een terugblik op 15 jaar stadsvernieuwing

Vlaams Parlement 13 februari 2017 '15 jaar stadsmaken en een vooruitblik op de slimme stad van morgen'

15 jaar stadsvernieuwingsprojecten, een terugblik met het oog op morgen

André Loeckx

1. context 2002: stad, stadsplanning, stadsontwikkeling 2. stedenbeleid en stadsprojecten: uitgangspunten, instrumenten, werking 3. een carrousel van projecten, 2004-2016 4. ‘work in progress’, aandachtspunten, uitdagingen 5. bilan en vooruitblik

1990-2000 zichten uit de stad: verouderd woningpatrimonium, postindustriële leegstand, verwaarloosde publieke ruimte, heerschappij van de auto, ethnische spanningen, verarming, stadsvlucht, …

1990-2000, zichten uit ‘de nevelstad’:suburbanisatie, urban sprawl, mobiliteitsproblemen, verspilling van open ruimte, verdwijnen van het rurale, verarming en gentrificatie, territoriumstrijd,…

Vaanderen/België1990-2000: twee belangrijke motieven om in te zetten op stadsvernieuwing:

1) suburbane uitzaaiïng en stadsvlucht tegengaan2) saneren van brownfields en hergebruik van postindustriële sites

beleidsinitiatieven: aanzetten van stadsherwaardering

o.m. stadskernvernieuwing jaren 70, stadsvernieuwingscampagne en herwaarderingsgebieden jaren 80, Sociaal Impulsfonds jaren 90

AG

L B

structuurplanning (1990-2011)Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (1997-2011)bedenken en organiseren van het territorium in ruimtelijke structuren (op verschillende bestuurlijke schaalniveaus),

structuurplan Gent, 2003

(weinig aandacht voor het definitie en opzet van strategische projecten)

stedelijke samenhang en connectiviteit: ‘de as Falcon-Nassau’ , het strategisch stadsontwerp

het stadsontwerp ontluikt het Eilandje, Manuel de Solà-Morales, 1992

Europa 1985-2005 de projectmodus van stedelijke transformatie,

Rotterdam, Barcelona, Londen, Berlijn…

• ontwerpkwaliteit, aspecten van duurzaamheid, publieke ruimte,... • superprojecten in grote steden met sterke ‘drivers’: financiële groepen,

unieke evenementen, uitzonderlijke politieke wil.....• beperkte ‘functional mix’: kantoren, appartementen, winkels, ...• top-down beslissingsproces: participatie als ‘public relations’ • bedoeld voor een stedelijke middenklasse / gentrificatie en sociale selectie

Vlaanderen-Brussel 1985-2005: de projectmodus van stedelijke transformatie, ontwikkelaars aan zet

• + investeren in de stad, capaciteit om te realiseren• - de overheid op het achterplan, stadsvernieuwing = vastgoedontwikkeling• - ruimtelijke kwaliteit en leefkwaliteit niet de eerste zorg• +/- de civiele maatschappij roert zich, maar vooral als ‘obstructor’

Stedenbeleid en stads(vernieuwings)projecten in Vlaanderen (2002-2016)

• Vanaf 2002 groeien diverse initiatieven van ‘het Project Stedenbeleid’ uit tot een veelzijdig en relatief coherent beleid.

• Er wordt eerst en vooral werk gemaakt van visievorming en van het formuleren van een beleidskader (2002-2004). Dit resulteert o.m. in het

Witboek Stedenbeleid ‘De eeuw van de stad. Over stadsrepublieken en rastersteden’

• Aansluitend worden diverse beleidsinstrumenten ontwikkeld en toegepast, onder meer:

- de stadsmonitor - stadscontracten - de stedenvisitatie - projectsubsidiëring Stadsvernieuwingsprojecten - conceptsubsidiëring Stadsvernieuwingsprojecten - Thuis in de Stad prijs (2015 Slim in de Stad prijs) - Kwaliteitskamer Stadsvernieuwingsprojecten

• versterking van het stedelijk beleid• van top-down dictaten naar projectgerichte samenwerking• van sectorale en departmentale autarkie naar coproductie • representatieve and participatieve democratie zijn complementair• transitie naar stedelijke diversiteit, dichtheid en duurzaamheid • 3 stedelijke co-producenten samen aan zet: stedelijke overheid, private sector, civiele maatschappij • drievoudige sociaal-ruimtelijke integratie (met dank aan Karl Polanyi): * publieke welvaartsherverdeling door de overheid: publieke ruimte, diensten, voorzieningen, toegankelijkheid en bereikbaarheid… * betaalbaar en verscheiden woningaanbod door een faire private markt * inbreng van sociale kennis, sociale dynamiek en solidariteit door de civiele maatschappij

• stadsvernieuwingsprojecten zijn laboratoria van nieuw stedelijk beleid

Witboek Stedenbeleid 2004 ‘De eeuw van de stad. Hoofdstuk 4 ‘Stadsdebat en Stadsprojecten’

subsidiëren en ondersteunen van van stadsprojecten op basis van kwaliteitscriteria / kwaliteitsvectoren

• 1. structurele impact, ‘hefboomeffect’, in wisselwerking met structuurplanning

• 2. integrale duurzaamheid: ecologisch, economisch, sociaal, ruimtelijk • 3. stedelijke synergie: samenbrengen, verbinden, verknopen, verweven van uiteengelegde functies, diensten, voorzieningen, programma’s, projecten

• 4. stedelijke coproductie (1): efficiënte publiek - publieke samenwerking

• 5. stedelijke coproductie (2): ontwikkelingsgerichte publiek - private samenwerking

• 6. stedelijke coproductie (3): verantwoordelijk burgerschap en effectieve participatie

• 7. kwaliteitsvolle planning en ontwerp als ruimtelijk kader of platform voor stedelijke ontwikkeling

• 8. performante projectopzet en sturing door de lokale overheid (bestuur en administratie)

Zesde oproep 2012: inzendingen: 9 PS, 14 CS geselecteerd: 4 PS, 6 CS

Zevende oproep 2013:inzendingen: 7 PS, 13 CS geselecteerd: 4 PS, 6 CS

Achtste oproep 2014:inzendingen: 8 PS, 12 CS geselecteerd: 4 PS, 6 CS

Negende oproep 2015:Inzendingen: 10 PS 12 CSGeselecteerd: 3 PS 4 CS

Tiende oproep 2016:Inzendingen: 8 PS 9 CSGeselecteerd: 3 PS 5 CS

projectsubsidiëring (PS) en conceptsubsidiëring (CS)2002-2016

Eerste oproep 2002: 43 inzendingen, 8 geselecteerd, 8 conceptsubsidiëringen

Tweede oproep 2005: 28 inzendingen, 9 geselecteerd, 6 conceptsubsidiëringen

Derde oproep 2007: 33 inzendingen,14 geselecteerd, 10 conceptsubsidiëringen

Vierde oproep 2010: 19 inzendingen,4 geselecteerd, 7 conceptsubsidiëringen

Vijfde oproep 2011: inzendingen: 7 PS, 10 CS geselecteerd: 4 PS, 5 CS

projectsubsidies: 172 inzendingen, 49 geselecteerdconceptsubsidies: 63 geselecteerd

• subsidiëring en ondersteuning van stadsvernieuwingsprojecten in: Aalst, Aarschot, Antwerpen, Brugge, Deinze, Eeklo, Geel, Gent, Genk, Halle, Hasselt, Kortrijk, Leuven, Lokeren, Mechelen, Oostende, Oudenaarde, Roeselare, Ronse, Sint-Niklaas, Tienen, Tongeren, Turnhout, Vilvoorde

• conceptsubsidiëring en capacity building(ontwerpend onderzoek en projectvoorbereiding) in: Aalst, Aarschot, Antwerpen, Brugge, Brussel, Deinze, Dendermonde, Eeklo, Geel, Genk, Gent, Halle, Hasselt, Herentals, Ieper, Leuven, Lier, Lokeren, Mechelen, Mol, Oudenaarde, Roeselare, Ronse, Sint-Niklaas, Sint-Truiden, Tielt, Tienen, Tongeren, Turnhout, Vilvoorde

werk van o.m. noA, Atelier 4, Wilma, WVI

Brugge, Nieuwe Molens en Kolenkaai, 2004- SVP: ontsluiting en inrichting perifeer stadsdeel / herstel van de relatie tussen woonbuurten en kade / renovatie van het industrieel patrimonium / aanleg publieke ruimte / nieuwe woningtypologie

werk van o;a.. Wit, Bogdan&VanBroeck, Nero, Maenhout, Dijledal, Matexi

Leuven, Centrale Werkplaatsen, 2004- SVP: residentieel luik van de herontwikkeling van de stationsomgeving / brownfieldsanering / renovatie en hergebruik van het industrieel patrimonium / gediversifieerde wijk (wonen en winkels, sociale woningbouw, park, jeugdcentrum, stedelijke academie,...)

Aalst, stationsomgeving, 2008- SVP: hechting NMBS vastgoedproject aan stedelijke omgeving via aanleg publieke ruimten, betere ontsluiting en publieksgerichte functies: Werfplein, Sint Annabrug, administratief centrum, busstation, Statieplein, tunnel onder spoorberm, Denderplein, fietsersbrug, Corneliskade, ...

masterplan Christian Kieckens (2002), stadsontwerp cepezed (2006) besix, breevast, grontmij, werk van Maya Roos, Abscis, Christian Kieckens

Antwerpen Militair Hospitaal (‘t Groen Kwartier), 2007- SVP: betere integratie van een prestigieus vastgoedproject in de directe stedelijke omgeving (vermijden van ‘gated community’) door meervoudige ontsluiting, aanleg buitenruimte, parkeervoorziening, buurtwerking

Beel Achtergael Architecten, Michel Desvigne, Matexi, Vanhaerents, AG Vespa

Antwerpen, Eilandje, Kattendijkdok en MAS, 2006-SVP: investeren in structurele verbindingen stad-Eilandje met MAS als knooppunt / aanleg kwaliteitsvolle publieke ruimte / parkeervoorziening

werk van o.m. Project2, Diener & Diener, Desvigne, Neutelings-Riedijk

Gent, Tondelier en Rabot, 2013- 19e eeuwse gordel, verouderd woningpatrimonium, gebrek aan groene en publieke ruimte, postindustriële leegstand,... SVP deel 1: PPS vastgoedproject (klimaatneutraal, typologische en sociale mix, perceelsgewijze ontwikkeling, kwaliteitsvolle publieke ruimte) SVP deel 2: coproductieve woningverbetering, participatief buurtbeheer

Rapp&Rapp, EVR, ONO, De Smet Vermeulen, Office Kersten Geers David Van Severen

BUUR masterplan, BBS landschapsontwerp, Stad Genk, Sociale Bouwmaatschappij, Lava arch.

photogr. OSA, Stijn Bollaert in: Joeri De Bruyn (ed), Genk Rasterstad, 2015 p158-159

Genk, Sledderlo, 2010-wegwerken van de perifere getto conditie: connectiviteit, sociale woningen+ marktconforme woningen, gemengde sociale nabijheid, kernversterking en verdichting, publieke voorzieningen, publieke ruimte, integrerend landschap

SVP:connectiviteit ( fiets- en voetgangersbruggen) / publieke ruimte (stedelijk park, buurtgroen, kaaipromenade, hergebruik grintbakken) / socio-cultureel programme (‘DOK’) / mix van marktconforme en sociale woningen / voorzieningencluster (school, sporthal, kinderdagverblijf, bibliotheek)

Gent, ‘Oude Dokken’, Schipperskaai, 2011-

Vilvoorde, stadsvernieuwingsprojecten Watersite,2004-herontwikkeling van de postindustriële strip tussen spoorweg en kanaal / masterplan beklemtoont de link met de haven van Brussel + suite van nieuwe residentiële stadswijken / waterfront promenade / landschapsherstel Zenne

B

Vfase1

globaal masterplan: Xaveer De Geyter architects, 2006

fase 2

fase 3

V

B

Vilvoorde, Watersite, fase 1: Kanaalpark, 2004- aanleg park en speelterrein / waterfront promenade / renovatie van voormalig ‘Tuchthuis’ (museum-hotel-restaurant-café) / residentieel vastgoed

werk van: Styfhals en Partners, Robbrecht en Daem, Bob 361, Stad Vilvoorde, W&Z, TV partnership Watersteen (Virix),

Vilvoorde, Watersite, fase 2 ‘De Molens’, 2008- nieuwe woonwijken / stedelijke woningtypes / groene energie / gediversifieerde publieke ruimte / school / waterfront promenade / aanleg Zenne oevers / voetgangers- en fietsbrug / treinstation (uitbouw gewestelijk netwerk)

werk van o.a..Xaveer De Geyter architects, Beel-Achtergael arch., BBS landschapsontwerp,CEE-engineering, stad Vilvoorde, W&Z, PSR Brownfield Developers-Matexi

Voormalige industriële kanaaloever wordt vastgoed woonpark voor een nieuwe stedelijke middenklasse. Gentrificatie? Wat met werken in de stad?

Vilvoorde, Watersite, fase 3: ‘Broek’, 2014,herontwikkeling van een woon-werk-weefsel, landschapsherstel Zenne

conceptsubsidie Vilvoorde Broek 2013: sociaal-ruimtelijke analyse en veldwerk als basis voor masterplan en stadsvernieuwingsproject: lokale economie / gebouwenbestand / nood aan sociale voorzieningen (school, kinderdagverblijf, buurtcentrum, naschoolse ondersteuning, repetitielokaal, indoor sport jongeren, gamers centrum, voorzieningen voor starters...)

De Smet Vermeulen architecten - Marleen Goethals

Aalst, Immerzeel, 2016-

verdichting, uitrusting en landschapsontwikkeling van bebouwd perifeer landschap tot ‘stedelijke ‘Trabant’ (groene stadsbuurt) / inzetten op: coproductie, alternatieve woningproductie en grondenbeheer, nieuwe woonvormen, duurzame mobiliteit, commons, landschapsbeheer

Conceptsubsidie Halle, Nederhem, 2003 (PS 2006) herontwikkeling van brownfield tussen spoorweg en kanaal / hechten van morfologische breuk tussen het middeleeuwse stadscentrum en de volkswijken aan de overkant / realisatie van een ‘derde stadsdeel’ als connector en attractor / publieke voorzieningen (sport, karnaval) / multifunctionele buurt: wonen+werken+park+sociaal centrum / landschapherstel Zenne

masterplan: De Smet Vermeulen architecten, Stad Halle, NMBS

Conceptsubsidie Sint-Niklaas, H. Heymanplein, 2014

reconversie van uitgestrekt parkeerplein / stedelijk groen / bijdrage tot autoluwe stedelijke mobiliteit / revitalisatie van het stedelijk winkelen (supermarkt, winkelgalerij) / nieuwe bibliotheek

ontwerpend onderzoek: Blauwdruk, communicatie en participatie: Common Groundonderzoek parking: TML

Conceptsubsidie Aalst, Stationsomgeving, ontsluiting Tragelweg, 2012

ontwerpend onderzoek: Palmbout Urban Landscapes

ontwerpend onderzoek naar deblokkering van aangrenzend stadsvernieuwingsproject legt basis van nieuwe gemengde ontwikkeling in het ruimere stadsdeel

Conceptsubsidie Antwerpen, Nieuw Zurenborg, 2007

reconversie van onderbenut terrein gekneld tussen Singel+Ring en spoor / oplossen van dilemma (groen versus wonen+voorzieningen) / hergebruik van vergeten industrieel erfgoed / verbeteren van connectie met directe omgeving

Stadsvernieuwingsproject Nieuw Zurenborg blijft opgeschort wegens:1. te hoge waarde fijn stof2 dilemma groen versus wonen+voorzieningen niet oplosbaarOverkapping Ring zou problemen elimineren en project deblokkeren

ontwerpend onderzoek: De Smet-Vermeulen, Palmboom en van den Bout

Conceptsubsidie Deinze Oostkouter / politiesite, 2014

herstructureren van patchwork van uitgestrekte verkavelingen + reconversie vacante politiesite / ontsluiting / verdichting / participatie

uapS, Centrum voor Stadsontwikkeling, TOPOS

Conceptsubsidie Genk, Scholencampus, 2016

herontwikkeling uitgestrekte binnenstedelijke scholencampus / samenhang ruimtelijke stadsvernieuwing- onderwijsvernieuwing- samenlevingsopbouw / coproducie stad - scholengemenschap

uitdaging 1: stad en regio• Oostende, Triptiek Oostende Centrum (PS 2005)• Roeselare Centraal [stationsomgeving](CS 2007, PS 2010), • Roeselare, Van Stadhuis naar Stadscentrum XL (CS 2016),• Gent, Zuurstof voor de Brugse Poort (PS 2002), • Gent, Tondelier en Rabot (PS 2013), • Mechelen, Nekker Nova (Nekkerspoel) (CS 2016), • Antwerpen, Centrale as, een hart voor Deurne (PS 2011 N), • Gent, Dampoort en Sint-Amandsberg (CS 2013, PS 2015 N), • Deinze, Oostkouter en poiltiesite (CS 2014), • Genk, LO 2020 Sledderlo (PS 2010) • Genk, Kolenspoor (CS 2015)• Aalst, Immerzeel+ (PS 2016), • Oostende, AppelblauwzeeGroen Lint (PS 2014 N)• Dendermonde, Stationsomgeving (CS 2016)• ... ...

impulsen geven aan het stadscentrum, herdenken van stedelijke centraliteit / nieuw leven voor de versleten 19e eeuwse gordel / wat met de gefragmenteerde 20e eeuwse gordel / herdenken van de verkavelingen / profilering van landschap en bebouwing in de stedelijke periferie / ruimtelijke + functionele + landschappelijke samenhang tussen stad en stadsregio, gepaste mobiliteit voor buurt-stad-regio, woningdiversiteit en woonmobiliteit binnen de stadsregio...

uitdaging 1: stad en regio

uitdaging 2: mobiliteit en infrastructuur

• Sint-Niklaas, H. Heymanplein (CS 2014)• Sint-Niklaas, Clementwijk (PS 2007)• Antwerpen, Scheldekaaien, Sint-Andries Zuid (PS 2012)• Oostende, Verlaning A10 (CS 2014)• Leuven, Stadspoort Bodart (CS 2012)• Antwerpen, Ijzerlaan, van brug tot stad (PS 2013)• ...

uitdaging 2: mobiliteit en infrastructuur

nood aan significante transitie naar duurzame stedelijke mobiliteit / reductie en optimalisatie van het parkeren in de stad / de autoluwe verkaveling / verkeersknoop wordt vestibule van de stad / de invalsweg als stadsboulevard / kwaliteitsvolle aanleg en uitrusting voor zacht verkeer / kwaliteitsvolle stedelijke plekken voor openbaar vervoer / uitgekiende multimodale snedes,...

uitdaging 3: werken in de stad

• Gent, Herontwikkeling UCO-site (PS 2012)• Genk, Thor Re-Invent (PS 2013)• Antwerpen, Ijzerlaan - Steenborgerweert (PS 2013)• Vilvoorde, Broek, Motor voor Samenlevingsopbouw in Watersite

(CS 2013 , PS 2014)

bijsturen van de doorgedreven residentiële stadsvernieuwing / ondersteunen van breed-spectrum arbeid in de stad / koppeling creatieve – sociale - reguliere economie / gemengd woon-werk weefsel / ruimte en uitrusting voor starters ...

uitdaging 4: ‘gentrification’

• Gent, Zuurstof voor de Brugse Poort (PS 2002), • Gent, Tondelier en Rabot (PS 2013), • Genk, Sledderlo (LO20) (PS 2010)• Mechelen, Nekker Nova (Nekkerspoel) (CS 2016), • Lokeren, Hoedhaar en Dallas (PS 2011)• Antwerpen, ‘t Groen Kwartier [Militair Hospitaal] (PS 2007)• Antwerpen, Intergenerationeel Project Linkeroever (PS 2008)• Gent Dampoort en Sint-Amandsberg (CS 2013, PS 2015 N)

uitdaging 4: ‘gentrification’

milderen van de gentrificatie: intensifiëren van toegankelijkheid, bereikbaarheid en gemeenschappelijk gebruik van voorzieningen en kwaliteitsvolle plekken / significant aandeel van sociale en betaalbare woningen / sociale mix en sociale nabijheid / sociaal behoudende woningverbetering in aangrenzende buurten / brede participatieve werking ...

Uitdaging 5: participatie In de meeste SVP worden de beschikbare media en methoden van informatie, consultatie en feedback aangesproken.

drie uitgangspunten, drie sleutelbegrippen: sociale kennis, sociaal-ruimtelijke competentie, coproductie

• In verschillende projecten wordt getracht de aanwezige sociale kennis te achterhalen en te verwerken. Heel wat sociale kennis is tegelijk ruimtelijke kennis. Sociaal-ruimtelijke kennis is een onmisbare ‘grondstof’ voor het stadsontwerp en de architectuur van de stad.

• Effectieve participatie kan niet zonder sociaal-ruimtelijke competentie van alle participanten. Dit vergt een participatieve capaciteitsopbouw. De lange duur van het stadsvernieuwingsproject biedt daartoe meerdere kansen. Tijdelijk en experimenteel gebruik van vacante plaatsen is bij voorbeeld een belangrijke methode van participatieve capaciteitsopbouw.

• Coproductie beschouwt alle participanten (mandatarissen, administraties,

sectoren, civiele organisaties, burgers) als verantwoordelijke strakeholders die investeren in het project, deelnemen aan de besluitvorming, delen in de lasten en lusten van het project. Coproductie heeft een grote participatieve impact en bereidt de coproducenten voor op duurzaam medebeheer van de nieuw geproduceerde omgeving.

Uitdaging 5: participatie

• De participatieve democratie is geen vervanging van de representatieve: complementariteit tussen beide is de motor van de stedelijke vernieuwing en van het stadsvernieuwingsproject.

• Het geslaagde stadsvernieuwingsproject steunt op de convergerende inbreng van de drie belangrijkste stadsactoren (overheid, privé, civiele maatschappij). Geen dictaat van ‘beslist beleid’, geen vastgoedmarkt als stedenbouw, geen participatieve zelfhulp ter vervanging van publieke welvaartsherverdeling.

• Stadsvernieuwing bespeelt alle termijnen: stedelijke onmiddellijkheid, de realisatietijd van het project, de lange duur van de stad. Participatie steunt doorgaans op onmiddellijke meningen, belangen en behoeften. Sociale kennis, opbouw van participatieve competentie en samenlevingsopbouw overstijgen deze onmiddellijkheid.

Uitdaging 5: participatiedrie bedenkingen

1 De stadsvernieuwing is niet afgewerkt. De stedelijke conditie blijft zorgbehoevend: de verwarde 20e eeuwse gordel, de samenhang met de randstad, nood aan nieuwe typologieën van wonen zorg en werk, stedelijke mobiliteit, de ecologische voetafdruk van de stad, samenlevingsopbouw, gentrificatie, veiligheid, financiering, ...

2 De stadsvernieuwingsprojecten zijn niet afgewerkt. In 15 jaar werd een waardevol ‘patrimonium’ van projecten opgebouwd: afgewerkte projecten, projecten in uitvoering, projecten in volle voorbereiding. Dit heeft heel wat geld en moeite gekost. De reeds bereikte resultaten mogen gezien worden. Een goed instrumentarium en een schat aan ervaring en competentie werden uitgebouwd. Maar het blijven kwetsbare operaties, gevoelig voor conjunctuur, contestatie en procedurele verwikkelingen. Zij vergen volgehouden ondersteuning en begeleiding.

.

3 Stadsvernieuwingsprojecten werder opgezet als proefterreinen van transversale samenwerking tussen actoren en sectoren. Er blijkt nog steeds een grote nood aan een betere publiek- publieke samenwerking tussen sectoren en beleidsniveaus. Dit vraagt naar het herinvoeren van een doeltreffende vorm van stadscontracten. 4 Heel wat projecten vertonen kwaliteitserosie. Er is nood aan doeltreffende kwaliteitsbewaking zowel ten overstaan van de private als van de civiele en de publieke partners. Kwaliteitsbewaking moet dienen als platform van kwaliteitsontwikkeling.

5 Participatie gaat niet over ‘iedereen moet over alles meebeslissen’ maar moet worden gezien in de bredere optiek van het valoriseren van sociale kennis, participatieve competentie-opbouw van alle participanten en coproductieve samenwerking. En dit niet alleen in functie van het realiseren van een ambitieus project maar eveneens met het oog op transitie naar een inclusieve samenleving.

6 Duurzaamheid blijft het ordewoord maar gaat over meer dan klimaat en energie. Er moet gewerkt worden aan transitie naar ‘integrale duurzaamheid’ d.w.z. ecologisch +sociaal +economisch. De evolutie van de stadsvernieuwingsprojecten vertoont een gestage vooruitgang maar van ‘trendsetting’ is onvoldoende sprake. Tijd voor een ‘boost’ op dit terrein.

7 De verschillende tijdskaders van stadsprojecten moeten beter ingeschat worden: stadsprojecten moeten voorzien in ‘quick wins’ en voorlopig gebruik; zij moeten kunnen inspelen op onvoorziene wendingen en kansen en tegelijk leren omgaan met de onvermijdelijke lange duur van structurele ruimtelijke veranderingen (‘slow urbanism’).

8 Zonder kwaliteitsvolle ruimtelijke planning en ontwerp lukt het niet. Planning en ontwerp moeten een performant ruimtelijk frame blijven aanreiken voor integrale duurzaamheid, stedelijke leefkwaliteit, stedelijke ontwikkelingskansen en coproductie. 9 De stad blijft de meest aangewezen regisseur van het stadsvernieuwingsproject. Maar wat met problemen en opportuniteiten die de bevoegdheid van de stad te buiten gaan? Nieuwe gebiedsgerichte samenwerkingsverbanden moeten worden uitgetest.

10 Het projectenpatrimonium, de opgebouwde ervaring, het netwerk van competenties wordt onvoldoende benut in de huidige vraagstellingen en beleidsdiscussies over ruimte en maatschappij. Kritische duiding en toegankelijke communicatie over 15 jaar stadsvernieuwing blijven beperkt. Zo is bij voorbeeld de bijdrage van 63 conceptsidies als unieke vorm van onderzoek en reflectie nog haast onontgonnen.

ziezo,als denkend burger en betrokken stedeling kijk ik uit naar het vervolg

vandaag denk met voldoening terug aan 15 jaar leerzame stadsvernieuwing

met dank aan alle medestanders: collega’s, beleidsmakers, raadgevers, projectmedewerkers,...en in het bijzonder aan Linda Boudry

een terugblik op 15 jaar stadsvernieuwing

Government & Nonprofit