efendisiz halklar

E f E n d s z H a l k l a rB r a n a r a n t r o p o l o j s

E f E n d s z H a l k l a rHarold Barclay

zgn Knye People Without Government An Anthropology of Anarchy, Khan&Averill, 1990 ngilizceden eviren Zarife Biliz

Yayna Hazrlayan Alian ahin

Sayfa Dzeni ve Tasarm endoan Yazc

E f E n d s z H a l k l a rH a r o l d B a r c l ay B r a n a r a n t r o p o l o j s

n g l z c e d e n e v r e n

z a r f E B l z

Harold Barclay1924 ylnda dodu. University of Albertada antropoloji profesrdr. Anarist teori zerine almalar vardr. Yaymlanm almalar arasnda Culture and Anarchism (1997) ve The State (2003) adl eserler saylabilir.

Zar fe B l zBoazii niversitesinde Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler, stanbul niversitesinde Prehistorya eitimi grd ve ayn alanda yksek lisans yapt. Yaymlanm kuramsal evirileri arasnda I. Kershawun Hitler, R. Wrightn lerlemenin Ksa Tarihi, W. S. Allenn Naziler ktidar Nasl Ele Geirdi, R. Kieckheferin Ortaada By gibi kitaplar bulunmaktadr.

Bu eser Ocak 2010da Versus Yaynlar tarafndan yaymlanm olup, basksnn tkenmesinin ardndan anarist kuramn ilkelerine uygun bir zihniyetle, evirmeninin karar ve yazarnn onayyla ak kaynak olarak internette cretsiz kullanma sunulmutur. Okurlarn alnt yaparken gerek yazarn, gerekse evirmenin emeine sayg gstererek, kaynak belirtmesi rica edilir. Bu eser ticari amalarla kullanlamaz.Zarife Biliz

n d E k l E rGiri.................................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ............................................................................................................

9

I. Anarinin Doas

13 13 25 33 37 39

Anari ve Anarizm zerine Sosyal Yaptrmlar Ynetim ve Devlet Sonu

Sosyal Dzen ve Otorite ....................................................................................................................... 18..................................................................................................................................... ......................................................................................................................................

...................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................

II. Srece Dar Baz Gzlemler Inuitler Sanlar

III. Avc Toplayclar Arasnda Anari ....................................................................................... 45...................................................................................................................................................................

49 53 56 61 61 63 67 70 77 85 87 94

...................................................................................................................................................................... ...............................................................................................................................................................

Pigmeler

Avustralyal Avc Toplayclar .......................................................................................................... 58 Dier Avc Toplayclar Yuroklar.......................................................................................................................... ................................................................................................................................................................ ......................................................................................................................

Kuzeybat Kys Yerlileri IV. Anarist Bahvanlar Lugbaralar Tivler

...........................................................................................................................

Sahra Alt Afrikas ...................................................................................................................................... 69..........................................................................................................................................................

Konkombalar ................................................................................................................................................... 75.......................................................................................................................................................................

Yayla Tongalar ............................................................................................................................................... 81 Marjinal ki rnek: Anuaklar ve Ibolar Ibolar................................................................................. .......................................................................................................................................................................

Yeni Gine ............................................................................................................................................................. 89 Ifugaolar..............................................................................................................................................................

Kara Dayaklar ................................................................................................................................................ 96

Efendisiz Halklar Bir Anari Antropolojisi

Gney Amerika Yerlileri ....................................................................................................................... 98 Anarst obanlar .......................................................................................................................................... 103 Nuerler............................................................................................................................................................... .................................................................................................

106 110 112 117

Eitlikilik ve Sr Pastoralizmi Samekler veya Laplar Tarmc Toplumlarda Anari

.......................................................................................................................... ............................................................................................................

Imazighenler veya Berberiler ........................................................................................................ 121 Santallar ............................................................................................................................................................. 126 Ortaa zgr ehri ............................................................................................................................. 129 Faist Korporatizm, Sendikalizm ve Ortaa Komn ....................................... 131 Anabaptistler ve Anari ...................................................................................................................... 132 Modern Dnyada Anari ....................................................................................................................... 137 spanyol Devrimi......................................................................................................................................

140 144 150 150 151 151 152 153 153 160 166 173

Ortak Niyetli Anarist Topluluklar ......................................................................................... 1. Kt hretin ve harici mdahalelerin asgariye indirilmesi ............ 2. yelerin seimi ............................................................................................................................ 3. Kiisel sorumluluk .................................................................................................................... 4. Teknik yeterlilik ......................................................................................................................... 5. Komnalite ..................................................................................................................................... Anarist Rejimlerin Bir Mesaj Var m?................................................................................ ......................................................

Anarist Rejimlerin Genel Baz Karakteristikleri Dzeni Koruma Teknikleri Grupa Karar Alma

Kltrel Geliim ve Anari .............................................................................................................. 158............................................................................................................. ...............................................................................................................................

Anarik Rejimlerde Liderlik Trleri ........................................................................................ 169 Devletin Kkeni zerine Kaynaka.................................................................................................................

Anarinin bir gelecei var m, yoksa tarih tek ynl bir yol mu? ............... 181.................................................................................................................................................................

193

8

G r

Anari ok sklkla kaosla e tutulur ya da saa sola bomba atan gz dnm manyaklarn rn, kak ii bir tasar olarak grlr. ou kii tarafndan ciddiye alnmayan bir dnce olduuna phe yok. Son yllarda anarist teorinin deeri biraz daha biliniyor, daha ok insan ciddi tartmalarda anarizmden sz etmeye deer buluyorsa da, byk oranda gz ard edilmeye devam ediliyor. Anarinin mmkn olduuna dair antropolojinin gsterdii olgular genelde gzden karlyor. Son birka kuaktr antropologlar, etnografik aratrmalarnda, tm dnyada ve tm zamanlarda devletsiz ve ynetimsiz saysz toplumu belgelediler. Hatta Marx yandalar bile, bu rneklerin, insann kltrel evrimindeki erken bir devletsiz evrenin gstergeleri olduuna iaret ediyorlar. Gene de bu toplumlar anarist olarak tanmlama ynnde ciddi bir isteksizlik var. Antropologlar arasnda bile kendi kltrel geleneklerinin esiri olanlar o kadar oktur ki, bu sistemleri olduu gibi grmekten kanmak iin dolanp dururlar. Sosyal dzenin ancak ynetim ve yasann olduu yerde varlk bulabileceine inandklarndan, bu terimlerin anlamn, ynetimin olmad durumlar bile kapsayacak ekilde geniletirler. Bir antropoloji ders kitabnda Hammond yle yazmaktadr1: Nfus byk, nispeten youn olduunda ve bir miktar eitlilik tadnda bile, ynetimin yokluu illa da anarinin varln gerektirmez (239). Daha sonra fikrini deitirmi olsa da,1 Bu ve sonraki referanslar iin bibliyografyaya baknz.


Hoebel, yle bir yasa ve devlet tanm yapm, eitli kltrlerden derledii verileri yle yorumlamtr ki, her toplumu yasas olan bir devlet haline getirmitir (1958, 467 vd.). Daha nceleri, hem Clark Wissler hem de George Murdock, ynetimden evrensel bir kltr olarak bahsetmilerdir (Wissler, 1923; Murdock, 1945). Dier antropologlar devletsiz toplumlarn yaygnln seve seve kabul ettiler, hatta bazlar bunlar ileyen anariler olarak bile niteledi. Onlar, byle toplumlarn varln zaten veri kabul edip, daha nemli problemlere doru yol almamz gerektiine inanyorlard. Mamafih, ben 30 yl akn antropoloji retme tecrbem srasnda, renciler arasnda, hibir toplumun ynetimsiz var olamayaca ve buna bal olarak her toplumun bir bann olmas gerektii mitinin ok kkl bir ekilde yerlemi olduunu grdm. Gnmz rencileri kilisenin dininden vazgemi olsalar bile, milliyetilik ve devletilik dinlerinden vazgemediler. ada oulcu toplumlarda birliin kayna olan, tutkal ilevi gren ey bu ikisidir. Demek ki, tpk ortaa toplumunun birlii iin Tanr inancnn gerekli olmas gibi, devletin ve ynetimin gereklilii miti bu birlik iin art ve belirleyicidir. niversitelerde siyaset bilimi blmleri bu mitin resmen neredildii ana merkezlerdir. O halde, bu kitabn stlendii grevlerden biri, mevcut anari rneklerini sunmaktr. Bylece, anari kriterine uyan ve olduklar gibi kabul edilmeleri gereken insan toplumlarnn bulunduunu gstermi olacaz. Bu kitabn baka amalar da var elbette. Anarinin hibir ekilde olaand olmadn; tam anlamyla genel bir rejim ve siyasi rgtlenme olduunu ne sreceim. Aslnda sadece genel deil, ayn zamanda en eski ve insanlk tarihinin en uzun dnemini kapsam olan ynetim biimidir. Bu sunum srasnda, anarik sistemlere vesile olan sosyal, ekonomik, teknolojik ve ekolojik koullar zerinde duracaz. Anarik, ynetimsiz yahut devletsiz toplumlar mevcutsa, bunla10

Giri

rn ancak insan kltrnn en basit biimi olarak ve en kk gruplar iinde ortaya kmas gerektii eklinde sk sk ne srlen varsaymlar zerinde dneceiz. Bu kitabn mhim bir amac, anarinin uygulamada nasl bir ey olduuna dair fikir vermektir. Bu balamda, anari iinde dzeni srdrmenin eitli yollar zerinde dnmeliyiz. Bu, sonuta, daha genel bir sorunla, insan toplumunu belirleyen zgrlk ve otorite arasndaki dinamik karlkl etkileim sorunuyla balantldr. Yine buna bal olarak, anarinin yozlaarak despotizme dnt, dnebildii durumlar gzlemlemeliyiz; bunun devletin kkenine dair de dnmemizi gerektiren bir sre olduunu grebilmeliyiz. O halde, genel olarak u soruya yant vermeye alacaz: Bu anarik rejimlerden renilecek bir ey var m? Belki de, nihayetinde, bu makale anarist teoriye bir eletiri getirecek ve buna bal olarak, toplumdaki zgrlk sorunlarna dair daha ileri bir kavray sunacaktr. Bu aratrmann nermeleriyle Kropotkinin baz almalar, mesela Devletin Tarihi Rol ve Karlkl Yardmlama arasnda benzerlikler vardr. Bu almalar, antropoloji alanna girme kararm etkileyen ve beni bu kitab yazmaya iten faktrlerden biridir. Bu kitabn, Kropotkinin bu alandaki nc nitelikteki aratrmalarna katk salayacan ve onlar gelitireceini umut ediyorum.

11

I

a n a r n n d o a s I

Anari ve Anarizm zerinelk iimiz, farkl terimlerin eitlilii balamnda anarinin anlamn netlie kavuturmak olmaldr. e anari ve anarizm zerine dnmekle balayalm. Bunlar birbirinden ayrt edilmelidir, aynen ilkel komnizm ile Marksist komnizmin birbirinden ayrlmas gerektii gibi. Marksist komnizm teferruatl bir sosyolojik sistem, bir tarih felsefesi ve mlkiyetin ortaklaa paylald bir toplumun koullarn yaratma fikridir. lkel komnizm, mlkiyetin ortak olduu arkaik ya da ilkel topluluklar iinde grld dnlen bir ekonomi trne gnderme yapar. Burada mlkiyet szcnden anlalmas gereken, zenginlik yaratan yaamsal kaynak ve aralardr. Aslna baklrsa, byle toplumlarda komnal olarak sahip olunan ey her zaman topraktr; ara gereler, hayvanlar ve dier kaynaklar (mesela balk avlama alanlar) ahslara aittir. Her halkrda Marksist teori, Marksist komnizmin hedefledii ilkel komnizmi ima etmez. Zmni olarak, tarihsel srecin, insanlarn ilkel komnizm ile balayp, nihayetinde daha yksek bir dzeyde komnizme dnd byk bir evrim ierdii de sylenebilir; bu fikir Giambattista Viconun ilerlemeci dngsel kuramn hatrlatr. ki komnizm arasnda ayrm yaptmza gre, anari ile anarizm arasnda da ayrm yapmalyz. Anari hibir yneticinin olmad bir toplum durumudur; ynetim yoktur. Bu kavram, baka aalayc sfatlarn yan sra arkaik ve ilkel de denen toplum-


larla aka balant iindedir. Anarizm, 19. yzylda Avrupada ortaya km, anari fikriyle balantl olan, fakat ayn zamanda insan zgrln ve bireycilii en st dzeye koyan daha kapsaml, z-bilince dayal bir deerler kuramnn paras ve sonucu olan sosyo-politik bir kuramdr. Bylece, anarist teoride ilk nerme, Josiah Warrenin bireyin egemenlii dedii eydir ve bunu, ynetim ve devletin bireyin zgrln ezdii, dolaysyla bunlarn lavedilmesi gerektii nermesi izler. Fakat, ayn zamanda, anaristler baskc olarak nitelenen dier kurumlarn lavedilmesini de isterler: Kilise, patriarkal aile ve irrasyonel otoriteyi kutsayan herhangi bir sistem buna dahildir. Anarist teori eitlikidir, hiyerari kartdr ve ademi-merkeziyetidir. Irka, renge, inanca ya da cinsiyete dayal herhangi bir ayrmcla her zaman kardr. Anaristler muhtemelen kadn zgrlnn ilk savunuculardr. Anarist teori, eski sistemin yerine, kendi kendini-denetlemeyi ve gnll ibirliini savunur. Sosyal ilikiler, iki tarafn da eit yarar grd yahut karlkl zgr szlemeye dayanan anlamalarla yrr. Proudhon iin yardmlama anarinin temel tadr. Yardmlama kolaylkla karlkllk olarak grlebileceinden, Proudhonun yardmlama mefhumu, Mauss ve Levi-Straussun ada antropolojik kuramyla ilgin bir benzerlik ve uygunluk ierir. Levi-Straussa gre bir takas olan karlkllk, toplumun temel yapsal kaidesidir; bir tr dnce kategorisidir, o kadar temeldir ki insan zihninde yer etmitir. Levi-Strauss geleneini izleyen Pierre Clastres, cebri gcn, yani hem devletin hem de ynetimin karlkllk zellii tamadn, zira bir yneticinin bir uyruktan daha fazlasn aldn ve bylece eitlik dengesini bozduunu ileri srer. Buna bal olarak devlet ve ynetim toplumsal yaamn temel prensiplerine ters dmektedir; toplum devlete kardr. Son blmde, Clastresn tezine, genel karlkllk konusuna ve cebri gcn ortaya kna tekrar dneceim. Burada sadece anarist teori ile antropolojik teorinin aktna iaret etmek istedim.14

Anarinin Doas

Baka kuramclarn yan sra, Proudhon ve Bakunin, yardmlamaya ek olarak, giderek daha geni alanlara yaylm ve daha fazla saydaki insan topluluu arasndaki ilikileri kolaylatrmak amacyla tasarlanm olan federalizm fikrini de vurgulamlardr. Federalist plann ilk ina bloklar yz yze olan yerel gruplardr; bunlar ortak uralardan kaynaklanan karlar olan kiiler ya da komulardr; her koulda bir ya da daha fazla ama iin birlikte almakta karlkl ortak bir karlar vardr. Byle gruplar kendi zel amalarn olutururlar ve bunlara ulamakla urarlar. Bu hedeflere ulamay kolaylatrmak amacyla blgesel bir federasyon oluturmak zere dier benzer gruplarla birleirler ve sonunda, blgesel federasyonlar dierleriyle birleip daha geni bir federasyon kurarlar. Her durumda, bir kii farkl entegrasyon seviyelerine ykselirken, organize grup iinde toplanm olan g azalr. Bakunin ve dierlerinin syledii gibi, sistem yukardan aaya deil, aadan yukarya kurulur. Federasyonun her yesinin, ounluun nerdii faaliyete katlmad takdirde ekilme hakk vardr. Burada, zellikle Afrikadaki pek ok anarik rejimdeki, segmenter soy sistemi zellikleri ile anarist federalizm arasndaki benzerlii fark etmek ilgintir. Her iki durumda da btn oluturan segmentler, her segmenti oluturan alt segmentler vb. vardr. Her iki durumda da en etkili otorite en kk birimdedir, daha geni entegrasyon seviyelerine ktka g dorudan azalr, bylece tepede, federasyonun zirvesinde pek az nfuz vardr. Ayrca her iki durumda da, saysz kk grubu daha byk entegre btne dahil eden daha geni bir a kurmak iin elimizde bir teknik vardr. te yandan, iki sistem arasndaki temel bir ztlk, federalizm gruplar arasnda ibirliine dayanrken yardmlama ya da karlkllk ilkesi-, segmenter soy sisteminde ileyen ilkeninse ayn seviyedeki gruplar arasnda kartlk ya da atma olmasdr. Anarist federalizm, John Calhoun ve on dokuzuncu yzyl ba dier Amerikan siyasi dnrleri tarafndan savunulan

15


konfederasyon ile kartrlmamaldr. Anaristler byle bir bak asna, ancak, merkezi ynetimi ou yetkesinden yoksun brakmay nerdii ve ye eyaletlerin uygun grdkleri takdirde sistemden ekilmelerine izin verdii takdirde sempatiyle yaklaacaktr. Bununla birlikte, anarist bir bak asndan, Calhoun ve sempatizanlar, asl olarak Birlik iindeki eitli devletlerin gcn azamiye karmakla ilgilendiklerinden, grlerinde tutarszlk vardr. ayet tek tek ye birimlerin zgrlyle ilgilenmi olsalard, vilayetlerin eyaletlerden, kasabalarn vilayetlerden ve kiilerin de kasabalardan ekilme hakkn meru kabul ederlerdi.2 Anarizm ksacas karmak bir kuramsal ynelimdir. te yandan, monolitik tek bir anlay ya da diyelim Marksizm ile karlatrlabilecek byk bir kuramsal sistem olarak dnlmemelidir. Tersine, anarizm birbiriyle balantl, fakat ou zaman da farkl bak alarn gerektirir. Nitekim, hibir anarist kuramc entegre bir kuramsal sistem sunmamtr. Fakat tm bir anarist teorinin birey ve zgrlk, devlete kar olma ve gnll ibirliine dayal bir sistem kurma arzusu olmak zere ortak bir kaygs vardr. Anaristlerin tasarlad trde bir toplumun mevcut olmad; ksa mrl ve mnferit birka giriim haricinde hi var olmad aikrdr. Mamafih birtakm anari rneklerine sahibiz bunlar, balarnda bir ynetimin ve devletin olmad toplumlardr. Nasl ki Marksist komnistler ileyen bir ilkel komnizmden tam anlamyla honut kalmayabilirlerse, biz de anaristlerin mevcut anarik rejimleri onaylamasn bekleyemeyiz. ou kiinin bu rejimlerin baz nitelikleri karsnda dehete kaplaca aikrdr. Bu toplumlar ynetimden yoksundur, evet ama greceimiz gibi genelde ataerkillik egemendir; bir tr gerontokrasi veya yal erkeklerin hakimiyeti hi de ender deildir; din meyyideler ok2 Proudhonun federalizme dair gnmze uygun dnceleri yaknlarda Kanada federalizminin ve dolaysyla Kanada ulusunun yapsyla ilgili bir tartmada gndeme getirilmitir (bkz. Proudhon, 1979).

16

Anarinin Doas

saydadr; ocuklar amaz ekilde ikinci snf konumdadr; kadnlara ender olarak erkeklerle eit muamele edilmektedir. Aslnda, grup geleneklerine uyma ynnde ciddi bir bask vardr. Fakat bu topluluklar hayli ademi-merkeziyeti olduklarndan, balarnda bir ynetim ve devlet yaps bulunmadndan, anari rnei tekil ederler. Bu nedenden dolay, biz de bu sistemleri anari uygulamasnn rnekleri olarak grmek durumundayz. nsan topluluklarnn byk bir grubu iin anari terimini kullanmann etnosentrik olaca ve toplumsal snflamayla ideolojiyi birbirine kartrabilecei ileri srlebilir. Bu, AvrupaAmerikan kltrel gelenekleriyle tanmlanan ok net ideolojik armlara sahip, duygusal olarak hayli ykl bir szc alp, anarist ideoloji ve deerlerin olmad baka kltrlere uygulamak manasn tar. Bu nedenle, sadece szck arptlm olmakla kalmaz, ayn zamanda bu kltrlerdeki anlam da arptlm olur. Fakat eer bu durum anari szc iin doruysa, demokratik, ynetim, yasa, kapitalist, komnist gibi, sosyal bilimciler tarafndan her gn kullanlan, gnlk konumalardan alnm daha pek ok baka terimin kullanm iin de geerlidir. Sosyal bilimler, dier kltrlerdeki genel toplumsal balamlara uygulanan ortak kullanma sahip terimlerle doludur. Byle bir prosedrn elbette ki tehlikeleri vardr. Terimle birlikte alakasz bir ideolojik bagaj tamak ok kolaydr. Dier yandan, eer byle kltrler aras tm transferleri yapmazsak, saf jargon olan, netlik yaratmaktan ziyade bulankl arttran bir uydurma kelimeler bolluu iinde kalrz. Gene de, dnyann her yerinde grlen sosyal fenomen trleri vardr. Bilimsel anlay, her kltrel unsuru, her ahsi algy tek ve esiz yapan trde radikal bir fenomenoloji deildir. Pek ok antropolog, kendi kiisel ve kltrel deerlerinin tasarmnda, bir ynetime sahip olmayan, dolaysyla anarik olan toplumlara gerekten aklayc terimi uygulamay inat bir ekilde reddeder.

17


Sosyal Dzen ve Otoritensanln ya da herhangi bir trn evrensel karakteristiklerinden biri, hayatta kalmas ve bir tr dzen erevesi iinde varln srdrmesidir. Yani, insanlar davranlarn ve olaylarn tamamen tahmin edilebilir olduu ortamda huzur bulur. Bizler alkanlklar ya da detleri olan hayvanlarz gelenekiyiz. Dolaysyla, insan toplumu iindeki davranlarn bir standard vardr ve bundan sapmalar cezalandrlr. Bir toplum tanm itibariyle dzene ve yapya sahiptir; dzenlenmi, nispeten sabit davran modelleriyle iler. Toplum terimi, yelerin belli oyun kurallarna gre davrandn ima eder. Byle kurallar son derecede mphem ve atmal yorumlara ak olabilecei gibi, ok aikr ve zel de olabilir. yle ya da byle, yokluklarnda anomi denizinde kaybolacamz ynergeler vardr. Modern dnyann sorunu, ksmen, bu ynergelerin ounun nfusun genel kayg seviyesini arttracak denli belirsiz olmasdr. Nerede bir yap yoksa, orada bir dzenin ve toplumun olmad aktr. Antropoloji ya da sosyoloji blmlerinin giri derslerinde belirtildii gibi, toplumu olmayan insanlar insan deildir. Fakat bu ilk dersin dier yarsnda, insan toplumunun, yapsnn ve dzeninin miktar ve eidi de dahil olmak zere, saysz eitlilik olduu retilir. Bunu syledikten sonra, insanln sk sk rutinden ve yapdan kama arzusu hissettiini de eklemeliyim. Max Gluckman isyan ritelleri dedii bir eyden bahseder; bunlar belli snrlar iinde nfusun normal beklentilere kar davranabilecei dnemlerdir. rnein bir Mardi Gras vardr; byk perhiz dneminin kat kurallarna uymaya balamadan nce, davranlarda geleneksel bir rahatlamay temsil eder. ocuklarmzn yetikin toplumuna kar isyanlarn ksa bir sre iin ifade etmelerine izin verdiimiz Cadlar Bayram da buna rnektir. Victor Turner bir toplum iinde iki kar akm olduunu ileri srer; bunlardan biri yapdr, dieri ise communitas yahut karyapdr. kincisi kendiliinden, plansz ve vecd halindedir; olaan,18

Anarinin Doas

tahmin edilebilir ve yap kapsam iinde olana bir tr reaksiyondur. Bu bir biimde, Proudhonun otorite ve zgrln herhangi bir toplum iinde kart ilkeler olarak i grd, her birinin dierini snrlad fikriyle paralellik tekil eder. Bu ztlklar balamnda, toplumsal bir kuram olarak anarizm, communitalar ve zgrlkle balaktr. Thoreau gibi, anaristler de bir toplum iindeki aptallatrc, yapay ya da bo riteller halini alacak denli derine kk salm olan bu unsurlar eletirirler. Onlar yeni ve denenmemi olann tarafndadrlar. Belki de Nietzschenin tehlikeli bir ekilde yaama arsnn bununla bir ilintisi vardr. Zaman zaman, communitalara duyulan anarist sempatinin ulara gittii grlr. rnein Hippiler modern yaplar reddederken, pislii kutsayacak denli ileri gitmilerdir dzensizliin son noktas. Ama btn toplumsal kuramlar iinde communitalara en ok sempati duyan anarizm olmasna ramen, gene de hl yapya, dzene veya topluma kar deildir. Aslnda, Proudhon zgrln dzenin kz deil, anas olduunu yazmtr. Anaristler iin mesele yap ya da dzeninin var olup olmamas deildir; onlar iin mesele ne tr bir yap ya da dzenin var olaca ve kaynaklarnn ne olacadr. Kendi yaamn kendi dzenleyecek denli zgrle sahip olan bir grup ya da kii en yksek dzeyde dzene sahip olacaktr; dzenin yukardan ve dardan dayatlmas, eer ocuksu bir bamll ve gszl tevik etmiyorsa, kzgnl ve isyan kkrtr, dolaysyla kargaa yaratan bir kuvvet olur. Anarinin g, otorite, politika ve politik rgtlenmelerle ilikisi yanl anlalan bir baka alandr. nsan gruplar iinde g iin yaplan baz manevralar bireyler arasndaki ilikileri belirler. ekimenin younluu ve ekimeye yaplan vurgu, toplumdan topluma ve kiiden kiiye deiir. lerde tartlacak olduu zere Pigmelerin ve Zuni ve Hopi gibi Pueblo yerlilerinin kltrel deerlerinde, kiilerin n planda durma giriimleri kmsenir. Mamafih bakalarn etkileme arzusunun olmadn kimse sy-

19


leyemez. Elbette ki her kltr iinde deikenlik grlr. Baz insanlar dierlerinden daha ok abalarken, bir ksm insan katlmamay bile tercih edebilir. Buna ramen, g iin mcadele eitli biimlerde her insan grubu iinde grlr. G dierlerine kendi istediklerini yaptrma yetisidir. Bu nedenle, on kiiyi emirlere uymaya ikna eden kii, tek bir kiinin itaat etmesini salayabilene gre daha fazla gce sahiptir. Fakat bu dier tm eylerin eit olup olmamasna baldr; rnein, nkleer bir bombay patlatmasn bilen kiiyi kontrol eden biri, sradan bir milyon insann davrann kontrol eden birine gre daha fazla gce sahiptir. G nfuz ve etki demektir bakalarn mantksal bir argmanla, stat veya mevkisinin prestijiyle, para ya da rvetle ikna etmektir. Veyahut, fiziksel ya da psikolojik aralarla, ak veya zmni zarar verme tehdidi ve bunu hayata geirebilme yetisi anlamna gelir. G mcadelesi sosyal grup iinde nemli bir dinamik gtr grubun zaman iinde deiime maruz kalmasn salayan temel bir mekanizmadr. yelerin itip ekmesi sadece saray devrimlerine, yani daha gl ve daha az gl olanlar arasnda deiimlere yol amaz, ayn zamanda kurallar ve deerlerde de deiimlere yol aar. Anaristlikle hibir ilgisi olmayan Alman sosyolog Ralf Dahrendorf, zellikle Marxa bir yant olarak, anarist dnceye tabi tarzda bir tez ortaya atar. Dahrendorf g mcadelesinin bir toplumda merkezi bir yer tuttuunu ileri srer; Marx asl olarak g kompleksinin bir vehesiyle, yani ekonomik gl ilgilenmitir. Bu vurgunun anlam, Marx izleyenlerin, gcn ekonomik olmayan boyutunu kmsediidir. Sonu olarak, dnyada pek ok halk demokrasisi var ve bu demokrasilerde insanlar devrimden ncekinden hi de az olmayan bir bask altnda yayorlar. Marksizm uygulamada iktidar glerini kapitalistlerden alp profesyonel brokratlara ve askeri grevlilere verme eiliminde olmutur, bunun20

Anarinin Doas

sebebi asl olarak iktidarn, gcn kendisini merkezi bir sorun olarak grmemesidir. Anaristler bu daha geni mevzuu zerinde durmakta srarcdr. Ne anari ne de anarist teori gc inkar eder; tersine, anarist teoride bu tm insan topluluklar iin merkezi bir konudur ve gcn snrlanmas srekli ilgi odadr. Bakunin insann byk bir g itkisinin olduunu kabul etmitir (Maximoff, 248 vd.). Anari her eyden nce, gcn azami derecede datld bir kouldur. Bylece Marksizm gibi gcn bir toplumsal gruptan (snf) alnp dierine devredildii dier politik teorilerin aksine g ideal olarak eit biimde dalm olur. Gle ilgili anarist dncelerin ounun, kimsenin kimseyi taciz etmedii topik ideal toplum dyle kart da dorudur. rnein Godwin ve Kropotkin, zaman iinde insanlarn birbirlerine iyi davranaca ve kimsenin kimseden faydalanmaya almayaca bir duruma doru evrileceine inanyorlard. Fakat dier anaristler insan doasyla ilgili olarak bu kadar iyimser deillerdir; eer olsalard, gcn kullanm ve suiistimali konusunu bu kadar dert etmezlerdi. Max Weber g ile otorite arasndaki fark vurgulamtr. Herhangi bir toplumda, o toplumun yeleri belli baz kiilerin belli alanlarda otorite sahibi olduunu kabul eder. Bylece modern toplumda yeler, yasay inediinden phelenilen kiileri yakalamak iin baz kiilerin gerektiinde silah kullanma hakkna sahip olmasn meru kabul ederler. Bu polisler daima zel bir giysi giyerler. Bu toplumun yeleri, bakalarnn, diyelim gangsterlerin g kullanmasn meru kabul etmezler. Oysa her iki rnekte de cebri g kullanm sz konusudur. lkinde, meru ve bir hak olarak grldnden g bir otoritedir. Fakat ikincisinde otorite deildir; yasad g kullanmdr. Bu tarz bir ayrm btn toplumlarda yaplabilir. Fakat Weberin terminolojide yapt nemli bir deiiklik dzen konusuyla ilgilidir. ou Kanadal, Ottawa hkmetinin iktidarnn meru olduu fikrini isteyerek onaylarken, bazlar bu iktidara sadece rza gsterir. rnein,

21


Endonezyada Hollanda smrge ynetimi kuaklar boyunca kaba g kullanarak iktidarda kalmtr. Fakat zaman getike bu ynetim belli bir meruiyet kazanmtr, yle ki Weberin terimleriyle g otorite olmutur. Ama meru g olmasnn sebebi Endonezyallarn rza gstermeyi renmi olmasdr: Duruma alm ve onu zmnen kabul etmilerdir. Raymond Firth, gcn ynetilenden ihtiya duyduu destein, rutin kaytszlk, bir alternatif dnememek yahut mutlak grlen baz deerleri kabul etmek eklinde olduunu fark etmitir (123). ou otorite gangsterlerin kaba gc olarak balar ve zmni rza ile meru otoriteye dnr. Ulus-devletlerin tarihi hi phesiz byledir. Fried meruiyetin, ideolojinin gle karmasn salayan ara olduu gzlemini yapar. Meruiyetin ilevi, toplumun bir kesimi tarafndan faydalanlan, tek noktada toplanm sosyal gcn varln aklayp hakl karmak; zel sosyal dzenlere, yani sosyal gcn akn taksim eden ve ynlendiren zel baz yntemlere benzer bir destek sunmaktr (Fried, 26). Kaba g kullanmnn meruiyetini kabul eden bir filozof ya da sosyal bilimci olmad gibi, tm otorite trlerini tamamen ve btnyle reddeden de bulunmaz. Anaristler bile meru otoritenin bir yeri olduunu kabul ederler. Anarist bir meru otorite kavram uzun zaman nce Proudhon tarafndan dile getirilmitir: Eer insan sosyal bir varlk olarak douyorsa, babasnn onun zerindeki otoritesi, akl kemale erip, eitimini bitirdiinde, babasnn orta olduunda sona erer (tarih belirtilmemi, 264). Daha sonra Bakunin de yle yazmtr: O halde, bilimin mutlak otoritesini tanyoruz Yegne meru otorite budur, merudur, nk rasyonel ve insan zgrlyle uyum iindedir; bunun dnda kalan dier btn otoriteleri yanl, keyfi ve lmcl ilan ediyoruz (Maximoff, 254). Paul Goodman Drawing the Lineda ocuun annesine ya da rencinin retmenine bamllndaki yani, retme eyleminin, dierinin seviyesine ulamas iin birinin bamlln22

Anarinin Doas

arttrma niyetini ierdii durumlardaki doal zorlamadan bahseder (1946). Frommun Proudhonu, Bakunini veya Goodmann ilk eserlerini okuyup okumadn bilmiyoruz, ancak otoritenin yapsna dair fikirleri anarist ncellerinin fikirleriyle paralellik tar ve onlara daha da aklk kazandrr. Bakunin gibi Fromm da rasyonel ve irrasyonel otorite arasnda bir ayrm yapar. Rasyonel otoritenin yeterlilik iin kendi kaynaklar vardr; srekli tetkik ve eletiri gerektirir ve daima geicidir. Sadece belli bir alandaki yetenek ya da bilgi derecesi asndan farkllk gsteren znenin ve otoritenin eitliine dayanr. te yandan, irrasyonel otoritenin kayna daima [fiziksel ya da zihinsel olsun] insanlar zerindeki gtr (9). Stanley Milgram insanlarn, politikaclar da dahil olmak zere otorite konumundakilerin en bilgili kiiler olduklarna inand saptamasn yapar. Ama belki de bu onlarn otoritelerini hakl karma abas kapsamndaki iyi niyetli bir dnceden ibarettir. nsanlar kendilerini, seim araclyla, bu grevlere entelektel adan stn kiileri getirdikleri yanlsamasna inandryorlar. Modern toplumda rasyonel olarak otorite olma hakkn kazanm pek ok otorite konumu vardr; fakat otorite iddialar irrasyonel olan pek ok yetki mevkii de mevcuttur ve onlar bizim politikaclarmz, yarglarmz, polislerimizdir. Sadece rasyonel otoriteyi kabul eden anaristler bunlar reddeder. Anaristler sadece uzmanlar, yani eitli alanlarda otorite sahibi olan, uzmanlklar nedeniyle kabul gren kiileri tanrlar. Ama burada bile zde potansiyel bir tehlike grmek mmkn olabilir; bu tarz bir otoriteye sahip olanlar glerini geniletmek, rasyonel otoriteden irrasyonel otoriteye dntrmek isteyebilirler. Otorite kavramyla yakndan ilintili olan baka bir kavram da liderliktir. Her insan topluluu iinde u ya da bu nedenden dolay daha nfuzlu grnen bireyler olduunu hi kimse inkr edemez. Anarist hareket kavramn kendisine pheyle yaklasa da uzun zamandr liderleri kendi koullar iinde kabul etmektedir. Grup

23


liderlii insann toplumsal rgtlenmesi asndan evrenselse de, liderliin farkl topluluklar iinde farkl ekilde alglandn vurgulamak elzemdir. Pigmeler ve Arizona Hopileri liderlere kar anarist bir gvensizlik sergiler, yle ki topluluk yeleri, topluluk iine olabildiince kararak liderlik rolnden kamaya abalar. Bir yap ve dzene sahip olan toplumlar g ve iktidar problemiyle uramak zorunda kaldklarndan, siyasete de karrlar. Siyaset szcn kullandmzda, g ve iktidarla ve bunlarn insan grubu iindeki kullanmlaryla ilgilenmek durumunda kalrz. Btn toplumlar siyaset yapmazlar, ama siyasi rgtlere ve siyasi sistemlere sahiptirler yani, g [iktidar] problemleriyle uramak iin standartlatrlm yntemleri vardr. Siyasi rgtlenme demek, ynetim [hkmet] demek deildir. Ynetim, siyasi rgtlenmenin bir biimidir. Siyaset eitli ekillerde ele alnabilir; ynetim bunlardan sadece biridir. Dolaysyla bir teori olarak anarizm bile siyaseti veya siyasi rgtlenmeleri inkr etmez ya da bunlara kar deildir. Tam tersine olduka siyasidir. En geni anlamyla siyaset herhangi trdeki bir sosyal grup iin kullanlabilir. Yani, aile iinde bile siyaset olabilir zira ana, baba, oullar ve kzlar arasndaki g dalm aile iinde temel bir meseledir. Yerel bir klpte bile benzer ekilde ufak apta siyaset vardr. te yandan, biri konuurken siyasetten ya da siyasi rgtlenmeden bahsettiinde, kimsenin aklna aile ii meseleler gelmez. Siyasi rgtlenme daha ok kamusal ilerle ilgili olarak kullanlr hakimiyet snrlar iindeki topraklarla ve akrabala dayanan gruplamalarla ilgili ilikiler vb. Siyaset nemli oranda corafi bir alan da kapsar rnein bir topluluk ya da en azndan geni bir alandaki komuluk ilikileri. Fakat bu tarz bir kavramsallatrma bile, kiinin siyasi meselelerle mi, yoksa ailevi meselelerle mi ilgilendiine bal olarak bir mphemlie yol aar. Akrabalk bayla bal, ama geni aile seviyesinin tesindeki (mesela babasoylu) iki grup arasndaki bir karlamayla da yz yze olabiliriz. Bu durum en azndan yar kamusal bir mesele olarak grlebi24

Anarinin Doas

lir. Buna ramen, kullanlan terimler ve takas atmosferi amaz ekilde akrabala ait olacaktr.

Sosyal YaptrmlarNe anari ne de znde anarist kuram rgtlenmeye, siyasete ya da siyasi rgtlenmeye kardr. Bunlarn baz biimlerine, zellikle imdi zerinde duracamz terimler olan hukuka, ynetime ve devlete kardrlar. Radcliffe-Brown, sosyal bir grubun, yelerinden herhangi birinin davranna tepki gstermek iin bavurduu tutuma yaptrm demeyi neriyor. Bu durumda, olumlu bir yaptrm genel onayn bir tr ifadesi oluyor. Bir askere madalya verilir; bir akademisyene fahri doktorluk ya da renciye burs; anne iyi davranlar iin kk ocuunu per ya da babas ona bir para eker verir. Negatif yaptrm ise topluluun bir yesinin ya da yelerinin davranna kar tepkisidir; onaylamama durumunu belirtir. rnein, bir asker askeri mahkemeye kabilir; bir akademisyen grevinden kovulabilir ya da hapse atlabilir; bir renci snfta kalabilir veya dier renciler tarafndan dlanabilir; ocuk ebeveynlerinden tokat yiyebilir. Bir toplumda en nemli eyin negatif yaptrm olduuna hi phe yoktur. Yaptrmlar yaygn, din, hukuk gibi kategorilere ayrlabilir. Burada benim yorumum Radcliffe-Brownunkinden biraz sapyor. Yaygn yaptrmlar, topluluun bir ya da daha fazla yesine nceden planlanmakszn uygulanabilen yaptrmlardr. Yaygn yaptrm kavram asndan nem tayan nokta, bu yaptrmlarn uygulanmasnn belli bir sosyal rol tayan kiilerle snrl olmamasdr. Toplum bir btn olarak bu gce haizdir. Yaptrm arac olarak iddet kullanm zerinde tekel iddiasnda bulunabilecek zel bir elit kesim yoktur. Dahas, uygulanan yaptrmn younluu deiebildii gibi, uygulanan yaptrmlar da deiebilir. Yaygn yaptrmlar arasnda, dedikodu, ad takma, mnakaa etme, yumruk dv, ldrme ve srgn saylabilir. Dello yap-

25


ma ve resm bilek grei malar daha az rastlanan biimlerdir. Inuitler, yarglk grevini stlenen bir izleyicinin nnde, iki tarafn aalamalarla birbirine stn gelmeye abalad ark yarmalarn, atmalar trenselletirmilerdir. Yaygn yaptrmlara bir grup ya da birey tarafndan bavurulabilir. Bu yaptrmlarn etkinlii yaptrmlara topluluun katlmasyla artrlr. Kendi adaletini kendi uygulama ynndeki eylemler ve kan davalar kolektif faaliyete dayanan yaygn yaptrmlarn genel rnekleridir. Birok toplumda mal karl maddi cezalar ve dierleri bir meclis tarafndan verilir. Radcliffe-Brown bunlar organize yaptrmlar olarak adlandryor. ayet meclis kararlarn hayata geirmek iin g kullanma yetkisine sahip deilse, bunlar gene de yasal deildir, fakat daha resmi bir tarzda, yaygn yaptrm zelliklerini tarlar. Byle rneklerde meclis yeleri birer yargtan ziyade arac ilevi grrler ve anlamazlk halindeki iki taraf bir uzlamaya raz ettikleri lde baarl saylrlar. Yaygn yaptrmlar evrensel bir sosyal dzenleme biimidir; sosyal bir grubun elinde hi imkn yoksa bile, yaptrm olarak snflanabilecek eitli teknikleri kesinlikle vardr. Din yaptrmlar doastne bavurur. Bir kiiye kara by yaplabilir; birisi ebedi cehennem strabyla tehdit edilebilir yahut olumlu yaptrm anlamnda ebedi cennet mutluluuyla yreklendirilebilir. Nuer kabilesinde leopar derisi giyen ef lanetleme tehdidiyle isteklerini yaptrabilir. Ojibwa yerlileri kurallara kar gelmenin, baz zel hastalklara yol aan doast gler tarafndan ele geirilmeye yol atna inanrlar. Bylece din yaptrmlar lanet eden kii rneinde olduu gibi ya insan eliyle uygulanr; yahut Ojibwa inancnda ya da On Emirden birini ihlal eden kiinin cehennem ateinde yanaca fikrinde olduu gibi otomatik olarak iler. Baka bir adan, din yaptrmlar ya bu hayatta gelecee ynelik cezalandrma niyetini gder ya da yaamdan sonras iindir: Fiziksel cezalara kar nihai ruhan cezalar.26

Anarinin Doas

Hukuk yaptrmlar, bireyin davrann onaylamann veya tasvip etmemenin tm ifadelerini ierir: a) bu yaptrmlar, zel olarak, tanml rollere sahip, grevlerinden biri bu cezalar uygulamak olan kiilere devredilir; b) bu bireyler tek bana, iddet kullanma tehdidini ieren bir yetkiye sahiptirler ve bunu ilerini yapmak iin kullanrlar; c) kurallarn ihlali erevesinde datlan cezalar belli snrlar iinde ve sula ilikileri erevesinde tanmlanr. Polisler, yarglar, gardiyanlar, cellatlar ve yasa koyucular, hukuk yaptrm kullanabilen rneklerdir. Bizim toplumumuzda bunlar kolektif olarak bir ynetim olutururlar. Devlet, ynetim failleri araclyla toplum iinde dierlerine kar iddet kullanma tekelini elinde tuttuunu beyan eder. Bunun anlam, devletin yalnz belli faillerinin, rnein polisin, bir kiiyi yoldan alp cezaevine koyabileceidir. Yalnzca belli kollektiviteler, yani mahkemeler, kiinin sulu olup olmadna karar verebilir ve dierlerinin, yani yasa koyucularn kanun olarak koyduu snrlar erevesinde cezann ne olacan takdir edebilir. Son olarak, hukuk bir yaptrmla balantl olan ceza ak ve kesin bir ekilde standartlatrlr. Bir dkkn soymaktan sulu bulunan kii, diyelim bir yldan on yla dek hapis cezasna arptrlr. Hukuk yaptrmlar kanunlardr. Kanunlar, birilerinin gerektiinde iddet gcyle dzenlemeleri icra etmek zere tasarlanm yahut yetkilendirilmi belli zel rollere sahip olmas ve cezalarn belli snrlarnn olup, keyfe keder deimemesi anlamna gelir. Hukuk, ynetimin ve devletin olduu yerde mevcuttur; bunun tersi de geerlidir, yani eer bir ynetim varsa orada hukuk da vardr. Hukuk yaptrmlar, dolaysyla hukuk ve ynetim evrensel deildir, sadece baz insan topluluklarnn karakteristiidirler en karmak olanlarnda grlrler. Unutmamak gerekir ki, byle toplumlarda periferik olarak yaygn ve din yaptrmlar da mevcuttur.

27


Malinowski hukuk, kanun teriminin serbest bir ekilde, topluma destek olan tm sosyal kurallar kapsayacak ekilde kullanlabileceini ne srer (Malinowski, 9-59). te yandan, byle kullanmlar farkl kurallarn yaptrm aralarndaki nemli ve temel farkllklar rter. Hukuk ve ynetim amaz ekilde elit bir snfn ynetimiyle ilintilidir; ynetimsiz toplumlar ise amaz ekilde eitliki ve snfszdr. Bu nedenden dolay, Malinowskinin serbest kullanm, dzenlemeleri kimin veya neyin uyguladyla ilgili nemli bir fark gizler. Hukuk yaptrmlarn hkm srd herhangi bir toplumun anarik olarak grlemeyecei aktr. Aadaki aratrmalarn bazlarnda da grdmz zere, marjinal rnekler mevcuttur. Anari ve ynetim arasnda ok keskin bir izgi yoktur. Bununla birlikte, yaygn ve din yaptrmlarn anariyle ilikisini biraz netletirmemiz gerekir. Anarizmin sosyal kuramnda gnll ibirlii fikri madalyonun olumlu yzyse, ynetimin tasfiyesi negatif yzdr. Gnll ibirlii fikri anarist dncede gayet kritik bir nem tadndan, yaygn ve din yaptrmlarn kullanmna zel bir nem vererek, bunun ileyen anarik rejimlerin yapsyla olan balants zerinde dnmek nem tar. Gnll ibirlii, ztt olan cebir gibi, hayli belirsiz bir terimdir. Bir bak asndan, hibir ey saf gnlllk olarak dnlemez ve tm edimler bir biimde zorlama ierir. Vicdan, ego, id, ruh veya adna ne diyecekseniz, sizde bulunan o ey de, polis veya toplum d brakmak kadar cebri birer g olabilir. te yandan, cebir en iyi ekilde emir ve itaat ilikisi olarak alglanabilir; zira emreden g, ister insan isterse doast bir ey olsun, daima kiinin dndadr. deal olarak, gerek bir gnll ibirliinin hakim olabilmesi iin byle bir dsal zorlama olmamas gerekir. Ama gene de anaristlerin kendileri bile byle cebri g kullanmn kabul eder ve gnll ibirliini kstlarlar. Gnlk faaliyetlerinde, yazlarnda, kendi kurduklar anarist komn ve topluluklarda, anaristler eitli yaygn yaptrmlar kullanrlar. Bazlar aka hukuk yaptrmlar bile savunup uygulamtr.28

Anarinin Doas

Bakunin ya da Proudhonun ngrd tarzdaki toplumu, ademi-merkeziyeti federal bir demokrasiden ayrt etmek zaman zaman g olabilir. Yaamnn sonuna doru Proudhon gnll ibirliine ynelik savunusundan uzaklaarak bir tr minimal devlete ynelmi gibidir. Du Principe Federatif de [Federatif lke zerine] yle yazmaktadr: nsan rk uygarlkta, ahlak ve bilgelikte ne kadar ileriye giderse, ynetim ve otoritenin izleri o lde ortadan kaybolacaktr. (20) Onun iin anari ideal bir tarzd, bir soyutlamayd; tpk, asla saf biimde bulunmayp politik sistemlerin bir karm olan benzer ideal tarzlar gibi, diyelim demokrasi ve monari gibi. zgr bir toplumda, devletin ya da ynetimin rol asl olarak yasama, tesis etme, yaratma, balatma ve yerletirmedir; ve olabildiince az oranda yrtme rol stlenmelidir (Bir proje iin) bir balang yaplp mekanizma kurulduunda, devlet geri ekilir, yeni iin yrtlmesini yerel otoritelere ve yurttalara brakr (45). Proudhon merkezin rolnn genel bir balang yapmak ya da garanti salamak ve denetlemek noktasna dek geri ekildii, [merkezin] emirlerinin yrtlmesinin federe ynetimlerin ve onlarn sorumlu temsilcilerinin onayna bal olduu federal ya da konfederatif sistem taraftaryd (49). svire konfederasyonundan tasvip ederek bahsetmekteydi. Proudhon 1864 ylndaki bir mektubunda yle yazyordu: Eer kendimi yle ifade etmem doru olursa, anari, otorite prensibinin, polis kurumlarnn, kstlayc ve baskc nlemlerin, brokrasinin, vergilendirmenin vb. en basit biimine indirgendii bir tr ynetim, bir anayasa biimidir (alnd kaynak Buber, 43). Yal Proudhonun, Carolinel John Taylor ya da Roanokeli John Randolph, hatta John Calhoun gibi, merkezi hkmete ilk muhalefet eden Amerikallarla yaknl bizi merakta brakyor. Proudhonun federalist fikirlerinin ounu benimsemi olan Bakunin de benzer bir problem ortaya koyar. Bakunin Organisation of the International Brotherhoodda federal bir sisteme dair

29


fikirlerini tanmlarken, artc beyanlarda bulunur: te yandan, komnal yasama organlar, ikincil neme haiz meselelerde blge yasama organlarndan ayrlma hakkn muhafaza eder; fakat bu asli meseleler iin sz konusu olamaz; blge parlamentosu, komnlerin i idaresine asla mdahale etmeyecek, her komnn blgesel ve ulusal vergi kotasna karar verecektir. Ulusal bir parlamento ve mahkemeler de olacaktr. Bu ulusal parlamento milli tz oluturacak temel prensipleri tesis etme grevini stlenecek ve milli pakta katlmak isteyen eyaletler iin balayc olacaktr. Ulusal parlamento sava ya da bar yapmak iin mttefiklerle mzakere edecek ve (daima nceden belirlenmi bir dnem kapsamnda) ulusal ordunun oluumunu emretmek iin inhisari bir hakka sahip olacaktr (Lehning, 72, 73). Bakuninin anarisi ademi-merkeziyeti federalist bir demokrasiyi andryor. Fakat bu metni yazdktan bir yl sonra, Federalisme, Socialisme et Antitheologisme adl bir makalede kendini anariye kefaret deme durumunda grmektedir: Gnll olarak katlm bile olsa, bir blge srf bir devletin paras olduu iin, hibir koulda ona sonsuza kadar bal kalma ykmll altna sokulamaz. zgrce birleme hakk olduu kadar zgrce ayrlma hakk da tm politik haklar iinde ncelikli ve en nemli haktr (Lehning, 96). Kropotkin ilk Ortaa ehir topluluunu anarist bir sistem olarak tanmlamaktadr; kald ki, aada greceimiz gibi, bu topluluun bir ynetim yapsna sahip olduu kesindir. Ayns 1917de Ukraynada ve daha sonralar spanyada kurulan anarist kolektiflerle ilgili olarak da sylenebilir. Josiah Warren gibi bireyci bir anarist bile rgtl milis gcn ihtiya olarak grmtr. Keza ou anarist amalarna ulamak iin askeri gc meru ya da talihsiz bir zorunluluk olarak grmlerdir. Ksaca sylemek gerekirse, anaristler yasal yaptrmlar konusunda bazen mphem bir tavr iinde olabilmilerdir. Modern devletin kilise ve devlet gibi hayli merkezi cebir alanlarna odaklandklarnda da, anaristler, dedikodu ve toplum30

Anarinin Doas

dna itme gibi yaygn yaptrmlarn zaman zaman daha baskc olabilen gcn reddetmeye eilim de gstermilerdir. Buna ramen, devletin cebri ile yaygn yaptrmlarn cebri arasnda nemli bir fark vardr; ilkini reddederken, ikincisi ksmen anaristlerin duyduu gveni hakl karabilir. Devletin ya da ynetim iinde ynetenler ve ynetilenler arasnda daima bir stat ve hiyerari fark vardr. Bugn ynetenlerin yarnn yneticileri olmayacan varsaydmz bir demokraside bile gene de stat farklar vardr. Demokratik bir sistemde yalnzca kk bir aznlk ynetme frsatna sahip olacaktr ve bunlar amaz ekilde elit bir grup iinden kacaktr. Stat farkllklar, yaygn yaptrmlarn doasnda olan bir ey deildir. Bir kii ya da grubun baka birine kar dedikodu yapt yahut onu dlad noktada, o kii de aynn yapmakta serbesttir. Farkl statnn yaygn yaptrmlarla ilintili olduu durumlarda, diyelim babann oluna emir verdii vakada, ynetme durumuna yaklaan bir tr cebir biimiyle kar karyayz. Ama gene de babann rolnde bir rasyonel otorite nitelii vardr ve gen bir erkek nihayetinde babasyla daha eit bir konuma ykselecei bir zaman umut edebilir; diyelim sonunda kendisi de babalk mertebesine ulaacaktr. Yaygn yaptrmlarn hibirinde, kullanlan gcn o gc kullanacak belli bir gruba devredilmesi sz konusu deildir. Anarizm toplumsal bir kuram olarak, cebrin btn biimlerini reddedemez; ben fiiliyatta da reddetmediine inanyorum. Anarizmin taraftarlar gnll ibirlii sloganna sahip kabilirler, fakat bunun da snrlar vardr. Anaristler asndan, baz koullarda belli trde g kullanmnn meru kabul edildii ou kii iin ak seiktir ve genelde de zmnen kabul grr. Bu g antropologlarn yaygn yaptrmlar diye bahsettii eydir. Aslna baklrsa, psikologlar bizi bilgilendirdii ve Allen Rittern daha yakn zamanlarda yineledii gibi, bu yaptrmlar kiilik geliimi iin zorunludur. Kiinin benlik bilincinin geliimi, dierlerinin onun davranlar hakknda neler dndn bilmesine baldr.

31


Ayn zamanda, yaptrmlarn ileyii dierlerinin farkndaln salar ve bylece empati yaratarak cemiyeti kurar (Ritter, 1980). Din yaptrmlara gelince, anarist kuramclar dini genel olarak kiinin zgr ifadesini kstlamay hedefleyen bir baka bask sistemi olarak deerlendirmilerdir. zellikle Michael Bakunin Tanry ve devleti birbiriyle balantl, yok edilmesi gereken iki byk zalim canavar olarak grr. nde gelen anaristlerin hepsi en azndan kiliseye -rgtl ve hiyerarik bir sosyal yap olarak grlen bu din oluuma- kardr. Anarizmi, Dadaki Vaaz retilerini birebir kabul ettiini vurgulayan bir Hristiyanlk yorumundan kaynaklanm olmasna ramen, Tolstoy bile buna katlr. Katolik Emeki Hareketi Amerikan anarizmi iinde daha srad bir oluumdur. Daha sonradan Katolik olan Dorothy Dayin ncln yapt bu hareket hem pasifist anarizmin hem da Roma Katolik Kilisesinin ilkelerine bal kalmtr bir tr Katolik Tolstoycu harekettir bu. Anarizmin ya da baka bir deyile makul llerde zgrlk bir doktrinin, Roma Katolik kilisesiyle, onun mutlak monari yanll papalk ve kat hiyerarik yapsyla nasl olup da uyutuunu bu hareketin dndaki ok az saydaki kii anlayabilmitir3. ou anarist, hangisi olursa olsun dini otoriter bir sistem olarak grr, ama tm din yaptrmlar ille de anariye ters dmek zorunda mdr? Ben byle olduunu dnmyorum. Yukardaki, insann zerinde dnmesini gerektiren din yaptrmlar ile otomatik olanlar arasnda yaptmz ayrm deerlendirmeliyiz. Anariyle en az uyuan ve hukuk yaptrmn baz niteliklerini tayan bir din yaptrm, belli bir kii tarafndan resmi bir konumun paras olarak bavurulabilen ve bu kiinin yaptrmlar uygulamak iin g yani otorite- zerinde meru tekelinin varlna dair konsenssn olduu yaptrmdr. Rahip bunun en iyi3 Catholic Worker gazetesi, bir rahibin kilise sansrcs olarak atanmasna msaade etmi ve Dorothy Day, eer Kilise emrederse, gazeteyi yaymlamay derhal keseceini bizzat kendisi belirtmitir.

32

Anarinin Doas

rneidir. Dier yandan, din yaptrm dayatacak gce pek ok kii tarafndan ulalabildii ve bu yaptrmlar zerinde kanunen tekel kurulmad durumlarda, yaygn yaptrmlarla paralellik tayan bir durum sz konusudur. Dorudan Tanrdan ya da baka bir doast gten geldiine inanlan ceza, insan mdahalesi gerektirmez ve daha ziyade, frtna ya da deprem gibi doal olaylara boyun eme emridir. Aslna baklrsa, kiinin kendi kendini vicdanen cezalandrmas bu trden bir yaptrmdr. Yaygn yaptrmlarla paralellik gsteren bu din yaptrmlar, insan aracl gerektirmeyen dier yaptrmlar gibi, burada algladmz biimiyle anariyle uzlamaz deildir.

Ynetim ve DevletYnetim ile devlet kavram ve bunlar arasndaki iliki genelde birbirine kartrlr. Marksistler ve Bakunin dahil baz anaristler devlete kar olduklarn ve onun yerine, eylerin zerinde bir ynetimi, siyasi ynetim denilen eyi koymay arzu ettiklerini belirtirler. Fakat bu sanki szcklerle yaplan bir oyundan ve sloganlatrmadan ibarettir. Her trl ey insanlar tarafndan kullanld iin ynetme ihtiyac iinde deerlendirilir nk insanlar bu srece dahildir. Dolaysyla eylerin ynetimi hl insanlar zerinde bir ynetimdir. Dahas, bu durumda devlet feshedilemez ve hl bir ynetimi vardr, zira ynetim, yani hkmet, devleti koruyan kurumsal bir organdr. Nadel (1942, 69-70) devletin zel karakteristiini belirtir ve bunu yaparak ayn zamanda devlet iinde ynetimin rolne iaret eder. lk olarak, devlet, zerinde egemenlik kurulan toprakla balantl bir oluumdur. Belli bir alan zerinde egemenlik iddiasnda bulunur ve orada ikmet eden herkesin, o snrlar iinde hkmeden veya yneten otorite kurumuna, yani ynetime [hkmete] itaat etmesini ister. Devlet bir yandan topraa bal bir oluumken, genelde kabileler-aras ve rklar-aras bir yapdr. yelik kriteri orada domakla

33


ve ikmet etmekle belirlenir. yelik normalde atfedilir, ancak kii sz konusu devletin toprak snrlar iine g ederek ve oraya yerleerek gnll olarak katlmay da talep edebilir. Devletin ynetim organ [hkmet] vardr ve bu organ bir lde merkezidir. Ynetim, mevcut yasalar uygulamak, yeni yasalar yapmak, dzeni korumak, kiiler ya da gruplar arasndaki atmalarda hakemlik etmek gibi ilevleri yerine getirir. Belli kiilerin belli sosyal rol ya da mevkilerde bulunmasn onaylar. Byle rollerin tanm asndan yaamsal nemde olan ey, sz konusu lke snrlar iinde meru iddet kullanma tekeli iddiasdr. iddet kullanmnda farkl role sahip olanlarn oynad rol deiebildiinden, olduka farkllam bir sistem ya da iblm sz konusu olabilir (bunu, yukardaki, hukuk yaptrmlar tartmasyla karlatrn). Gene de hepsi tek bir entegre tekelci kurumun parasdr. Byle bir durum, rnein bir kurban iddetle tehdit edebilen Inuit amann rolnden farkldr, zira aman iddetin meru kullanm zerinde tekel iddia edemez. Herhangi bir devlette ynetici grup, oluumu, stats ve organizasyonu ile bir btn olarak nfustan zellemi ve ayrcalkl bir birimdir. Bu grup kolektif olarak siyasi kararlar zerinde tekele sahiptir. Baz ynetim biimlerinde yerleik ve kendi kendini yenileyen bir snf oluturabilir. Demokrasi gibi daha ak sistemlerde daha byk bir sirklasyon, ynetici grubun yeleri arasnda dzenli bir devir vardr. Bylece, hanedanlklar ya da dier tr kapal ynetici snflar ortaya kmaz. Bu elbette ki demokraside g eitlii yanlsamasna katkda bulunur; yneticiler ve ynetilenler arasndaki ayrm rter. Hem devlet hem ynetim [hkmet] iin asl olan, yasalar uygulamak iin iddet kullanmdr. Bu durum ynetici grubun iradesinin dayatlmas olarak grlebildii gibi, dzeni ve asayii korumak, i anlamazlklarda hakemlik etmek olarak da grlebilir. Aslnda devletler ve ynetimler btn bu ilevleri yasalar uygulayarak yerine getirirler. Sol kuramclar ve zellikle34

Anarinin Doas

anaristler, yasann uygulanmasnn nihai ve ncelikli amacnn yneticilerin kar olduunu vurgularlar; ama bunun gene de, diyelim asayii korumak gibi olumlu yan etkileri de olabilir. Ayn kiiler, varl iddet kullanmna dayandndan iddeti merulatrp kkrtan bir sistem olduu iin, devletin varlnn nifak ve atmann ba gc olduunu da vurgularlar. Devlet bir tarafta emir veren amirler, deer tarafta da boyun eenler olmas gerektii varsaymna dayanr bu durum astlar usandrp hayal krklna uratr ve bylece gene iddeti kkrtr. Demokratik sistemler bu durumu nispeten iyiletirebilir, ama sorunu tamamen ortadan kaldramaz. Yaps itibariyle devlet ve ynetim, insanlar arasnda doal gnll ibirliini yasad ilan etmese bile tasvip de etmez. Benjamin Tuckerin iaret ettii ve Taylorn son zamanlarda daha da ayrntlandrd bir noktadr bu. Anarist kuram, buna bal olarak, Hobbesun ynetimi olmayan topluluun kt ve kaba olaca eklindeki tezine aka kardr. Aslnda, anaristler Hobbesu mahkm ederler ve devlet ortadan kalkt takdirde dnyann daha huzurlu ve ibirliine ak bir yer olacan ileri srerler. Aktr ki antropolojik kaytlar Hobbesu hibir ekilde desteklemez. Devletsiz toplumlar, devleti olan toplumlara kyasla, daha az iddetin olduu ve daha az zalim toplumlardr. Hepsinden te, devlet ve ynetim sava iin organize edilmitir. Bugne kadar sava iin bundan daha etkin bir rgtlenme kurulmamtr. Sac kuramclar ile anarist kuramclarn devletin varlnda iddetin nemini kabul etmekte yaknlamas ilgin ve belki de ironiktir. Machiavellinin bir devletin ilemesine dair pratik rehberi demokrasinin pek ok naif inanann rahatsz etmitir, zira talyan politikac g ve sahtekarl herhangi bir devletin baars iin ak merkezi mekanizma olarak grmektedir. En byk kahraman Byk Frederick olan Alman tarihi Von Treitschke u gzlemde bulunur: Sava olmazsa hibir devlet olamaz. Bildiimiz tm devletler sava araclyla ortaya kmtr ve silahl kuvvetlerle yelerini korumak asl ve temel ileri olmutur. Bu nedenle, devletlerin varl srdke sava da tari-

35


hin sonuna dek varln srdrecektir ebedi bara krcesine inananlar devleti tek tek ele alma hatasna derler ya da barn evrensel olduu hayaline dalarlar, oysa ki bunun akla aykr olduunu daha nce grdk, nk bir devlet daima dier devletler arasndaki varlyla mana tar ve bu nedenle dierleriyle atr (38). taat devletin aslen ihtiya duyduu eydir onun asl z, kendi iradesinin yerine gelmesidir. (14) Devlet bir sanatlar akademisi deildir, borsa hi deildir; gtr (242). nde gelen ngiliz antropolog Edward B Taylor Anthropology adl kitabnda yle der: ster cumhuriyet densin isterse krallk, anayasal bir ynetim ulusun kendini askeri despotizm makinesi araclyla ynettii bir dzenlemedir (156). Genel geer kanaatin aksine devletle ba hi ho olmayan Nietzsche devletin yamac yapsn yle belirtmitir: Devlet ahlakszca rgtlenmitir sava, igal ve intikam arzusuyla Bir yamac olan devlet giderek genilemeye teebbs eder, dier zayf devletlerin aleyhine etki ve zapt alann geniletir. Devletler arasndaki bu mcadelede, zaman iinde ou devletin bu atmann dnda kalmay tercih ettii ve etkin bir ekilde rekabet edemeyeceini fark ederek daha byk devletlerin uydusu olduu dorudur. Byk devletlerin, her zaman, daha kk devletleri yutma derdinde olmayabilecei de dorudur; zira byle devletleri grnrde bamsz yaplar olarak tutmak daha ilerine gelebilir. Bylece modern dnyada, genileme mcadelesinin ortasnda, ayn zamanda devletin geleneksel yamac grevini de yrten sper gler var - ABD, Rusya, in, Fransa ve (imdi marjinal olarak) ngiltere. Byk yamac glerin her birinin saysz uydu devleti vardr. Genelde nc Dnya lkeleri olarak bilinen bu lkeler komu devletlere kar kk yamalara giriebilirler, fakat genel olarak bamsz konumlarn korurlar ve tam bir atmann dnda kalmay tercih ederler, nk byk yamaclar arasnda tampondurlar ya da onlarn peneleri arasndadrlar. Son olarak, rnein svire ya da son zamanlara dek Lbnan gibi, srekli olarak tarafsz olan az sayda devlet vardr; byk36

Anarinin Doas

yamaclar, zellikle malumat toplama amalar iin faaliyet gsterebilecekleri byle blgelere ihtiya duyarlar.

SonuYukarda tarttmz yaptrmlarn snflanmasn artk politik sistemlerle ilikisi iinde zetleyebiliriz. Bunun iin aadaki -bir uta hibir ynetimin olmad, dier uta ise devletin ve ynetimin aka var olduu- anariye doru bir devamllk iinde sunulan diyagram kullanacaz. Anaride yalnzca yaygn ve belli doast yaptrmlar ilevseldir, ari ise hukuk yaptrmlarn hakimiyeti ile tanmlanr.4 ki kutup arasnda, ortada, anarinin marjinal bir biimi ya da arinin eksik biimi olarak grlebilecek bir belirsizlik durumu vardr. Bu tr pek ok anormal rnek grlr; bunlarn bazlar zerinde aada duracaz. Lowienin dedii gibi, devletler devletsiz durumdan, tamamen olumu bir devlet halinde domazlar; evrim geirmeleri ya da deimeleri gerekir ki bu zaman alr.Anari Yaygn Yaptrmlar Din Yaptrmlar Ari Hukuk Yaptrmlar Yaygn Yaptrmlar Din Yaptrmlar

4 Anari terimi, Yunanca an-arkhe szcklerinin birlemesi sonucu ortaya km olup basz anlamna gelmektedir; dolaysyla anari ve ari kartln baszlk ve ballk, iktidarllk kartl olarak anlamak gerekir. (.n.)

37


Ancient Law adl kitabnda Maine, bir yanda devletsiz veya kabile toplumunun, dier yanda ise devletli toplumun var olduu evrimsel tipolojiyi aklayan ilk kiidir. Devletsiz ve kabile toplumu kan bana dayanr; toplumun her yesi grup iindeki herkesle ilikisinin olduuna inanr. yeler efe bir devlet yneticisi olduu iin deil, yal bir kanda, ailenin reisi ya da baba olarak itaat ederler. lk toplumlarn hepsi bu tre girer ve sre iinde bazlar yeliin farkl temellere yani egemenlik kurulan topraa- dayand toplumlara doru deiim geirmilerdir. Nihai otoriteye karar vermenin temeli, kan bandan ziyade yersel birliktelik olmutur. Byle bir toplum, bir ynetim ve devlet gerektirir. Gluckman, Mainen evlilik, evlat edinme ya da baka bir yolla soya dayal bir ba icat etmeksizin, belli bir toprakta yaamann yurttala yetmesinin sosyal dzende bir devrim olduu vurgusuna dikkat eker. Deiim, siyasi balanty ifade eden bir kan ba tabirinin artk talep edilmemesiyle gereklemitir (86). Benim sreklilik anlaym evrimsel bir ema olarak yorumlanmamaldr. Kabilesel veya anarik toplumlarn sadece devlet tipi toplumlara dnt, aksinin ise hi gereklemedii, tek ynl bir kltr tarihini savunuyor deilim. Toplumlar herhangi bir dnemde srekliliin herhangi bir yerinde bulunabilir. Buna ek olarak, verili herhangi bir toplum, kendi tarihi iinde farkl konumlara sahip olabilir. Grne gre, tarihin kant sunduu asl nokta, devletsiz toplumlarn devletli toplumlara dnmesidir; fakat aada greceimiz gibi tersi rneklerin yan sra, iki kutup arasnda gidip gelenler rnekler de mevcuttur. Ayrca, tarihin ve evrimin eilimi anariden ariye doru gibi grnyorsa da, bu durum sreci doru ve iyi klmaz.

38

II

s r E c E d a r B a z I G z l E m l E r

nmzdeki blmlerde tartlacak olan toplumlar seerken, corafi adan ve kltr tipi olarak geni bir yelpazeyi kapsamak iin aba gsterdim. Ayn zamanda, anaride dzen sorununa farkl ve ayr zmler sunan bir rnekleme oluturabilmek iin de uratm. Bir baka deyile, farkl trdeki yaptrmlarn ve liderlik tarzlarnn rneklerini tanmlamaya nem verdim. Anarik yaplar aka eliik olan baz rneklere de yer verdim. Bunlar marjinal anariyi ya da marjinal devletilii temsil eden rnekler olabilirler. Anarik rejimin eitli rnekleri arasnda, niyetsiz olanlar ile ortak niyetli olanlar arasnda bir ayrm yapabiliriz. Ortak niyetli olanlar, bireylerin nceden dnlm bir programa gre bir sosyal dzen kurmak iin zerinde kafa yorduu, planlanm abalardr. Baka bir tanmlayc sfat kullanacak olursak, bunlar anarist izgi boyunca topyac tecrbelerdir. rneklerin ou niyetsizdir; yani insann macerasndaki neredeyse btn toplumlar gibi, tamamen uurlu bir plann yokluunda gelimilerdir. Son olarak, bu niyetsiz toplumlarla ilgili olarak, ounun iinde bulunduu koullarn bugn artk bulunmad aklda tutulmaldr. Avrupa emperyalizminin ortaya kyla birlikte, Avrupal smrgecilerin Avrupal olmayan siyasi dzenlemeler iinde aka en az anladklar- bu anari rejimleri, ynetim modeline ve efendilerin anlad ekildeki dzene uyacak ekilde dnmlerdir. te yandan mteakip tanmlar iinde, etnografik bir imdiki zaman varsayarak imdiki zaman kipini kullanacam.


eitli anarik rejimler zerine yaplan tartmalarn erevesi, antropolojik evrelerde uzun sredir rabet gren, toplumlarn geim tarzlarn temel alan bir toplum tipolojisine dayanr. Buna gre, bazlar yabani bitkileri toplayp, avclk yapar; bazlar aslen bahecilik yapar, yani sadece el aletleri ve insan gc kullanarak evcil bitkileri ekip bier. nc bir tip, hayvan bakmnda uzmanlam, zaman zaman tesadfi olarak tarm da yapabilen oban topluluklardr. Son olarak, hayvan gc ya da daha yakn zamanlarda traktr kullanarak yaygn bitki tarm yapan tarmc topluluklardan bahsedebiliriz. Burada asl teknolojik sembol saban kullanmdr. Byle toplumlar bitki tarm ile hayvancl bir arada gtrrler. Baz antropologlar toplumlar mevcut olandan ok daha fazla snfa blmlerdir. Onlar iin bu snflamann nemi, bir toplumun geim tarzna bakarak baka stratejik karakteristiklerini de anlamann mmkn olmasndan gelir. Buna bal olarak, temel alnan snflama, insanlarn ve kltrlerinin materyalist tasavvurunun kuramsal ynelimine kant oluturur. Bu bak as, bir toplumun geim tarznn onun sosyal sistem tipini belirledii ngrsne dayanr. Bu tezle ilgili ayrntl bir tartmaya girmenin yeri buras deil. Fakat bu snflamann kullanm, baka pek ok antropolojik aratrmada olduu gibi, bu bak asna destek olarak yorumlanmamaldr. Bu snflamann kullanlma sebebi, uygun bir ayrm yntemi sunmas ve insanlk durumlarn ele almasdr. Dier snflamalar ve iaret ettikleri zmni teoriler gibi, bu snflama da hakikat unsurlar tar. Dolaysyla, btn avc toplayc topluluklarn karmak bir iblmnden, sosyal snflardan, devlet ve ynetimden yoksun olduunu; ve spektrumun dier ucundaki tm tarmc topluluklarn sosyal snflara, karmak bir iblmne, devlete ve ynetime sahip olduunu fiilen biliyoruz. Avc toplayclarn, tarmc sistemlerinki gibi teferruatl sosyal sistemleri srdrecek maddi imknlar yaratamayaca ortadadr. Dolaysyla, avc toplayc toplumlar, birka istisna d40

Srece Dair Baz Gzlemler

nda, Friedn snflamasnda eitliki, Servicen snflamasnda ise kafile tipi [band type] toplumlardr. Keza anarik rejimlerin ou rnei avc toplayc toplumlardan betimlenmitir; tarmc toplumlar ise neredeyse tamamen tabakal (Fried) ve anarinin en iyi ihtimalle marjinal olarak varolduu devlet tipi sistemlerdir. Tek faktre bal determinist teorilerde olduu gibi, maddi geim tarzna dayanan bu teoride de, belli bir genelleme ve ihtimal seviyesinde kaldmzda, hakikatin bir ksm grlr. te yandan, byle teorileri, rnein avc toplayc sistemler iinde grlebilenler gibi, geni eitlilikleri ya da sosyal dzenin belli vehelerine mahsus daha kesin dinamikleri aklamak iin kullanmaya kalktmzda i grmezler. Bunlar ideoloji iindeki eitlilikleri de aklayamazlar. Corafi evre gibi, geim tarznn da bir halkn kendi bana yapabileceklerini ve gelitirebileceklerini snrlad sylenebilir, fakat insan aklnn yaratc dehas veri alndnda, bu snrlar ierisinde mmkn olan her trden eitlilik mevcuttur ve yaamn maddi koullarnn saf bir yan etkisinden ibaret deildir. Belli bir zamanda var olan herhangi bir toplum, tek bir fenomenin deil, eitli ynlerinin kolektif etkileiminin bir rndr. Belli bir trde yiyecek toplama, nfusun boyutunu ve eitliliini; keza, sosyal rgtlenmede ulalacak gelikinlik seviyesine yetecek maddi zenginliin birikme lsn ksmen belirleyebilir. Nfusun boyutu ve younluu, ortaya kabilecek sosyal rgtlenme trleriyle yakndan ilikilidir. rnein kk bir nfus tamamen kan bana dayanan bir rejimi rahata srdrebilir. Ayn zamanda, baka bir geim tarz gibi, avclk ve toplayclk da arlkl olarak eldeki teknoloji tiplerine baldr. Ama teknoloji, ve tm bir avc toplayc geim tarz, insanlarn kafasnn iindeki maddi olmayan bilgi faktrne baldr. Bilgi, nihayetinde, egemen tarzdaki kltrel deerlere yaamda nem verilen hedeflere ve eldeki teknoloji trne odaklanr ya da onlar tarafndan ynlendirilir. Tek bir szckle belirtmek gerekirse, en tatminkr sosyal

41


dzen modeli, faktrlerin birbiriyle etkiletii ok faktrl bir sistem olabilir. Avc toplayclktan bahecilie, obanla, yani hayvancla ve tarmcla giden silsile, her kltrn illa ki izlemesi gereken, kltrel evrim aamalarnn sabit bir modeli olarak grlmemelidir; keza, giderek karmaklaan bir silsile olarak da grlmemelidir. Tm toplumlarn ya imdi ya da gemite avc toplaycla bal olduu ve bugnk tarmc toplumlarn ounun avc toplayclktan bahecilie ve oradan tarma getii dorudur. Ama toplumlarn bu srecin yan sra gelitirebilecei baka silsileler, baka yollar da phesiz vardr. Kltrel evrim modeli tek izgi zerinde deil, eitli izgiler zerinde ilerler. Karmaklk seviyesiyle ilgili olarak unu syleyebiliriz: Baz avc toplayc toplumlar baz baheci toplumlardan, hatta obanlkla geinen baz toplumlardan bile daha karmaktr. Bahecilik yapan toplumlarn bazlar ise tarmc toplumlar kadar karmak olabilmektedir. zleyen tanmlarda vurgu, anarik rejimin iaret ettii zere, belirleyici kalplarda, liderlik tekniklerinde ve sosyal kontrol mekanizmalarnda olacaktr. Cinsiyetler ve ya gruplar arasndaki ilikiler anaristlerin ilgilendii baka iki alandr ve herhangi bir modern anarist teoride tam bir cinsel eitliin savunulmasnn yan sra, genler zerindeki herhangi bir irrasyonel otoriteye en azndan kar olunmas da beklenir. imdi syleyeceklerimiz bu konuya dair ok yeni eyler deildir. Gerek udur ki, ok az toplumda cinsel eitlie yaklaan bir durum mevcuttur ve dipnotta belirtildii zere, aada tartlan toplumlarn ounda kadnlarn eitlii ak seik bir zellik deildir5.5 19. yzylda ortaya atlan ve son on yl iinde kadn zgrlk hareketinin Marksist kanad sayesinde ne kan bir hipotez, en arkaik toplumlarda kadnlarla erkeklerin eit olduu, mlkiyetin ve tarmn gelimesinin erkek egemenliine yol at grn savunur. Tarmc toplumlarn ouna k-

42

Srece Dair Baz Gzlemler

Benzer ekilde, genler kesinlikle yallara tabidir ve bu durum keyfiyeti dndrmeyecek denli sk grlr. Anari tanmn kesin olarak yneticilerin ve ynetimin olmad bir rejim olarak kavryoruz, ama gene de bunun ideolojik olarak anarist olanlarn ve zgrlk kavramn nemseyenlerin arzularna fazlasyla yer brakabileceini zgrce kabul ederiz. Anari ille de zgrlk anlamna gelmez. Son olarak, etnosentrik bir kkene sahip olduklarndan, tartlan eitli gruplar iin yaygn olarak kullanlan isimlerle ilgili bir problem vardr. Ayn zamanda uygun alternatifler getirmek de zordur. rnein, Eskimo pejoratif bir kkene sahipken, alternatifi, yani kendileri iin kullandklar isim olan Inuit, etnosentrik bir tn tamaktadr. Bunun anlam, o ismi tayanlarn insan olduu, yabanclarn insan olmad imasdr. Berberi phesiz bunlar iinde en pejoratif olandr barbar anlamna gelir. Fakat bu halklar kendileri iin tek bir kapsayc terimden yoksundur. Yine de ou Imazigheni, yani zgr insan kullanr; ve tahminim hibiri byle arlmaktan dolay ierlemeyecektir. Bu metinde eitli gruplar iin tarafsz terimler kullanmaya abaladm, fakat etnosentrik olmayan isimler listesi karmak gibi yldrc bir iin altna da girmedim. Alternatifi olmadndan hl Pigme ismini kullanyorum ve ne olursa olsun, pek ok grubun isminin yle ya da byle bir tr aalama gizlediini biliyorum. Eskimo yerine Inuit ismini kullanacam; Buman yerine San; Lap yerine Samek ve Berberi yerine Imazighen.yasla, avc toplayc toplumlarda, cinsiyetler arasnda daha fazla eitlik olduu dorudur. Fakat bu daha fazla eitlik hl erkek stnlnn parametrelerine gre deerlendirilmektedir. Antik cinsel eitlik nosyonuyla sk sk birlikte grlen baka iki nosyon da, daha eski insan toplumlarnn anasoylu olduu ve grup evlilii uyguland grleridir. Byle grlerin antropolojik kaytlarda dayana bulunmamaktadr. Aslna baklrsa, eer bir kanttan sz edilecekse, durum bunun aksini gstermektedir. En eski insan toplumlar muhtemelen ne anasoyluydu ne de babasoylu, daha ziyade ift taraflyd (yani belli bir soy izgisi yoktu).

43

III

a v c I t o p l ay I c I l a r a r a s I n d a a n a r

Vahi kabilelerin yaamndan karlacak dersler arasnda, bir toplumun, dzeni polis olmadan nasl koruyabilecei de vardr. (Tylor, II, 134)

Avc toplayc toplum tr, insan toplumlarnn en eskisidir; insanln kltrel balangcndan itibaren gelen ve o zamandan beri yaamnn yaklak yzde 99unu kapsayan yaam tarzn betimler. Yaklak 12 bin yl nce, bitki ve hayvan evcilletirmenin kefiyle, avclk ve toplayclk azalmaya balamtr. Bugn yeryznde srf avclk toplayclkla geinen hibir insan topluluu yoktur. Inuitler ve Kutup Yerlileri bile tamamen avclk ve toplaycla baml yaam tarzlarn terk etmi, bunun yerine uluslararas lks pazara krk ve eitli mallar saladklar bir yaam tarzna gemilerdir. Baka yerlerdeki avc toplayclar, mesela Hindistanda ya da Dou ve Orta Afrikann baz ksmlarnda yaayanlar, genelde komu tarmc ya da baheci bir topluma baml, uzmanlam profesyonel avc kastdrlar. Avc toplayclar basit toplumlar kurarlar ve gnmze kadar gelen dier toplum trlerinden ziyade, insan toplumunun en eski biimine benzeme anlamnda ilkeldirler6. Fakat bu toplumlar, arkaik olanlarn ayns olarak dnme hatasna dmemeliyiz. ada avc toplayclar, bir tarihi6 Baz avc toplayc toplumlar bahecilikten bu tarza dnmlerdir. Amazon yamur ormanlarndaki yerli toplumlarnn pek ou ve Kuzey Amerika dzlklerindeki bazlar (rnein ayenler) byledir.


olan herkes gibi, gnmz insandrlar; Paleolitik bir gemiin talam kalntlar deildirler. Dier insanlarn oundan farkl oranda ve farkl biimlerde deimilerdir. Tarihleri evrimsel deiimin eitli patikalarn temsil eder, evrimsel bir silsilenin dibinde ya da sabit belli bir evresinde olmalar gerekmez. Avc toplayclk toplumlarn bir tr ya da snfysa da, byle toplumlar bir tenceredeki bezelyeler gibi farkllamam deildirler. Genel geer kannn aksine aralarnda ciddi oranda farkllklar vardr. Trn ne kan zelliklerini tanmlarken, nemli birtakm deikenleri de belirtmeliyiz. Bu toplumlar yabani, evcilletirilmemi besinlere bamldrlar: vahi av hayvanlar, balklar, bitkiler. Buna ramen, setikleri baz kaynaklarn tketiminde uzmanlamaya eilim de grlr. Diyelim aslen deniz memelilerini avlayanlar vardr; dierleriyse daha ok balklar avlamay tercih eder. Byk av hayvan avlamakla tannan halklar vardr; kimileri de yabani tohum toplamada uzmanlamtr. Hem ot hem ete dayal bir beslenmeyi daha ok tercih edenler de epeyi fazladr7. Yabani yiyecek kaynaklarna bel balamak, dier geim kaynaklarna oranla olas kltrel geliime daha fazla snr koyar. Bir halkn yapabilecei, icat edebilecei ve faydalanabilecei eyler zerinde ok daha kat tahditler vardr, zira sadece doann sunduu istikrarsz ve gvenilmez kaynaklara bamldrlar. Tarmc bir toplumla kyaslandnda, bir dahaki n ne zaman yiyebileceklerini bilemezler. Ama bu srekli aba isteyen ya da gn gnne anca geinilen bir hayat tarz deildir. Bu durum daha ok kylln ya da 19. yzylda fabrikalarda alan ii snfnn durumunu tanmlamaya uygundur. Sradan avc toplayclar grubun her yesinin ihtiya duyduu kaloriyi salayacak yiyecek kaynan bulur; stne, toplumun geleneksel, trensel ya da7 Daha nce belirttiimiz gibi, bu toplumlarn ou artk mevcut deildir, fakat genel ak itibariyle onlardan imdiki zaman kipi iinde bahsedeceiz.

46

Avc Toplayclar Arasnda Anari

ayinsel ihtiyalar iin de gerekeni salarlar. Aslen balklkta uzmanlam olan baz toplumlar fazlalk yaratabilmi, tarmc bir toplumdan daha gvenli bir besin kaynana sahip olabilmitir. Her durumda, hibir insan toplumunun geim tarznn parametreleri, onu keif ve deneyim yapmaktan geri brakacak denli kat deildir. Avc toplayc toplumlar amaz ekilde kafile tipi rgtlenmelerdir. Bunun anlam, alana bal temel sabit grubun nispeten kk, muhtemelen 100 kiiden az olduudur. En azndan kanda kiilerden oluan bir ekirdek vardr ve ou rnekte kafile iindekilerin hepsi birbiriyle akrabadr. Grup, ayn zamanda dierlerinin de ona ait olarak grd bir toprak parasyla tanmlanr. Normalde gebelik byle toplumlarn karakteristiidir. Fakat bu amaszca ortalkta dolandklar anlamna gelmez. Rasyonel bir plana gre bir kamptan bir kampa periyodik olarak hareket ederler. Gebelik ve zellikle yaya gebelik maddi eya birikimini engeller. Gebe avclar, srtlarnda teki kampa tamas g olduundan byk denkler yapmazlar. Avc toplayc insanlarn kk bir aznl yerleiktir, kylerde yaar. Avc toplayc topluluklar ta, aa, kemik ve fildii aletlerin kullanmna dayanan bir teknolojiyi paylarlar. Madencilik zanaatn bilmezler. Sosyal farkllama ve iler arasndaki uzmanlama minimaldir. Sosyal roller akrabalktakiyle snrldr, roller cinsiyete ve yaa gre deiir. Toplum Radcliffe-Brownun yksek oranda ikme edilebilirlik dedii eyle tanmlanr. Yani bir kiinin yerini baka birinin doldurmas kolaydr. Yetikin bir erkein yerini rahatlkla bakas alabilir. Bylece nispeten ayn yalarda ve ayn cinsiyetten olan herkesin ayn kategorideki baka birinin yapabileceklerini yapmas beklenir. Dolaysyla yetikin bir erkek btn sanatlar uygulayabilir, daha dorusu ortada yle bir sanat yoktur. Buna ramen, byle toplumlarda uzmanlama eilimi gsteren kiiler

47


de vardr, mesela bir kii ok ularn biimlendirmeye gruptaki dierlerinden daha yatkn olabilir, birisi ritelleri uygulamada ya da tedavilerde daha bilgili olabilir. Aslnda baz rneklerde aman yar zamanl bir uzman ilevi grr. Byle toplumlar, prestijli konumlar doldurabilecek her ya ve cinsiyetten kii kadar prestijli konumun mevcut olmas anlamnda eitlikidirler. Ayn zamanda, eitliki bir toplum, icra gcne sahip kiilerin saysn sabit tutmak ya da snrlamak iin herhangi bir araca sahip deildir (Fried 33). Bununla birlikte, eitlikilik cinsiyetler ya da ya gruplar arasnda eitlik olduu anlamna gelmez. rnein Inuitler gibi ok az avc-gebe toplumunda cinsiyetler arasnda byk bir eitlik vardr. O durumda bile gene de erkekler daha stn grlr. Payeli toplum [rank society] olarak dnebilecek ok az sayda avc toplayc topluluk vardr. Payeli toplumlarda deer verilen konumlar snrldr, dolaysyla yeterli beceriye sahip olanlarn hepsi bu statlere ulaamaz. Byle bir toplum tabakal olabilir de olmayabilir de. Yani bir toplum, tm yelerinin temel yaam kaynaklarna ulamasn etkilemeksizin prestij konumlarn keskin bir ekilde snrlayabilir (Fried, 110). Farkl kritere dayanan bir snflamada Elman Service eflii, Friedn payeli toplumlaryla baz yakn paralellikleri bulunan bir toplum tarz olarak tanmlar. eflikler, sreklilii olan merkezi bir aracnn koordinasyonu ile yeniden paylatrlabilir toplumlardr. Merkezi arac, ekonomik, dini, siyasi bir rol edinir (Service, 1962, 144). Komnal zenginliin datcs, bir ef ya da nfuza, sorumlulua ve zenginlie sahip yerleik konumdaki bir kiidir. Bu datc ya da efin politik rol ciddi oranda deiir. Anarik kutupta, aada verilen Yurok ve Kuzeybat Ky Yerlileri vardr. teki uta ise aslnda kk krallar olan Afrikal efler ve Polinezyallar bulunur. Avc toplayclar arasnda bu eflik ya da payeli toplumlar en varlkl ve ekonomik adan en gvenli toplumlar olma eilimi gsterirler.48


Anari avc toplayclar arasnda gnlk dzendir. Aslnda eletirmenler yz yze ilikide olan kk bir grubun niye ynetime ihtiya duyacan soracaklardr. Ve hi phesiz, Friedn tanmna gre tamamen eitliki denebilecek herhangi bir toplum anariktir. Eer byleyse, daha ileri gidebiliriz ve eitliki avc toplayclk en eski toplum tipi olduuna, zamann uzun bir dneminde hkim olduuna on binlerce yl gre, anarinin de en eski ve en dayankl rejim trlerinden biri olduunu syleyebiliriz. On binlerce yl nce herkes anaristti.

InuitlerKuzey Amerika Kutup Blgesinin yerli halk olan Inuitler, hem uzak kuzeyin zor yaam koullarna ayak uydurmu olmalaryla hem de eitliki bir sosyal sisteme sahip olmakla tannrlar. Hoebel bile onlarn ilkel anarizmini kabul eder (1954, 67). Inuitler iindeki sosyal gruplama baz gzlemciler tarafndan kabile olarak adlandrlmtr, ancak terim ortak kltr ve dili paylaan belli bir corafi grubu vurgular. Politik bir anlam yoktur. Birket-Smith yle yazar: Inuitler arasnda glerini kullanan bir devlet, faaliyet zgrlklerini kstlayan bir ynetim yoktur. Eer Kropotkinin dledii gibi zgr insanlarn zgr iradesine gre kurulmu bir topluluk yeryznde varsa, onu Kuzey Kutbu civarnda yaayan bu yoksul kabileler arasnda bulabilirsiniz (144). Geleneksel olarak Inuitler, yerel topluluklar ya da bazlarnda birka dzine kiinin, dierlerinde ise bunun on kat insann bulunduu kafileler halinde yaarlar. Her kafile iinde ne kan en azndan bir kii ve genelde dierlerinin eitler iinde birinci kabul ettii biri vardr (Birker-Smith, 145). Birker-Smith, Kuzey Kanadann Central Eskimolar arasnda bu kiinin isumataq, dierleri iin dnen kii olduu sonucuna dnerek varan kii

49


olarak adlandrldn belirtir (145). Fakat unvann, grup iindeki en zeki olarak dnlen kiiyi ima ettii de zannedilebilir. Her koulda, liderlik iin nemli bir temel, bu iklimde hayatta kalabilmek iin gereken faaliyetleri yerine getirebilme yetisinde yatmaktadr: avlanma, yiyecek ve barnak salama, uyanklk ve zekice davranma. Spencer, Kuzey Alaska Inuitlerini tanmlarken, topluluun genel kabul grm liderlerinden birinin varlkl biri olduunu yani byk bir teknesi olduunu syler (65). Ama adam bu mevkiiye yerel evreden faydalanma yeti ve bilgileri sayesinde gelmitir. Byle sekler liderlerin yan sra amanlar da, hem dinde hem Inuit politikasnda nemli bir yer tutar. Bir aman saygdeer bir avc olabilir, ama gcn doast glerle olan ilikilerinden alr. aman bir ifac, khin, byc, ruhlarla ilikiye giren biri ve dini ayinlerde liderdir. Inuit amannn ge kma, yeraltna inme, zenginlii ve dier doal fenomenleri kontrol etme gleri olduuna inanlr. Bir kiinin yararna doast gleri arabildii gibi, onlar ayn zamanda zarar vermek iin de arabilir. Copper Inuitleri arasnda amanlar, bakalarna by yapma tehdidini ellerinde tutarlar ve asl olarak, varsaylan doast baklklarndan dolay da onlardan intikam alnamaz (Damas, 35). Inuit toplumunda ynetici olarak adlandrlabilecek kimse yoktur dierlerine uymak zorunda olduklar emirler veren, bu emre uymaya zorlamak iin iddet kullanma hakkna sahip biri mevcut deildir. Liderlik resm deildir ve liderliin rol sadece gevek bir ekilde tanmlanmtr. Ama bir liderin emirleri, ceza korkusu olmadan, grmezden gelinebilir, fakat kt niyetli bir aman sz konusu olduunda emirlere uymamak tehlikeli olabilir. Bir toplulukta byk meseleler gayriresmi toplantlarda aka tartlr. Genelde etkili kiilerin nerilerinin onaylanmasyla, tutulacak yola dair konsensse varlabilir. Bununla birlikte, ayet bir fikir birlii salanamazsa, hemfikir olmayan taraf kendi yoluna gidebilir.50


Inuit rnei resm bir liderliin olmad ve anarinin hakim olduu bir sistemdeki olas tuzaklar ortaya serer. Daha nce belirttiimiz gibi, bir aman doast glerini ne srerek ciddi bir g sahibi olabilir, prestijini arttramasa da, bu yolla konumunu glendirebilir. Damas onlarn sayg grmekten ziyade korkulan kiiler olduunu syler (33). Bununla balantl olarak Inuit toplumunda ortaya kan bir problem, topluluk ahlakn kabul etmeyi reddeden ve kiisel gcn istedii eyi elde etmede kullanan kiidir. Byle erkekler genelde topluluk iindeki dier kiilerin hakkn yiyecek ekilde davranrlar, ama sonlar feci olur. ntikam sonucu ldrlebilirler. Ya da adaleti yerine getirmek isteyen bir grup kii tarafndan, bazen sulunun akrabalar tarafndan infazlar planlanr. Daha geici bir zm kiinin grup dna srlmesidir. Velhasl, byle tehditlerin stesinden gelmek iin bavurulacak yegne ara yaygn yaptrmlarn bir biimidir. amannki de dahil olmak zere liderliin btn biimleri Inuit toplumunda stat yaratr. Kii stat kazand gibi, o staty kaybedebilir de. Konumun kaybedilii, daha iyi lider, avc ya da aman olarak kabul edilen birinin ortaya kyla ya da diyelim amanik glerin baarsz olmas sonucunda gerekleebilir. Hatal davrand iddia edilen kiilerle iliki kesilebilir, baz durumlarda ky dna karlrlar ya da daha nce szn ettiimiz gibi, ar durumlarda ldrlebilirler. Dedikodu ya da iddialar ortaya atma, daha kk sular iin etkili tekniklerdir. Ara sra ciddi bir suun hi cezalandrlmadan kald da olur. Normalde, ldrlen kiinin akrabalarnn baka trde dmanlk ve intikam peine dt pek grlmez. Inuitler genelde rakip taraflar arasnda rekabete dayanan ve izleyicilerin kazanan ile kaybeden tarafa karar verdii snamalarla anlamazlklar zme yoluna giderler. Buna bal olarak, anlamazlk iindeki iki taraf gre yapabilir ya da birbirini aalama amacyla arklarla atabilir. amanlar, karanlk ve kasvetli bir k aydnlatabilecek

51


byk gsteriler dzenleyerek birbirleriyle olaanst bir ekilde g yartrrlar. Bir Inuit kadn bir Inuit erkeine tam olarak eit grlmez, ama Inuit kadnlar baka toplumlarn oundaki kadnlardan daha fazla nfuza ve zgrle sahiptirler. ou zaman, Inuit kadnlarnn yksek konumlarnn ekonomideki nemli rollerinden kaynakland ileri srlmtr. Yetikin bir Inuit erkei evi geindirebilmek iin yardma ihtiya duyar, yani roln yerine getiren bir Inuit kadn olmadan yaamn srdremez. Kadnlar evin geindirilmesinde o kadar gereklidirler ki eer bir erkek, kars olacak bekr bir kadn bulamazsa poliandriye bile bavurabilir ve zaten kocas olan bir kadnla evlenebilir. Kutup Blgesi gibi yaamn zor olduu topraklarda, aile grubu iindeki ibirliine dayanan karlkl bamlln, yaamn daha kolay olduu blgelere kyasla daha nemli olmas beklenebilir. Dolaysyla kadnn rolnn ekonomik nemi, onun bu tr toplumlardaki statsn ykseltir. Dier yandan, baka yerlerdeki avc toplayclarda, kadnlarn, toplum iindeki dier nemli ekonomik faaliyetlerin yan sra toplama faaliyetleriyle yiyecek kaynann yzde 50den fazlasn salad bilinmektedir. Fakat bu kadnlar Inuit hemcinsleri kadar eitlik ve zgrle sahip deillerdir. Avustralya Aborijinleri bu noktada iyi bir rnek tekil eder. Inuitler, kadnlar ekonomik rollerinden dolay ksmen daha fazla eitlik ve zgrlkle dllendirebilirler, ama aslnda bu kadnlarn konumu byk oranda her Inuitte yerlemi olan zgvenden kaynaklanr. zgven sahibi bir insana daha fazla zgrlk verilir. Bu vurgu, kanmca, Inuit toplumundaki ocuklara, devredilemez zel haklara sahip ayr bireyler olarak muamele edilmesinin sebebini de aklar. Tersine, baka pek ok halk, ocuklar en iyi ihtimalle babalarnn uzants olarak grr. Gene Inuitlerin dnyasnda ibirliine dayanan faaliyet yaamsaldr, ama kii hayatta kalacaksa zgven ve kendi kendine renme de zorunludur.52


SanlarGney Afrikann orak blgelerinde genelde Buman, akrabalar olan Hotantolar tarafndan ise San diye adlandrlan halklar vardr. Bu halklarn ou uzun sre nce avc toplayc yaam tarzlarn terk etmi, komu Negroid gruplarnn ya da Avrupal iftilerin ua olmulardr. Saylar binlerle ifade edilen ok kk bir ksm, en azndan birka yl ncesine dek Botswana ve Namibiann llk alanlarna snarak geleneksel yaam tarzlarn srdrmekte srar etmilerdir. Sanlar kafileler ya da kamplar halinde rgtlenmilerdir; bu kamplar esasen (genelde ortak bir erkek ataya bal babasoylu) akrabalardan oluur ve kafile ile zdelemi bir toprakta ikmet eden gevek yaplandrlm gruplardr. Sanlarn resmi bir liderleri, efleri ya da reisleri yoktur, ama kafilenin liderleri veya nfuz sahibi bireyleri vardr. Bunlar amaz ekilde bir glcn etrafndaki topran sahibi olan kiilerdir ve kafile topran ya da kafilenin genel ihtiyalarn karlayan alan temsil ederler. Sahipler genelde kafile iindeki kardeler veya kuzenlerden oluan bir akraba ekirdeini tekil ederler. Bu kafile, sz konusu glcn evresinde dierlerinden daha uzun sredir yaayan ve buna bal olarak orann kolektif sahipleri olarak grlen, grubun dndan birinin o topraklara girmek istediinde izin almas beklenen ev sahipleridir. Bu tarz mlkiyet o soy srdke bir kuaktan dierine geer. Sahip olmayan kii, sahip olan bir baka kafiledeki kadnla evlenerek liderlik statsne ulamay amalayabilir. Fakat sadece sahiplik, n planda yer almak iin yeterli deildir. Liderlik iin baka vasflar da gerekir, pek ok ocuun ve torunun olduu byk bir ailede yal olmak da buna dahildir. stne stlk, kii eitli kiisel niteliklere de sahip olmaldr. Dolaysyla diyelim iyi bir hatip olan kii sayg grr. Hibir koulda lider kibirli, kstah, vngen, zorba tavrl veya souk olmamaldr (Lee, 345). Lee,

53


liderin bu zelliklerinin Avustralya Aborijinleri arasnda da ne ktn belirtmektedir. Kamp liderleri karar alma srecine, arabuluculuk ilerine ve yiyecek datmna hakimdir. Ama bir !Kung Sana grubunun bir efi olup olmad sorulduunda yle yantlamtr: Tabii ki bir efimiz var! Aslnda hepimiz efiz hepimiz kendimizin efiyiz (Lee, 348). Son dnemlerde Bumanlar arasnda, daha hiyerarik sosyal sistemleri olan komu Siyahlar ile temaslar sonucu baka tr bir lider ortaya kmtr. Byle liderler, San olmayan halklar ile simsarlk veya irtibat salama ilevi gren kiilerdir ve yabanclarla iliki kurma becerilerinden ve giriimci faaliyetlerinden dolay topluluk iinde bir konuma sahiptirler. Byle liderler nadiren kamp veya topluluk lideridir. Tek rolleri hastalar iyiletirmek olan ifaclar da vardr, bu konumlarndan dolay hibir zel ayrcalklar yoktur. Sanlarn bycleri yoktur. Toplumda erkekler egemen konumdadr; Marshall bunu ksmen fiziksel glerine, (topluluun asl yiyeceini kadnlarn toplad bitkiler oluturmasna ramen) avclk yaparak toplulua et salamaktan gelen prestijli rollerine balar. Bununla birlikte Lee baz kadnlarn kamp lideri olarak kabul edildiini belirtmektedir. Sanlar kavgadan korkarlar ve tm dmanlklardan kanmaya alrlar. Fakat zaman zaman kavgalar olur, bazen de birileri lr. atmalarn ou szel suiistimal niteliindedir; tartmalar daha ok yiyecek ve hediye datm ya da tembellik ve agzllk sulamalaryla ilgilidir. Anlamazlk iindeki kiiler dvtklerinde, genelde ne kan kiilerden birinin yakn akrabalar veya destekileri hemen taraflar ayrp yattrmaya abalar. Uzayan tartmalar olsa da, uzlamaz fikirde olanlar genelde sessiz kalr. Bazen bir dv takip eden esrime dans, esriyen kiiler, tartmann iki tarafndaki kiilere ritel olarak ifa verdiklerinde, bar salama mekanizmas olarak ilev grebilir (Lee, 377). 2054


ile 50 ya arasndaki erkeklerin katld kavgalar zellikle nemli saylr, zira zehirli oklar sadece onlarda bulunur. Bu nedenle, eer kontrollerini kaybedecek olurlarsa ki bu insanlar arasnda fiziksel dv geici bir cinnet durumuna benzetilebilir- birilerinin lecei kesindir. Sanlar ritel olarak adam ldrmedikleri ya da kurban etmedikleri halde, intikama dayal cinayetlerin ilendii olur. Ama iddeti ykseltme korkusuyla bunlardan bile kanlabilir. Baz rneklerde, cinayeti ileyenler, bir grup insann karlkl anlamaya varmas sonucu infaz edilmitir. Leeye gre, kavgalarda lenlerin nemli bir ksm sava olmayanlardr; y

efendisiz halklar

Documents