eindpunt of tussenstation
TRANSCRIPT
p Gids Nationaal Monum^f lCamp Vught
Ploftegrond herinneringscentrum en buitenterrein
Herinneringscentrum
1 Introductie: een dag in het kamp
2 Gevangenschap
3 Het systeem
4 Reactiewand
5 Bezinningsruimte
6 Tijdelijke expositie
7 Actualiteitsgang
8 Auditorium
9 Museumwinkel
10 Koffieruimte
Buitenterrein
A Maquette
B Historische reconstructie woonbarak
C Kindergedenkteken
D Crematorium
E Asputten
F Bekladde panelen fusilladeplaats
G Reconstructie wachttorens
Plattegrond kamp Vught 1943-1944
^]
/ ^
De rode stippelüjntjes rechtsboven geven het terrein van
het huidige Nationaal Monument Kamp Vught weer.
SS terrein e g
1 ^ S 3 LfS4 O S6
1:
1
2-13
U-21
15
22
Post/Kantine
Joden-, PDL-,
Gijzelaars-, SD-kamp
Strafgevangenen
Joodse
strafgevangenen
Strafblok
23-32 Vrouwenkamp
31
33
34
35
36
37
38-39
40
41
44
45
46
47
48
49
50
52-59
Philips-eetzaal, v
Philips-eetzaal, m
Philips-tekenkamer
Philips-opslag
Philips-laboratorium
Drukkerij
Philips-werkplaatsen
Hospitaal joden
Quarantaine
Timmerwerkplaats
Philips dynamo's
Philips radio's
Bankwerkerij
Smederij
Kledingsorteerderij
Bontbewerking
Sloperij vliegtuigen
A
B
C
D
E
F
G
H
I.
J
K
SI
S2
S3
S4
S5
S6
S7
Wachthuis
Opslag ontsmettings
gas (voor ontluizing
van kleding en
gebouwen)
Kommandantur
(bureau van de *"
commandant)
Appèlplaats
Keuken/Wasserij
Schreibstube
(administratie)
Philips-bouwterrein
Krankenbau
(ziekenhuis)
Bunker
Crematorium
Fusilladeplaats
Huisvesting SS
Hondenhokken
Keuken
Bakkerij
Berging
Pompstation
Garages SS
Eindpunt of tussenstation
c ' :: ? ms
\'
t
• »
I
Eindpunt of tussenstation
Uitgave: Nationaal Monument Kamp Vught, 2002
Samenstelling: Mare Uijland, Christel Tijenk
Redactie: Mare Uijland, Christel Tijenk, Jeroen van den Eijnde
Eindredactie: Arie van Dalen Tekst & Advies
Ontwerp en vormgeving: Circus Sinistra, Amsterdam
Fotografie: Ton van der Vorst
Druk: Drukkerij Jubels bv, Amsterdam
Eindwerk: Boekbinderij Delcour B.V.
Met dank aan: bruikleengevers. Claus en Kaan Architecten,
Grontmij, marcelwoutersontwerpers, NIOD
Research tentoonstelling: Esther Göbel
Tentoonstellingsteksten: Esther Göbel, Jeroen van den Eijnde
Vormgeving tentoonstelling: marcelwoutersontwerpers
ISBN 90-803199-3-7
] _ U NATIONAAL Um MONUMENT MXIKAMP rTIVUGHT Nationaal Monument Kamp Vught
Postbus 47, 5260 AA Vught
Telefoon (073) 6566764
Fax (073) 6587068
www.nmkampvught.nl
Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of
openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm
of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van het Nationaal Monument Kamp Vught.
e 2002 Nationaal Monument Kamp Vught
Inhoudsopgave
Plattegronden binnenkant omslag Herinneringscentrum en buitenterrein Kamp Vught 1943-1944
Voorwoord 7
Korte historie kamp Vught 9
Gevangenschap Buiten het kamp 15 'Op de grens' 25 Gevangenschap in terreur 31 Eten 35 Een klein bezit 37 Persoonlijke verhalen 39 Vught: eindpunt of tussenstation 43
Het systeem Het systeem 45 Selectie en vernietiging 51 Werk in kamp Vught 55 Kamphiërarchie 61 'Daders' 63
Het crematorium 69
Historische reconstructie woonbarak 71
Het k indergedenkteken 73
De fusilladeplaats 75
Gedenicwand 76
Actualiteitsgang 81
Verantwoording foto's 83
Voorwoord
Het vernieuwde en heringerichte Nationaal Monument Kamp
Vught is in oktober 2002 geopend. Deze gids geeft u een beeld
van de inrichting van het herinneringscentrum, de vaste expo
sitie en het gedeelte van het voormalige kampterrein dat deel
uitmaakt van het monument.
De geschiedenis van kamp Vught is meer dan een verhaal van
getallen en feiten. Het is het verhaal van lotgevallen en keu
zes. In de permanente expositie staat de persoonlijke beleving
tijdens de oorlogsjaren centraal. De slachtoffers, daders, ver
zetsstrijders en toeschouwers van toen waren mensen zoals
wij. In een extreme tijd werden ze met zichzelf geconfronteerd
en voor dilemma's geplaatst. Wij laten u hun uiteenlopende
keuzes en reacties zien.
Het verhaal van kamp Vught staat natuurlijk niet op zichzelf.
Het kamp maakte deel uit van het nazi-systeem van uitslui
ting, vervolging en moord. In de tentoonstelling leggen we
de belangrijkste kenmerken van dit systeem uit.
Ten minste 750 mannen, vrouwen en kinderen kwamen in
kamp Vught om het leven als gevolg van honger, ziekte, mis
handeling of executie. Voor meer dan 12.000 joden was kamp
Vught een tussenstation op weg naar de vernietigingskampen.
Duizenden anderen werden via Vught doorgestuurd naar con
centratiekampen in Duitsland. Velen van hen keerden niet
terug.
Wij denken dat de gebeurtenissen van toen ook vandaag een
betekenis kunnen hebben. Daarom hopen wij dat bezoekers
van het Nationaal Monument Kamp Vught en lezers van deze
gids geprikkeld worden tot verder nadenken en discussiëren
over de actuele waarde van deze geschiedenis. Ook in
dit licht blijft de vraag relevant: Kamp Vught, eindpunt of
tussenstation!
Jeroen van den Eijnde,
directeur
Joodse werknemers van Philips, hier nog
aan het werk in Eindhoven. Philips hoopt
zijn werknemers voor deportatie te kunnen
behoeden, maar de Duitsers besluiten dat
zij hun werk binnen kamp Vught moeten
.gaan verrichten.
Korte historie komp Vught
SS-concentratiekamp Kamp Vught is tijdens de Tweede Wereldoorlog het enige SS-
concentratiekamp buiten nazi-Duitsland. De bezetter heeft
behoefte aan gevangenisruimte omdat de doorgangskampen
in Amersfoort en Westerbork de toenemende stroom gevange
nen niet meer kunnen verwerken.
In tegenstelling tot andere Nederlandse kampen wordt
kamp Vught opgezet naar nazi-Duits model. Het kamp valt
rechtstreeks onder commando van het SS-hoofdkantoor in
Oraniënburg.
Kamp Vught moet een modelkamp zijn. Het regime is er in een
- aantal opzichten minder hard dan in andere nazi-concentratie
kampen. Zo wil de SS voorkomen dat het verzet ertegen te veel
wordt aangewakkerd.
Vught De SS heeft goede redenen om Vught als locatie voor een con
centratiekamp te kiezen. Het terrein van het kamp is van de
overheid en kan eenvoudig in beslag worden genomen.
Bovendien is het kampterrein goed van de buitenwereld af
te schermen. Het Ugt dicht bij spoorlijnen en autowegen, wat
handig is bij aankomende en vertrekkende gevangenentrans
porten. Bovendien Ugt het complex dicht bij 's-Hertogenbosch,
waar belangrijke instanties als de Duitse Sicherheitsdienst (SD)
en Justitie zijn gevestigd.
Binnen enkele maanden tijd wordt een kamp opgebouwd van
ruim een kilometer lang en 350 meter breed. Rondom het hele
kamp loopt een door de gevangenen gegraven gracht. Aan
weerskanten daarvan staat prikkeldraad. Om de honderd meter
is een wachttoren neergezet, bemand door bewakers met
mitrailleurs en schijnwerpers. De wacht wordt gehouden door
het voornamelijk uit Nederlanders bestaande Wachbataillon
Nord-West.
Kampstatistieken In 1942 wordt begonnen met de bouw van Konzentrationslager
Herzogenbusch, zoals kamp Vught officieel heet. Als de eerste
uitgehongerde en afgebeulde gevangenen in januari 1943 uit
Amersfoort aankomen, is het kamp nog niet af. De gevangenen
moeten het zelf afbouwen. De miserabele omstandigheden kos
ten in de eerste maanden al enige honderden mensen het leven.
In totaal worden ruim 31.000 mensen tussen januari 1943 en
september 1944 korte of langere tijd opgesloten in het kamp.
Naast 12.000 joden zitten in Vught onder meer politieke gevan
genen, verzetsstrijders, Sinti en Roma (zigeuners). Jehova's
Getuigen, homoseksuelen, gijzelaars, zwervers, zwarthandelaren
en criminelen.
Zeker 421 kinderen, vrouwen en mannen vinden in het kamp de
dood door honger, ziekte en mishandeling. Op de fusilladeplaats
even buiten het kamp worden 329 gevangen geëxecuteerd.
Transporten Voor het overgrote deel van de gevangenen is kamp Vught een
tussenstation. Na korte of langere tijd worden ze vanuit Vught
naar andere kampen, gevangenissen of tuchthuizen getranspor
teerd. Voor de joodse gevangenen betekent dat vrijwel altijd
een gang naar een van de vernietigingskampen. Berucht zijn
de twee 'kindertransporten' op 6 en 7 juni 1943. Daarbij wor
den 1269 joodse kinderen uit kamp Vught, bijna allemaal ver
gezeld door een van beide ouders, via Westerbork gedeporteerd
naar het vernietigingskamp Sobibor in Polen. Daar worden ze
vrijwel direct na aankomst vermoord.
Kampeconomie De belangrijkste functie van de concentratiekampen is de
systematische onderdrukking van alle bevolkingsgroepen die
als tegenstander van het regime worden aangewezen. Daarnaast
wordt in de latere oorlogsjaren het ondersteunen van de Duitse
(oorlogs)industrie steeds belangrijker. Kamp Vught beschikt
daarom onder meer over een vüegtuigsloperij en een werk
plaats van Philips, waar producten als 'knijpkatten' (zaklan
taarns) en radio's worden gemaakt. De directie van Philips
stemt pas na lang aarzelen in. Het lukt de Philips-leiding de
situatie van de gevangenen die er werken aanzienlijk te verbe
teren, maar uiteindelijk kan deportatie van de joden onder hen
niet worden voorkomen.
Vught werd op 26 oktober ! 944 bevrijd. De gevangenen waren toen al op transport gesteld
naar andere kampen. Het Canadese leger nam een deel van het oude kampterrein in
gebruik.
Uit het grensgebied geëvacueerde Duitsers worden direct
na de oor/og in kamp Vught ondergebracht.
In woonoord Lunetten staat naast barak 1 een van de
nieuwe woningen. De gelijkenis is goed te zien.
Nationaal Monument Kamp Vught is in 2002 grondig gerenoveerd.
Er is een nieuw herinneringscentrum gebouwd en het kampterrein is
zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht.
Bunkerdrama Een van de beruchtste gebeurtenissen in het kamp is het
Bunkerdrama. Als een van de vrouwen uit barak 23B in de
kampgevangenis (de bunker) wordt opgesloten, protesteren een
aantal vrouwen daartegen. Kampcommandant Grünewald laat
als vergelding zoveel mogelijk vrouwen in één cel bij elkaar
opsluiten. In cel 115 zitten uiteindelijk 74 vrouwen op elkaar
geperst op een oppervlakte van negen vierkante meter, met
nauwelijks ventilatie. Als de deur de volgende ochtend open
gaat blijken tien vrouwen te zijn gestikt.
Na de oorlog In september 1944 wordt het kamp ontruimd. Na de aankomst
van de geallieerden krijgt het terrein vrijwel direct een nieuwe
bestemming. Het geallieerde leger neemt delen van het com
plex in gebruik. Daarnaast worden er duizenden mensen tijde
lijk gehuisvest. Bijvoorbeeld uit het grensgebied geëvacueerde
Duitsers, maar ook duizenden van collaboratie verdachte Neder
landers en oorlogsmisdadigers die in interneringskamp Vught
worden opgesloten.
Tegenwoordig bevinden zich op het voormalige kampterrein -
met een totale oppervlakte van 350.000 m^ - een gevangenis,
het Molukse woonoord Lunetten, twee kazernes en Nationaal
Monument Kamp Vught. Op het terrein van de Van Brederode-
kazerne staan nog een aantal authentieke gebouwen. Hierin
waren onder meer de SS-bewakers gehuisvest. Deze gebouwen
zijn inmiddels Rijksmonument.
Moluks woonoord Lunetten Na het vertrek van de laatste gevangenen uit het internerings
kamp staan de barakken in kamp Vught een tijd leeg. Het
ongebruikte complex wordt vanaf maart 1951 ingezet om Zuid-
Molukse militairen en hun gezinnen op te vangen. In de strijd
tegen een onafhankelijk Indonesië hebben de Zuid-Molukkers
zich loyale medestanders van het Nederlandse bestuur getoond.
Als Indonesië onafhankelijk wordt en Nederland zich terug
trekt, wordt het voor hen te gevaarlijk om in het land te blij
ven. Het verblijf in Nederland zou van korte duur zijn, maar
dat blijkt een misrekening.
De Molukse gemeenschap in het woonoord Lunetten is door de
jaren heen beduidend kleiner geworden, maar nog steeds hecht
aanwezig. Sinds 1992 zijn de bewoners niet meer gehuisvest in
de te zeer verouderde barakken van het vroegere kamp, maar
in moderne nieuwe woningen. De oude barakken zijn gesloopt.
Enkele huizen hebben de vertrouwde vorm van de oorspronke
lijke barakken teruggekregen. Alleen barak 1, die gedeeltelijk
als kerk wordt gebruikt, is niet gesloopt. Deze barak staat nu
op de Rijksmonumentenlijst.
Nationaal Monument Kamp Vught In 1986 wordt de stichting Nationaal Monument Kamp Vught
opgericht. Dankzij de inspanningen van de stichting kan
op een klein gedeelte van het voormalige kampterrein een
Nationaal Monument worden gerealiseerd. Nationaal Monument
Kamp Vught is op 18 april 1990 opengesteld voor het publiek
door H.M. Koningin Beatrix. Hetzelfde jaar wordt de Vrienden
kring Nationaal Monument Vught opgericht. Zij vertegenwoor
digt oud-gevangenen en hun nabestaanden en organiseert voor
hen bijeenkomsten. Daarnaast ondersteunt de Vriendenkring de
activiteiten en het werk van Nationaal Monument Kamp Vught
en het Vughts Historisch Museum.
Nationaal Monument Kamp Vught is in 2002 grondig gereno
veerd. Er is een nieuw herinneringscentrum gebouwd en het
kampterrein is zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat
teruggebracht. Op deze historisch beladen plek houdt Nationaal
Monument Kamp Vught de herinnering levend aan de geschie
denis van het kamp en de slachtoffers. In woord en beeld wor
den ook actuele vormen van vooroordelen, discriminatie en
racisme getoond. Zo wordt tastbaar hoe persoonlijke keuzes van
individuele mensen ook nu nog kunnen leiden tot onderdruk
king of uitsluiting van anderen in de samenleving.
1
Men kan in de ochtendwind het voorjaar raden en uit de vlakte stijgt een klare damp het licht valt in een zonnige genade over de rode huizen van ons kamp maar de gevangenen aan de overkant kruien hun wagens voort langs rechte paden of harken naarstig in het schaarse zand en rillen in hun lange streepgewaden Het is of hen de lentewind niet raakt en of ze in hun eigen schaduw schuilen ook als de zon in duizend kleuren staat of beter storm en regen konden huilen om 't kamp waar tussen prikkeldraad en spijlen het leven zijn vervloekte wegen gaat
Uit het dagboek van David Koker, kamp Vught, dinsdag 30 maart 1943
De eerste tijd gedragen de Duitse militairen zich
zeer correct. Bij veel mensen ontstaat het idee dat
het eigenlijk 'wel meevalt'.
{•$l
«»a»
V * " ' * ' " * i ^ » . - -ƒ— r ' ^ • i ^ - ' ' - ' V <i!f.-i^^
, ^~&
ll
TkuUtUohd m*it!
1 1 - ' ^ ^
VB9T '
jo*n»'
ar« '' IHil ''
Twee bladen uit het foto-album van Coby Douma tonen dat een strikte scheiding tussen privéfoto's en oorlogsfoto's niet mogelijk is.
Buiten hef /camp
Tijdens de oorlogsjaren proberen de meeste Nederlanders hun
eigen leven zo goed en kwaad als dat gaat, voort te zetten. In
de omgeving van Vught krijgen de inwoners direct te maken
met een concentratiekamp. Dit brengt de nodige dilemma's met
zich mee.
l
Extreme tijd Vanaf 1933 ontstaat in Duitsland een systeem van terreur, dat
nooit eerder op die schaal te zien is geweest. Om zoveel moge
lijk tegenstanders uit te schakelen, bouwen de nazi's (natio
naal-socialisten) onder meer een netwerk van concentratiekam
pen. Uiteindelijk sleurt nazi-Duitsland vele landen mee in de
Tweede Wereldoorlog, die miljoenen mensen het leven kost.
De bezetting van Nederland in mei 1940 brengt discriminatie,
vervolging, geweld, angst en achterdocht met zich mee. Het is
een extreme tijd, waarin mensen soms voor zeer lastige keuzes
worden geplaatst. Anderen verkeren in een moeilijke en uit
zichtloze situatie, zonder invloed hierop te hebben.
Een kleine groep heeft de overtuiging en de durf om actief ver
zet te plegen. Zij helpen joden en andere vervolgden onderdui
ken, plegen overvallen en verspreiden illegale bladen.
Veel mensen worden verraden of opgespoord door de Duitse SD
{Sicherheitsdienst)• Zij belanden in gevangenissen en kampen.
Honderden van hen komen voor het vuurpeloton. Bijna alle van
de 140.000 in Nederland wonende joden raken verstrikt in een
web van anti-joodse maatregelen. Ruim 100.000 van hen wor
den uiteindelijk vermoord of werken zich dood in nazi-kampen.
Door gebrek aan voldoende gevangenisruimte ontstaat de
behoefte aan een nieuw, groot concentratiekamp: dit wordt het
Konzentrationslager Herzogenbusch, ofwel 'kamp Vught'. Kamp
Vught moet dienen als strafkamp voor alle groepen 'staats
gevaarlijke' gevangenen en als opvangkamp voor joden. Tussen
januari 1943 en september 1944 verblijven ruim 31.000 mensen
voor kortere of langere tijd in kamp Vught. Onder hen meer
dan 12.000 joden, voor wie Vught een doorgangskamp blijkt te
zijn op weg naar de vernietigingskampen.
2
Het leven gaat door Onder de Duitse bezetting proberen veel Nederlanders de draad
van het gewone leven weer op te pakken. Ze zijn niet goed, ze
zijn niet fout, maar passen zich aan. Het is natuurlijk wel even
'wennen aan al die Duitse uniformen op straat, maar verder lijkt
er weinig te veranderen. Over het algemeen gedragen de Duitse
militairen zich correct.
3
Cobie Douma De jonge Cobie Douma fotografeert tijdens de oorlogsjaren wat
er om haar heen gebeurt. Doordat ze vaak verhuist, maakt ze
foto's van verschillende omstandigheden. Cobie is niet bang;
haar fotoapparatuur neemt zij mee in een mandje. Hoewel foto
graferen niet verboden is, moet ze voorzichtig zijn. Het foto
graferen van bijvoorbeeld voedseltekorten of het inpikken van
joodse eigendommen wordt al snel opgevat als kritiek op de
bezetter en kan tot arrestatie leiden.
In Cobie Douma's albums staan foto's, die maatregelen tegen de
joden laten zien. Daarnaast maken haar foto's duidelijk dat
voor veel merisen het leven doorgaat: men past zich geleidelijk
aan.
4
Fanny Philips Het 19-jarige joodse meisje Fanny Philips woont met haar fami
lie in Vught. Tijdens de oorlog schrijft zij aan haar vriendin
Ans Schreurs. Alleen Fanny's brieven büjven bewaard. De eerste
dateert van 21 april 1942. Haar laatste briefkaart komt op 25
juni 1943 uit het doorgangskamp Westerbork.
In een van haar brieven schrijft ze:
Verder heb je misschien al gehoord dat alle Joden in Nederland
met 'n zogenaamde Jodenster op moeten lopen, 't Is een pracht
exemplaar.
Fanny Philips, zomer 1940 op de dijk in Vught.
t - 'C -C^^ Z<:.<-^/ ^ /. 'J^t-^xi^ yC-'^etx:^^ Otfyi -i^XhQ^ty^.
^ ^ y^cc^/e' yc<..J<,o.<g'^<-<^^^-^ a-^G-e^iLsrzjü:: oótt^^o^^^ ^ ^ « i ^
^«Ès»-^ .^uépao
/ •
Gedeelte van een brief uit begin mei 1942 van Fanny Philips aan haar correspondentievriendin,
met een door Fanny getekende davidster
- ^
De Vughtse politie ontvangt deze anonieme klikbrief waarin de
aandacht wordt gevestigd op joodse dorpsgenoten: "Is bet
waar dat het U bekent is dat er in Vught nog Joden loopen
zonder ster lederendag reizen zonder ster Fietsen zonder ster
De bioscoop bezoeken zonder ster Zwarte handel doen op
grootte schaal enz. - enz.
Mij niet bekend."
Een groep schilders uit de
omgeving van Vught die
meehelpen met de opbouw
van het kamp (1942).
Ik zal 't eens tekenen. Wat een mooi ding hè? En 't leukste is
nog dat ze knal oranje zijn. Dus iedereen die je tegenkomt roept
"Oranje boven" of "Leve de Koningin". Er is afgesproken dat
iedereen die iemand met zo'n ster op z'njas tegenkomt z'n
hoed voor hem afneemt. Ik vind 't helemaal niet erg om met
zo 'n ding te lopen, alleen is 't wel vervelend dat ik nu helemaal
niet iets kan doen waf niet mag.
In het begin zijn de brieven nog optimistisch van toon, maar
geleidelijk aan komt in plaats daarvan een gevoel van onheil
en dreiging tot uiting. Fanny wordt geconfronteerd met steeds
meer beperkingen. Fietsen, tennissen, zwemmen, een bezoek
aan het park of de bibliotheek worden verboden. Fanny helpt
op het station joodse gezinnen die zich in kamp Vught moeten
melden en later naar doorgangskamp Westerbork worden
getransporteerd.
Op 14 september 1943 wordt Fanny samen met haar ouders,
zus Heleen en broer Hans vanuit Westerbork op transport gezet
naar het vernietigingskamp Auschwitz. Hier sterft ze drie
dagen later. Fanny wordt twintig jaar.
5
Klein anoniem verraad Veel mensen worden als gevolg van verraad opgepakt. De verra
ders hullen zich vaak laf in anonimiteit.
6
Kazerne Midden 1942 zijn er veel bouwactiviteiten in de bossen bij
Vught. Wat wordt hier gebouwd? Omwonenden houden het
voorlopig op een kazerne. Honderden arbeiders gaan aan het
werk, maar ze zijn nog lang niet klaar als op 13 januari 1943
de eerste gevangenen arriveren. De 'kazerne' blijkt een concen
tratiekamp te zijn.
Aankomst van joodse gevangenen op station Vught. Deze foto is op 9 april 1943 stiekem vanuit een dakraam genomen.
Gevangenen uit kamp Amersfoort lopen in
januari 1943 vanaf het station naar kamp
Vught. htet fotograferen van gevangenen
transporten was streng verboden.
7
Dagboekfragment 16 januari 1943
verjaardag.
Ik ging met trein. Het Ie cadeau was: op perron 8 u. Trein met
Joden, heele huishoudens, veel kinderen. Aan anderen kant van
perron uitstappen en loopen naar kamp. Half een weer groote
trein met krygsgevangenen.
Trein met zieken aangekomen voor kamp. Verschillende auto's en
wagens afgestaan door dokters en E.H.B.0. voor vervoer.
Boterhammem (van winkeliers gekregen) werden uitgedeeld.
Later mocht het niet meer (ze werden natuurlyk te goed
gedaan).
9 april 1943
Alle Joden moeten zich vóór 5 uur gemeld hebben in het kamp,
Vught. Het is er druk den heelen dag op station.
mevrouw Van den Aker, Vught
8
Dagboekfragment
25 januari 1943
De hele stad is diep verontwaardigd. De gevangenen uit het
groot concentratiekamp achter de IJzeren Man werken hier aan
de Zuid-Willemsvaart, waar ze stenen moeten lossen. Dat moet
iets ontzettends zijn, zoals die stumpers worden afgebeuld. Ze
komen elke morgen gelopen bijna van Cromvoirt af, den hele
dag stenen sjouwen, en dan weer terug lopen. Het zijn allen
wrakken van mensen, uitgemergeld van de honger en ze worden
behandeld als honden. De bewakers slaan ze bij het minste maar
met de kolf van het geweer, tot ze niet meer kunnen.
Het zijn politieke gevangenen, zwarthandelaren, joden en andere
veroordeelden.
Ik zou ze graag ook eens zien maar durf niet te gaan kijken,
want ieder die het zag is er naar van. Sommigen lopen zelfs op
veel te kleine klompen. Hun hele voeten stuk. Stakkers!
mevrouw Verhees, 's-Hertogenbosch
JOODSCHE EAAO VOCE AMSTEtOAM v u u u i r r i u ( p , ^ Ui. o COHIN
POSTQDO 417743 AMSTEROAM'CJ.6 Jtjmarl 4 }
T i i 9M0S. SStm H9m
il9 fiK
T li.l ^ï l a a d« Baaraa lades T«a d*a ^•«daoliaa Raad, A » f, t « r a a jH,
Walad. Hear,
HlarblJ daelea vlj ü aada, dat bet tranapart uit de J^aodaoha Sohauabur vaa plua mlaua V^ gr^ot.en'l^ela Teer da Weeroacht geaperrde persaaen badeaaaebt alet naar Waaterborlc, docb aaar Tught la TertrokJcen,
Tugbt vardt ala warklcaap logerlcbt, de clakea gaaa »•>•' "eaterbark. Nadere bljzen-darbedea mUlea D werdaa Medegedeeld, zsodra se bekead zlja.
Heegaohtead,
JOODSCHB BlAB VOOR lUSTZitDAU
700i>-IX:EHS.
4 • M O SOMO 77M - K 3 »
De Joodsche Raad verwacht dat Vught geen doorgangskamp,
maar een werkkamp wordt. In het begin is men gematigd
optimistisch.
leciere Haft l i ng k r i j g t eèn nümmorr', (Di t nuipiacr moot-U aj/tl jd b i j z i j koudfcnT) 7 i s i t c x t i e : Bij v i s i t a t i e moeten .all-;,..,-Zi:!!dcex. leeg a l j n . ïï heef t af to ^,even.t_ I d e n t i t e i t c -bewijzen van' eTI e- aa:p$i, dus ook 1 idiaaat scLapskaart en, abonnemcntc• k a a r t e n , enz, enz. g e l d : Dit moet nauwkeurig ge te ld
eïreed gehouden v;or-den» V
Bij hu n aankomst in het kamp krijgen de gevangenen direct hun eerste
instrwcties.
w ^1^*' 1^^\
• J
fCZZ! W
uiuWwtvmnw 10
David Koker.
10
Het gezin Koker. Links David.
9
Op transport Al in 1940 worden ambtenaren verplicht een verklaring te
ondertekenen dat zij niet-joods zijn: de Ariërverklaring. Vrijwel
iedereen tekent. In de loop van 1941 wordt de bewegingsvrij
heid van joden beperkt door allerlei voorschriften. Daarna vol
gen de oproepen om zich te melden voor 'tewerkstelling in
Duitsland'. Op 16 januari 1943 komen de eerste Amsterdamse
joden in kamp Vught aan.
]0
David Koker De joodse student David Koker woont met zijn familie in
Amsterdam. In de nacht van 11 februari 1943 wordt de familie
van huis gehaald en naar kamp Vught gebracht. Tijdens zijn
gevangenschap in Vught houdt David een dagboek bij, dat in
stukjes en beetjes het kamp uit wordt gesmokkeld. Op 2 juni
1944 wordt de familie Koker op transport gezet naar
Auschwitz-Birkenau. Zijn moeder en broer Max overleven de
oorlog. David sterft tijdens een ziekentransport naar Dachau.
Frits Abrahams, politieagent uit Vught Als politieagent wordt Frits Abrahams ingeschakeld bij de
transporten van gevangenen uit kamp Vught. Een van de
gevangenen is Frans Goedhart, mede-oprichter van de illegale
krant Het Parool. Hij vreest voor zijn leven en zoekt tijdens de
tocht van het kamp naar het politiebureau contact met
Abrahams. Op 2 augustus 1943 ontsnapt hij via een daartoe
opengezette deur uit het Vughtse politiebureau. Abrahams
heeft geluk en krijgt vier weken licht arrest.
Frans Goedhart De politieke en journalistieke carrière van Frans Goedhart
staat in het teken van verzet tegen uitbuiting en onderdruk
king. Sinds juni 1940 verschijnt het illegale blad de Nieuwsbrief
van Pieter 't Hoen, de voorloper van Het Parool. In deze
nieuwsbrief keert Frans Goedhart zich tegen de bezetter én
tegen de Nederlandse gezagdragers die niets hebben gedaan om
Frons Goedhart in 1940.
?7
Het Vughtse politiekorps in ? 940, vóór de indiensttreding van agent Abrahams.
ÊÊKÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊÊ
WaHen H H und Pollzelgerlcht X
Den Haag
3-tl IV 2 1 3 / 4 3
An den Obe rwaoh tme i s t ^ r d e r Ge-ne indepo l i ze i Pranotsouif H.^ , . A^ii^j;,a h a m s Vuffh-t - , "• ' . ' :
L a m b e r t u s s t r a a t 29 *',
( i— i Oen Haag, den 2 2 . 1 1 . 4 3
R«li 183410 Appvat
In de r ge^en S i e anhang l^en o t r a f s a o h e wegen f ah r lMss i .ge r G-efangenen-b e f r e i u n g ' w e r d p n " i e uur 'Tekanntga 'bp dpr Strafvpr*"'ff-ung auf den 2 6 . 1 1 . 4 3 , 1 4 . 3 0 Ohr, vor das W- und Po l i ze i f i - e r i oh t X, Den Haag,-S e s o h a f t s s t e l l e XV, g e l a d e n .
«ri^sfwpcne IV
7 1
Politieagent Abrahams krijgt vanwege zijn 'nalatigheid' een gevangenisstraf opgelegd van drie maan
den, maar in hoger beroep wordt hij vrijgesproken. Zo komt hij na vier weken licht arrest weer vrij.
De belangrijkste concentratie
kampen in nazi-Duitsland en
bezet Europa.
M' ^
Hamburg*^
Emslandlager
lergen-BelsenW
'^Neuengamme
WRavensbrück
WSachsenhau Berlijn.
^Mittelbau-Dora
^Buchanwald
Soblbor I
Lublin-Majdanek M
nbUrg Neurenberg»
iSMauthausen
Wenen•
Belzeci
M Auschwitz-Bi rkenau
• Budapest
de nazi's tegen te houden. Uiteindelijk wordt Frans Goedhart
gearresteerd. Medewerkers van Het Parool doen hun uiterste
best om hem uit kamp Vught te bevrijden. In maart 1943 mis
lukt een ontsnappingspoging met hulp van een chauffeur van
de kampwasserij. Na de succesvolle ontvluchting met hulp van
politieagent Abrahams hervat Goedhart zijn verzetsactiviteiten
^ M
•iii-»''^ i - Lagar i laatarbork, den 2 2 . o k t o b e r 1 9 4 3 .
ti.'i^^ViLc
Uif het kamp gesmokkeld briefje van Jaap van
Woerden.
Adra palkcttcn
fcXPRES
L«vcn»midde)«ij » n bcdeH onder hcv IJ»
H j f t l m g
N... P .
mam J&^/M. achtemum /*< Jt<\^^**t I
U g e r VUGT bij Den BOSCH
Dii jdres \'oor pakkerien en bncvcn
Inhoud pakketten Gewicht 3 K.G.
1 itmM bcood in melk gebjkken mer 3 al 4 eiwcn et doot heen
D u i v t n dubbele bote* him men mi ken. fknk dlli
middeUre boterhim het lekbeni -nei vlee^h. tui* i
buRentM iit i beidt kinten mei iim. koek en tuiker. H an% uiiker.
1 lepel uMit, ö houillan hlakfci. I Mukia luchtitwpi nofit ol drie
iioppoeders; Inooii j[cen heele lubed wit drop ol pepermunt . een
kl. rerbindie I ipiindeidou«|e mei /ink- a\ boMul l . een p u i
v u n d n c i ol ridij i . *f>OMin« C ; 1 l i jux o4 ' • " « u|t irenen m
;oa r in im pipiertie . l fleinhie hurwiief letikrtte op doen| 1 p u l
ha«l oud* lokken ol klompaokken: "> pipieren ubdoeken . 10
LIOICI piptertiei Nood een bt idw er tn doen.
3 nool prt wc«k een pikket uuren.
M o t i i a n f ü r l l ü i m e r - A b t a l l i m n Viutht.
A s :
19* Sophia Furtb-Buano de Jaoquee I s . r u r t h , 7 . 7 . 1 0 Baraoke 4 a . H a s q u l t a 7 . 9 . 0 7 B.61 B r i e f e r h a l t e a . H e r z l l c h e ar l ta sa .
2 ; . Jaaq.I.Fartk,
Jacques en Fietje Furth houden via
korte berichtjes contact tussen
Vught en V/esterbork. Veel kunnen
zij daarin niet kwijt.
Mfn.«.rimi>,a».nü d« aaaouit . .? . ; . ! !? . n a gakt ea Ur THo?fa,(UM Oi > » U u f l « >»or« blatbaa klni iat . la l ta aat .Tlala loaaa aaab tlit Laar*
26. Bavlanaa 25 .8 .07
Wklar-falfc, Eaxta arhaltan. Itlar alli*a g u t . . Or'paa fOf LoitJa.IUaaa JaUPhllti>-Jat-8tB<m.
27 . I.Pataa-toTT, l l b » r t LaTT.banaliafc 91n^ BI» ^ miTTl un r\oRh da' Aatvorta.
wHfe^f;>ti^^".:'?-^^;^^^
^ÊM : 'Irf? f. , y ^^ MJ
ir ,
. .L - Marinus van Esch is
vrachtrijder bij Van
Gend en Loos. Hij
brengt hulppakkette
het kamp binnen.
Onder het zadel van
zijn paard worden
briefjes het kamp
uitgesmokkeld. »»K
Er zijn duidelijke
instructies over de inhoud
van een voedselpakket.
Familieleden krijgen deze
schriftelijke mededeling.
Het resultaat van een
inzamelingsactie van de
afdeling Heerlen van
het Nederlandse Rode
Kruis voor de pakket
hulp aan kamp Vught.
'Op de grens'
Concentratiekamp Vught kan onmogelijk geheel van de buiten
wereld worden afgesloten. Vughtenaren, familie en vrienden en
hulpinstanties weten - al dan niet illegaal - tot het kamp door
te dringen.
11
Briefjessmokkel De post van gevangenen aan hun familie wordt gecensureerd
(gecontroleerd). Een brief met bijvoorbeeld gevaarlijke informa
tie kan daarom beter het kamp worden uitgesmokkeld. Burgers
die hierbij helpen en worden betrapt, verdwijnen zelf achter
het prikkeldraad.
23
Jaap van Woerden Jaap van Woerden wordt op 25 juli 1944 wegens illegale werk
zaamheden door de SD in Den Haag gearresteerd. Via de gevan
genis in Scheveningen belandt hij in kamp Vught. Op 6 sep
tember 1944 gaat Jaap op transport naar Sachsenhausen.
Tijdens de evacuatiemars vanuit Sachsenhausen wordt hij door
de Amerikanen bevrijd.
U
Jacques Furth Een deel van de joodse diamantbewerkers in Amsterdam krijgt
een voorlopige vrijstelling voor transport naar Duitsland. Begin
1943 moeten ze zich in kamp Vught melden. Ook Jacques Furth
krijgt een oproep. Zijn vrouw Pietje moet zich later in het
doorgangskamp Westerbork melden. Hun zoontje Dave laat zij
onderduiken. Veel joodse gezinnen worden in deze dagen van
elkaar gescheiden. Jacques en Dave overleven de oorlog. Pietje
wordt in Auschwitz-Birkenau vermoord.
25
Hulp van buiten In de eerste maanden sterven veel gevangenen als gevolg van
de slechte omstandigheden in het kamp. In de loop van 1943
komen grootscheepse hulpacties van buiten op gang. Massaal
worden er boterhammen gesmeerd en pakketten samengesteld.
Ook kunnen de gevangenen van hun familieleden voedselpak
ketten ontvangen. Met wat geluk zit alles er nog in, niet
gebroken en nog eetbaar. De hulp is een welkome aanvulling
op het weinige en eenzijdige kampvoedsel. Er wordt ook mee
gehandeld en geruild. Met de pakketten worden vaak kleine
berichtjes binnengesmokkeld.
De joden in kamp Vught zijn helemaal aangewezen op familie
en vrienden. De Duitse bezetter heeft het Rode Kruis verboden
om aan joden hulp te verlenen. Meer en meer joden worden
opgepakt en voor hulp van buitenaf zijn zij afhankelijk van
steeds minder mensen. Er wordt honger geleden, totdat de
Joodsche Raad toestemming krijgt om voor voedselpakketten
te zorgen. Later wordt deze toestemming weer ingetrokken.
16
Dagboekfragment In ieder geval, een prachtige dag, ondanks alles. Ik had bijna
tranen in mijn ogen, toen ik door het dorp kwam en huiskamers
zag. Wat zijn we niet al ver. En op de terugweg de mensen. Veel
vacantiegangers, die een pieus gezicht trekken als wij voorbij
gaan, met onze sterren en onze SS-mannen achter ons.
Vakantiedrukte om de IJzeren Man heen.
David Koker, kamp Vught, vrijdag 28 mei 1943
U
Theo Stouten Op 22-jarige leeftijd wordt Theo Stouten opgepakt na het ver
duisteren van distributiestamkaarten, die hij nodig heeft om
onderduikers van voedsel te voorzien. Op 1 februari 1943 wordt
M HER20GENBUSCH
Auskunit über
Haftlinge gibl
haber der Si
den Haag.
Nochmalige R
Kommandantur
beantwortel.
De-
.
hier einsitzende
nur der Be<ehls-
cherheitspolizei in
ückfrage
K.L.He, w
bei der
ird nicht
Lagerkommandant.
75
De kampcommandant verstrekt geen
informatie aan familieleden.
16
Badgasten bij De IJzeren Man. De recreatiepias bevindt zich op een steenworp afstand van het kampterrein.
18
In het midden Jei
rechts Ad Bal.
"^'^"yv'
'^^
u Theo Stouten houdt op een kalendertje bij
wanneer hij een pakket van thuis ontvangt.
K L . ' t HUTOCENBOSCH AUFFANGLA6ER 'f .^^^!£êc 194J,
TU^jju M., Hiermede bevestig ik dankend de ontvangst van het gezonden pakje.
wndteeksntng)
! 9
De kampadministratie is efficiënt. Voor elk ontvangen pakketje moet
een regu worden ondertekend. Dit requ dient als bewijs voor
ontvangst van een pakje en is bestemd voor de zoon van David Parijs.
hij overgebracht naar kamp Vught en krijgt daar een zwarte
driehoek ten teken van een economisch vergrijp. Theo ver
zwijgt dat de stamkaarten bedoeld waren voor ondergedoken
neven die niet in Duitsland willen werken.
Op een kalender noteert hij wanneer hij (voedsel)pakketten
van thuis ontvangt. Op 23 mei 1943 wordt Theo Stouten vrij
gelaten.
18
Ad Bal Ad Bal wordt op 12 november 1942 gearresteerd als lid van een
militaire verzetsorganisatie. In Vught komt hij op de admini
stratie te werken. Ad Bal schrijft veel illegale brieven en zorgt
er voor dat post van medegevangenen het kamp wordt uitge
smokkeld. Zijn zus Jenny post deze illegale brieven of levert ze
persoonlijk af. Op 6 september 1944 ziet Jenny een trein uit
Vught vertrekken. In die trein zit Ad op weg naar het concen
tratiekamp Sachsenhausen. Hij overleeft de oorlog.
19
De familie Parijs Op 23 mei 1943 gaat David samen met zijn vrouw vanuit Vught
op transport naar Westerbork. Vandaar worden zij vrijwel direct
naar Sobibor gedeporteerd, waar zij op 28 mei worden omge
bracht. Hun zoon, Samuel, wordt enkele dagen later eveneens
in Sobibor om het leven gebracht.
20
Frits van Hall Frits van Hall is beeldhouwer en tijdens de oorlog actief in het
kunstenaarsverzet. Begin augustus 1943 wordt hij opgepakt en
naar kamp Vught gebracht. Hier kan hij zijn werk voortzetten
in een barak die is ingericht als 'atelier'. Het lukt hem om
enkele reliëfportretjes uit het kamp te smokkelen.
Eind februari 1944 wordt het atelier opgeheven. De nieuwe
commandant, Hüttig, vindt dat de kunstenaars moeten worden
ingezet voor de Duitse oorlogsindustrie. Frits komt in de teken
kamer van de Philips-werkplaats terecht, maar op 24 mei 1944
Gevangenis
o=. ^ ^
d^ C C ^ c ^
'# Leeuwarden
DSchoorI AWesterbo/k
Vmsterdami
)Scheveningen -^Den Haag
D Amersfoort ®Utrecht '^Deelen
•^ 's-Hertogenl r i iT» Ri fon-^ DVught <— ^-' vjMze •»'J£"T» -•(Sint-Michielsgestel
tai-^f -^ Breda ^ ^ „ ^ a r e n \
D Hoofdicampen
A Doorgangskamp
DBreendonk AMeclielen
'iKEindhover Wvenio
Bu i tencommando 's van kamp vught
Ovenichfskaart van de kampen in Nederland.
®Huy
wordt hij op transport gesteld naar Dachau. Vandaar gaat hij
door naar Auschwitz.
In januari 1945 wordt Auschwitz ontruimd omdat de Russische
legers naderen. In dodenmarsen worden de gevangenen te voet
naar Duitsland gedreven. Wie niet meer kan, wordt doodge
schoten. Frits van Hall is een van hen.
Boven: Frits van Hall.
Onder: Eén van de reliëfjes die door Frits van Hall het kamp uitgesmokkeld
wordi. Voor zijn familie een kostbaar bezit.
w Een muziekuitvoering voor en door gevangenen. De tekening is gemaakt door een van de gevangenen in kamp Vught.
Gevongenschap in terreur
Zaken die in het dagelijks leven nooit opvallen, krijgen in het
kamp een nieuwe en bijzondere lading. Morele overwegingen
tellen vaak niet meer.
21
Privacy Privacy was er helemaal niet. Je was nooit alleen, altijd in gezel
schap van anderen. Alles watje deed, zelfs ademhalen, bleef
niet onopgemerkt. De barak waarin wij zaten had een soort
kamer met lange tafels en banken. Er was een soort waslokaal
waar wc's waren waar je allemaal naast elkaar zat. Iedereen kon
iedereen z'n billen zien. Dat vond je eerst gek maar daar wen je
aan. Er waren wasbakken en niet te vergeten douches. Het slaap
vertrek bestond uit allemaal bedden: drie boven elkaar, twee
naast elkaar. Daar sliep je dan, ieder in een apart bed. En als
die SS-ers het goed op hun heupen hadden, dan kwamen ze
binnen op het middernachtelijke uur of als je net lag te slapen
en dan moesten we als hazen de bedden uit en eronder gaan lig
gen. Als je niet snel genoeg was, dan werd je eronder geschopt.
Aldus oud-gevangene en ex-politieman Wim Vlijm, in kamp
Vught van 12 maart 1943 tot en met 8 augustus 1944. Wim
wordt samen met nog tien collega's opgepakt omdat hij weigert
joden te arresteren en naar kamp Westerbork te brengen.
22
Overleven Door leuke' en 'creatieve' dingen te doen, kunnen gevangenen
het grauwe, uitzichtloze en ellendige kampleven beter door
staan. Bovendien beschouwt een aantal gevangenen ze als een
vorm van verzet. Dat geldt ook voor het met veel improvisatie
in stand houden van (geloofs)tradities en feestdagen, zoals
Kerstmis en Chanoekah.
De enige manier voor gevangenen om zich emotioneel te be
schermen is onverschilligheid. Niet opvallen is het devies.
Gevangenen hebben totaal geen zekerheden. De meesten weten
niet eens hoe lang zij in het concentratiekamp moeten blijven.
Er bestaat geen verleden en geen toekomst meer.
23
Stelen Over persoonlijke bezittingen in het kamp vertelt Aat Breur:
Watje bezat droeg je bij je, want wat je ergens liet liggen was
direct weg. Iedereen stal van elkaar, zelfs in ons Block met poli
tieke gevangenen kwam dat nog voor. Ieder droeg wat zij bezat
aan haar gordel, aan een ceintuur of een touwtje: een pannetje
om je soep in te doen en een soort knikkerzak voor je verdere
bezittingen: een tandenborstel, een stukje zeep. Een aantal
vrouwen werkte in de Nahstube, het naaiatelier, die namen wel
eens naalden of garen voor ons mee, en lapjes die ze op hun
werk achterover hadden gedrukt. Daar naaide je dan zo'n zak
van.
Aat Breur-Hibma en haar man. Krijn Breur, zijn actief in het
verzet. Ze worden verraden en in november 1942 gearresteerd.
Krijn wordt ter dood veroordeeld en in februari 1943 samen
met negentien anderen op een geheime plek doodgeschoten.
Aat gaat in de zomer van 1943 op transport naar Duitsland. In
Ravensbrück maakt zij bijzondere potloodtekeningen van haar
medegevangenen. In april 1945 wordt ze door het Russische
leger bevrijd.
24
Dreiging Als joodse scholier is Bill Minco actief in het Geuzenverzet. Hij
wordt gearresteerd en ter dood veroordeeld. Omdat hij minder
jarig is, wordt zijn straf omgezet in levenslang. Daarmee begint
een lange tocht langs Duitse tuchthuizen en concentratiekam
pen. Op 30 april 1945 wordt hij door de Amerikanen bevrijd.
Bill Minco over het mensonterende kampleven:
Met alleen de SS-ers, niet alleen de Capo's, ook de medegevange
nen waren in Mauthausen een voortdurende bedreiging. Als er
een SS-er op een groep gevangenen die ergens werkte kwam toe-
23
Gevangenen dragen hun schamele bezittingen zoveel
mogelijk met zich mee. Dit zelfgemaakte zakje bevatte
alle persoonlijke eigendommen van een gevangene.
23 Adri (Aat) Breur-Hibma.
25
Hef gezin Citroen.
INBC'
24
Bill Minco.
lopen, zag je aan de uitdrukking op zijn gezicht dat hij 'op
jacht' was: een slachtojfer zocht om zijn bestialiteit op bot te
vieren. Zo moesten we boven in het kamp in lorries op rails de
brokken steen vervoeren die door andere gevangenen langs de
trap naar boven werden gesleept. "Los! Arbeiten! Schneller,
schnelleri Ihr Sauhunde! Los, los!" We wisten het, één van ons,
één van de gevangenen die de lorrie volgeladen met stenen
moest duwen, zou het volgende slachtoffer worden. Wie zou hij
er uitpikken? De zwakste, een muzelman die toch al geen kracht
meer had, zou het slachtoffer zijn als de gevangenen de SS-er
zouden 'helpen'. Erop of eronder, hij of ik. Hij had geen kans
meer om te overleven, hij was aan het einde. Morele overwegin
gen tellen in zo'n kamp en in die omstandigheden niet meer.
Het systeem, de beestachtigheid nam bezit van allen, ook van de
gevangenen. Toen de SS-er vlakbij was, werd de zwakste 'beentje
gelicht'. Dit leidde de aandacht af van de andere gevangenen.
Met de kolf van zijn geweer werd de man door de SS-er in elkaar
geslagen.
25
24
Een steen uif concentratiekamp
Mauthausen die door de gevangenen
moesten worden uitgehakt en versleept.
Angst Je moest dus steeds tussen de gevaren van het kampleven probe
ren door te zeilen. Altijd op je hoede zijn. Daardoor heerste in
het kamp voortdurend de angst. Angst dat je onwetend een fout
gemaakt had en daarom angst voor straf, angst om wat de toe
komst zou brengen... Honger en angst waren de twee factoren
waarmee de Duitsers systematisch en onophoudelijk onze weer
stand ondermijnden.
Aldus Joop Citroen, die via Vught naar Auschwitz wordt gede
porteerd. Zijn vrouw Sophie en zoontje Robbie duiken onder.
Alle drie overleven zij de oorlog.
Tijd Joop Citroen:
Onze horloges waren ons afgenomen, in het kamp hing nergens
een klok, ook geen kalender. Toch moest je steeds overal op tijd
zijn. Op tijd voor de appèls, op tijd om eten te halen, op tijd om
allerlei plichten te vervullen, waarbij te laat komen uitdraaide
op straf of honger of allebei.
Eten
Honger is een van de middelen die de SS gebruikt om gevange
nen te verzwakken, uit te putten en tegen elkaar uit te spelen.
Eten wordt de kern van het bestaan.
26
De gevangenen in Vught ontwikkelen een eigen galgenhumor. Zo
wordt de straat langs de keuken al gauw de Koolsingel genoemd.
27
Dagboekfragment "Heerlijk, vrijdag over een week." "Wat dan?" "Dan krijgen we
koolsoep."
David Koker, kamp Vught, vrijdag 19 maart 1943
28
Johan van Zweden Kunstenaar Johan van Zweden is actief binnen het kunste
naarsverzet. Hij wordt opgepakt en komt via Vught in Dachau
terecht. Uiteindelijk wordt hij door de Amerikanen bevrijd.
In Vught weet Johan via een list aan eten te komen uit de SS-
levensmiddelenbarak. Onder het voorwendsel dat hij een stil
leven van een ontbijttafel voor de kampcommandant wil
maken, krijgt hij van een SS-er witbrood, kaas en boter. Steeds
komt Johan nieuw eten halen: het oude is zogenaamd kleur
loos geworden.
Wanneer de SS-er het schilderij wil zien, wordt snel met dikke
streken een stilleven opgezet. Bij het zien van het werk slaat
de SS-er zijn armen in de lucht: Mein Gott, das ist schön, das
ist wunderbar. Da dreht die game Krieg für uns drum, das tagli-
che Brot!
Een klein bezit
Bij binnenkomst in het kamp moeten alle bezittingen worden
afgegeven. Er is geen tastbare herinnering meer aan thuis. Elk
voorwerp dat een gevangene in zijn bezit weet te houden,
krijgt een enorme betekenis.
29
Mieke Steensma Mieke Steensma wordt geboren op West-Java. Mieke volgt na
de HBS in Nederland een opleiding voor apothekersassistente.
De joodse Carla Mogendorff is een goede vriendin van haar. Als
het gezin Mogendorff onderduikt, houdt Mieke regelmatig con
tact. Ze stuurt levensmiddelenbonnen op of brengt ze langs. Op
19 juli 1943 is Mieke aan het werk in de apotheek als plotse
ling een NSB-er voor haar staat. Ze moet mee voor verhoor.
Drie dagen wordt ze door de SD aan de tand gevoeld over het
onderduikadres van de familie Mogendorff, maar Mieke laat
niets los. Uiteindelijk moet ze naar kamp Vught, vanwege
Jodenbegunstiging.
Op 6 september 1944 gaat zij op transport naar Ravensbrück
en vandaar naar Reichenbach, Porta Westfalica, Fallersleben en
Salzwedel. Op 14 april 1945 wordt Mieke bevrijd.
Tijdens haar nachtdienst in de fabriek waar ze werkt, wordt
Mieke op haar 21e verjaardag verrast met een tafel vol eten en
allerlei cadeautjes van haar vriendinnen. Haar kampvriendin
Riek Snel heeft van afvalmateriaal uit de fabriek een doosje
gemaakt. Op elke zijde van het doosje staat de naam van een
kamp waar Mieke gevangen heeft gezeten. Het is een stille
getuige van de manier waarop mensen van kamp naar kamp
werden gesleept. Riek Snel heeft de oorlog niet overleefd.
30
De familie Mol Frans Mol is boekhouder bij het Gewestelijk Arbeidsbureau en
daardoor in staat om gezinnen te helpen met werk- en reisver
gunningen. Frans' verzetsorganisatie 'Voor God en den Koning'
groeit. Die organisatie laat onder andere mensen onderduiken
en pleegt gewapende overvallen.
In maart 1944 wordt de verzetsorganisatie opgerold door de SD.
Frans wordt zwaar mishandeld. Zijn vrouw en achtjarig zoontje
Theo worden opgesloten in de strafgevangenis van Schevenin-
gen. Na enkele weken verhuizen zij naar het concentratiekamp
Vught. Frans moet in het kamp zware arbeid verrichten, Theo
en zijn moeder worden direct overgebracht naar de bunker.
Acht dagen lang zitten zij opgesloten in een donkere cel, zon
der daglicht, met nauwelijks iets te eten en geen wasgelegen
heid of toilet. Het enige teken van leven is de wacht die af en
toe langsloopt. Totaal uitgehongerd worden zij uiteindelijk
overgeplaatst naar een ziekenbarak. Daarna komt Theo in een
kinderbarak (24B) terecht en wordt zijn moeder naar een vrou
wenbarak gestuurd. Gescheiden door prikkeldraad kunnen Theo
en zijn vader elkaar eindelijk weer zien. Op 12 augustus 1944
worden Theo en zijn moeder uit het kamp ontslagen. Op 4 sep
tember wordt Frans Mol in kamp Vught gefusilleerd.
31
Richard Toumson Als Belgische gevangene heeft Richard Toumson tussen april
1943 en juli 1944 in kamp Vught gezeten. Er zijn ongeveer
duizend Belgische Schutzhaftlinge in kamp Vught geweest. Bij
zijn vertrek uit het kamp verloor Richard al zijn bezittingen.
In 1984 wordt de voormalige Schreibstube gesloopt. In enkele
afvalkuilen op de binnenplaats worden voorwerpen gevonden.
Deze voorwerpen worden tentoongesteld in het nabijgelegen
Geniemuseum. In mei 1984 komt een groep Belgische oud-
gevangenen naar Vught voor hun jaarlijkse herdenking van
omgekomen landgenoten. Bij een bezoek aan het Geniemuseum
herkent Richard tot zijn verrassing tussen de tentoongestelde
voorwerpen zijn eigen pijpenkop en een medaillon dat hem
door zijn beste vriend Louis Hubart was toevertrouwd. Louis
was in juni 1943 ingezet in een werkcommando in Breda en
niet teruggekeerd. De pijpenkop laat Richard als aandenken
achter, het medaillon neemt hij mee voor de nabestaanden van
Louis Hubart.
ens haar gevangenschap houdt Anna Groen een dagboekje bij, ê
jegevangene mee naar Nederland wordt genomen.
Ji Andries Joustra, op 22 augustus
1944 in Vught gefusilleerd.
Persoonlijke verholen
Nationaal Monument Kamp Vught vertelt over de geschiedenis
aan de hand van persoonlijke verhalen. Zo worden de gevange
nen van toen herkenbare mensen.
32
Anna Groen, haar vader Marten en haar verloofde Andries Joustra Anna Groen en haar familie zijn actief in het verzet. De ver
loofde van Anna, Andries Joustra, woont in hetzelfde pension
als Anna. Hij heeft in Friesland al diverse overvallen gepleegd.
Bij een overval op een distributiekantoor loopt het mis. Op 23
mei 1944 wordt Andries opgepakt. Er worden een geladen
revolver en een vals persoonsbewijs bij hem gevonden. Tijdens
het verhoor, waarbij Andries zwaar wordt mishandeld, komt
men achter zijn identiteit en al snel worden Anna's ouders aan
gehouden. Anna verraadt zich door bij het Huis van Bewaring
in Assen naar Andries te zwaaien. Ze wordt gearresteerd en net
als haar vader en Andries naar kamp Vught overgebracht.
Anna's moeder wordt vrijgelaten.
Anna, haar vader en Andries worden opgesloten in de bunker.
Via briefjes hebben zij contact met elkaar. Anna begint met het
bijhouden van een dagboekje. Op 22 augustus, de dag dat
Andries gefusilleerd gaat worden, ziet Anna haar verloofde door
een spleet op de binnenplaats van de bunker staan. Door een
kuchje herkennen zij elkaar. Anna voelt wat er gaat gebeuren.
In haar dagboekje schrijft zij: Bidden is het enige wat die avond
bleef.
Tijdens de ontruiming van het kamp, op 6 september, ziet
Anna haar vader voor het laatst. Zij houdt haar dagboekje bij
tot in het kamp Ravensbrück. Op 2 maart 1945 viert zij nog
haar verjaardag, maar op 28 maart 1945 overlijdt ze aan vlek-
tyfus. Haar dagboekje wordt later gevonden en door een mede
gevangene meegenomen naar Nederland.
Vader Marten wordt vanuit Sachsenhausen naar Buchenwald
gebracht en komt terecht in een zeer zwaar buitenkamp, kamp
Langenstein-Zweiberge. Hij overlijdt op 28 december 1944.
33
Joop Westerweel Al voor de oorlog houdt Joop Westerweel zich bezig met de
opvang van joodse vluchtelingen uit Duitsland. In de lente van
1942 komt hij in contact met een groep jonge joden die zich in
Nederland voorbereiden op emigratie naar Palestina. Binnen
deze groep is de Duitse jood Jochim "Schuschu" Simon actief.
Hij is in 1938 in Duitsland opgepakt en terechtgekomen in het
concentratiekamp Buchenwald. Na zijn vrijlating vertrekt hij
naar Nederland.
Joop Westerweel vindt in Jochim een geestverwant. Joop, zijn
vrouw Willy en een aantal vrienden besluiten samen te werken
met de Palestina-pioniers. De Westerweelgroep houdt zich bezig
met het verzorgen van onderduikadressen, het vervalsen van
allerlei documenten en het uitzetten van buitenlandse vlucht
routes voor joden. In maart 1944 wordt Joop aan de Belgische
grens gearresteerd en naar kamp Vught overgebracht. Daar
belandt hij in de bunker. Zijn vrouw Willy is al in december
1943 in Vught terechtgekomen. Ook Jochim is gearresteerd. Hij
pleegt zelfmoord in de gevangenis van Breda om te vermijden
dat hij namen zal gaan noemen. In de bunker schrijft Joop een
gedicht. Avond in de cel. Hij ziet kans dit aan zijn vrouw te
geven. Op 10 augustus 1944 wordt hij samen met 33 anderen
gefusilleerd. Zijn vrouw gaat op 6 september 1944 op transport
naar het concentratiekamp Ravensbrück. Zij overleeft de oorlog.
34
Jan Herberts In 1943 is Jan Herberts 17 jaar. Hij zit in de vierde klas van de
MULO in Arnhem en voetbalt bij de Arnhemse club Vitesse. Jan
is een sportieve en populaire jongen.
Samen met vrienden vormt hij in 1943 een kleine verzetsgroep.
De jongens bezorgen illegale krantjes en ondersteunen onder
duikers in de buurt. Terwijl de geallieerden steeds verder opruk
ken, pleegt het vriendenclubje inbraken om aan (motor)fietsen,
wapens en radio's te komen. Het lukt ze zelfs een Duitse leger-
wagen te stelen.
Anton de Kom met zijn gezin.
34
Jan Herberts.
34
Jan Herberts speelde in Arnhem
bij de voetbalclub Vitesse.
33
Joop Westerweel.
^ dZmk^ l'^iAu^ ^pL.^ CCCAJ^
A>i /Hei da kif-^ Zö ..jAnc4cfe<c \
32
In de dodencel in Vught schrijft Joop Westerweel het gedicht 'Avond in de
cel'. Het vormt het afscheid van zijn vrouw.
Op 30 augustus 1944 gaat het mis. Bij een poging een Duitse
soldaat te overvallen om zijn wapens buit te maken, worden
ze op heterdaad betrapt door passerende Duitse soldaten in
een auto. De meeste leden van de groep kunnen per fiets
vluchten. Jan Herberts neemt per ongeluk de fiets van de
Duitse soldaat mee en laat zijn eigen fiets achter. Hierop zit
een plaatje met zijn adres. Zo kunnen de achtervolgers hem
meteen terugvinden. Jan wordt gearresteerd bij zijn groot
ouders en in de bunker van kamp Vught opgesloten. Zijn
moeder, broer en zus, die met de hele zaak niets te maken
hebben, komen als gijzelaar in Vught terecht. Omdat zijn
schoenen hem zijn afgenomen, krijgt Jan van een vriendelijke
medegevangene een paar pantoffels. Op de avond van 3 sep
tember wordt hij uit zijn cel gehaald en op de fusilladeplaats
bij het kamp neergeschoten. Hij is de dag ervoor 18 jaar
geworden.
35
Anton de Kom Anton de Kom wordt in 1898 in Suriname geboren. Hij door
loopt de lagere school en de ULO, in die tijd een uitzondering
voor een Surinaamse jongen. Via zijn werk als kantooremployé
komt Anton in contact met arbeiders. Het wordt zijn eerste
confrontatie met uitbuiting.
In 1920 vertrekt hij naar Nederland. In de jaren daarna groeit
zijn poUtieke bewustzijn. Hij schrijft onder andere voor de
Communistische Gids. In 1932 keert De Kom terug naar
Suriname. Zijn verblijf daar staat in het teken van verzet tegen
sociaal onrecht. Zijn arrestatie leidt tot rellen en de koloniale
machthebbers verbannen hem naar Nederland.
Eenmaal terug is het vanwege de crisis moeiUjk om werk te
vinden. Ook zijn revolutionaire reputatie werkt niet in zijn
voordeel; de Binnenlandse Veiligheids Dienst (BVD) houdt hem
in de gaten. Anton de Kom houdt veel lezingen tegen het
kolonialisme en werkt aan zijn boek Wij slaven van Suriname,
waarin zijn levensovertuiging is terug te vinden.
Tijdens de bezetting werkt hij mee aan de illegale pers. Op
1 augustus 1944 wordt Anton de Kom gearresteerd en naar
kamp Vught gevoerd. Vandaar gaat hij op 5 september op
transport naar Sachsenhausen. Via Neuengamme komt hij in
Sandborstel terecht, waar hij in april 1945 sterft.
Hetty Voöte (links) vlak na de bevrijding met een vriendin. Op 5 en 6 september 1944
ontruimt de SS het kamp.
Mannelijke gevangenen worden
gedeporteerd naar Sachsen-
hausen, de vrouwen naar
_ Ravensbrück. Hetty Voöte gooit
) i ; " , een afscheidsbriefje uit de trein.
\h~iS-l-l94i-2.%-f,
^^ V
^K ^ ^ 91 ;^3Bi9Bi
^^^^^^^^^•p
-ar
^i6 /
Als uiting van onderlinge solidariteit en vriendschap bordt
vrouwen in Vugbt eikaars namen op de verplichte hoofddt
.:j(W«7'-!
'^'ïite.
FREDERIK HENDRIK SOMSEN
n <!• .H. ~i> J. ti»< w ^
*'%i5 Frederik (Freek) Somsen.
^ ttWl 'M! «•(««. «lil Gno
WtM «< FKDOy
D<>«t».g D ) SOMSiN
leveningen schrijft
Freek Sorhsèn dê namen van zijn vrouw en zoontje:
Jans en V/im.
Meer dan een jaar bleef de
familie Somsen in onzekerheid
over het lot van Freek.
Freek Somsen.
Vught: eindpunt of tussenstation
Kamp Vught is voor veel gevangenen een tussenstation: ze
gaan weer door naar andere kampen. Voor tenminste 750 man
nen, vrouwen en kinderen betekent Vught het einde. Zij komen
in het kamp om het leven.
36
Hetty Voute Hetty Voute is bijna 22 jaar als Nederland wordt bezet. Ze stu
deert biologie in Utrecht. Met stijgende verontwaardiging volgt
ze de acties van de bezetter. Samen met haar vriendin Gisela
Söhnlein raakt ze betrokken bij een verzetsorganisatie die
joodse kinderen helpt onderduiken.
Een liquidatie bij Sint-Michielsgestel van verraders in hun ver
zetsgroep wordt hen in juni 1943 fataal. Een van de betrokke
nen overleeft de aanslag en vertelt alles aan de Sicherheits-
dienst. Een dag later wordt Hetty bij het station in Utrecht
opgepakt.
Via de gevangenis in Haaren belandt Hetty eind 1943 in kamp
Vught. Hier heeft zij vele baantjes. Ze wordt weer verenigd met
Gisela. Als Pooh en Piglet weten Hetty en Gisela het moreel van
de vrouwelijke gevangenen hoog te houden met liedjes en re-
3vues. Ze is weerbaar en blijft optimistisch: Als je onder de
indruk kwam van de ellende, wat je wel degelijk was zo nu en
dan, dan ging je kapot. Met alle andere vrouwelijke gevangenen
komt zij in september 1944 in Ravensbrück terecht, waar ook
zij ervaart dat Vught nog maar het begin was.
37
Freek Somsen In mei 1940 vecht Freek Somsen bij de Grebbeberg tegen de
Duitsers. Hij is 21 jaar en pas getrouwd. De Nederlandse over
gave betekent voor hem een diepe teleurstelling. Nadat hij uit
krijgsgevangenschap wordt vrijgelaten, raakt hij actief bij het
verzet betrokken.
Hij biedt hulp aan joodse onderduikers, wordt leider van een
verzetsgroep en pleegt overvallen op distributiekantoren om
bonkaarten buit te maken. Na een oproep om zich te melden
voor dwangarbeid in Duitsland (de Arbeitseinsatz) duikt hij
onder. Hij gaat verder met het illegale werk. Zijn verzetsnaam
is Joop Haneman.
De SD komt hem op het spoor. Om hem onder druk te zetten,
wordt zijn zwangere echtgenote vijf maanden gegijzeld. Op 4
april 1944 wordt Freek gearresteerd in de trein van Utrecht
naar Arasterdam. Een vluchtpoging mislukt.
Freek wordt opgesloten in gevangenissen in Amsterdam en
Scheveningen. Daarna volgt transport naar kamp Vught. Via
gesmokkelde briefjes houdt hij contact met zijn familie. Zo
hoort hij van de geboorte van zijn tweede zoon. Aan zijn fami
lie schrijft hij dat hij na verschillende verhoren gevangen is
gezet in een dodencel in de bunker. Op 5 september 1944, de
dag van de ontruiming van het kamp, sterft Freek voor het
vuurpeloton in Vught. Pas vele maanden na zijn dood krijgt de
familie te horen dat Freek op zijn 26e verjaardag is gefusilleerd.
ïTSHBrtHffsHsifWlOfsiig»7«Mt||
mogelijke manieren beïnvloed: op
school, in jeugdverenigingen en met
speelgoed.
YANKEE-EN(iEL(HAN-B0UJE1¥IEK | DANSEN NAAR DE PUPEN
VAN DE
JODENKLIEK
Niets is eenvoudiger dan
het volk te manipuleren. ^ Uitspraak van Joseph Goebfae/s, nazi-minister van propaganda
nJ^
Hef systeem
Het nationaal-socialisme gaat uit van twee principes: macht
uitoefenen door terreur en macht uitoefenen door propaganda.
En daar kan niet vroeg genoeg mee worden begonnen.
38
Nazificeren van de samenleving De nazi's verwachten van de bevolking niet alleen volgzaam
heid, maar ook instemming met hun ideeën. Op allerlei manie
ren wordt geprobeerd om mensen in aanraking te brengen met
de nazi-denkbeelden. Jeugdorganisaties, sportverenigingen,
vrouwenclubs en allerlei andere organisaties worden gedwongen
zich op te heffen of worden verboden. Ze worden vervangen
door nazi-organisaties. Het is vrijwel onmogelijk om niet beïn
vloed te worden.
39
De opvoeding van de jeugd In de nationaal-socialistische samenleving worden kinderen al
van jongs af aan opgevoed volgens de ideeën van de staat. De
opvoeding moet de jeugd discipline en gehoorzaamheid bijbren
gen. Sport speelt hierbij een belangrijke rol. Sport heeft boven
dien tot doel om het superioriteitsgevoel van het 'Arische' ras,
de volksgezondheid en 'raszuiverheid' te bevorderen. Jongens
beginnen in de Hitlerjugend en voor meisjes is er de Bund
Deutscher Madel. Beide groepen dragen een uniform. De acti
viteiten van de jongens krijgen steeds sterker een militair
karaikter, terwijl de meisjes worden voorbereid op het moeder
schap en het huishouden.
40
Tussen dwang en overreding Met de modernste technieken (radio, fotografie, film, geregis
seerde massabijeenkomsten) worden nationaal-socialistische
ideeën grootschalig verspreid. Mensen die zich tegen de macht
hebbers durven uit te spreken worden tot vijand of zondebok
bestempeld. Anderen worden door de nazi's als staatsgevaarlijk
of 'niet raszuiver' gebrandmerkt. Deze groepen worden belache
lijk gemaakt. Tegelijkertijd wordt hun invloed en gevaar sterk
overdreven. De nazi-propaganda sluit zo handig en doelbewust
aan bij bestaande meningen, vooroordelen en gevoelens van
mensen.
Om echt macht te krijgen over de samenleving wordt de propa
ganda ondersteund door bedreigingen en terreur. En daarin
spelen de concentratiekampen een belangrijke rol.
11
Het vervolgen en opsluiten van groepen uit de samenleving Mensen met andere ideeën of mensen die te veel afwijken van
wat de nazi's 'gewoon' vinden, worden tot vijanden van de
staat verklaard. Zieken of gehandicapten worden als minder
waardig bestempeld. De joden worden gezien als minderwaardig
én gevaarlijk.
Het leven van deze groepen wordt steeds meer bepaald door
angst en achterdocht. Ze lopen het gevaar opgesloten te wor
den in een gevangenis, gesticht of concentratiekamp. Aan de
buitenwereld worden concentratiekampen gepresenteerd als
heropvoedingskampen. In de praktijk vormt het concentratie
kampsysteem echter een middel om de weerstand van tegen
standers te breken of hen te vernietigen.
42
De SS In het begin is de taak van de Schutzstaffel (SS) partijvergade
ringen en partijfunctionarissen tegen politieke tegenstanders
te beschermen. Onder leiding van Heinrich Himmler wordt de
SS omgevormd tot een paramilitair elitekorps. Hij bepaalt dat
de SS-man een super-nazi moet zijn. De SS-mannen worden
geselecteerd op betrouwbaarheid, gehoorzaamheid en fysieke
conditie. Van belang zijn ook hun denkbeelden en raciale
SS-baas Himmler op inspectie in Dachau
Gevangenen in het Icamp
t- Sachsenhausen in 1936.
Telefooncentrale van de Gestapo.
42
De Rijksadelaar. Deze afbeelding
is te vinden op de bovenmouw
van het SS-uniform.
Het uniform van een SS-officier is
herkenbaar aan de doodskop op
de band van de uniformpet.
afkomst. De SS ontwikkelt zich tot een gesloten gemeenschap
waarvan de leden door een hechte organisatie en een gemeen
schappelijk gedragspatroon met elkaar zijn verbonden.
43
De SA en de SS In het begin worden de concentratiekampen door plaatselijke
eenheden van de Sturmabteilung (SA), de algemene SS en soms
door de politie gecontroleerd. Vanaf 1933 nemen speciaal
getrainde SS-ers, de doodshoofdeenheden, de bewaking over.
De voortdurende confrontatie met de interne vijand wordt als
een goede voorbereiding op de inzet als soldaat gezien. Met
de dagelijkse gang van zaken in de kampen heeft slechts een
klein deel van de eenheden te maken.
Eind 1936 zitten er in alle concentratiekampen samen zo'n
7500 gevangenen, die worden bewaakt door ongeveer 3565
man. Bij het uitbreken van de oorlog in 1939 zijn er rond de
21.400 mensen opgesloten, de SS-bewakingseenheden tellen
24.000 man. Na de inval in Polen worden deze eenheden achter
de frontlinies ingezet bij de eerste systematische vernietigings
acties.
44
Gestapo Binnen de Duitse samenleving is de Gestapo (geheime staatspo-
litie) de meest gevreesde uitvoerder van de terreur. De Gestapo
kan mensen in een concentratiekamp opsluiten, zonder enige
vorm van proces. Het is een kleine organisatie, gericht op de
bestrijding van minderheden en mensen die vijandig staan ten
opzichte van het regime. Tegen deze groepen wordt hard en
meedogenloos opgetreden.
De terreur wordt geaccepteerd door de 'normale' burger, die
ervan uitgaat dat de samenleving én hijzelf tegen ongewenste
elementen beschermd worden. Hij hoeft zelf minder bang te
zijn voor arrestatie. Binnen duidelijke grenzen kan hij frustra
ties uiten over het verloop van de oorlog of de beperkingen in
het dagelijks leven.
Gewone burgers functioneren als de ogen en oren van de
Gestapo. Door bijvoorbeeld hun buren aan te geven maken veel
mensen gebruik van het bestaan van de Gestapo om persoon
lijke conflicten op te lossen.
^
45
Door de Gestapo in Würzberg gemaakte registratiefoto's van Ilse Totzke.
45
Ilse Sonja Totzke Ilse Sonja Totzke woont tijdens de jaren dertig als conservato
riumstudente in Würzburg. Een verre verwant geeft haar aan
bij de Gestapo. Ilse zou te vriendelijk zijn tegen joden. De
Gestapo vraagt haar buren Ilse in de gaten te houden en haar
post wordt gecontroleerd. Deze observatie levert een stapel
getuigenissen op. Zo brengt Ilse soms wel de Hitlergroet en
soms ook niet. Ook schuwt zij de omgang met joden niet - iets
wat op dat moment nog geen misdaad is. Een ander suggereert
dat zij wel eens lesbisch kan zijn.
Hoewel er geen concreet bewijs is voor een overtreding, vor
men de aanklachten van haar buren genoeg reden voor de
Gestapo om haar in 1941 op te pakken. Tijdens een van haar
ondervragingen verklaart Ilse: Ik kan het niet verdragen dat een
land als Duitsland bestaat en ik wil hier niet meer wonen. Het
is duidelijk volgens de Gestapo: Zij is een jodenwijf en gezien
haar gedrag niet meer voor heropvoeding vatbaar. Ilse Totzke
wordt afgevoerd naar het concentratiekamp Ravensbrück.
f»
Selectie op hef perron varflIfH^^i-Birker
kan werken gaat direct naar de gaskamers
-Birkenau. Wie niet
Lex en Edo Hornemann met hun vader,
circa 1937.
^ < ^ ^ ^ ^
^ ~ = ^ .
Arbeid in de kampen heeft een dubbel doel. Gevan
genen worden ingezet voor de oorlogsindustrie, maar
tegelijkertijd is het werk een middel om hen uit te
putten en te vernietigen.
Selectie en vernietiging
In de concentratiekampen vinden voortdurend selecties plaats.
Wie niet kan werken, wordt vermoord. Zo maakt de SS weer
plaats voor nieuwkomers. Maar al gauw zullen ook deze weer
worden vervangen. Op deze manier houdt het systeem zichzelf
in stand.
46
Selecties Vanuit Vught vertrekken met grote regelmaat transporten met
gevangenen. Voor velen begint zo een lange weg langs diverse
concentratiekampen, vol uitputting, ondervoeding, marteling
en ziekten, waar niet zelden de dood op volgt.
Vernietigingskampen als Auschwitz hebben als enig doel het
vermoorden van grote groepen tegelijk. Bij aankomst op het
perron worden jonge kinderen, ouderen, zwangere vrouwen
en zieken met één handgebaar van SS-ers naar de rij verwezen
die rechtstreeks naar de gaskamers gaat.
47
'Arbeit macht frei' Arbeit macht frei (Arbeid maakt vrij) staat er boven een aantal
toegangspoorten van concentratiekampen. In andere kampen
is boven de poort te lezen: Jedem das Seine (Ieder het zijne).
Gewerkt moet er worden in de kampen, keihard. Maar in plaats
van vrijheid, wacht vaak de dood. Zeker in de periode waarin
een overvloed aan 'staatsvijanden' de kampen binnenstroomt
en al die honderdduizenden nog niet essentieel zijn voor het
overeind houden van de oorlogsindustrie.
De meeste gevangenen worden tewerkgesteld in SS-onderne-
mingen en in particuliere bedrijven, waaronder de grootste
Duitse concerns. Ook zet de SS de gevangenen vaak in bij de
bouw van hun eigen kamp, wat eveneens in Vught gebeurt.
48
Edo en Lex Hornemann Edo en Lex Hornemann wonen met hun vader en moeder in
Eindhoven. De familie is joods. Edo (1933) kan goed leren en
Lex (1936) heeft veel gevoel voor humor. Vader Flip werkt bij
Philips. In 1941 richt Philips de speciale afdeling SoBu op voor
zijn joodse werknemers. Philips probeert de afdeling te behoe
den voor deportatie. Dit mislukt. Op 18 augustus 1943 hoort
Bets Hornemann dat haar man is opgepakt en met zijn SoBu-
collega's naar Vught is gebracht. Ook Bets meldt zich met haar
kinderen in het kamp.
In juni 1944 worden alle 496 'Philips-joden', waaronder zeven
tien kinderen, op transport gezet naar Auschwitz-Birkenau.
In tegenstelling tot andere transporten komt de Philipsgroep
zonder selectie het kamp binnen.
Bets sterft al snel. De nazi-arts Kurt Heissmeyer selecteert Edo
en Lex samen met achttien andere kinderen uit het kamp voor
medische experimenten. De kinderen worden meegenomen naar
het kamp Neuengamme in Duitsland en maandenlang misbruikt
voor medische experimenten. De bevrijding door het Engelse
leger komt voor hen te laat. In de nacht van 20 april 1945 wor
den ze vermoord. Hun vader Flip is waarschijnlijk doodgevroren
tijdens een dodenmars uit Auschwitz naar Duitsland.
49
Joods doorgangskamp Vught Voor de ruim twaalfduizend joden die in kamp Vught verblij
ven, is Vught slechts een tussenstation, op weg naar een van
de vernietigingskampen. Vanaf februari 1943 wordt het joodse
deel van het kamp aangeduid met Judendurchgangslager
(jodendoorgangskamp). Als gevolg van de oproep aan joden uit
de provincie om zich uiterlijk 10 april 1943 in Vught te mel
den, stroomt het kamp vol. Daarop volgen de massale transpor
ten van joodse gevangenen, meestal via Westerbork. Eind janu
ari 1943 vertrekt het eerste transport. Als laatste worden de
joodse werknemers van de Philips-werkplaats op 2 juni 1944
naar Auschwitz gedeporteerd. Van deze groep van 496 mensen
ï 49
Aankomst van joodse gevangenen in Vught.
49
Auschwitz-Birkenau.
\ / • • '
/ t
/
# ':.i-r-/.-AJ 'L O
V:
•)-1
50
D/f papier wordt na de aankomst van een transport van
joodse gevangenen in Vught op het Versterplein gevonden
Het zat op de koffer van Henriëtte van Praag en moet er
tijdens haar aankomst vanaf zijn gevallen. Vele jaren na
dato IS de vondst van dit papier aanleiding om te
achterhalen wat de geschiedenis is die erachter schuilt,
een geschiedenis met een trieste afloop.
50
Henriëtte (links) en Celine (midden) van Praag.
hebben er 382 de oorlog overleefd, terwijl van de overige gede
porteerden slechts een klein deel is teruggekeerd.
50
De familie Van Praag In 1943 is Henriëtte van Praag 16 jaar. Een zachtaardig meisje,
stilletjes van aard. Zij heeft een zus en een broer. Henriëtte
speelt piano en kan goed leren. Het hechte, joodse gezin
woont in Amsterdam.
Als haar zus Celine hoort dat Henriëtte is opgepakt en naar de
Hollandsche Schouwburg is overgebracht, wil ze haar zien. Ze
kan nog net een blik van Henriëtte opvangen. Dit is de laatste
keer dat ze haar zus ziet.
Op 16 april 1943 wordt Henriëtte op transport gesteld naar
kamp Vught gebracht. Haar broer Henri is daar al. Hun ouders
zijn in Westerbork.
Op 11 september 1943 wordt Henriëtte op transport gesteld
naar Westerbork. Mogelijk heeft zij daar haar ouders nog ont
moet. Vader en moeder worden later naar Theresienstadt gede
porteerd. Van daaruit gaan ze naar Auschwitz, waar ze worden
omgebracht.
Henri wordt in oktober 1943 uit Vught naar Westerbork overge
bracht. Vandaar gaat hij direct door naar Polen. Hij sterft op
31 maart 1944. Op 8 februari 1944 gaat de 17-jarige Henriëtte
op transport naar Auschwitz, waar ze direct na aankomst wordt
vermoord.
Celine wordt na gevangenschap in Westerbork en Theresien
stadt doorgevoerd naar Auschwitz. Hier wordt ze door het
Russische leger bevrijd.
|2L1
Kamp Vught heeft zijn eigen kampgeld
gedrukt in de kampdrukkerij. Gevange
nen kunnen in de kantine aanvullingen
kopen op hun rantsoen.
Knijpkatten (handdynamo's) worden
in Vught aan de lopende band
samengesteld. De vrouwen die bij de
fabricage van de knijpkatten worden
ingezet, proberen zoveel mogelijk te
saboteren. Eenmaal aan het front
werken de apparaatjes al snel niet
Vliegtuigsloperij. In het Luftwaffekommando moeten gevangenqg_
met de hand vliegtuigwrakken demonteren.
Eén von de we/n/ge bewaard gebleven
foto's uit kamp Vught. Gasmasker. Ada van den Bosch.
y\/erk in komp Vughf
Kamp Vught is in Duitse ogen een modelkamp. Gevangenen
worden ingezet voor de oorlogsindustrie. Ernstige misstanden
mogen niet voorkomen. Het is niet de bedoeling dat de
Nederlandse bevolking wordt aangemoedigd tot verzet.
5]_
Philips in Vught Van februari 1943 tot juni 1944 bestaat in Vught een speciale
werkplaats van Philips, die na lang aarzelen door de Philips-
leiding wordt geopend. Werken bij Philips biedt bescherming,
beter voedsel (de zogenaamde "Phili-prak") en vaak een oplei
ding, die later veel joodse gevangenen tot voordeel zal zijn bij
de onvermijdelijke selectie in Polen. De gevangenen maken
onder andere scheerapparaten, radio's, radiobuizen en knijpkat-
ten (met de hand aangedreven zaklantaarns zonder batterij).
Terwijl de joodse mannen en vrouwen die bij Philips werken er
alle belang bij hebben om zo lang mogelijk in Vught te blijven,
kunnen de politieke gevangenen hun negatieve gevoelens wat
makkelijker vertalen in daadwerkelijke sabotage. Er staat altijd
iemand op de uitkijk om te zien of er geen kampbewakers aan
komen. Zolang dit niet het geval is, wordt er nauwelijks
gewerkt. Tegelijk bedenken de gevangenen allerlei stiekeme
kleine sabotage-acties, waardoor veel producten die uit hun
handen komen het in de praktijk snel zullen begeven. Een
sabotage-actie in juni 1944 wordt ontdekt. Het betekent het
definitieve einde van de Philips-werkplaats in Vught.
52
Vught als werkkamp Het concentratiekamp Vught wordt begin 1943 in gebruik
genomen op een moment dat de Duitse oorlogskansen nadruk
kelijk keren. Terwijl steeds meer Duitse mannen naar het front
gaan, wordt de arbeidskracht van de gevangenen in de kampen
essentieel om de Duitse oorlogsproductie op peil te houden.
De gevangenen moeten zeseneenhalve dag per week werken.
Op de 'vrije' zondagmiddag zijn er regelmatig strafappèls.
Sommige gevangenen worden voor het werk betaald met kamp-
geld.
53
Buitenkommando's In buitencommando's (tot in Leeuwarden, Den Haag, de
Moerdijk en Venlo aan toe) worden ook gevangenen uit Vught
tewerkgesteld. In deze commando's worden vooral verdedigings
werken aangelegd of vliegvelden hersteld. In het kamp en de
directe omgeving bestaan talrijke commando's, zoals dat van
de keuken en wasserij, de Schreibstube (de kamp-administra-
tie), Sauern/io/(boerderij), Escotex (bont- en confectiebedrijf)
en Menist (lompen). Een bijzonder zwaar commando is het
Luftwaffekommando, waar gevangenen per spoor naar het kamp
gevoerde vliegtuigwrakken met de hand moeten demonteren
voor hergebruik.
54
Ontsnapping In september 1940 wordt de 23-jarige Ada van den Bosch gear
resteerd op verdenking van spionage. Wegens gebrek aan bewijs
wordt ze vrijgelaten. Vanwege haar betrokkenheid bij illegaal
werk wordt ze in oktober 1942 opnieuw gepakt. Op 10 juli
1943 wordt ze naar kamp Vught overgebracht.
Ada is vastbesloten om te ontvluchten. Om haar kansen te ver
groten spant zij zich in om een plek te krijgen bij het werk-
kommando in de gasmaskerfabriek in Den Bosch. Dat lukt en
ze weet te ontsnappen. Eenmaal in vrijheid stort ze zich
opnieuw in het illegale werk. In april 1944 wordt Ada verraden
door de overbuurman. Op 8 juni loopt zij voor de tweede maal
onder de poort van de Kommandantur door, kamp Vught in.
Na zes weken eenzame opsluiting in de bunker keert ze terug
in het vrouwenkamp. Op haar blauwe overall wordt op de rug
een rode bal aangebracht, wat betekent dat ze Fluchtverddchtig
(vluchtgevaarlijk) is.
Wl) zijn in bet algemeen tegen de verspreiding van gniwetver-haien. doch wij utoeten een uitzondering maken voor het relaa» der gebcunenissen, die zich den ISen lanuari tn het kamp te Vught hebhen afgespeeld, waarbij 92 Nederlandsché vrouwen werden opgesloten in twee cellen van de nog niet voltocride gevangtnls, weUce midden in het kamp staat.
Wl) geven dit relaas weer. omdat wlf geloven, dat het goed la, het Nederlaadsche volk weet, wie de Dult.schers zijn, wat zlJ aandoen co waartoe zij tn staat zi\a Maar al te veel weten daar
'15 van, wlUeo daar niets van weten, denken dat het zoo erg nog t is Latm zi] dit lezen en verschrikt worden Aan den anderen kant is er voor hen, die familie In het kamp
hebben In Vught, geen redeti om zich door de vreesell)kbeid van het hier beschreven gebeuren te laten temeer slaan
Het kamp te Vught is omstreeks half lanuari 1943 in gebruik genomen. In de eerste vier werken van zijn bestaan zltn ongexxer een zevende deel van de gevangenen gestorven door de slechte behandeling Sindsdien kwam er groott verbetering, zoodut door velen het f>eBtaan dragelijk geoordeeld wwdL De hierna beschreven gebeurtenissen zijn, gelijk reeds is gebleken, niet een terugval in de oude ellende, maar een op zichzelf staande uitbarsting van de perver' •sltcit van één man, den commandant Grünewald, die Inmiddels raeds vera-ljderd is. Daaruit zien wij dan ook. dat de bekendwording van dit gebeuren voor de DultscJKrs een prikkel is. om tot c]ktn prlja te voorkomen, dat er weer zulke etxn'nie ongerechtigheden zich voordien.
Nu het relaas.
De aanleidiiig: Conflict m een vrouwenbarak. Onder de vrouw^en in barak 23 B was er een. die aan den
sKommandantur een verraderlijken brief schreef, waarin zij eenlgc uil Whtt kamp ontslagen vrouwen aanbracht als begunstigsters van joden. ^yan ecoige vertelde zij, dat deze joden In huis verborgen hielden,
letgeen Inderdaad het geval was. De vrouw, die een Rljksduitsche ras. stelde haar mede-gevangenen op de hoogte van den Inbcwud
'van dit „epistojet van het verraad" en wekte daarmede de algcmeene verontwaardiging. Men besloot haar te straffen zoodra de Dultscbe bewauksters verdwenen zouden zijn. Op de slaapzaal werd zQ door de dames met de wnterdoop gestraft. Enkele pannetjes met water gevuld werden over haar uitgestort. Daarna moest zij bcloveu niets van het ffebwirde aan den commandant of zijn helpster te ver^ilen.
dt vrouwen haar hadden aangedaan. Zjj werd daarop naar itft vrouwenkamp tcruggcbradit, waar zl) vertelde, dat de commandaitt door haar In kennis was gesteld van hetgeen er den vorigeo avoad was voorgevallen.
Opnieuw wartn de bcwoouitors van de barak wtr vrrbolgoi op haar en besloot men haar te straffen. Ctedcr atocmecnc üisteauDiaQ werd baar door een gevangene ecu baarvlecht afgcanedm. Htt slachtoffer was hierdoor zoo van streek, dat z(| besloot te vluchten. Te middernacht verliet zij onopgemerkt de barak, klom over de evrstc prikkeldraadversperring en werd. toen zl} de volgende ooJ-beinlog a:utraakte, docv een schildwacht ontdekt. <^ door het gt-klep van de klokjes, die aan het prikkeldraad hangen, en <be door de aanraking in beweging waren gckoniai, argwaan had gekregc». De bewaking bestaat voor het grootste gedeelte uit soldaten van 6t Nederland-sche Landwacht De bewuste schlldwadit richtte zijn gC' weer op de vluchtelinge en schoot haar ecnlge malen door de borat Zwaar gew(»id werd zij naar het ztekoifauis, dat tn het kamp is tn^wrlcht vervoerd.
Den volgeodco taorgtn «"erd Mej. Non Versteeg, de Nederland-schc borakleidster. door een ..Aufseherin" bij den commandant aatf' geklaagd. ZQ moest op den Kommandantur verschijnen. Haar werd gevraagd, wie de haarvlecht afgesneden had, doch zij weigerde den naam van de schuldige te noemen. De coamandaot gaf bevel haar in de gevangenis op te sluiten in een cel. waarin zich geen cokel comfort bevond, zoodat zij op de steenen moest slapen. Evemdli ontving zt) voedsel. Barak 23 B vond deze straf otibilU|k en meende: dat alle vrouwen schuldig waren ta dat Non Versteeg slechts gedaan had. wat allen In haar plaat.i hadden willen doen. Zij deeldim dit mede aan hun ,JVufscherin", die daarop de namen en de nuo»-mers van de betrokkenen noteerde en verslag uitbracht aan den commandant Eenlge dagen verliepen, de commandant Het niets van zich hooren, totdat des Zatcrdagsavonds om 6 uur de vr«iwcn moesten aantreden voor de gevangenis.
In dt gcvasgento. De CDcamandant beval, dat zl) door nooddeurtjcs werden bio-
nengelaten. Geholpen door drie trawanten joeg hij de vrouwen al razend en tierend in een van de celkamertjes te hoop. waarin zich niets bevindt. De gevangenis iS nog niet afgewerkt. Het ractse^werk in de cellen was nog niet droog.
De mannen grepen de vrouwen ruw vast en duwden ze één voor iéa de cel in. waar zi) als beesten tegen elkaar sttmden gedrongen en geperst. Het gelukte hun 72 vrouwen in deze cel te ,,stouwen", slechts met groote moeite slaagden zij erin de deur te sluiten en te grendelen. Alvorens dit te doen vergewiste de commandant zith er-v,-in. dat de ramen gesloten waren, opdat geen frisache lucht zcHi kunnen toetreden en wenschtc hij den dames een aangeoamen Zondag De ovenge 17 vrouwen werden in een andere cel <^ dezelfde wijze ondergebracht, maar kwamen niet zoo opeengepakt te staan. Het licht in de gevangenis en de cellen werd» gedoofd. De heeren verlieten de gevangenis, waarin nog geen wacht gestationneerd is, zoodat de vrouwen van Iedereen verlaten en van alJc holp \'er-st#;en dwen nacht in de cellen zouden moeten blijven staan.
Wat er in het stikdonkcre celkamertjc, waarin de grootste groep \TOuWen was ondergebracht, heeft plaats gevonden, dien langen donkeren Januarinadit. tart ailc beschrijving Door tociK'nu'nd gebrek aan zuurstof geraakten vele vrouwen in zwijm. Zoolantj mogelijk werden zij door de andere overeind gehouden, omdat er get:n plaats was om de bcwustelooze neer te leggen en omdat men vreesde, dat ze. eenmaal op den grond gelegen, zouden stikken. Doch toen de krachten ter ondersteuning wegvielen, moesten de bulten kennis geraakten worden losgelaten.
Eeolge vrouwen werden waanzinnig van angst .en begonnen rondom zich te slaan, te trappen en te duwen. Zij moesten door diegenen, die krachtiger van ticliaont en geest waren, worden bedwongen. De hitte werd ondragelijk, de wanden en de vloer waren drijfnat van het water dat de ultaderalng erop deed condenserren. Andere vrouwen begonnen over te geven en bevuilden zichzelf en elkander. Er hing een verpestende atmosfeer. De dwst werd ondragelijk, Eenlgen gilden en schreeuwden om hulp. anderen spraken een gebed uit en troostten en bemoedigden. Tot allen drong het door, dat dit het einde werd: een langzame en xckrrc dood door verstikking. Nadat het tallooze malen mislukt was, gelukte het eindelijk een raampje te openen en de glasruit \'an een ander kapot te slaan. maar dit bracht weinig of geen soelaas, want voor db ramen bevond zich een dicht houten schot. Er hccrschte vdshtgen dulstemiii. Bmx lucifer wilde bij gebrek aan zuurstof niet vlam vatten. Aan de gelulden kan men nagaan, wat er gebeurde. Het aantal iu zwijm (jcr.i.i'r'tpn steeg met het uur. De lichamen kwamen op en over
- liggen, ikreten werden slechts flüüw gehoord dix>r huiten de gevangene, maar zl) werden als Z'
doui lieo herkend, integendeel! Des Zffiïdagamorgcns WL-rd ir, Uut kamp verteld, dat de vrouwen hun straf blijmoedig droegen: ,.ze hadden zelfs gezcoigenl"
Om 8 uur. dus nadat zl) 14 uur hndden moeten staan en liggen, kwamen twee ..Aufseherlnnen" de vrouwen bezoeken. Toen zij de deur van de cel geopend hadden en een blik binnen hadden gewor-jïen, ontstelden zi) zeer. De aanblik was cmtzettend, de u-alm, die uit de cel kwam. was weerzinwekkend, de gelaatskleur der vrouwen blauw-groen. en in de oogen van lien, die nog bl) bewustzijn warm stond doodsangst te lezen. De schrik van de bewaaksters wne z6ó groot, dat zij de deur weer dichtsmeten- Oogcnblikkclijk werd de arts van het kamp. een Duftsch officier, gewaarschuwd. Deze staat bekend als een x^r humaan man. Hl) was diep geschokt door bet-geen hem was mederiedeeld en haastte zich naar het gevangenis-gebouw. De vrouwen, die nog bl) bewustzijn waren, stonden te^en de muren gedrukt. Stonden? er was qeen ruimte meer om beide voeten neer te zetten op de vloer. Onmiddellijk werden de lichamen van gestorvenen en bewiwteloozen* die in het midden van het vertrek opgestapeld lagen, naar buiten gesleept en op de ganfen neergelegd. Van de vrouwen, die de cel op eigen beenen konden verlaten, zakten vele Ineen, toen zi) in de koude fri5«che lucht op de gangen kwamen. De cel stoomt^ als een Turksch bad.
De commandant was van den stand van zaken direct op de hoogte gesteld. Zoodra hl) In f>et bad geweest was zou hij kónen. en Üj t^am. Hij nam snel maatregelen, die er toe moesten leiden, de misdaad te vertKrgen. De nog levende vrouwen werden zoo snel mogelijk over de overige cellen verdeeld. Den Nederlandschen ge-•eesheeren, die als gevangenen aan het ziekenhuis van het kamp verbonden zijn. werd niet toegestaan hulp te verteenen.
Om twaalf uur S^dagsmiddags werd de groep van 17 gevan-geneo uit de cei gelaten. Ook zl) werden In afzonderlijke cellen ondergebracht. Hun toestand was niet zooals van de anderen, doch velen waren eveneens totaal uitgeput. Toen tot hen doorgedrongen was dien nacht, wat er In de cel naast hun plaats vond, werden zQ door een vreesleijke angst bevangen. Gelukkig bewaarden zij bun kalmte, zoodat bij hen geen slachtoffers zijn gevallen Eén van de
55
Tineke Wibaut.
55 Hef Bunkerdrama raaki snel
bekend buiten het kamp en
wordt uitvoerig beschreven in
illegale bladen.
Op 6 september gaat Ada op transport naar Ravensbrück.
Vandaar begint een lange en zware weg langs diverse kampen.
55
Bunkerdrama Kamp Vught is in Duitse ogen een modelkamp, georganiseerd
volgens de sinds 1933 in nazi-Duitsland uitgewerkte kamp-
systematiek. Tegelijk neemt Vught een bijzondere plaats in
temidden van de Hauptkonzentrationslager (hoofdconcentratie
kampen) in dit systeem. Van het kamp moet een afschrikwek
kende werking uit gaan, maar het is niet de bedoeling dat de
Nederlandse bevolking door misstanden aangemoedigd wordt
tot verzet.
De nasleep van het gruwelijke Bunkerdrama illustreert deze
specifieke positie van het kamp. In de nacht van 15 op 16
januari 1944 worden als strafmaatregel 74 vrouwen ruim veer
tien uur opgesloten in een cel van de bunkergevangenis. De
volgende dag blijken tien vrouwen overleden. Dit drama raakt
snel buiten het kamp bekend en is olie op het verzetsvuur. De
nazi-leiding in Nederland grijpt in om de negatieve publiciteit
de kop in te drukken. Commandant Grünewald en een aantal
medeverantwoordelijken worden voor de krijgsraad gesleept.
Tineke Wibaut, slachtoffer van het Bunkerdrama:
Toen het licht uitging barstte de paniek in volle hevigheid los.
Het was een vreemd aanzwellend geluid, dat af en toe wat af-
ebde en dan weer opnieuw aanzwol. Het werd voortgebracht
door biddende, gillende en schreeuwende vrouwen. Sommigen
probeerden er doorheen te roepen om de vrouwen tot kalmte te
manen en geen zuurstof te verspillen. Soms hielp dat, heel even,
maar dan begon het weer. Het hield niet op, die hele nacht niet,
het werd alleen minder luid. De hitte werd verstikkend.
56
Joodse kinderen in kamp Vught In een werkkamp horen eigenlijk geen kinderen. Desondanks
worden in het kamp honderden joodse kinderen opgesloten.
Enkele weken na de komst van de eerste joodse kinderen zijn
er al mensen die proberen hen op te vangen. De kinderen moe
ten weer tot rust komen. Er wordt gedacht aan sport, handen-
S T U N'D^H N P L A M
'S _ 'A 9 W a s c n e n
' A 9 - 9 F r O k s l u c k
. i « _ A 1 O G y nn r, a S l t Ic
' / 2 l O _ U n t e r r c k i
n _ l 2 S p i e l z e T t
1 2 - A l E S S e n
A 1 _ '/2 3 S c L I a f e ^
A a ? - 4- U a l e r r ' c h l
A_y i C U y m n . u . o p i e l ^ ,
e n f ^ ^ - 1 5 _ ' A ^ W a s c k
^-//.^
f?^ ' * i i < è ^
e n
.« .3^^'
?
y
• • * ^ i ^ . ' ! ^ ; ; i ••p.fC*c*,^yij^jJ«, I
Cor/a Vefier is in 1943 niet mee- het
vro/i/'ke meis/'e van voor de oorlog.
Zij zit op de joodse HBS in Amserdam.
Ze leert graag. Begin 1943 dui^t zij
onder Maar zij heeft heimwee en gaat
voor een poor dogen naar huis. Juist
dan wordt het gezin opgehaald Carla
neemt haar schoolboeken mee, maar
haar viool blijft op hef onderdukadres
achter. Carla is 15 jaar wannee' ze
samen met haar ouders met he'
Kindertransport uit Vught wordt
weggevoerd.
Dagindeling voor de kinderen in kamp Vught, afkomstg uit het
joodse doorgangskamp. Zo gaat het in werkelijkheid riet.
arbeid, middagen met muziek en cabaret en aan een zandbak
voor de kleintjes. Van deze plannen komt niets terecht. Wel
komt er begin maart 1943 een school. De kinderen krijgen les
van 9 tot 12 uur en van 2 tot 4 uur. Met de transporten gaan
ook enkele leerkrachten weg. Als op 7 april 1943 nieuwe
gevangenen worden ondergebracht in de school, proberen de
leerkrachten de lessen voort te zetten in de woonbarakken.
Vanmiddag iets verschrikkelijks, wat mij zeer gedeprimeerd
heeft. De mannen moesten het prikkeldraad afbreken. Om daar
van af te zijn ging ik naar de kinderen. Die hadden een mati
nee. Buitengewoon aardig ingericht alles. De kinderen met de
handen in de schoot. En de ogen stil heel stil en aandachtig,
zoals je dat vaak op foto's in de krant zag. Konferencier, poppe-
kast. Het meisje met het grijze petje kwam binnen. Weer weg.
Even later: appèl. De kinderen gewillig naar buiten. In rijen van
vijf, zo smal die rijen. En zo hebben ze, op vijf minuten na,
twee uur gestaan, anders nooit appèl. Het is ongehoorder gevan
gen kinderen militair te drillen dan ze te mishandelen. Toen ik
vanmiddag die kinderen zag staan, zo lang, zo lang, op hun
bedorven feestmiddag, waarmee ze zich heel blij gemaakt had
den, toe zag ik voor het eerst wat andere mensen al zo lang
beweren te zien, hoever wij gekomen zijn.
David Koker, kamp Vught, zaterdag 6 maart 1943
Anders is er nooit appèl op zaterdagmiddag. Een dag later zijn
32 van de ongeveer 150 kinderen ziek.
Een paar weken na de komst van de eerste kinderen moeten ze
naar een apart gedeelte van het kamp. De moeders met baby's
en kinderen tot vier jaar gaan naar een aparte barak. De oude
re kinderen worden over diverse barakken verdeeld. Ze worden
huilend en schreeuwend gescheiden van hun moeder en naar
de kinderbarakken gebracht.
Op 30 april 1943 verblijven bijna achttienhonderd joodse kin
deren in het kamp. De hygiëne is ronduit slecht en er is gebrek
aan voedsel. Veel kinderen overüjden, bijvoorbeeld aan de
mazelen. Dit wordt ook buiten het kamp bekend. Om aan de
berichten over kindersterfte een einde te maken, besluit de SS
dat alle kinderen uit Vught moeten vertrekken. Ouders en kin
deren zijn wanhopig. Op 6 en 7 juni gaan de kinderen, meestal
vergezeld door een van beide ouders, op transport naar Wester-
bork. Vandaar vertrekken op 8 juni 3014 ouders en kinderen
naar Sobibor, waar ze bij aankomst meteen worden vergast.
J il mm
1
\
1
ft. ,
Gevangenen verliezen hun individualiteit in het kamp. Ze worden een nummer De kampkleding en
de kaalgeschoren hoofden versterken dit gevoel.
fifntu/rirtini In Vin tun^.'taftm Wf turn wit ful/t tn- Armgrirtini
TTTT ' • ¥ "TCSU TTTV TT
TT
57 r 1 om naor zijn werk te gaan.
K.L.HERZOGENBUSCH
Arb« t tM i fu *1>
Capo-D„ Schubbiming
g .b . :
A uswe
B I I
s N
Capo bMUligl.
De groepsindeling
wordt zichtbaar in
Set gebruik van ge
fleurde driehoeken
en andere tekens.
Deze worden op de
'<ampkleding beves
tigd.
IH H H ^m • ^ ^ 1
V . ^ ^ 1 " s^^^BM^I
57 • ^ • ^ •
Ofte Brauner, hoofd van
de Capo's in het joodse
strafblok.
D»r Ugerkommanddnt:
57 M Capo's hebben bepaalde voorrechten, •'•••
waaronder meer bewegingsvrijheid binnen
het kamp. Daarvoor hebben ze een speciale
Ausweiss.
Komphiërorchie
In het kamp is de scheiding tussen daders en slachtoffers min
der strikt dan men zou veronderstellen. De kamporganisatie is
erop gericht om gevangenen zoveel mogeUjk medeplichtig te
maken aan de terreur.
57
Capo's In elk kamp heerst er een strikte hiërarchie. De macht ligt bij
de bovenste laag, de kampcommandant en zijn staf. Daaronder
staan de SS-bewakers en ander SS-personeel. Maar de gevange
nen hebben in het dagelijks kampleven vooral te maken met de
Capo's. Dit zijn gevangenen die door de SS zijn aangewezen om
toezicht te houden op het werk en het gedrag van hun mede
gevangenen. Aan andere gevangenen gunt de SS weer allerlei
andere baantjes, zoals die van schoonmaker en ziekenverzorger.
In ruil daarvoor genieten zij bepaalde voorrechten.
Aan de SS-leiding moeten deze gevangenen laten zien hoezeer
zij binnen het systeem passen om hun voorrechten niet te ver
liezen. Sommige Capo's voeren dan ook een waar schrikbewind
uit over hun medegevangenen. Verstandiger is het te zorgen
voor een zekere mate van acceptatie door bijvoorbeeld extra
voedsel te delen. Het risico op een wraakactie kan zo worden
verkleind.
Helemaal onderaan staan de gevangenen zonder baantje. Zij
moeten hopen in de gunst te komen van medegevangenen die
wel werk hebben. Tegen gevangenen met een lage status, zoals
homoseksuelen, is de terreur groter, ook van medegevangenen.
Hun kans op overleven is het kleinst.
Het coderingssysteem In het kamp geldt een strikte groepsindeling van gevangenen.
Op de linkerborst van de kleding van iedere gevangene wordt
duideUjk zichtbaar een gekleurde, stoffen driehoek aangebracht.
De indeling van gevangenen in categorieën ondersteunt de
kamphiërarchie. Het vergemakkelijkt het tegen elkaar uitspelen
van de gevangenen door bepaalde groepen te bevoordelen.
Bovendien is het risico kleiner dat gevangenen zich tot een
eenheid vormen. Racistische denkbeelden en superioriteitsge
voelens die ook in de samenleving bestaan, worden binnen het
kamp bewust gestimuleerd.
58
Kamp-SS Een concentratiekamp biedt uitstekende mogelijkheden om SS-
mannen te scholen in de noodzakelijk geachte hardheid.
De dienst in een concentratiekamp wordt beschouwd als mili
taire dienst. Aan een 'binnenlands front' is de SS in een perma
nent gevecht gewikkeld met 'de vijanden van Duitsland'. In het
perspectief van de meeste SS-ers zijn de gevangenen dan ook
niet veel meer dan een onpersoonlijke en hinderlijke groep
vijanden. De hen bijgebrachte politieke denkbeelden kunnen
zij nu in de praktijk toetsen en toepassen.
Nieuwe bewakers passen zich in de regel binnen een maand
aan. Deze gewenning wordt bevorderd door de groepsdwang, de
diepgewortelde vijandbeelden, de bevelstructuur (bevel is
bevel) en de gewoonte om het echt vuile werk zoveel mogelijk
aan anderen over te laten.
Voorzover bekend, worden bewakers die niet meewerken aan
gruweldaden niet bestraft. Toch gebeurt dit bijna nooit. De
meeste mensen laten zich eenvoudigweg de taken opdragen en
voeren deze uit.
In het kamp Dachau wordt de SS in 1933 door Heinrich
Himmler, hoofd SS, voorgehouden:
Kameraden van de SS! Jullie weten allen, waarvoor de Führer op
ons een beroep heeft gedaan. Wij zijn hier niet gekomen, om
deze zwijnen daar binnen menselijk tegemoet te treden. We
beschouwen ze niet als mensen zoals wij, maar als tweederangs
mensen. Jarenlang konden zij hun criminele gang gaan, maar
nu zijn wij aan de macht. Als deze zwijnen aan de macht waren
gekomen, hadden ze ons allen de kop afgesneden. Daarom ken
nen ook wij geen sentimentaliteit. Wie van jullie geen bloed kan
zien, hoort niet bij ons en moet uittreden. Hoe meer van deze
zwijnen wij overhoop schieten, des te minder hoeven we er te
voeren.
?c *i'
: * » '•.
.^\>'
K t - j
^ 1 A^A^^'
'(iiÜfe.c
*^%i^-
•J .v^: w».. ., .fr^'rfr-'^
I m afv/achting van hun executie.
Karl Lennertz,
gefotografeerd
tijdens zijn
naoorlogse
interneringsperiode.
' • ^J
Suze Arts wordt voor
haar rol in Vught tot
vijftien jaar
gevangenisstraf
veroordeeld. In 1953
wordt ze vrijgelaten.
• •^•ii. m^^^mfSeft voor
hij in kamp Vught komt al
ervaring opgedaan als
bewaker in Auschwitz.
'Daders'
Van de misdaden die in Hitlers machtsbereik gepleegd zijn, zeg
gen de neo-nazi's: het zijn leugens. De Duitsers zeggen: Het
waren de nazi's. De Europeanen zeggen: Het waren de Duitsers.
De Amerikanen zeggen: Het waren de Europeanen. De Aziaten en
Afrikanen zeggen: Het waren de blanken. En eens zal men zeg
gen: Het waren mensen.
Harry Mulisch, De zaak 40/61
59
Dagboekfragment september 1942 1 Ik heb per brief in Berlijn een SS-officierenpet, een koppel-
riem en bretellen besteld, 's Middags heb ik de ontsmetting
van een blok meegemaakt om het van luizen af te helpen
met een gas, Zyklon-B.
2 Ik heb voor de eerste maal een speciale actie meegemaakt
buiten, om 3 uur 's morgens. In vergelijking daarmee lijkt de
Hel van Dante bijna een kluchtspel. Het is niet voor niks dat
Auschwitz het uitroeiingskamp genoemd wordt!
5 's Avonds, tegen 8 uur maak ik opnieuw een speciale actie
mee met lieden komend uit Holland. Wegens het extra
rantsoen verstrekt bij zulke gelegenheden, - bestaande uit
1/5 liter alcohol, 5 sigaretten, 100 gr. worst en brood, -
staan de mannen te dringen om aan dergelijke acties mee te
doen.
6 Vandaag, zondag, schitterend middagmaal: tomatenbouillon,
kip met aardappelen en rode kool (20 gr. vet), dessert en
prachtig vanille-ijs. 's Avond ben ik opnieuw aanwezig bij
een speciale actie, buiten.
SS-arts J.P. Kremer in Auschwitz
60
Karl Lennertz Karl Lennertz, een communist, wordt in 1933 gearresteerd als
gevolg van een ruzie met een SA-man. Na verblijf in enkele
kampen in Duitsland komt hij in januari 1943 in kamp Vught
terecht. Hij is als Lagerdlteste (kampoudste) verantwoordelijk
voor de orde in en de schoonmaak van de barakken en heeft de
leiding over de barakhoofden. Bij openbare lijfstraffen moet hij
stokslagen toedienen. Met de ontruiming van het kamp gaat
ook Karl Lennertz op transport. Na de oorlog wordt hij tot
1947 als vermeende oorlogsmisdadiger opgesloten in de bunker
gevangenis van kamp Vught, maar later vrijgesproken.
61
Suze Arts Suze Arts wordt in 1916 in een welgesteld katholiek gezin in
Tilburg geboren. Op kostschool in Duitsland maakt ze kennis
met het nationaal-socialisme en leert ze Franz Ettlinger ken
nen, die lid is van de Hitlerjugend. Ze verliezen elkaar uit het
oog, maar ontmoeten elkaar weer tijdens de oorlog. Op aan
dringen van Franz wordt ze op 15 juli 1943 Aufseherin
(bewaakster) in het Frauenkonzentrationslager (vrouwenkamp)
in Vught.
In de ogen van de vrouwelijke gevangenen is Suze een van de
trouwste aanhangers van het kampregime. Op 15 januari 1944
krijgt zij het bevel om vrouwelijke gevangenen op te halen en
naar de bunker te brengen, het begin van het zogenaamde
Bunkerdrama. Op 20 februari 1948 wordt Suze Arts tot vijftien
jaar gevangenisstraf veroordeeld. In 1953 komt ze vrij.
62
Franz Ettlinger Na een verblijf als bewaker in het vernietigingskamp Auschwitz
wordt Franz Ettlinger naar kamp Vught overgeplaatst. Op zijn
aandringen meldt zijn vriendin Suze Arts zich aan voor een
baantje in Vught. SS-Schutzhaftlagerführer Ettlinger pleegt vele
en ernstige mishandelingen in kamp Vught, waarvan sommige
de dood tot gevolg hebben. Hij geeft opdracht tot het dood
schieten van een joodse man, die bij zware werkzaamheden
uitgeput neervalt. In juni 1943 geeft hij mede leiding aan joden-
transporten naar Polen.
63
Aufseherin Jo van Drunen. 64
Karl Chmieleweski. De slechte
organisatie van het kamp onder zijn
bew/nd veroorzaakt veel slachtoffers.
65
Adam Crünewald, als
commandant verantwoor
delijk voor het Bunkerdrama.
63
Auiseherin Jo van Drunen met
enkele gijzelaarskinderen, in het
bijzijn van Unterscharführer Walter
63
Jo van Drunen Van 15 februari 1943 tot de ontruiming is Jo van Drunen
kampbewaakster in kamp Vught. In maart 1943 volgt ze in het
concentratiekamp Ravensbrück een cursus voor bewaakster. Na
een maand keert zij, in uniform, naar Vught terug en krijgt ze
het toezicht over de vrouwelijke gevangenen. Vanaf december
1943 bewaakt zij vrouwelijke gevangenen die in de
Continental-fabriek in Den Bosch werken.
66
Hans Hüttig, kampcommandant tijdens de massale fusillades en de
ontruiming van het kamp in september 1944.
64
Karl Walter Chmielewksi Kamp Vught heeft drie kampcommandanten gekend. De eerste
is de 39-jarige Karl Walter Chmielewksi. Via Sachsenhausen,
Mauthausen en Gusen (waar hij talloze misdaden beging)
belandt hij in Vught. Hij is verantwoordelijk voor de chaotische
en voor honderden gevangenen fatale beginmaanden van het
kamp. In oktober 1943 wordt hij wegens verduistering afgezet
en in 1961 tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld.
65
Adam Grünewald De opvolger van Chmielewski is de 40-jarige Adam Grünewald.
Ondanks vernietigende beoordelingen door zijn SS-superieuren
begint hij een loopbaan die hem, na posten in onder andere
Dachau en Sachsenhausen, tot kampcommandant van Vught
maakt. Hij voert in Vught een strenger regime in, maar wordt
na het Bunkerdrama van januari 1944 gedegradeerd tot gewoon
soldaat. Hij sneuvelt in 1945 aan het Oostfront.
66
Hans Hüttig De laatste commandant van Vught is de 50-jarige Eerste
Wereldoorlog-veteraan Hans Hüttig. Iemand met ervaring in
andere beruchte kampen, zoals Buchenwald, Flossenbürg en
Natzweiler. Hij heeft een rimpelloze carrière.
Onder zijn leiding worden in de periode juli-september 1944
67
Het SS Wachbataillon Nord-Wesf, voornamelijk bestaande
uit Nederlanders, is belast met de buitenbewaking van
kamp Vught.
.n*^ A ^ ^ti'%*«4tt^^ Sit' <>- ^P<t^
t i ^ *-i HCMA^ ^£-U„
^^triyiö^ ' * » * • *
67
C L ^ r * ^ t . X M > » < ^ 'k'^^^^^^^^'i^ ' i f f ^ ; ! ; * - , - - ' y ' ^ ' Briei van de Nederlander Jan,
t^ ^A/UAJ^ . '^- < ? ' V * ^ ^ " p ' ~ "^^ f y f waann hij zijn vriend Piet
_ Y 1 QU/i^ i * . WlvWA^,^--' c^-e * ^ ^^.,^jCti^ K . w , ^ ^ ($AMU^^ probeert over te halen ook
vrijwilliger te worden bij de SS.
4
I Nederlandse SS-vrijv/illigers aan hef
Oostfront. Van de activiteiten van
Nederlandse vrijwilligers aan het
Oostfront zijn weinig persfoto's
bewaard gebleven. Wel zijn er de
door vrijwilligers zelf gemaakte foto's.
4
zeker 329 mannen geëxecuteerd op de fusilladeplaats bij het
kamp. Na de oorlog wordt hij in Frankrijk ter dood veroor
deeld, maar na een gevangenisstraf van elf jaar vrijgelaten.
67
SS-vrijwilligers Op 11 september 1940 richt NSB-leider Anton Mussert de
Nederlandsche SS op. De leden doen dienst in hun vrije tijd,
waarbij ze zich bezighouden met exercitie, schietoefeningen,
sport en politieke vorming.
Meer dan 25.000 Nederlandse vrijwilligers trekken tijdens de
oorlog een Duits uniform aan, meestal dat van de Waffen-SS.
Uit het vormingsblad van de SS:
Van bijzondere beteekenis is ook hetgeen door de SS als politie
wordt gedaan. Zoo is b.v. de inrichting van concentratiekampen
haar werk. Daar worden alle staatsvijandige elementen onder
controle gehouden en tot productieve arbeidsprestaties genoopt.
Op verschillende wijzen worden menschen, die anders slechts ten
laste van den staat komen, aangepakt. Zij worden gebruikt in
steengroeven, bij den aanleg van wegen, bij de ontginning van
woeste gronden, het aanleggen van moes- en kruidtuin en der
gelijke werkzaamheden. Juist met deze kampen heeft de SS de
mogelijkheid geschapen den ontaarden, arbeidsschuwen voor de
gemeenschap schadelijken mensch gescheiden te houden van
den normalen mensch, die vreugde schept in den arbeid en
daarin een gemeenschapsbelang weet te zien, waarbij tegelijker
tijd de staat van de in deze menschen schuilende arbeidskracht
profijt weet te trekken.
68
Vrijwilligers naar het Russische front Op 22 juni 1941 valt Duitsland de Sovjet-Unie binnen. Ook in
Nederland leven anticommunistische gevoelens. De Duitsers
proberen in heel Europa deze gevoelens te mobiliseren. Onder
groot enthousiasme vertrekt op 26 juni 1941 de eerste groep
vrijwilligers naar het Oostfront.
68
Op het perron van hef Haagse station Hollands Spoor wordt Hitlers boek
Mein Kampf uitgedeeld.
1 Artsenkamer
Deze ruimte wordt door de Lagerarzt (kamparts) als kantoor
gebruikt. Het is de enige ruimte met een houten vloer en er kan
een kachel gestookt worden. De eerste kamparts is de 23-jarige
SS-Untersturmführer Meier Zijn grootste zorg is bet of zieke
gevangenen in de houding in bed liggen. Na enige maanden
wordt hij opgevolgd door de meer bekwame dokter Wolter. De
dagelijkse verzorging van zieke gevangenen is in handen van
gevangenen.
2 Verblijfsruimte
In deze ruimte kan het crematoriumpersoneel pauzeren. £e%{^—
/cache/ houdt de ruimte behaaglijk.
3 Administratieruimte
Hier worden de persoonlijke gegevens van alle overledenen
geadministreerd en vastgelegd in een Sterbebuch. Ook worde
hier de sectierapporten opgesteld en gearchiveerd.
4 Laboratorium
In Vught vinden geen medische experimenten plaats. Weefsel e
organen waaraan tijdens de sectie afwijkingen worden i
geconstateerd, worden hier onderzocht. .—i
5 Sectieruimte
Vo/gens officiële voorschriften, die gelden in alle SS-
concentratiekampen, dient op elke overleden gevangene S
te worden verricht. Dit betekent dat ook op gevangenen die zij
geëxecuteerd sectie wordt gepleegd. Hiervan wordt een rappoi,
opgemaakt ten behoeve van de administratie. Zo snel mogelijk
na de sectie wordt het lichaam gecremeerd.
6 Toilet en douche
In het crematorium is er veel aandacht voor hygiëne. Daarom
zijn er naast veel wastafels ook twee toiletten en een douche.
De vloeren zijn eenvoudig schoon te spuiten.
7 Kistgalg
In deze ruimte staat een zogenaamde kistgalg. Voor zover
bekend is deze niet gebruikt. In september en oktober 1943
worden aan een buiten het crematorium opgestelde galg zeker
27 ter dood veroordeelde Belgische verzetsmensen
gehangen. Beide galgen worden na de bevrijding van i<amp
ighi verbrand.
**1e/ van deze ruimfe maakt nu deel uit van de reconstructie
(nkerce/ I ?5.
Lijkenopslag
lier v/orden de stoffelijke overschotten tijdelijk neergelegd in
afwachting van sectie en crematie. Een deel van deze ruimte
maakt nu deel uit van de reconstructie van bunkercel 115.
9 Kamer van de stoker
De Duitse gevangene 'Joep' die als stoker in het crematorium
werkt, gebruikt deze ruimte om zijn administratie bij te houden
en om er te pauzeren.
10 Kolenopslag
In deze ruimte liggen de cokes (kolen) opgeslagen, waarmee de
ovens worden gestookt. Nu staat er de mobiele oven. Deze -
op olie gestookte - oven wordt gebruikt voordat het vaste
crematorium gereedkomt. De oven stoof in de open lucht, naast
een houten gebouwtje, dat dient als werk- en verblijfsruimte
voor de arts en het personeel. De exacte locatie is niet bekend.
Deze mobiele oven is tot aan de ontruiming van het kamp in
gebruik. Met de kar die voor de oven staat, worden lichamen
ton overledenen uit het kamp naar het crematorium gebracht.
e fwee vosfe ovens zijn van dezelfde makelij als de ovens in de
concentrof/e- en vernietigingskampen in Duitsland en Polen. De
ovens worden gestookt op kolen waardoor de verbrandingstem-
peratuur niet zo hoog wordt en lijkverbranding veel tijd in
beslag neemt.
12Asputten
bevrijding worden rond het crematorium enkele kuilen
troffen met verbrandingsresten van gecremeerde
igenen. Loter worden deze resfen verzameld in de twee
tputten die zich achter het crematorium bevinden. Jaarlijks
"lier op 4 mei een herdenking plaats.
gangspoort
.matorium is met een hek en prikkeldraad afgescheiden
n de rest van het kamp. Behalve voor de gevangenen die er
verken is het crematoriumterrein verboden gebied.
Hef cremoforium
In het crematorium worden de lichamen van bijna alle mannen, vrouwen en kinderen die in kamp Vught om het leven worden gebracht, verbrand. Het eerste slachtoffer in Vught is een 80-jarige joodse man, die het marstempo vanaf het station Vught naar het kamp niet kan bijhouden en in elkaar zakt. Hij wordt begraven op de joodse begraafplaats in Vught. Alle volgende slachtoffers worden binnen het kamp begraven of gecremeerd in een mobiele oven. Na de voltooiing van het crematorium eind 1943 worden alle lichamen opgegraven en alsnog verast. De as wordt verstrooid achter het crematorium. Vanaf het begin heeft kamp Vught een Deutsche Standesbeamte (ambtenaar van de burgerlijke stand). Hij moet van iedere gevangene die sterft een akte opmaken met persoonlijke gegevens en de doodsoorzaak. Deze worden opgenomen in het Sterbebuch. Niet alle akten zijn bewaard gebleven, noch uit 1943, noch uit 1944. Met behulp van diverse bronnen is geprobeerd de namen van alle slachtoffers van kamp Vught te achterhalen. Zij staan vermeld op de speciale gedenkwand in het herinneringscentrum.
De eetzaal in een gevangenenbarak in Vught, getekend door een gevangene.
'• '^^J^Mi-^^W^ 'V^i^'MXïiSt'^W^i-^M!^''^
lil r ™._j . D D D D 1. •91
• •
1 1
• •
j , \
\
SLAAPZAMrSchl^num^
f
• • •
Indeling van een woonbarak
Hisforische reconsfrucfie woonborok
Op het terrein van het Nationaal Monument Kamp Vught is een
historische reconstructie van een van de vleugels van een
gevangenenbarak geplaatst.
In kamp Vught zijn 29 barakken als woonbarak in gebruik. De
oudste barakken zijn van hout, de latere barakken van steen.
Elke stenen woonbarak kan 240 gevangenen herbergen. Dit
aantal wordt in drukke tijden overschreden. Een barak bestaat
uit twee vleugels, die eikaars spiegelbeeld vormen. Elke vleugel
bestaat uit een wasruimte met toiletten, een eetzaal en een
slaapzaal.
De wasruimte biedt geen enkele privacy. Tussen de wc's is er
geen afscheiding. Voor de meeste gevangenen went dit snel.
Bovendien vormt de wasruimte een van de weinige plekken
waar je ongestoord met elkaar kunt praten of af en toe een
rustige plek kunt vinden.
In de eetzaal staan tafels en banken en een grote kachel.
Vooral de mogelijkheid om drinkwater of voedsel op te warmen
is heel belangrijk. Vaak is er veel gedrang en geruzie. Met name
ook bij de moeders met kleine kinderen in het joodse
doorgangskamp:
De kachel. Mogelijkheid om iets te warmen. Een onmogelijkheid
om het voor 100 vrouwen met 150 kinderen te doen. 1 kachel in
eetzaal, 1 in waschzaal, electrische platen voor groote pannen
kindereten, voor babyvoeding, voor waschwater, voor brood-
roosteren, luiers drogen. En dan iedere moeder individueel voor
'me kind' een klein pannetje aardappelen, soep, stoofsla, want
'me kind' of zijzelf lits geen koolsoep. Kind is ook vaak te ver
zwakt na reeks ziekte van 3-10 weken, moet extra gevoed.
Voorstel: laat toch aardappels en groenten gezamenlijk koken en
verdeelen. Dat vertrouwen ze niet.
Dagboekfragment van een joodse verpleegster, kamp Vught
De slaapzaal is gevuld met stapelbedden, drie boven elkaar. Elk bed heeft een stromatras en een strokussen. Verder krijgt iede
re gevangene één deken. Vaak heeft deze deken reeds andere
eigenaren gekend, en is hij in de tussentijd niet schoonge
maakt. Ook de stromatrassen vormen een bedreiging voor de
hygiëne. De gevangenen moeten elke ochtend hun bed volgens
strenge voorschriften opmaken. Een hobbel in het stromatras
heeft strafmaatregelen tot gevolg. In elke barak is een groep
gevangenen verantwoordelijk voor de schoonmaak van de
barak.
Louis Aardeweiic 11 jaar Samuel Aardewerk 13 jf—
Eduard Agsteribbe 9 maai naran^HPma
limiiii
B H llEllimTTi^rlfnS iliflnlJ'Jni'i^llinn ^^J MIRISÜHI
Isaak Cohen 12 ja;
Suse Cohn 13jaa Judith Col"--' " •-
uc Le be os
ex
ithCo oCoez cca Co lia Co
ezij in
ezi zij
ander Coh Arie Cohen Betje Cohen
Betty Cohen
1 6 jaar 13 jaar
n 15 jaar tl K jaar
en 4 jaar 10 jaar 9 jaar 11 jaar
Cla Sim
ra Fran ane fia
Betty Fran David Fran
E
E
va Fran Dora Fr sther F J3uis Fr
Simon Gokkes 15 jaar
oot 9 jaar heodora de Groot 3 ja;
haim Giuszka 14 jaar
i"
Barend de Jong 15 ji Emanue! de Jong 5 i.
Eva de Jong 13 ji Jacob de Jong 6 j Max de Jong 13 j Mya de Jong 8 i;
braham van de Kar 8 ja Alida van de Kar 6 jaar Anna van de Kar 12 jaa ette van de Kar 8 maar
oseph van de Kar 6 jaa
^^^^^^EQ^^^^^
"onard Kleinkramet 5 j Marlanna Klepman 4 jaa
Lena Klok Mozes Klok
Compel Kloos Annie Kloot Claia Kloot
Jonas Kloot i Louis Knegje Barend Koe Louis Koe Rosa Koe
Abraham Koeko Ruchama Kohn Salomon Kok
Cato Kokernoo acques Kokerm Jetty van Kolle
17 jaar 9 jaar 13 jaai 7 jaar
12 jaar maanden 6 jaar 5 jaar
7 jaar Ojaai k 12 ja
13 jaai 12 jaar
15 Jaar ot 13 ja m 8 jaa
Johanna van Kolm 3 jaa
Gitiy Kosiner U jaar Juda Koster 1 jaar
Marianne Koster 11 jaar Rachel Koster 17 jaai
Jacob Kosters 3 maanden Da Ju
Isaa
^ Hi A
vid Krammer II jaar lith Krammer 15 jaar Betje Krant 11 jaar c van Kieeveld l l jaar
anny Krieker 2 jaar IX de Kromme 15 jaar iron Kronkopf 5 jaar
Ethel Kupfeischmidt 5 jaar Eva
Aro
H
Kupferschmidt 3 jaar n de Lange 6 maanden Eva de Lange 7 jaat iltje de Lange 2 jaar
Levie de Lange 4 jaai Mirjam de Lange 13 jaar
Sara Lap 3 jaar
B Esth
Ju M
Fiou
11 tr-n> 1 f i R ^ ^ B n ^ ^ ^ H er de Leeuw 9 maanden dith de Leeuw 4 jaar ozes de Leeuw 3 jaar
je van Leeuwen 12 jaar Isaac van Leeuwen 10 jaar Jacob van Leeuwen 13 jaar Levij van Leeuwen 9 jaar
Louis van Leeuwen 10 jaar Rebecca van Leeuwen 10 jaai
^^TiiiiiuK'M •^uonv^ t lKahM^ iMIlU^UIIJt lW^lViJllMU|WJm
>eph de Leon 16 )Osje de Leon 9 j
Elly Les 9 jaar
Jetty Menist 9 jaar
iny Mok 11 jaar on Mok 11 ja
Hef kindergedenkfeken
Op zaterdag 5 juni 1943 wordt in het joodse doorgangskamp
bekendgemaakt dat alle kinderen van O tot 16 jaar op trans
port moeten. Directe aanleiding is de hoge kindersterfte in het
kamp, die ook buiten Vught bekend raakt.
Aan de ouders wordt verteld dat de kinderen naar een speciaal
kinderkamp worden gebracht. Op 6 juni vertrekken de kinderen
van O tot 3 jaar met hun moeder, 7 juni de kinderen van 4 tot
15 met een van hun ouders. Via het doorgangskamp Wester-
bork worden bijna alle kinderen en hun ouders direct doorge
stuurd naar Polen. Na een reis van drie dagen worden zij direct
na aankomst in het vernietigingskamp Sobibor vermoord.
Op 5 september 1999 vindt op het terrein van het Nationaal
Monument Kamp Vught de onthulling plaats van een gedenk
teken voor de weggevoerde joodse kinderen. Het monument
vermeldt de namen en leeftijden van de kinderen die met de
Kindertransporten van juni 1943 zijn weggevoerd en zijn
omgekomen. Het gedenkteken is een initiatief van de
Vriendenkring Nationaal Monument Vught. Het is ontworpen
door Teus van den Berg-Been.
De transportlijsten van 6 en 7 juni 1943 zijn bewaard gebleven
en daarmee de namen van de kinderen.
Kon je teer smeren
Over steen, namen, verleden?
Dwaze stumper, zulke namen
Zijn nooit uit te wissen!
Ze staan gegrift in talloze
Mensenzielen, onaantastbaar
Voor jouw verziekte haat.
Ze staan met vuur geschreven
Aan de hemel, welks licht
Jou ondraaglijk is
Je hebt niets bereikt.
Teerling
Je hebt voor alles alleen
Je eigen naam besmeurd
Niet die van hen:
Zij glimlachen om jouw woede.
Badend in het licht.
Wiegend op Gods adem
En zingen heel zacht en stil
Voor wie het wil horen:
De fusilladeploofs
De fusilladeplaats ligt op loopafstand van het Nationaal Monu
ment Kamp Vught, op een voormalige schietbaan van het
Nederlandse leger. Op het gedenkteken dat op deze plek is
opgericht staan de namen van 329 mannen die hier zijn geëxe
cuteerd.
In juni 1944 wordt de eerste gevangene in Vught gefusilleerd.
Hij is schuldig bevonden aan sabotage bij het Philipskomman-
do. Op 16 september worden vanuit de gevangenis in Den
Bosch vier mannen naar de fusilladeplaats gebracht en terecht
gesteld. Zij zijn de laatste slachtoffers.
Massale executies vinden plaats in augustus en september
1944, onder druk van het oprukken van de geallieerden. Vanuit
verschillende gevangenissen, maar met name uit de strafgevan
genis in Scheveningen, worden zij naar Vught gebracht. Op
grond van het op 30 juli 1944 door Hitler uitgesproken
Niedermachungsbefehl komt alle rechtspraak tegen 'saboteurs'
te vervallen en kunnen zij zonder enige vorm van rechtspraak
ter dood worden gebracht. De meeste gevangenen verblijven
nog korte tijd in de bunkergevangenis van het concentratie
kamp Vught, voordat de doodstraf wordt uitgevoerd.
Het executiepeloton bestaat voor een groot deel uit Neder
landse SS-ers, belast met de buitenbewaking van het kamp.
De gevangenen in het kamp kunnen de schoten horen:
De spanning nam, ook in de bunker, toe. Dit als gevolg van de
vreselijke terechtstellingen, die wij daar zo van dichtbij moesten
^v
meemaken. Wanneer er 's middags na vijven nog mannen op de
binnenplaats werden opgesteld dan wisten wij het al. Zijzelf
wisten dikwijls nog niet wat hen te wachten stond en om hen
nog meer op een dwaalspoor te brengen (dat vermoedden wij
tenminste), lieten de Moffen hen de Rode Kruis pakketjes meene
men, waaruit ze dan soms stonden te eten.
De salvo's van de schietbaan weerklinken steeds vaker, nu ook al
tijdens het ochtendappél. Vanmorgen twee salvo's. Na het eerste
salvo tel ik negentien genadeschoten en ik ril over heel mijn
lichaam. Mijn onderlip bijt ik stuk om de tranen van woede te
bedwingen, bij deze afschuwelijke moordpartijen waaraan nooit
een einde schijnt te komen.
Na de ontruiming van het kamp wordt door enkele omwonen
den een houten kruis opgericht, dat nu achter het monument
op de fusilladeplaats staat. Het monument is op 20 december
1947 door prinses Juliana onthuld.
In 1995 en 1996 wordt het monument op de fusilladeplaats
beklad. De daders zijn nooit gevonden. De bekladde panelen
hebben een plek gekregen op het terrein van het Nationaal
Monument Kamp Vught.
Een onbekende bevestigt in 1995 een gedicht aan de poort van
de fusilladeplaats, dat nu in brons gegoten nog steeds te lezen
• j . . / - . ; ^ ; '
0.' . 16 ü i VM<
-; Willem VAN
1. •.'M . 20 01 I5/ .2
DDK, Gerri t D "
25 11 1918 . 20 r.
fKVTR Att—!•
: - ' . . S L ; . , . . . - . .•: .
i ü i i l i i i - t . ^0 0
JAMSSEN. Hetüiai-
06 11 1883 . 20 0 i . . ;
tCnsrrR Cimst iaa j l J .F .K8.M.
OSCri : g o 7 . 20 0 1 1943
lajIPERS. J o h a n R
1 U 0 8 1902 . 20 r r
SlOTOWSKI. Al:
2 ] 0 4 1 9 0 4 . 20 0
VELDHUIS. Hcru.
18 09 1686 20 r
VLAAN'D'
•;iD 1 : V
-.•:? . 2Q ü l 19^3
.. Hermanus H.
. ; - 5 « . 20 0 1 1943
OIEDERIKS, H e n d n k F.
1)9 0 4 1891 . 21 0 1 1943
••:- —MANN. S i e g f t i e d l .
:6 . 2 1 0 1 1943
j Casper D, VAK
ï ? 05 1 S 9 6 . 21 cr.
POOI. J a c o b !.
04 06 1893 . 21 0 :
SCHRAVENDDK. Hcn.i
26 07 1 9 1 6 . 21 l:
SAKKyR Tr'r-:
•; .•• v:-:- . ;•, 'Y. V;.'i
l i l l . a . -..^:.;:'i
:->0D 1324 . a - ' -
FRENK, Sini ' . i .
i l 09 1 8 9 ) . 22 i l :
VERZAWrVOORT. Cai.
00 07 1913 . 2 2 0 :
i:[^*;fP 1 .
KUUT. B e i t u s |
20 12 1910 . 27 0 1 1 9 4 3 i
1-. u i i i < j . ? ; Oi >:.4.i
WAL. B e m a f d u s O.C. VAN DER
.:?. D7 1897 . 27 01 ^943
^•1 Cy i y ; : : , i ü UI :•.•• j
RIIP . P i e t e i 3.0.
n 0 3 1914 . 28 01 1943
K ' : S ' . ' . ' I , : E , A o t o i n e VAK
. : : 3 S 9 . 28 0 1 1 9 4 3
SMIS.':. Leonaidvis 3 l.
: 4 0 5 1901 , 2 8 C - ^
HITORMAN. Joh . i ! •
; 0 2 1 9 0 9 . 29 0 1 „ , .
^tfiCHAAS. H u i l m t u s H .
•7 02 1890 29 01 1943
2S C3 1917 . 30 Ql i = --,J
PORCELUN. H02«s
04 0 5 1893 . 30 01 : : ••
STEL. Aric VA;:
22 06 1891 . 30 !:.
VEi.Tr •
12 0 5 18
VERBil-
ï'\ 06 1908 30 1
BRIE, WilleiT.
0 0 8 1 9 0 8 . 31 0 .
BROEKMAN, A l l :
S 02 1 9 1 2 . 3 1 c;
CREMERS. Pe le i
07 06 1903 . 31 0 1 1943
EVERT, Freder ik K. VAS
. 7 0 1 1903 . 3 1 0 1 '
HOEK, FMllcisi:.
!^, 03 1919 . 31 !:!
P E n R S E N . Willen-.
t. 0 3 1911 . 31 0 1 1943
FEBRUARI 1943
S» , .'f i ! ( . # ; a ! | n * « B ; " 2 K^S
UERC. J a e o b u s V , ! '
:2 11 1921 . 01 \
BROUWER. Ev.
0 3 02 1897 . 0 1 ü .
HOITTRIEI, AlOE
••" 06 1922 . 0 1 0.
RITSEMA, ELS
21 0 4 1902 . 0 1 0 .
ROODVELDT. Is.
29 04 1909 . 0 1 o;
SMIT, Harm i
12 10 1909 . 01 0.
SMIT. A b u h a n i
0 8 10 1910 . 0 1 •::,
S H n s . M a r i m i :
15 11 1884 . 0 1 0 . :
SEEKHUIZEN. 3.i
,: 04 1913 . 02 0.'
DRAi ; :
17 0 8 I b :
KAM. T.
•••'-- 06 1911 . 02 1.
MARKUS, J o s i :
5 12 1893 . 02 rj.
MEIBEROEN, S a k
11 11 1 9 0 5 . 02 o ;
VRÜMIN, 5d..
• 11 1 9 0 7 . 0 3 0
WUMINK, Cmaiil
:-: 04 1 9 0 0 . 03 li:-
. . I JHE, J o h a n n e s .:
U-. 02 1 9 0 1 . 0 3 o:
ALENG. Alcx i i i
10 12 1891 . 04 r:
15 01 1 9 1 5 . 0 4 Oi i : j43
MUSTERS, Oohan H .
' 2 0 1 1906 . 0 4 0 . ' ' = •-'
PETERS, J o h a n n •V 02 1893 , 04 n
ï SMIT, Geen
i 16 12 1901 . 0 9 0.
.-OOUNGEN, L u c i
: 0 1 1 S 9 0 . 10 0 .
REUVER, Arif !
•-> 06 1918 . 11 0 .
SPEUER. Noa :
:i 06 1 8 9 0 . 11 C,
•JEERLING. Gerard
; 0 8 1921 . 12 0.
FRONIK, J o h a n r
3 05 1916 . 1 2 0 ;
c n i 4 , : . .
.r. u.'. I r i : , i t ,'
LANGE, G e n i t
04 10 1 8 9 1 . 13 ''•'
•ÏEULEN. Ui lkeVA:
1 03 1 9 0 9 . 14 G.
. o ; 1921 . l i 02 i , - i
HAM. Evert VAN
•'t 0 3 1910 . 15 02 1943
:i)EKKOEK. J o h a n n e s W.
• 1 1 1 9 2 4 . 15 0 2 1943
PAUL. Hendr ik
: 0 1 1900 . 15 02 1943
SAKTIK, ComeUs VAli
H 12 1 9 1 5 . 15 02 1943
SMIT, Michiel
- , 10 1692 . 16 02 l ' J4a
STRUIK, Egber t
05 10 1901 , 1 5 02 1943
BAUH, P«er
2 07 1886 . 23 01 '943
TIKTELEN. Arie C. VAN
24 11 1911 . 31 01 1943
BOER. P ie l e r G. DEN M
i 06 1 8 8 9 . 22 02 1943 ' 1
. . . :
ÜTTEN, J a n
: 02 1887 , 23 0,
fiOER. J o h a n n . ; :
••- 12 1914 . 24 0.
HEUTS, KrUti:!.
;: 06 1 8 8 8 . 24 C.:
; DOER, P e t r u s 1), :
1 07 1914 . 24 0. '
RAAI. Ysbrand
: 0 8 1 9 1 2 . 24 02 1943
IXAASSEN, H e r m f l ' . . -
J 0 8 1917 , 25 0: '
iTELLEMAN, Jon,-
: 0 7 1 9 2 5 , 2 5 0 , '
KARPt, Rudoli
0 0 3 1874 , 26 o :
SAMUEL, Ern : '
S 09 1895 , 26 02
DARPHORN, J O i - :
.- 10 1897 . 27 02
M r r Z , Moies L:
.1 0 5 1 9 0 2 . 27 C '
l'All-SPHDIGER, ..
•: 0 3 1895 . 28 0
MAART 1943
^ • Ë L ' ' -<^1
wÊ M J 0 5 1867 . 03 0.-
WERKENDAM, J o
'•• 04 1892 , 0 3 0 •
WINTER, Kla.i
3 09 1906 . 0 3 O:
-CHTERBERG, Jo l i
:-. 02 1907 . 0 4 0-:
MARTIN. Marli-:
04 1879 . 04 o :
DAALHOF. Corne l l : .
11 07 1917 . 06 0 3 1943
VOET, Willem VAN DER
' 1 06 1 8 9 8 . 0 6 0 3 1 " "
•A'ICHARD, Jacofcii
: 05 1882 , 0 8 03 .
UNA. J a n
.: 0 5 1917 . 09 03 1943
SARFATU-DUrrS. S.,i.,
:: 10 1366 . 10 07
BEER. L e e n d e n
0 0 8 1 8 7 4 . 1 1 0 ; :
STENEEES. J a c .:
: 01 1683 . 11 0 -
' G . L u t q e r u s
- . 12 0 3 1943
i .dnnesMVAKDES
2-'. '34 1919 . 14 03
KAAS, Willen
13 0 3 1889 , 1 6 0 .
KOPERBERG, H.i:
04 11 1888 . 16 0 :
VOS, L e e n d e n t .
01 03 1887 . 16 0 3 1943
DEfCKER. Al i en
17 0 5 1 8 7 8 . 1 8 03 ' '
PORS, B a s ü a a n
15 09 1 8 8 5 , 22 O J
DOKTER, Willem A,
09 11 1910 . 24 0 3 1943
DORDRECHT, Cornel is f ''-^
22 12 1881 , 24 03
ZON, Jan V,v:
20 02 1906 . 26 0 :
BRILIEMAN, A..:
:>J 10 194? . ?'> n -
APRIL 1943
HK'rJt.;.:S>-':>:MtKaigBi HERTZ, Er id i
22 0 8 1913 , 0 5 04
JAGER, Au'«,-
. 03 1875 . 07 0.:
BRASSÉ. J o h a i i
'. 01 1884 . 0 9 0 ' .
EIZAS. Ella s
.VIBIG, Har log
08 1942 . 11 04 1943
BAALE. Rosal ie VAN
22 06 1941 . 12 04 1943
KASPER-SALOMON. Olo i I ' n : i i - r 7 i .. , i - . : . ; ;
>1::H, ,J.i:-.:: '/AN
0 1 0 1 1893 . 12 04 1943
SLUYS. Roosje VAN OFR
3 02 1941 . 13 04
GOULOOZI, Dam
-' 12 1872 . 15 04 ;
KOOL, Adèle V.
; 0 8 1 9 4 1 . 16 04 154.1
SCHAVRIEN, Louis E
09 07 1941 . 16 04 1»43
TOF-V/nilDSIRA, Hann,>.
:-. . 16 04 1943
: : j r i a n n e VAN
.. ' . 17 04 1943
iLïERBERG. Rosalin.-i
-. 10 1942 . 17 04 1943
SACHS, Karl
23 U 1942 . 18 04 l ' J4 )
WAL, EokeUnus VAN DEK
: 3 11 1 8 9 9 . 18 04 1943
ERG-MULLER, Hes t e r
:i 0 8 1867 , 19 04 1943
FRANK-COIIIN, I;la
10 0 8 1869 . 19 04 IB ' . l
'•''•'• T . Carolina
-:• . 19 04 1943
. .D. Joil l A.
,jc i o , o . 19 04 194 J
l'OPPERS, Adeihc id R.
•: 11 1941 19 04 1943
i : , ] ,A.
: 1 4 3
i . LIOS. Maur . i :
R 2 8 Ofi 1861 . 25 04
! Alber t 1,
2 5 0 4 1 9 4 3
o h a n n a H.
. 26 04 1943
E d u a r d A .
26 04 1943
1943
2il 04 1-:.
GA1>
21 0 8 15- . :
JOODSE VROL'..
27 04 :
SPITS. Louis •
14 06 1859 . 29 0 -
VEEN, l iaar: VAN
15 12 1942 . 29 0..
KOSTERS-KLEINHAl
20 ü7 Vr.-Q . 30 C-
EN. Hendrik
•'. 06 02 1945
Oli 0^ I OÜ . 23 :. .
KNE6JE, Racli
05 10 1942 . 29 O:
PRWS, Herm,:
?.? 10 1870 . 29 O i lAAL-FÖSSTEK Ro»lia
07 1860 . 20 04 1943
SCHSAMEYER, Henilnl H .1.
26 11 1909 . 24 01 1943
"rXGEl.MANS. Nicolaas
. 01 1913 . 17 02 1943
FRESCO. Gerson
17 07 1664 . 25 01 1543
PONIE. Siraon
27 02 1884 . 25 01 1943
RUTGERS. Hendilk 3.
03 06 1895 . 26 01 1943
BlIRT. Jacobus VAN
23 11 1912 .27 01 1943
COHEN, Louis D.
22 02 1920 . 27 01 1943
HENDRIKS. Johannes H.
07 05 1905 . 27 01 1943
l'RA.St:„,.., ,
3 03 191/ . 0/ 1'.
BENNIS Jjn i
17 11 1S97 , 09 02 1943
-941
.•:ter H.
Ofi lS9i: , ::i 02 1943
KINT. Alouisius
- 10 1905 . 19 02 1943
VOS, Nathan DE
; 04 1888 , 19 02 1943
: H. VAN DER
21 02 1943
r.DF VAN DER PAIS WiÜeiK K.
VAN
0-' 06 1886 . 23 04 1943
KANTEKAK-MARX. Josephine
lir. 05 1879 , 23 04 1943
SOESHAN-HORN. Emma
13 04 1870 . 23 04 1943
HEILBRON-CUSSEl, Bcitli.i
16 03 1858. 24 C4 1943
.-1 12 1.367 . 23 04 1:0.3
HElLBRON-SLAGTtR, Bctjc-
13 10 1866 . 25 04 1943
H: " I S W \ 0 2 05 IS.
I.SS. Hewilikus.l 1884 . 04 06 19';
IVDEUNGE, Du: 1861 - 04 OS IS'.
SMULDERS, Tilt' : 06 08 1886 . u
3ACOI!5-MOGENDOi • . 1870 . 06 Ot; ly-'-J
MONS, Lazarus . 1878 . 06 05 1943
f BLEIJDEHBERK-S VAN STERNEVELD. Rika
' 1 n ' 1856 . 07 05 1943
•:m BOSCH, Bertlia 1868 . 07 05 1943
KOEKOEK, Uon 'f 14 07 ISaO . 07 05 1943
LEEUW, Bfljs DE
' . t , Charlotte DE '869 . 08 05 1943
!8Ö0 , 10 05 1943
•:AAH, «eter 1893 . 11 05 1943
'MH, Ftieiirich 881 I? OS J"43
^^HHKamDE ^ ^ ^ ^ ^ P f 06 1943
' i l ' , ' ' i '
;HBBRG, Elian 1940 . 06 06 1943
c? :.
UI .''LI'.' ' ' ,' ' F ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ l
TIMMERMANS, Heniv 27 06 1900 -30 07 1 9 4 '
^ ^ ^ • p ) 8 1943
.iHS, Rosa O.C, 94? 14 05 1043
f117 . 16 U5 19', 1
Bfi. Saitt A, . 18 05 1943
M, Joel VAN - 18 05 1943
f,'Siibtiia . 20 05 1943
li u', r,.., , Wolter
. 22 05 19*3 , Sclma B, i . 22 05 1943
V i,, .
BOUtHtE. Arlhui Ï4 Oü 1889 - 07 09 194 •
BOUCHER, Emile
06 08 1887 , 07 09 1943
BOUFFUOT, Fcmanti 08 08 1901 . 07 09 1943
COLURT. Louis 02 08 1902 . 07 09 1943
DEIFOSSE. Antoine 07 ;o 1890 . 07 09 1943
DELUN, Sylvain 22 0\ 1916 . 07 09 1943
DEVOS Joseph 01 02 1899 ' 07 09 1943
HERMAND, Aisene 18 09 1913 . 07 09 194
MERLIN, Jean 21 03 1914 . 07 09 1943
Wir.N'Y £;neit C7 06 i;0?. . O'' CS i'j.',3
WICOT, ï.'ii 07 01 19-31 . ;
BACKER, Josef DE 32 09 1923 . 15 10 1943
01 11- 19r. . 15 10 1943
GOEDHALS, Arthur 26 12 1920 . 15 10 1943
NORMON, Joseph 06 02 1914. 15 ló 1543
03 C3 18S4 . 13 10 19'.5
3AC0BSEN, Isaac 30 03 18SÜ , 15 10 19,.-.
HENDERSON, Frantiscus HA 26 12 1881 . 22 11 1943
28 11:
rllï-ur.o.EliNütl, EUsaMtti 07 189S . 27 09 1943
DRJON, R09CI O 1914 . ??,y-
MERTENS, Albert , S KI 1905 . ?8 09 194^
300U, Jan L, 10 08 1902 . 29 09 1941
BOER, Coisriaai» DEN 15 06 n i 6 , 01 o : 194/.
OLIVIER, Gaston i : Ü3 igoö , IS 01 ]94i
BAGMEIJER-KRANT, Helena i6 10 1903 . 16 01 1944
BODE, Nelly A.J. DE
07 09 1905 . 16 01 1944
BRABER, Haartje DEN
01 11 1894 , 16 01 1944
BUITEMAK-HUUSMANS, Lamberta A,
04 07 1904 . 16 01 1944 GOOSZEN, Anna M,F.
20 04 1888 . 16 01 1944 HARTOGS-SAMSON, Mina O! 08 1885 . 16 01 1944
HOEK, Johanna CA. VAN DEN 24 06 1900 , 16 O! 1944 HOLST, Lammerdina E,
08 11 1887 , 16 01 1944 JANSSEN, Antoinette A,
26 11 1904 . 16 01 1944
WITTE.VERHAGEN, Hniberdina A, 30 12 1901 . 16 01 1944
MAARSSEN, Andries 03 03 1910 . 22 01 1944
TILBURG. Hcimanus B.R. VAN
16 08 1396 . 24 01 1944
WOLDENDORP, Bartelii
ÏIJ 10 1906 . 24 01 1944
VELDEN, Diik VAN DER
27 02 1923 . 25 01 1944
WILEENS. Hendrikns J. 03 07 1922 . 26 01 1944
LANGEIAAN. Johanna W. VAN 20 01 1884 . 2S 01 19,'.. .
30 STRIK, I
O 19f'
BERGH. htranelU C. VAN DEN 16 03 1919 . 13 02 1944
BOU.EKENS-MAJOREEL. AureUe 26 12 1879 . 23 02 1944
MOL. Conielis J. 24 09 1885 . 12 03 1944
AAPJES. NiMlaas 31 08 1906 . 16 03 1944
GOBERT. Edouard 0. 21 09 1893. 18 03 1944
FROSSmK. Brugt 10 02 1922 . 21 03 1944
DRENTH, Comêlis J. 02 1! 1919 . 07 04 1944
EUNKHOr. Coraelis P. 22 12 1914 . 13 04 1944
5IERET. Cornelis 12 12 1906 . 11 05 I v , ,
LEJOEN-KALUS. Emma ?2 08 1914 . 25 05 1944
ÜEKSTRA. Sipke 14 10 1903 . 26 05 1944
BOER. Douwe DE ^ , 04 1890 , 02 06 1944 HEERINGEK, Geuit VAN
14 07 1886 , 07 06 1944 BUITENEN, Johannes J. VAN
01 10 1922 . 13 06 1944
ARP. Albeit 16 09 1916 . 19 06 1944
FOKKENS. Ane 26 06 1918 . 19 06 1944
GEE. Johannes L. DE 18 03 1919 . 19 06 1944 ZONDERVAN, Jacobus G. 08 09 1919 . 19 06 1944
ZUIDEHA, Jan 2? 08 1918 . 19 06 1944
vaOHUIS. Hendtik 07 02 1922 . 20 06 1944
LEEDE-RUTGERS, Neeltje C.C. VAN DER
06 05 1909 - 24 06 1944
ROOVERS, Johannes F.M. 20 04 19!» " 07 loi,.
DEVOS, 27 10 1902
STELIING, Dirs 18 04 1904. 17 07 ••••
EVERS, Johannes H
03 05 1917 . 21 07 194^
KUERTEN. Antonius J. 29 06 1919 . 21 07 1944
MULLER. Jean M. 06 02 1920 . 21 07 1944 BURGH, Willem VAN OER 04 01 1919 . 25 07 1944
DAM. Jacob VAN 08 11 1876 . 25 07 1944
HUISMAN. Albert 06 07 1918 . 25 07 1944
POSTMA. Jan 18 02 1895 . 25 07 1944
SWOLFS. Josephus 08 05 1915 . 25 07 1944
VANDAELE. Arthui P.J. 04 04 1879 . 26 07 1944
WOITJER. Klaas R.
21 03 1917 . 27 07 1944
ADVOKAAT, Jacob 25 09 1915 . 29 07 1944
BERGH. Roelof K. VAN DEN 29 09 1920 . 29 07 1944
BORSBOOM,Jan 08 08 1923 . 29 07 1944
GPJlAfLAND. Gijsbei; 22 02 1919 . 29 07 1944
HAK. Jan 1!) 09 1920 . 29 07 1944
HAKXER, John 25 11 1923 . 29 07 1944
KNAUD, Lodewijk 01 12 191Ï . ?5 07 19..4
KOEUI 1,1 02 192;
KORTBEEK, tust.mij- A. 27 07 1919 . 29 07 1944
ITNTlHOltT Sin-.or.
ficKt., ,i 25 06 191-
ROEUNiv. ;.,i..j ,1. 27 03 1921 . 29 07 1944
SCHMIDT. Johannet 1. 16 C4 185.; - "
SHIT. F 'l 16 12 191,1
STEENHUIS, ï/ i iwc .1.11. 24 07 1924 . 29 07 1944
MiHji 1, acimarius 30 01 1923 . 10 06
SPITS, JohüiinssH.
18 03 1916 . 10 08 194'
UITnEN, Hwldlik 16 09 1898 . 10 08 19M AVERDIECK, Geratdus A, 06 02 1899 . 11 08 1944
BEBBER, Joseph A.J,M. VAN
19 03 1908 , 11 08 1944
BEINEHA, Sytze R. 08 05 189< . 11 08 19M BOS, Abraham VAN DEN 19 04 1918 . 11 08 194'.
DOR. Johan J. 16 08 1915 . n 08 194^ DIJK, Henricus J. VAN
04 10 1891 . 11 08 1944 DUK, Harinus VAN
'^ 13 1898 . 11 08 1944
Johannes G. VAN .:i 1897 . 1108 1944
ES, Theodorus VAN 15 01 1922 . 11 08 1944
GOOI, Josephus F.D, VAN
• 1900 . 11 08 1944
üELS, André LH.K. . 1921 . 11 08 1944 • DERIK, Johan Ph,
! 1914 . 11 08 1944
LL, Cornelis J.H. VAN
1914 . 11 08 1944
•lOEirs, Adiiaan 1884 . 11 08 1944
-lOEKS, Petet J. i 1886 . 11 08 1944 ••SSEN. Jacobus E.
• 1904 . 11 08 1944
. !SSEN, Herraanus
: 1888 . 11 08 1944
VIGEN. MariusDE
• 1918 . 11 08 1944
ÜF.RS, Johannes A. 1907 . 11 08 1944
UN, Bise A. VAN 1907 . n 08 1944
' RKERK. Dirk W. VAN . 191? , 11 08 1944
QUANT, Pietcr C. 28 09 1902 . n 08 1944 RODENBURG, BendrikiK
' 1919 , 1! 08 1"
•SRGHUIJS, AdTiaan : 1921 . 18 08 1944 aOONSTRA, Dirk
OZ 09 1920 . 18 08 1944
BOONSTRA, Ui te 09 01 1899 . 18 08 1944 COOLSMA, Constant W.
2101 1911 . 18 08 1944
DRUPSTEEN, Thijs G. 06 03 1912 . 18 08 1944
EVENHUIS, Jan 15 01 1896 , 18 08 1944
FOKMA, Klaas E, 26 06 1923 , 18 08 1944
GALILN, Hendrik S. VAN DER 09 11 1886 . 18 08 1944
HUISCHER, Beraardus TFK 22 03 1895 . 18 08 1^
LEVER, Hendrik J.
26 12 1923 . 18 08 IW*
MELOT Bernard G.H. 18 01 1897 . 18 08 1944
REITSMA, Pieter 09 05 1901 . 18 08 1944
SyRMA, Lucas 27 11 1899 , 18 08 1944
VRIES, Bcrnardus DE
19 06 1918 . 18 08 194.<
AARTS, Hendrikus H
20 03 1915 . 19 08 i'..
BRUGGEN, Marinus G. VAN
30 06 1901 . 19 08 1944
BRUNNEKREEF. Jan W,
03 01 1916 . 19 08 15
DAHMEN. Adiianus :> 17 01 1907 , 19 08 1S--
- • HAAGBN, Petrus J.' • 08 09 1921 . 19 OS 1944 KRUIJSSEN, Jacobus A.
04 09 1902 , 19 08 1944
LINTHORST, Johannes F. Ch. 29 04 1890 , 19 08 1944
MARTENS, Arthur V. 27 09 1917 , 19 08 1944 SMITS, Christinus P,H,
06 02 1914 , 19 08 1944 ^wULDERS, Gerard A.
. 1918 . 19 08 1944 lERMAN, Adriaan
11-, D8 1911 , 19 08 111-SWDIKELS. Petrus Ih
16 06 1919 . 19 08 f,
BENTHEM, Johannes A 03 09 1917 . 22 08 5-
IIDKEMA, Reint A. •. 1920, 22 08 1"
IITUS. Adrianu': 1895 . 11 08 Iv,-.
ERS, Bernardus R.A. 1914 . n 08 1944
^ H C H O T E L , Jacob A. • • K T S 9 9 1108
^ H K ^ ^ ' ^ I ^ - Lucas ; ^ ni 1907 , 11 08 1944
1 ELS. Marcel E.J.H. i ^ ^ 1914 11 OS V.i.i'.
^ ^ B | k S . Job :
HF"" ^ ^ T W , Ant-OiLLu> 1. .•• 1908 . 11 OS !•:
ELINS. Hendricii 1896 . 11 08 1944
•ON, Geratdus M.R, 1921 , 11 08 1944
IRWEEL, Johan G, 1899 . 11 08 1944
, ÜIARD. Er l^- ' J t 16 10 1899 1 •
f BOSMAN •''- '^ 1906 . )D ..•(•. 1 •.•.',
IMBEAU, Marcel 1896 , 15 08 1944
L PETERS, Raymond 6 13 11 1908 , 15 08 1944
1 VERUINE. Jean 1 19 08 1898 , 15 08 1944
liKSIRA, AukeH . . .2 1908 . 22 0S1Ï. .-
EUSINK. Ftcderikus fl. 23 0 3 1923 . 2? 0 8 1944
•••S Co 1") ' , ;v' OR 39<.,;
HEDES. Harm 25 12 1919 . 22 08 1944
JOUSTRA, Andries 13 10 1919 . 22 08 1944
VRAAL, Kortietis . 1921 . 22 08 1944
LUN. Hielke 1!' 03 1903 , 22 08 1944
NIEBOER. Klaas 19 08 1925 . 22 08 1944
OUSTING, Albert 18 01 1921 , 22 08 1944
» " " Johannes M. VAN DER :a 1920 , 22 08 1944
l.AHAN, Petnis G.H. ,o 1Ö 1918 . 22 08 1944
SCIiUHCEN, Hein 17 05 1902 . 22 08 1944
SLOTEMA, Sthello 09 01 1911 , 22 08 1944
SMITH ! :ir::(-lt'', F' 23 1'
.5IEEN, Albert
16 01 1896 . 22 08 1"
VEEN, Eemke VAN Dli
05 06 1902 . 22 08 194-;
VERHEUL, Hubertus J.E, 06 04 1917 . 22 08 1944
VISSER. Sipkc 29 07 1901 , 22 OB 1944
VRIES, Geike DE 09 12 1912 , 22 08 1944
ZEE, Hessel VAN DER 02 03 1918 , 22 08 1944
BOHLER, Wilhelm C, 22 01 1920 . 23 06 1944
RENARD, Alexandre 12 02 1917 . 26 08 1944 Bt'GEIJK, ConicUs VAN
'•• 1919 , 30 08 1944 ::!tLIJN, Johannes
.o 1,2 1906 , 30 08 1944 DAM, Johannes M. VAN
05 09 1915 . 30 08 1944 GROENEVELD, Jacobus
09 11 1892 . 30 08 1944 HAVERKORT. Albertus J.A. 19 04 1904 . 30 08 1944 HENDRIKS, Ferdinand A. " 09 1920. 30 08 1944
:- LBERG, Johannr-; 1919 . 30 08 IS-
HOORNENBORG. Jan W. 06 12 1901 . 30 08 1944
KOOPMANS, Rinse : I88S . 30 08 1944 .'INSON. Edward S.
' i 1919 . 30 08 1944 MAN, Kaarten DE ' '
12 11 1907 . 30 08 1944 MILTENBURG, Hendrikus C.B.
17 12 1911 . 30 08 1944
m i , Willem DE
10 08 1919. 30 08 19..
NOBELS, Abraham 01 03 1908. 30 08 I'i.
OUWERKERK. Mattheirs B. VAN 16 01 1905 , 30 08 1944
PIH, Willem 04 03 1897 , 30 08 1"
POSWICK, Ferdinaii^l • "•< 1864 . 30 08 r l
SOMA, Klaas 1916 . 30 08 1'
:-STER. Huibrecli-;. 1907 . 30 08 1 . . IfiFI Alr;,i,,ii
ZAI.EN, Karel VAN 12 1913 . 10 08 H
.HIRES. Frans C. 5 1923 . 03 09 1944
HERBERTS, Jan 02 09 1926 , 03 09 1944 ACHTERBERG, Genit C,5. 25 12 1915 . 04 09 1944
BEUMER. Dirk 3. 22 09 1905 . 04 09 1944
BLAAUW. Pieter G.
26 1! 1923 . 04 09 1944
BLANKENZEE VIGEVINO, Maurits
20 04 1913 . 04 09 1944
BOER. Christaan J.
01 04 1920 . 04 09 1944
BOMERT. George M. 22 05 1924 , 04 09 1944
BROUWER, Hendrik 22 10 1902 , 04 09 1944 COPPES, Lconardus J.H.
02 01 1920 . 04 09 1944
EISKAMP. Anthonius G.J.
22 04 1895 . 04 09 1944
FLEMMING, Christiaan C.
23 07 1923 . 04 09 1944
FRANX, Frederik W. 2b 08 1921 , 04 09 1944
flElDERMAN, Joan 1918 . 04 09 1".
bESKUS. Vlicbe 17 09 1921 . 04 09 1944 GOEDENDORP, Bemardus
27 04 1904 . 04 09 1944
GOEDENDORP, Jacob
21 10 1900.04 09 1944
HAAREN. Koert D,H. VAN • "20 lD8 l919 ' , 0 i09 ' l 9 i4 '
HARMSEN. Laurens 21 03 1915 . 04 09 1944
HELDEN. Jacob L. VAN 21 10 1919 . 04 09 1944
!".SSELS, Johannes 1911 .04 09 1944
..-.JDEN. Albert Th.J.M. VAN DER
07 07 1905 . 04 09 1944 "IILENIUS. Jan M.
1925 . 04 09 15, .:5ERGEN. Johann.
1900 . 04 09 IM.. STIiakVANOEi 1909 . 04 09 19-.
•r.NTOR Frank VAN 1918 . 04 09 1944
S, Fekko U.K. VAN 1908 . 04 09 19
tNSE. Cetardus » 1911 .04 09 1 9 "
MFN, Wilhelmus J. I9?n 04 09 1944
:.. 10 1923 . 04 09 I'i
KRUL, Johannes 2^ 06 1923 . 04 09 19'.. LEMHEN. Jacques A.M.
18 12 1904 . 04 09 1944 IIMBURG, J !.
CI 04 l-KV
MARÏLMS, (1 . 14 11 1905 . 04 09 19.'.4
HIN, Bemardus
12 06 1913 , 04 09 1944
MOL, Franciscus C,F 29 06 1897 ,04 09 I'l-MUI.DERS, J c h T — ' a m 1919 .
MULLER, ;.
13 04 1920 . CI,, i.v ;.'..••.
NAHUIJSEN. Henri 04 08 1918 . 04 09 1944
OORT Wilhelmus J.J 11 11 1912 . 04 09 ir,
(KIRT Beitin »V.l,-01 C l«9n
OUDEWAAL, Hendnk J.W.
20 07 1910 . 04 09 1944
PRONK. Joris D.
18 06 1908 . 04 09 1944
RIFLING. H. 04 09 1944
RIJKEBOER. HiddeJ. 26 10 1909 . 04 09 1944 SCHOONBEEK, Marinus J. 24 05 1912 . 04 09 1944 SPARENBURG. Willem J
14 08 1920 . 04 09 194
SPILLENAAR BILGEN, MJ[
26 10 1892 , 04 09 194.
STEDAARt Theodorus P.J. 12 03 1919 . 04 09 1944
STIENSTRA, Poppe 04 OS 1917 . 04 09 1944
TAI^NS. Arend 08 12 1920 . 04 09 1944
VAL. Louis G. DE 01 11 1920 . 04 09 1944
VAISIAR, leendert H. 10 08 1908 . 04 09 1944
VENTE. Johannes DE 27 01 1917 . 04 09 1944
VOOGD, Leo E, ••'' cvi iiivr, Q4 09 1944
i.; VAN . (19 1944
WD.7,'U8ST Henncus P. 31 01 1923 . 04 09 1944 WESTERBEEK, Marinus
29 04 1911 , 04 09 1944 WEIJGERS. Johan A.
09 04 1923 . 04 09 1944 WfLGÖrankG.'Heniirik'A i7AN'
27 OS 1909 . 04 09 1944 WISSINK. Gerrit
15 08 1907 . 04 09 1944
WOUDSMA, Wytje 12 02 1921 . 04 09 1944
AALDERS. Barend J. U 08 1901 . 05 09 1944
ADRIAAKSEN. Josephas 09 06 1919 . 05 09 1944
"-,1'iSCHERS. Hendrik 1920 . 05 09 1944
. KEL. Karel C. VAN ^ 1892 . 05 09 1944
3ING, Richard 1901 , 05 09 1944
BUK, Arnold 04 12 1913 . 05 09 1944
nntRS, Hciiricus J.ll. 1923 . 05 09 19.-.
RS. Josephus J.S . , v> 1914 . 05 09 194..
ACS. Caret G. 23 1? 1922 05 09 1944
DtJtlJIS. Gerardus A.M. 03 04 1919 . 05 09 1944
DIESFELDT. Jan H. 29 11 1918 . 05 09 I'J'-
DONKER. Barend J. 26 04 1920 . 05 09 1944
DONSELAAR. Johanrres L. VAN C4 02 1916 . 05 09 1944
: Hermanus N. VAN 1901 . 05 09 1944
EKDEBAK. Dirk 1887 , 05 09 19..
:-RBOUT. Marten i 11 L'2 1897 . 05 09 194-
ENGERINO. Hermanus CM. 05 05 1914 . 05 09 1944
ritTEN, Albertus ' 1916 . 05 09 :^ .
CROOTEN, '.-,'• 04 05 1918 . 1.
KARTOG, Cr..: 14 11 1910 . •;. HHDE, Hijli:
04 03 1919 . ;l 1
HENDRIKS. Hendrik-.;. 06 01 1893 , 05 09 19 -
HEST, Wilhelmus J,M. VAK 31 05 1923 , 05 09 1944
HOETINK, Hans 1917 .05 09 1944
: ST. Joseph VAN .'- 1915 . 05 09 1944
JANNINK. Hendrik E. 06 07 1904 . 05 09 1944
KERKHOFF. Albert C. 30 10 1907 . 05 09 1944
LUTEDN, Abraham 12 03 1886 . 05 09 1944
MAIJS. Cornells 06 01 1914 . 05 09 1944
MESSEL, Hans M, VAN 03 12 1922 ,05 09 1944
MEUER, Constant Th,
19 09 1909 . 05 09 194
MEYER. Hendrikus J. 06 10 1920 . 05 09 194
MEDERS. Hendrik 22 07 1896 . 05 09 19-
NIES. Frans J.P
14 04 1913 . 05 09 1944
NIEUWENDUK, Tlieodotus H.A. 24 12 1901 . 05 09 1944 OOSTERUNG. Cornelis C. 26 04 1893 . 05 09 1944 PLAS'. Johan"W. VAN"DI:F: 11 07 1900 . 05 09 194.
REUN. Nicolaas J.
20 08 1907 . 05 09 1944
ROODACKERS, Wilhelmus A. 13 03 1918. 05 09 1944
SCHAAP, Hero
15 1! 1913.05 09 1944
SIMMELINK. Karel H.H.
24 10 1916 . 05 09 1944
SNIJDERS. Johannes F.
16 09 1916 . 05 09 1944
SOMSEN. Frederik H. 05 09 1918 . 05 09 1944
STEEN. Harm 14 06 1916 . 05 09 1944
STOLP. Willem 24 01 1913 . 05 09 1944
TREEBUS, Peter I 1922 . 05 09 1944 •BUS. Rudolf F.W.
1.., ul 1903 . 05 09 1944 VERIIAEGEN. Alf.ed J.M, 26 08 1907 05 09 1944
OLJ 07 iClB . OS 09 i4..',,,
WEBB. Rutget J.F, 02 11 1914 ,05 09 1944
WEtRT. Jacobus J. DE 10 04 1921 . 05 09 1944
r- 01 1919 ZUIJLEN, Antu; 24 10 1919 . P.
ALBERTS. Theodooi 06 04 1924 . 06 09 1944
DOORNEKAMi 26 05 1914 . C
•'SSEH. HcndtikG. 1921 . 06 09 1944
t^n"Hn> n f or
HOVE. Jan TEN 22 01 1911 .06 09 1944
HLIYKMAN. Isidoor ' 1909 . 06 09 1944 YENS. Pieter J. 1915 . 06 09 1944
ÜARRER, Henny !900 . 06 09 1944
« M , Jacob H, VAN DER 2104 1890.06 09 1944
VOS. Willem J.J. 20 09 1897 . 06 09 1944
GUELEH, Johannes H. 01 to 1918 . 08 09 1944
HENDRIKS, Hendrikus F.
20 02 1920 . 08 09 1944
HENDRIKS, Johannes J. 21 07 1915 . 08 09 1944
KEUZERS. Johan 01 01 1923 . 08 09 1944
BOEREN, Martienus 09 05 1918 . 16 09 1944
BOIS. Gerardus J. DU 08 01 1919 . 16 09 1944
BnilWNAN. Gerardus J.F. ; 1908 . 16 09 1944
NG. Marinus DE
De thema's uit de vaste
expositie, zoals vooroor
delen en het zoeken naar
een zondebok, keren terug
in de actualiteitsgang.
, a . jS"
" ^ i . t f .
^ ^
H. 1 pp
^ • i ' "mf
^^^HH ^ w HF i ^
1 •-|-A^ByT--Tlll
^M
^m~~m ^ ^ Ë ^ ^ K ^M
^^_s__m^^É^^^^Hp ^ i
Ik ben hier niff verantwoordelijk vooT™
1 Z S i ^ Si J 'iSIëS
^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ n zestig ^ ^ B ^ W I B w B i B w I I ^ P ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ H ^ e / e n die hen van hogerhand gegeven
worden?
1 •..«^•f^
1 '-' ^ -^XJUÊ ItijK^fl
^ ^ ^ 1 ^ •'^^^^ÊÊ^^ÊÈMe ' ^ ^ ^^Êm^m^^ÊmÊ^M # ' C ' J ! ^ ^
_ ; ^ ^
1
W^^m
^
g
Actuolifeifsgong
Hebben de gebeurtenissen in kamp Vught ook nu nog beteke
nis?
In de Tweede Wereldoorlog kozen sommige mensen de zijde van
de daders of werden zelf dader. Anderen kozen voor verzet,
soms met gevaar voor eigen leven. De grootste groep zette zo
goed en kwaad als het ging het eigen leven voort. Ook dat kan
een keuze zijn.
Vooroordelen, vervolging, beïnvloeding, onverschilligheid maar
ook hulp bieden, opoffering, verzet plegen: het is van alle
tijden. Waar 'goed' begint en 'fout' eindigt is niet altijd even
duidelijk. Persoonlijke keuzes kunnen het verschil maken, toen
en nu.
Cartoon Len Munnik
«
Ve ran f woord ing illusfrofies
Waar verscheidene illustraties op een pagina staan of onder
hetzelfde nummer vallen, duiden de letters hun positie aan:
van links naar rechts en vervolgens van boven naar beneden.
Mw. K. Andriesse-Wurms: 56c-d
Familie Breur: 23b
Bundesarchiv Berlin: 62, 64, 65, 66
Bundesarchiv Koblenz: 42a
Bundesministerium für Inneres, abt. IV/7- Gedenkstatte KZ-
Mauthausen: 24b
Mw. M. v.d. Burger-Steensma: 29
Familie Citroen: 25
Dhr. R.D. Flemming: 1
Foto-archief Het Parool: 11a
Mw. J. Geldorf-Bal: 18
Mw. A. Hagenaar - van den Bosch: 54b
Dhr. Van Heel: 7a, 49a
Dhr. D. Herberts: 34a-b
Mw. M. Huffener: pag. 10-d, pag. 73
Mw. Ch. Huffener-Veffer: 56b
Imperial War Museum: pag. 10-b, 53
Dhr. H. Janssen: pag. 75
Joods Historisch Museum: 56d
Dhr. M. Koker: lOa-b
Familie De Kom: 35
Collectie Kroon: 16
Fotoboek 50 jaar Lunetten, 2001: pag. 10-c
marcelwoutersontwerpers: kaart kampen Europa, pag.23, kaart
kampen Nederland, pag. 82
Dhr. S. Minco: 24a
Dhr. Th. Mol: 30
Dhr. L. Munnik: pag. 83
Collectie Nationaal Monument Kamp Vught: 1, 4a-b, 6, 7a-b, 9b,
9c, 12, 15a, 15b, 15c, 16, 18, 19, 23a, 26c, 29, 31, 32a-g, 36a,
36c, 40a, 42b, 49a, 50a, 52a, 54a, 55a-b, 57a-d-e, 60, 61, 63a
Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie: foto omslag,
foto titelpagina, pag. 10-a, 2, 9a, 11b, 13, 14, 26a, 26b, 26d,
46, 47a-b, 51, 52b, 55c, 56a, 63b, 67a-b-c, 68
NFA: 3
Philips Company Archives: pag. 8-b
Dhr. H. Polak: 50b
SAAD/GAV: 5, 11b, pag. 77
Gerard Scharff: plattegrond kamp Vught
Mw. A. Schreurs: 4a-b
Mw. Somsen-Curre: 37a-d
Collectie Otto Spronk: 39b, 40b, 44
Staatsarchiv Würzburg: 45
Staatsmuseum Auschwitz-Birkenau: 49b
Mw. A. van Staveren-Doctors: 48a-b,
Dhr. Th. Stouten: 17
Mw. D. van Suchtelen - van Hall: 20
Topografische dienst Emmen: pag. 8-a
Ullstein Bilderdienst: 57b
United States Holocaust Memorial Museum: 43, 57c, 59
Ton van der Vorst: 9b, 23a, 26c, 29, 31, 32b, 32d, 36c, 42b,
54a, 58
Dhr. W. Vlijm: 21b
Vughts Historisch Museum: 21a, 22, 28a-b, 36b, pag. 72
Familie Westerweel: 33a-b
Wiener Library: 39a
Er is getracht de rechthebbenden van alle afbeeldingen te
achterhalen. Wie in dit verband niet is benaderd, wordt
verzocht zich in verbinding te stellen met het Nationaal
Monument Kamp Vught.
De citaten zijn enigszins bewerkt ten behoeve van de leesbaar
heid.
UoncentraTieKartip