fernández Pita : apuntes y
documentos / Andrés Martínez Salazar. -- A Coruña : Andrés Martínez, 1889
BM/686
Martínez Salazar, Andrés
Documentos gallegos de los siglos XIII al XVI / Transcriptos por Andrés
Martínez Salazar. – A Coruña : Imp. de La Casa de Misericordia, 1911
BM/3829
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
50
Martínez Salazar, Andrés
De la Guerra de la Independencia en Galicia / Andrés Martínez Salazar. --
Buenos Aires : Ediciones Galicia del Centro Gallego, 19--?
FGA/467
Martínez Salazar, Andrés
Homenaje á La Coruña : memoria sobre erigir un monumento en esta capital á
la heroína Mayor Fernández da Cámara Pita / redactada por Andrés Martínez
Salazar. -- A Coruña : Andrés Martínez, 1891
BM/685
Méndez Ferrín, X. L.
De Pondal a Novoneyra : poesía galega posterior á guerra civil / Xosé Luis
Méndez Ferrín. -- Vigo : Xerais de Galicia, 1984
BM/1512
GAL/170
Miras, Francisco
Gramática / Francisco Mirás. -- Madrid : Akal, D.L. 1978
BM/1252
Murguía, Manuel
El Arte en Santiago durante el siglo XVIII y noticia de los artistas que
florecieron en dicha ciudad y centuria / por Manuel Murguía. -- Madrid
: Establecimiento Tipográfico de Ricardo Fe, 1884
M/952
BM/671
LS/381
BM/2445
Murguía, Manuel
D. Diego Gelmírez / por Manuel Murguía. -- A Coruña : Imprenta y Librería de
E. Carré, 1898
M/951
BM/2690
BM/3693
Murguía, Manuel
Desde el cielo / por Manuel Murguía. -- Madrid : Imp. Artística San Roque,
1910
M/76
BM/2543
Murguía, Manuel
En prosa / Manuel Murguía. -- A Coruña : Imprenta y Librería de E. Carré, 1895
M/372
BM/575
BM/3617
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
51
Murguía, Manuel
El Foro : sus orígenes, su historia, sus condiciones / por Manuel Murguía. --
Madrid : Librería de Bailly Bailliere, 1882
BM/2854
Murguía, Manuel
Galicia /por Manuel Murguía. -- Arteixo (A Coruña) : Concello : Xerais de
Galicia, D.L. 2000
GAL/8748
Otero Pedrayo, Ramón
Romantismo, saudade, sentimento da raza e da terra en Pastor Díaz, Rosalía
de Castro e Pondal / Ramón Otero Pedrayo ; discuros de ingreso na Academia
Galega coa contesta do académico Vicente Risco. – Santiago : Nós, 1931
BM/2603
M/889
A PAIXÓN e o discurso de Otero Pedrayo : Galicia / limiar, Francisco Fernández
del Riego. – A Coruña : Diputación Provincial, D.L. 1998
GAL/8061
Pena, Xosé Ramón
Estudos sobre Os Eoas de Eduardo Pondal / Xosé Ramón Pena, Manuel
Forcadela. – Santiago de Compostela : Sotelo Blanco, D.L. 2005
GAL/12385
Pereira, Aureliano J.
Cousas d'a aldea : versos gallegos / Aureliano J. Pereira. -- A Coruña : Andrés
Martínez, 1891
LS/351
Pintos Villar, Xoán Manuel
A Gaita galega : tocada po lo gaiteiro, ou sea carta de cristus para ir
deprendendo a ler, escribir e falar ben a lengua gallega, e ainda mais / Xoan
Manuel Pintos. -- [A Coruña : Real Academia Gallega], D.L. 1981 (A Coruña : La
Voz de Galicia)
BM/1386
DE PONDAL ao Batallón Literario : (120 anos de poesía na Costa da Morte) /
Modesto Fraga e Miro Villar (coords.). -- Santiago de Compostela : Sotelo
Blanco, D.L. 2009
GAL/14621
Pondal, Eduardo
A campana d’Anllóns / Eduardo Pondal. – A Coruña : Imp. Y Librería de Carré,
1895
BM/3704
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
52
Pondal, Eduardo
Os Eoas : unha aproximación / Eduardo Pondal ; limiar, transcrición, selección
e notas de Amado Ricón Viruleg. – A Coruña : Fundación Pedro Barrié de la
Maza, D.L. 1992
GAL/4236
Pondal, Eduardo
Novos poemas / Eduardo Pondal ; limiar, trascrición e notas de Amado Ricón.
– Vigo : Galaxia, D.L. 1971
BM/2549
LS/99
Pondal, Eduardo
Poesía / Eduardo Pondal ; edición de Manuel Forcadela. – Vigo : Xerais de
Galicia, D.L. 1989
GAL/1098
Pondal, Eduardo
Poesía / Eduardo Pondal ; estudio, cronoloxía e bibliografía por Xesús Rábade
Paredes. – Laracha (A Coruña) : Xuntanza, D.L. 1990
GAL/3242
Pondal, Eduardo
Poesía galega completa / Eduardo Pondal ; edición de Manuel Ferreiro. –
Santiago de Compostela : Sotelo Blanco, 1995-2001
GAL/9791/1
GAL/9791/2
GAL/9791/4
Pondal, Eduardo
Queixumes d’os pinos / Eduardo Pondal. – A Coruña : Imprenta de la Voz de
Galicia, 1886
M/812
Pondal, Eduardo
Queixumes dos pinos / Eduardo Pondal. – Santiago de Compostela :
Compostela : El Correo Gallego, 1991
GAL/3476
Pondal, Eduardo
Queixumes dos pinos / Eduardo Pondal ; edición de, Miguel Mato Fondo. –
Vigo : Asociación Socio-Pedagóxica Galega, D.L. 1996
GAL/6441
Pondal, Eduardo
Queixumes dos pinos e outros poemas / Eduardo Pondal ; edición ó coidado
de Xavier Senín. – Vigo : Galaxia, D.L. 1995
GAL/6388
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
53
Pondal, Eduardo
Queixumes dos pinos e outros poemas : obra lírica completa /Eduardo Pondal.
– Vigo : Castrelos, D.L. 1970
BM/1103
Pondal, Eduardo
Queixumes dos pinos e outros poemas : obra lírica completa /Eduardo Pondal.
– Vigo : Castrelos, D.L. 1972
GAL/1095
Pondal, Eduardo
Queixumes dos pinos y poesías inéditas / de Eduardo Pondal. – A Coruña : Real
Academia Gallega, 1935
GAL/1097
BM/2545
BM/3683
M/909
Pondal, Eduardo
Rumores de los pinos : poesías / por Eduardo Pondal. – Santiago : Tipografía
de Manuel Mirás y Álvarez, 1877
M/199
Pondal, Eduardo
Versos iñorados ou esquecidos de Eduardo Pondal : reunidos, prologados e
anotados / por Ricardo Carballo Calero. – Vigo : Galaxia, D.L. 1960
M/469
BM/592
LS/525
Queizán, María Xosé
Misoxinia e racismo na poesía de Pondal / María Xosé Queizán. – Santiago de
Compostela : Laiovento, 1998
GAL/14807
Ricón Virulegio, Amado
Eduardo Pondal / Amado Ricón Virulegio. – Vigo : Galaxia, D.L. 1981
BM/127
GAL/2328
Rodríguez Valcárcel, Mª Xosé
Aureliano J. Pereira no rexurdimento galego / Mª Xosé Rodríguez Valcárcel. --
[Lugo : El Progreso], 1996
GAL/6584
GAL/7325
Saco y Arce, Juan Antonio
Gramática gallega / por Juan A. Saco y Arce. -- Lugo : Imp. Soto Freire, 1868
M/912
BM/3681
Salinas Rodríguez, Galo
¡Filla--! : cuadro dramáteco [sic] de costumes gallegas n'un auto y-en verso /
por Galo Salinas Rodríguez. -- A Coruña : Imprenta A. Gutenberg, 1892
M/145
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
54
Salinas Rodríguez, Galo
¡Lénda de horrore! : a mitra de ferro ardente : esquirta [sic] en verso no
idioma regional / por Galo Salinas Rodríguez. -- A Coruña : Imprenta y Librería
de E. Carré, 1894
M/364
Salinas Rodríguez, Galo
A Torre de Peito Burdelo : drama histórico n'un acto y-en verso / por Galo
Salinas e Rodríguez. -- A Coruña : Imprenta de V. Abad, 1891
M/126
Tettamancy Gastón, Francisco
Apuntes para la historia comercial de La Coruña / Francisco Tettamancy
Gastón ; con un prólogo de Salvador Golpe. -- A Coruña : Tip. de J. Fernández
García, 1900
BM/1047
GAL/2497
Tettamancy Gastón, Francisco
Los Mártires de Carral / Francisco Tettamancy Gaston. -- A Coruña : Imprenta y
Fotograbado de Ferrer, 1912
BM/3008
M/92
Tettamancy Gastón, Francisco
Los Mártires de Carral / Francisco Tettamancy Gaston. -- A Coruña : Imprenta y
Fotograbado de Ferrer, 1913
GAL/1818
Tettamancy Gastón, Francisco
La Revolución gallega de 1846 / Francisco Tettamancy. -- A Coruña : Librería
Regional de Carré, 1908
BM/3685
Tobío, Lois
Valoración de Pondal / Luís Tobío. – Montevideo : Casa de Galicia, 1965
BM/2190
Valladares Núñez, Marcial
Maxina ou A filla espúrea / Marcial Valladares Núñez. -- Vigo : Galaxia, D.L.
1970
BM/1123
Veiga Iglesias, Pascual (1842-1906)
Alborada gallega [Música impresa] / letra de Francisco Mª. de la Iglesia ;
música de Pascual Veiga. – A Coruña : Almacén de música de Canuto Berea y
Compañía, [189-?]
MGA/7/18
MGA/8/32
MGA/22/6
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
55
Veiga Iglesias, Pascual (1842-1906)
Himno galego [Grabación sonora] / música, Pascual Veiga ; letra, Eduardo
Pondal. – A Coruña : Unión Fenosa : Diputación Provincial da Coruña : El
Correo Gallego : O Correo Galego, 1995
095 VEI him
Vicetto, Benito
Los Hidalgos de Monforte : historia caballeresca del siglo XV / por Benito
Vicetto ; con un prólogo de Nicolás Fort. -- A Coruña : Andrés Martínez, 1903
BM/3714
Vicetto, Benito
Historia de Galicia / Benito Vicetto. -- Ferrol : Establecimiento Tipográfico de
Taxonera, 1865-1873
BM/3634/1-6
Vicetto, Benito
Los Reyes Suevos de Galicia / por Benito Vicetto. -- A Coruña : Imprenta de
Castor Míguez, 1860
BM/2653/1-3
Villaamil y Castro, José
Adornos de oro encontrados en Galicia / por Don José Villaamil y Castro. --
[S.l.] : [s.n.], [18--]
FGA/55
Villaamil y Castro, José
Catálogo de los objetos de Galicia / José Villa-Amil y Castro. -- Madrid
: Sucesores de Rivadeneyra, 1892
BM/986
Villaamil y Castro, José
Colección de artículos en su mayoría sobre el mobiliario litúrgico de las iglesias
gallegas, en la Edad Media / por José Villa-Amil y Castro. -- Madrid : Nueva
Imprenta de San Francisco de Sales, 1907
BM/2794
Villaamil y Castro, José
Descripción histórico-artística-arqueológica de la Catedral de Santiago / por
José Villa-Amil y Castro. -- Lugo : Imprenta de Soto Freire, Editor, 1866
BM/2049
BM/2493
Villaamil y Castro, José
Inventarios de mobiliario litúrgico : catedral de Mondoñedo... / José Villa-Amil
y Castro. -- Madrid : Nueva Imprenta de San Francisco de Sales, 1906
BM/2913
EDUARDO PONDAL (1835-1917) |
56
Villaamil y Castro, José
Memoria sobre la creación de un museo arqueológico de la ciudad de Santiago
/ José Villa-Amil. -- Madrid : Imprenta del Colegio Nacional de Sordo Mudos y
de Ciegos, 1887
BM/2856
Villaamil y Castro, José
Rudimentos de arqueología sagrada / por José Villa-Amil y Castro. -- Lugo
: Imp. Soto Freire, 1867
BM/2488
*As referencias en SIGNATURA refírense á localización da obra na Biblioteca
*Las referencias en SIGNATURA se refieren a la localización de la obra en la Biblioteca
*References in SIGNATURE locate the book in the library