E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 8

2/2008

Andrzej Żwawa

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii

Spis treści

1. Omówienie pojęć 4

2. Alternatywnoekonomiczny slalomik przez dzieje 7

3. Przygody ekonomii alternatywnej dziś 11

Spontaniczne próby wprowadzania ekonomii alternatywnej 11

Działania zainspirowane przez publikacje na temat kredytu społecznego 13

Banki Czasu 13

LETS 14

Sieć wzajemnej pomocy Trocal 16

Barter system 17

4. Podsumowanie 18

Zamiast zakończenia 20

5. ANEKS 21

LETS w Krakowie jako przykład trudności we wdrażaniu idei 21

4

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

Zastanawiając się nad określeniem, a więc i sensem, eko-

nomii (gospodarki, przedsiębiorczości) społecznej należy

zwrócić uwagę, że człowiek jest istotą społeczną, zatem

praktycznie każde jego działanie (może poza medytacją

pustelnika w himalajskiej jaskini) jest działaniem społecz-

nym. Szczególnie ekonomia jest działaniem społecznym,

chyba że ów pustelnik byłby sam dla siebie pracodawcą

i pracownikiem albo producentem, sprzedawcą i klientem.

Szczególnie określenie SPÓŁdzielczość zakłada społeczny

(międzyludzki) charakter działań. Tak więc należy przyjąć, że

mówiąc o ekonomii społecznej mamy na myśli jej wymiar

PROspołeczny (odbudowujący lub tworzący i podtrzymu-

jący więzi tkanki społecznej) w odróżnieniu od ekonomii

aspołecznej czy wręcz antyspołecznej, w której człowiek

i przyroda nie liczą się bardziej niż liczby i wierność doktry-

nom. Mam tu na myśli tak nieudolny realny socjalizm, jak

i drapieżny kapitalizm – i w jego XIX-wiecznym, i w neolibe-

ralnym wydaniu.

Podobny paradoks pojęciowy pojawia się w przypadku

definicji ekorozwoju (rozwoju zrównoważonego), który

w największym skrócie oznacza równoważenie celów eko-

logicznych, ekonomicznych i społecznych. A więc gospo-

darka zrównoważona nie może niszczyć środowiska (bo

bez przyrody człowiek się nie obejdzie, więc niszczący ją

rozwój jest nietrwały, niezrównoważony), ale też ochrona

środowiska nie może przesadnie ograniczać działalności

człowieka – każda jego działalność w jakimś stopniu wpły-

wa na przyrodę, zresztą każda żywa istota w jakiś sposób

korzysta ze środowiska. Powstaje jednak pytanie, co ozna-

cza równoważenie celów ekonomicznych (gospodarczych)

ze społecznymi. Komu ma służyć ludzka gospodarka, jeśli

trzeba ją godzić nawet z człowiekiem? Czy ekonomia jest

celem samym w sobie? Czy człowiek jest tylko konsumen-

tem tego, co gospodarka ochoczo wytwarza? Czy wraz

z wszelkim życiem (naturą) stał się dla gospodarki tylko

surowcem, narzędziem, a czasem przeszkodą? Efekty postę-

pu technologicznego eliminują miejsca pracy, a osiągnięty

dzięki niemu zysk ekonomiczny nie jest udziałem zwolnio-

nych pracowników. Wskutek braku pracy nie mają oni pie-

niędzy, więc nie mogą nabywać dóbr wyprodukowanych

przez maszyny. Tak więc gdyby ostatni człowiek został za-

stąpiony przez maszyny (roboty), to nie byłoby już nikogo,

kto by kupował wytworzone przez nie towary.

Być może jednak ekonomia (gospodarka) jest, albo może

być, elementem scalającym to, co „naturalne” (przyrod-

nicze), z tym, co kulturowe (społeczne, ludzkie), więc jej

wydzielanie jako trzeciego elementu jest zasadne? Póki

co ekonomia jest bardziej ideologią niż nauką ścisłą, choć

mam nadzieję, że może być nauką taką jak matematyka

czy fizyka, próbujące opisać cały obserwowalny świat za

pomocą liczb, w których 2+2 zawsze równa się dokładnie 4.

Jednak ekonomia wciąż nie radzi sobie z liczeniem wszyst-

kich czynników – zarówno w samej gospodarce, jak i w jej

otoczeniu społecznym i przyrodniczym, podobnie jak fizy-

ka newtonowska nie tłumaczyła wielu zjawisk odkrytych

na przełomie XIX i XX w., z czym poradziła sobie dopiero

teoria Einsteina. Pytając, czy zadaniem gospodarki jest do-

starczanie miejsc pracy, zgadzam się jednocześnie z opinią,

że fabryka ma produkować buty, a nie tylko dawać ludziom

zatrudnienie, ma zapewniać zyski, ma być rentowna. Rzecz

w tym, że licząc tylko koszt surowców, energii, materiałów

i robocizny, z jednej strony, a wpływy ze sprzedaży z dru-

giej, otrzymujemy niekompletny, zafałszowany obraz rze-

czywistości, co skutkuje np. decyzją o zamknięciu fabryki,

gdyż bardziej opłaca się buty importować, a zwolnionym

ludziom dać zasiłek.

Ekonomia ekologiczna uczy, że w kalkulacji kosztów pro-

dukcji należy uwzględnić też koszta zewnętrzne, np. przy-

rodnicze (jednorazowe opakowania z plastiku są „tańsze” niż

wielorazowe szklane, gdyż producenci tych pierwszych nie

ponoszą w pełni kosztów sprzątania i utylizacji odpadów).

Podobnie ekonomia „społeczna” powinna uwzględniać

w bilansie produkcji także koszta społeczne – potencjalne

koszta zniszczenia danej społeczności wskutek bezrobo-

cia, wzrostu apatii i postaw roszczeniowych osób na zasił-

1. Omówienie pojęć

5

2/2008 Omówienie pojęć

ku, skutki zaniku lokalnej produkcji, a nawet koszta, jakie

ponosi społeczność i przyroda kraju rozwijającego się,

produkującego w niewolniczych warunkach „tańsze” buty.

Rzecz w tym, że takie liczenie jest bardzo trudne i prościej

w debacie publicznej szermować hasłami czy to państwa

opiekuńczego, czy to niewidzialnej ręki rynku. Trudno też

odeprzeć zarzut, że matematyczne przeliczanie wszystkie-

go na koszty i korzyści prowadzić może do sytuacji, w któ-

rej pewna korporacja, stwierdziwszy ukrytą wadę swych

samochodów, obliczyła że bardziej kalkuluje się wypłacać

odszkodowania ofiarom wypadków niż zmienić produkcję

tak, żeby samochody były bezpieczniejsze. Kalkulacja ta

była cyniczna – uwzględniony w niej koszt ludzkiego zdro-

wia nie powinien być tak niski! Jednak jaka cena jest wystar-

czająco wysoka? Z moralnego, humanistycznego punktu

widzenia nie ma ceny, którą można zapłacić za życie, zresztą

któżby zechciał sprzedać swoje własne? Wiadomo jednak,

że ryzyko choroby i śmierci jest wpisane w każde działanie,

więc uwzględnienie w samochodzie wszelkich możliwych

zabezpieczeń, tak by zminimalizować do zera niebezpie-

czeństwo wypadku, o ile jest możliwe technicznie, spowo-

dowałoby niesamowite koszty, nie do udźwignięcia przez

klientów. Tak więc prócz ekonomii potrzebna jest i etyka,

i prawo uniemożliwiające w określonych przypadkach dzia-

łania moralnie naganne, takie jak produkcja niebezpiecz-

nych wyrobów.1

Zazwyczaj rozumie się ekonomię społeczną – czy solidar-

ną – jako tą, która posługuje się wyłącznie oficjalnym pie-

niądzem, starając się, by lepiej służył on społeczeństwu,

stosując w tym celu sprawiedliwsze rozwiązania w zakresie

zarządzania nim (np. rozmaite spółdzielnie, towarzystwa

ubezpieczeń wzajemnych, etyczne banki, etyczne inwesto-

wanie, kasy oszczędnościowo-kredytowe i zapomogowo-

pożyczkowe, mikrokredyty...).

W niniejszym tekście rozumiem ekonomię alternatywną

jako robocze określenie tej części ekonomii społecznej, któ-

ra opiera się na:

krytyce odsetek i odsetek składanych (odsetki od odsetek) 1.

jako czynnika powodującego, że pieniądze zasadniczo

przepływają głównie od tych, którzy mają ich za mało (i po-

życzają na procent) do tych, którzy mają ich nadmiar (więc

mogą pożyczać na procent). Innym powodem krytyki

odsetek jest to, że jeśli pieniądz ma odzwierciedlać zasoby

naturalne, to musi tak jak one ulegać entropii, starzeniu,

„rdzewieć”. Tymczasem wskutek odsetek ilość pieniądza

wzrasta w sposób wykładniczy (w naturze taki wzrost wy-

kazują jedynie komórki raka, oczywiście do czasu...);

krytyce sposobu, w jaki „z niczego”, poza demokratyczną 2.

kontrolą (społeczną czy choćby rządową) kreowany jest

1 Więcej: Maria Huma, Andrzej Żwawa, EKO!, Zielone Brygady. Pismo Ekologów, nr 11-12 (213-214) 2005; http://zb.eco.pl/publication/eko-p640l1

wolumen oficjalnego pieniądza (mechanizm rezerwy

frakcyjnej, pozwalający, by bank udzielał wielokrotnie

więcej kredytów, niż zgromadził depozytów), obarczonego

oprocentowanym długiem wobec banków;

opinii, iż – w stosunku do posiadanych zasobów produkcyj-3.

nych – społeczeństwo nie dysponuje wystarczającą ilością

pieniądza jako środka wymiany, (to, co możliwe technicznie,

musi być też możliwe finansowo). Większość pieniądza krąży

wskutek spekulacji „papierami” wartościowymi, a nie wsku-

tek obrotu dobrami realnymi.

Rozwiązaniem tych problemów może być generalna re-

forma systemu finansowego kraju i świata lub tworzenie

własnych, lokalnych środków wymiany, nieobarczonych

przynajmniej niektórymi ze wspomnianych wad (oczywi-

ście zdarzają się odsetkowe pieniądze lokalne, jak i – przy-

namniej w teorii – bezodsetkowe pieniądze ponadlokalne).

Może więc chodzić zarówno o bezodsetkowe użycie ofi-

cjalnego pieniądza, jak i tworzenie własnego (lokalnego)

środka wymiany, zwanego czasem pieniądzem zastępczym

lub pieniądzem potrzeby (emergency currency)2. Ekonomia

alternatywna tworzy więc zupełnie nową jakość w zakresie

stosowanego środka wymiany.

Ekonomia „alternatywna” niekoniecznie postuluje obalenie

obecnego systemu i zastąpienie go innym, za to proponuje

różne rozwiązania pomocnicze, uzupełniające (komplemen-

tarne), które mogą istnieć obok głównego nurtu, wspierając

go tam, gdzie szwankuje. Tak więc czasem, zamiast określe-

nia ekonomia „alternatywna”, które jest tylko próbą nazwa-

nia zjawiska poprzez negację istniejącego porządku, używa

się pojęcia „nowa ekonomia”, które jednak również stanowi

tylko przeciwstawienie wobec istniejącego systemu pie-

niężnego, choć ma już wydźwięk bardziej pozytywny3.

Jednak nazwa „nowa ekonomia” ma więcej pretendentów,

np. tak określa się czasem niektóre modele nowoczesnego

zarządzania biznesem, niemające nic wspólnego z lokalno-

ścią ani bezodsetkowością4. Ponadto lokalne i bezodsetko-

we środki wymiany są stare jak ludzkość, a obecny system,

który poprzez odsetki musi nieuchronnie dążyć do kumula-

cji pieniądza, centralizacji władzy i globalizacji, tracąc z oczu

swój sens, czyli człowieka i niszcząc osnowę jego, życia jaką

jest przyroda, jest systemem stosunkowo nowym5.

Zamiast alternatywnej czy nowej ekonomii można mówić

o ruchu reformy monetarnej – ruchu reformy pieniądza.

2 Lokalne środki wymiany spełniają przynajmniej niektóre z trzech funkcji pieniądza – zwłaszcza funkcję transakcyjną, czasem miernika wartości, a rzadziej środka tezauryzacji (oszczędzania). Wymienia się też czwartą funkcję pieniądza: zwalnianie ze zobowiązań.

3 W języku polskim można te systemy nazywać nową gospodarką, w języku angielskim trudno o takie rozróżnienie.

4 Oczywiście moja powyższa „definicja” alternatywnej ekonomii też nie jest jedyną, istnie-ją także zupełnie inne alternatywne ekonomie, będące po prostu jakąś opozycją wobec obecnego ustroju.

5 Za jego początek można uznać rok 1694 (założenie Banku Anglii), ale też systemy mone-tarne rozwijane na terenie Mezopotamii wiele tysięcy lat temu.

6

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

Pojawiają się też określenia metaekonomia i demokracja

finansowa.

Podsumowując, ekonomia alternatywna nie jest tożsama

z ekonomią społeczną czy solidarną (choć może, a nawet

powinna, jej towarzyszyć), gdyż stanowi szersze spojrzenie

na problemy, z którymi się borykamy. Jeden z holenderskich

popularyzatorów walut lokalnych stwierdził ponadto, że

ekonomia alternatywna, choć nie jest ekonomią solidarną

i społeczną, to wywołuje efekty „solidaryzujące” i „społeczne”.

Można też dodać, że choć ekonomia alternatywna nie jest

ekonomią ekologiczną czy środowiskową, to ma wydźwięk

proekologiczny tak jak cała ekonomia społeczna ma, czy

winna mieć, pozytywny wpływ na środowisko, gdyż trudno

byłoby się zgodzić, by spółdzielnia socjalna wylewała ścieki

do jeziora niczym jakaś korporacja.

Zwolenników alternatywnej ekonomii można znaleźć we

wszystkich obozach politycznych, zarówno w lewicy, jak

i prawicy (także skrajnej). Są tu i anarchiści, i libertarianie6.

Wśród polskich propagatorów alternatywnej ekonomii są

zarówno tradycyjni katolicy, jak i muzułmanie, buddyści,

wyznawcy Kriszny, poganie i wolnomyśliciele.

6 Ci ostatni postulują powrót do parytetu złota i (lub) rozciągnięcie wolnego rynku na pie-niądz – możliwość tworzenia prywatnych pieniędzy.

7

2/2008 Alternatywnoekonomiczny slalomik przez dzieje

Prezentacja historii wybranych polskich doświadczeń z eko-

nomią alternatywną skupi się oczywiście na poziomie lokal-

nym, gdyż poziom krajowy czy globalny wciąż pozostaje

głównie w sferze krytyki istniejącego systemu i teoretycz-

nych rozważań nad możliwościami jego zmiany. Opis ten

jest subiektywny i ma za zadanie nie tyle odtworzyć historię,

co wskazać, że alternatywna ekonomia to nie wymysł ostat-

nich lat. Wiele z zarysowanych przykładów ma charakter

epizodyczny lub wręcz anegdotyczny (brak konkretnych

nazw i nazwisk wynika czasem z trudności w ich ustaleniu,

a czasem z braku zezwolenia zainteresowanych), najnowsza

część zaś jest opisana z mocno subiektywnej perspektywy

autora – uczestnika (czasem aktywnego).

Średniowieczny pieniądz zawierał postulowany przez al-

ternatywną ekonomię element „rdzewienia”, był bowiem

w dowolnym momencie wycofywany przez władcę, który

przetapiał unieważnione monety na nowe. Wg wybitnych

znawców alternatywnej ekonomii było to zjawisko pozy-

tywne, sprzyjające szybszemu obrotowi i napędzające roz-

wój („epoka katedr”). Jednak z lekcji historii pamiętam, że

przedstawiano to jako przykład chciwości władców, którzy

rujnowali w ten sposób ludność (nowe monety zwykle były

gorszej jakości, zawierały mniejszy procent kruszcu). Jak

było naprawdę? Nasza nauka historii skupia się na polityce

i wojnach, a nie pokazuje, jak ekonomia pchała do wojen

i obalała władców albo z czego finansowano kosztowne

kampanie. Sąsiedzi prowadzili przeciw Rzeczypospolitej

nie tylko wojny militarne, ale i ekonomiczne (np. blokady

Gdańska, pruska komora celna w Kwidzyniu, podrabianie

polskiej waluty). Warto zbadać, czy prawdziwym powodem

wypędzenia Arian z Polski po Potopie (oficjalny powód:

kolaboracja ze Szwedami) nie była prowadzona przez nich

działalność kredytowa – w ten sposób pozbyto się wierzy-

cieli wraz ze zobowiązaniami wobec nich (tak wcześniej

stało się z templariuszami we Francji i Żydami w Hiszpanii).

W XVIII w. w Polsce była ogromna inflacja, lecz – paradoksal-

nie – to zadłużenie kraju zdecydowało o opóźnieniu rozbio-

rów (zaborcy nie mogli się porozumieć w kwestii przejęcia

naszych długów). Tak więc, aby właściwie ocenić zjawiska

historyczne, trzeba spojrzeć na nie od nowa, pozbywszy się

starych kalek myślowych.

Z historycznego punktu widzenia mnogość walut lokal-

nych była raczej regułą niż wyjątkiem. W okresie I Rzeczypo-

spolitej wiele miast i magnatów biło własny pieniądz. Wiele

walut zastępczych powstawało w czasie pierwszej wojny

światowej i po niej, także na naszych ziemiach, przynosząc

ulgę mieszkańcom7. Jednak Fakty i mity. Tygodnik nieklery-

kalny nr 15/2001 podaje przykład proboszcza z Kochłowic

na Śląsku, który wydał własną walutę, jednak wbrew zo-

bowiązaniu nie wykupił jej w terminie. Artykuł podaje też

przykłady walut kościelnych biskupstwa w Głogowie, sank-

tuarium maryjnego i centrum pielgrzymkowego w Bar-

dzie Śląskim oraz banknotów z wizerunkami miejscowych

kościołów w Tychach, Tarnowskich Górach, Mikołowie i in.,

jednak nie jest jasne, czy tam też dopuszczono się nadużyć

ekonomicznych.8

Rudolf Steiner, twórca antropozofii i będącego jej częścią

nearchizmu, postulującego m.in. bezodsetkowy pieniądz,

marzył, by będące przedmiotem sporu niemiecko-polskie-

go tereny plebiscytowe przyjęły zaprojektowany przez nie-

go ustrój, co jednak zupełnie się nie udało.

Minister Władysław Grabski, twórca mocnej złotówki, miał

świadomość, że ilość pieniądza powinna odpowiadać ilo-

ści dóbr w kraju i jego mocom wytwórczym, że zaciąganie

pożyczek na inwestycje nie jest konieczne, jeśli państwo

i społeczeństwo mają wystarczające zasoby kapitału natu-

ralnego i ludzkiego. Wiadomo jednak, że nagły dodruk pie-

7 Janusz Reichel na ich omówienie poświęcił 5 stron w swej książce Lokalny recykling pieniądza (Wydawnictwo „Zielone Brygady”, Kraków 2007), w której podaje też bogatą bibliografię.

8 Same Fakty i mity też wydały swój banknot. Można było go wyciąć z tej gazety (numer z 3.1.2008). Jedna jego strona zawiera reprodukcję banknotu 200 zł z Zygmuntem I Sta-rym, a druga napis Banknoty „Faktów i mitów” są prawnym (i jedynym) środkiem płatniczym w obrocie wewnątrzkościelnym. Redakcja sugeruje, by banknot złożyć na pół, włożyć do koperty i wrzucić do skarbonki na ofiarę.

2. Alternatywnoekonomiczny slalomik przez dzieje

8

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

niądza może spowodować spadek jego wartości, podwyż-

ki – inflację. Skuteczne wprowadzenie odpowiedniej ilości

pieniądza może się odbyć tylko stopniowo, tak jak wprowa-

dzanie kroplówką krwi do osłabionego organizmu (nagłe

wpompowanie choremu pół litra krwi spowodowałoby

co najmniej wstrząs). „Po cichu”, w porozumieniu z kilkoma

najwyższymi urzędnikami państwowymi, wprowadził on

na rynek sporą ilość pieniądza potrzebną do budowy Staro-

polskiego Okręgu Przemysłowego. Jego powstanie odbyło

się bez pożyczek, więc oficjalnie tłumaczono to wpływami

z obligacji rządowych i darowizn, by zachować niezbędną

tajemnicę. To jeden z nielicznych przypadków praktyczne-

go zastosowania pkt. 3 powyższej „definicji” alternatywnej

ekonomii.

W czasach II Rzeczypospolitej różnego rodzaju spółdzielnie,

w tym np. spółdzielnie wojskowe emitowały własne środ-

ki rozliczeniowe. Z okresu międzywojennego znane są też

przypadki emisji quasipieniądza przez ziemian, którzy swo-

imi kwitami wypłacali pensje sezonowym robotnikom rol-

nym. Kwity te były akceptowane przez kupców, którzy po

żniwach, po sprzedaży plonów, sprzedawali je z powrotem

ziemianom. Kwit o nominale 1 zł miał u karczmarza war-

tość np. 0,9 zł, a po żniwach ziemianin odkupował go za np.

1,1 zł. Jednak cały ten prosty system opłacał się i robotni-

kom sezonowym, i ziemianom, i handlarzom.

Istniał też system składów konsygnacyjnych. Rolnik, sprze-

dając swe zboże do magazynu, z braku gotówki dostawał

kwity konsygnacyjne. Ponieważ były one wystawione

na okaziciela, krążyły jak normalna waluta. Gdy magazyn

sprzedał zboże, rolnik mógł zamienić kwity na pieniądze

z odpowiednim wyrównaniem, jednak często kwity te

były już wtedy w innych rękach (jak słyszałem, w latach

90. XX w. był w polskim Sejmie projekt ustawy o składach

konsygnacyjnych).

Etnografia opisuje „tłokę” – występujący w Europie Środ-

kowej i Wschodniej fenomen wspólnej sąsiedzkiej pracy

na roli, połączony z ceremoniami związanymi ze święto-

waniem plonów. Z dzieciństwa (lata 70. i początek 80.)

pamiętam zwyczaj pracy „na odrobek”, zwykle na zasadzie

prostego (dwustronnego) barteru. Była to najczęściej po-

moc przy żniwach i wykopkach (zbiorze ziemniaków), wy-

liczana w godzinach. Praca dorosłych była wyceniana wyżej

niż praca dzieci, a praca z użyciem konia była ceniona wyżej

niż praca samego człowieka. Wraz z upowszechnianiem się

mechanizacji (traktory) wprowadzano opłatę w złotówkach.

Występował też zwyczaj obdarowywania się przez sąsia-

dów nadmiarem jajek, śmietany, weselnych placków czy

podrobami po zabiciu świni. Na ogół miało to charakter bi-

lateralny, jednak w przypadku multilateralnej wzajemności

dochodziło do krążenia między sąsiadami dóbr bez użycia

miernika wartości i środka wymiany. Można twierdzić, że

skoro następował przepływ dóbr, to był też środek wymiany

– oczywiście nie miał on żadnego nominału, nie był noto-

wany, był wręcz nieuświadomiony, jednak istniał, gdyż do-

chodziło do szerokiej wymiany materialnej, która w innym

przypadku musiałaby mieć podłoże pieniężne. Można tu

mówić raczej o ekonomii obfitości, w której na dobra nie

patrzy się jako na coś ograniczonego ilościowo, lecz ufa się w ich obfitość, z radością się nimi dzieli z innymi i bie-

rze tyle, ile potrzeba, a nie „na zapas”. Myślę więc, że mamy

tu do czynienia z ekonomią daru, gdzie wszyscy wszystkim

ufają i obdarowują się wzajemnie, mając pewność, że sami

też zostaną obdarowani. Z tych czasów wspomnieć warto

też „szmaciarzy”, którzy przyjeżdżali odbierać stare szma-

ty, makulaturę, złom itp., płacąc za nie np. garnkami. Swe

wizyty anonsowali kolorowymi szmatkami rozwieszanymi

wcześniej na płotach i przydrożnych krzakach. Był to jednak

klasyczny barter, a alternatywna ekonomia idzie zdecydo-

wanie dalej.

Takie rozwiązania można było obserwować wśród górali

(przykłady z okolic Limanowej i Zakopanego), którzy, mimo

braku pieniędzy, dzięki drewnu z własnych lasów oraz pracy

sąsiadów i krewnych, budowali wielkie, piękne domy. Należ-

ność za tę pracę notowano w zeszycie u proboszcza9, a jed-

nostką obliczeniową były... litry alkoholu, miodu lub owcze

skóry. O ile wiem, były to tylko jednostki obliczeniowe do

wyceny wartości pracy, a nie następowała faktyczna wy-

miana alkoholu, miodu czy skór między stronami kontraktu.

Z czasów komuny pamiętamy natomiast, że wobec słabości

złotówki miernikami wartości, a nawet środkami płatniczy-

mi10, były nieraz wódka czy papierosy – towary względnie

dostępne, stosunkowo trwałe i (niestety) powszechnie po-

żądane11. Ponieważ w tamtym systemie nierzadko brakowa-

ło nawet bilonu, zdarzało się otrzymać zamiast reszty pudeł-

ko zapałek czy cukierek. Płacenie spirytusem za jakiś towar

czy usługę należy odróżnić od sytuacji, kiedy znajomy nie

chce wziąć pieniędzy za jakąś przysługę, a my chcemy się

jakoś odwdzięczyć i umawiamy się, że np. postawimy mu

piwo.

W okresie komuny, mimo miernych zarobków i reglamen-

tacji, ludzie jakoś sobie radzili. Pomagał w tym czarny rynek

i szara strefa. W jednej z komedii z tamtego okresu można

zobaczyć swoisty „LETS”: petent przychodzi do urzędnika

coś załatwić. Mimo braku pokrewieństwa czy znajomości

udaje mu się to, gdyż wyświadczył przysługę komuś, kto za-

łatwił coś osobie, która wykonała coś dla kogoś, kto z kolei

zrobił coś dla tego urzędnika. A wszystko to było jasne i dla

9 W niektórych społecznościach taki zeszyt jest zdeponowany w miejscowym sklepie. Może to być też skrzynka, do której wrzuca się informacje o dokonanych transakcjach, które ktoś co jakiś czas podlicza.

10 Oczywiście obok dolarów, marek, franków czy bonów Pewexu. 11 Piotr Frączak zwraca uwagę, że alkohol był ważnym środkiem płatniczym na Ziemiach

Odzyskanych w latach 1945-1946 r. Podobną funkcję pełnią papierosy w więzieniach i w wojsku.

9

2/2008 Alternatywnoekonomiczny slalomik przez dzieje

urzędnika i dla petenta, mimo braku jakiejkolwiek struktury,

koordynatora, żetonów czy talonów albo systemu kompu-

terowego, który by tę „samopomoc” obsługiwał.

Można by tu jeszcze rozważyć sprawę autostopu – w okre-

sie PRL-u autostopowicz mógł nabyć książeczkę z kupona-

mi, które wręczał podwożącym go kierowcom. Ci, którzy

zgromadzili ich w ten sposób odpowiednio dużo, mogli coś

wygrać. A więc kierowca nie podwoził pasażera całkiem za

darmo, nie był to też zwykły barter dwustronny, gdyż auto-

stopowicz nie świadczył żadnej usługi w zamian za podwie-

zienie (mógł co najwyżej zabawiać kierowcę rozmową), mię-

dzy stronami nie występowała również płatność w walucie

oficjalnej – używano kuponów. Jednak założeniem tych

kuponów nie było przechodzenie z rąk kierowcy gdzieś in-

dziej niż do organizacji autostopowiczów, która nagradzała

kierowców, więc obieg tego „pieniądza” był minimalny.

Ktoś może twierdzić, że PRL-owska złotówka była walutą

lokalną, gdyż była niewymienialna, zaś np. Gomółka dbał

o samowystarczalność kraju utrudniając wymianę z Za-

chodem i wiemy, czym się ten system skończył12. Jednak

taka krytyka alternatywnej ekonomii byłaby niewłaściwa.

Gospodarka w realnym socjalizmie opierała się nie tylko

na niewymienialności pieniądza, ale głównie na biurokracji,

zakazie prywatnej inicjatywy, upaństwowieniu, systemie

nakazowo-rozdzielczym, centralnym planowaniu, przymu-

sie, inwestowaniu w zbrojenia, ideologicznych kontraktach

z innymi krajami i niepartnerskich układach z ZSRR (rubel

transferowy) itd. To przyniosło niewydolność systemu i opór

społeczny. Miał więc socjalizm tyle wspólnego z alternatyw-

ną ekonomią, co „spółdzielczość” owego okresu z prawdzi-

wą spółdzielczością przedwojenną czy współczesną, np.

zachodnią.

W czasie pierwszej „Solidarności” dopracowywano zasa-

dy strajku czynnego, który polega na tym, że robotnicy

przejmują fabryki i produkowane przez siebie dobra. Roz-

ważano możliwość, że strajkujące zakłady będą od siebie

kupowały surowce i handlowały półproduktami z pominię-

ciem kontrolowanej przez komunistów waluty. Jak twier-

dzi Andrzej Gwiazda, jeden z liderów ówczesnej opozycji,

symulacje wskazywały, że system taki mógłby zadziałać

dopiero na skalę kraju.Mniejszy, lokalny system uznano za

niewystarczający.

Zdarzały się jednak mniejsze, znów raczej tylko bilateralne,

wymiany – zwłaszcza między miastem a wsią: np. fabryka

traktorów nie mając zbytu na swoje produkty nie miała

pieniędzy dla robotników, którzy w tej sytuacji nie mogli

nabyć np. żywności od rolników, którzy z kolei – wskutek

12 Oczywiście można dodać, że wskutek gierkowskiego otwarcia na zachodni kapitał wpa-dliśmy w pułapkę zadłużeniową, kiedy to odsetki i odsetki od odsetek przewyższają kwo-tę pożyczki i stają się niemożliwe do spłacenia.

braku nabywców – nie mieli pieniędzy, by kupić traktory...

Dochodziło jednak do wymiany bezgotówkowej. Czy ro-

botnicy dostali ziemniaki zamiast wypłaty, czy trafiły one do

fabrycznej stołówki – nie wiem.

W styczniu 1990 r. niemieccy zwolennicy alternatywnej

ekonomii, skupieni wokół idei Sylvio Gessela, rozesłali wy-

dany po polsku List otwarty do reformatorów w Europie

Wschodniej. Myśli o gospodarce rynkowej bez kapitalizmu13.

Ta niepozorna broszura (właściwie samizdat) ostrzega

przed wprowadzeniem w krajach wyzwalających się z ko-

munizmu systemu „wolnorynkowego” i proponuje „wolno-

gospodarczy”. Za wspólny błąd Marksa i liberałów podaje

niedostrzeganie władzy banków nad pieniądzem. Pieniądz

jako miernik wartości dóbr, w odróżnieniu od samych dóbr,

łatwiej jest magazynować, praktycznie nie ulega fizyczne-

mu psuciu itd. List proponuje „opłatę parkingową” od prze-

trzymywania pieniędzy, zamiast nagradzania odsetkami

tych, którzy pieniądze już mają. Co do ziemi, jako rzeczy

niepomnażalnej, proponowano, by nie podlegała ona pra-

wom rynku, będąc własnością prywatną – postulowano jej

wieczystą dzierżawę.

Mało kto wie, że plan Jeffreya Sachsa i Leszka Balcerowicza

nie był jedynym pomysłem na transformację gospodarczą

Polski i do Lecha Wałęsy docierali też inni doradcy. Profesor

Anghel B. Rugina (Amerykanin pochodzenia rumuńskiego)

z uniwersytetu Northeastern w USA proponował Polsce

podwójną walutę – lokalną, niewymienialną złotówkę oraz

wymienialny pieniądz oparty na srebrze. Natomiast Feliks

Siemienas przekonał Wałęsę, że gdyby każdy obywatel do-

stał dodatkowe 100 mln ówczesnych złotych, to pieniądze

te wciąż miałyby pokrycie w zasobach i mocach wytwór-

czych Polski. Brakło tu jednak subtelności ministra Grab-

skiego i Wałęsa ogłosił, że jak wygra wybory, to da każdemu

po 100 mln (przy następnych wyborach pojawiła się wręcz

kwota 300 mln). Jak wiele lapsusów Wałęsy, weszło to do

polszczyzny, m.in. dzięki piosence Kazika Staszewskiego

z refrenem Wałęsa, gdzie jest moje 100 milionów, Wałęsa, da-

waj moje 300 milionów.14

Oscylator ekonomiczny Bogusława Bagsika i Andrzeja Gą-

siorowskiego (Art-B), opierający się na oscylacyjnej akcele-

racji kapitału, polegał na lokowaniu pieniędzy w bankach,

a następnie pobierania czeków potwierdzonych (tj. gwa-

rantowanych przez bank) na ulokowane kwoty, realizo-

waniu tych czeków w innym banku, gdzie zakładana była

błyskawicznie kolejna lokata, pobierany kolejny czek gwa-

rantowany, na podstawie którego w innym banku zakłada-

13 Werner Onken i in., tłum. Anna Sikora.14 Inna wersja głosi, że Siemienas uznał, że skoro majątek narodowy Polski ma wartość 400

mld dolarów, to na każdego przypada po 300 mln zł (ówczesnych) i domagał się w TV, aby rozdać obywatelom te pieniądze (http://www.polityka.pl/polityka/index.jsp?place-=Lead10&news_cat_id=873&news_id=185170&layout=1&forum_id=5201&fpage=Thre-ads&page=text)

10

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

no kolejną lokatę itd. W warunkach niedrożności systemu

przepływu informacji międzybankowej (była to wymiana

informacji off-line, a dokumenty przesyłane były zazwyczaj

pocztą, kurierem lub – rzadko – telegraficznie) informacja

o tym, że czek został zrealizowany w innym banku docierała

nierzadko po kilku dniach lub po tygodniu, a do tego czasu

lokata stworzona z tych samych pieniędzy była oprocen-

towana w kilku bankach równocześnie. Wykorzystano tu

fakt, że system bankowy tworzy pieniądze z niczego, gdyż

udzielanie pożyczek dla Bagsika nie oznaczało uszczuplenia

cudzych wkładów w danym banku, a jedynie opierało się

na rezerwie cząstkowej (frakcyjnej) banku.

11

2/2008 Przygody ekonomii alternatywnej dziś

Spontaniczne próby wprowadzania ekonomii alternatywnej

Także po upadku komuny sytuacja zmuszała niektórych

do stosowania wymiany bezgotówkowej. Wspomina się

przykład pewnego tartaku, który – nie mając pieniędzy, by

zapłacić swoim pracownikom – dał im talony uprawniające

do zakupów w miejscowym sklepie, któremu zapłacono za

honorowanie tych talonów15, a który uzyskiwał w ten spo-

sób niejako hurtowe zamówienie (opłacone z góry?) i sta-

łych nabywców.

Z kolei spółdzielnie mieszkaniowe, borykając się z proble-

mem niepłacących za mieszkanie lokatorów (często bez-

robotnych), dawały im możliwość odpracowania długów

poprzez wykonanie potrzebnych na osiedlu prac (np. sprzą-

tanie, opieka nad zielenią), które dotąd nie były wykonywa-

ne właśnie dlatego, że spółdzielnia nie miała dostatecznych

wpływów finansowych od lokatorów. Jednak pojawiały się

problemy natury prawnej, m.in. niejasny status takich barte-

rów, albo np. monopol poczty polskiej, który uniemożliwił

spółdzielni zlecenie dłużnikom roznoszenia korespondencji.

Inny przykład pochodzi z Jaworzna, a dotyczy możliwości

zamiany kary za przejazd bez biletu na pracę na rzecz MPK.

Z pewnością przewoźnik wolałby zapłacić za te prace ko-

muś innemu, lecz nie miał pieniędzy, bo bezrobotni i ubo-

dzy jeżdżą bez biletów. Podobnie pasażer na gapę wolałby

kasować bilety lub zapłacić karę, lecz nie mając pracy nie

ma pieniędzy. MPK dało pracę i koło obiegu dóbr się za-

mknęło. Mogłoby się tak samo zamknąć, gdyby na rynku

pojawiło się więcej (nieoprocentowanej) złotówki lub gdy-

by społeczność Jaworzna mogła wydać własny pieniądz.

15 Przypomina to więc nieopodatkowane swego czasu rozdawane pracownikom w formie nagród talony, które uprawniają do zakupów w hipermarketach.

Z podobnej podbramkowej sytuacji wyszedł burmistrz bo-

daj Obornik Śląskich zezwalając na płacenie podatku w na-

turze, np. w płodach rolnych. Prasa podała też, że któryś

urząd skarbowy czy ZUS przyjął zaległy podatek w postaci

towaru od firmy cierpiącej na brak gotówki.

W Zelgnie w województwie kujawsko-pomorskim był urząd

naczelnika gromady, urząd stanu cywilnego i poczta. Po wpro-

wadzeniu nowej jednostki terytorialnej – gminy, została tylko

poczta. Obecnie we wsi mieszka niewiele ponad trzysta osób

– dobrych, zamożnych gospodarzy. Wokół znajdują się ubogie

popegeerowskie wsie (w jednej z nich w wyniku strajków PGR

utrzymano).

Inicjatywa została stworzona przez Iwonę Drożyńską, dyrek-

torkę Szkoły Podstawowej. Zaczęło się, gdy pełniła jeszcze funk-

cję przewodniczącej Rady Sołeckiej. Tematem ciągłych dyskusji

w Radzie byli bezrobotni, spędzający przed sklepem całe dnie

i pijący na kredyt. Iwona Drożyńska została dyrektorką szkoły

i chciała pomóc rodzicom swoich uczniów. Wielu z nich było

bezrobotnych i nawet na jedzenie nie mieli pieniędzy, co stało

się przyczyną wielu trudności w życiu szkoły. Do Zelgna dotarły

informacje o konkursach Banku Inicjatyw Społeczno-Ekono-

micznych i Fundacji Wspierania Wsi „Chronimy nasze dzie-

dzictwo kulturowe” i „Nasz sposób na biedę na wsi”. Poparty

przez zarejestrowany w gminie Społeczny Komitet Współpracy

Sąsiedzkiej przy Szkole Podstawowej w Zelgnie, składający się

z przedstawicieli szkoły, gminy, koła gospodyń wiejskich, ochot-

niczej straży pożarnej, pomysł Iwony Drożyńskiej dostał 10 000

PLN w konkursie „Nasz sposób na biedę na wsi”. Pozwoliło to

wykupić m.in. ubezpieczenie zbiorowe przyszłych pracowników,

wydrukowanie ofert i rozesłanie do okolicznych gospodarzy.

Idea jest według autorki bardzo prosta i polega na tym, że

środowisko sąsiedzkie, które najlepiej zna potrzeby swoich

członków i umie je zaspokoić, zajmuje się udzielaniem wza-

jemnej pomocy, a szkoła odgrywa rolę centrali kontaktowej.

Z niej dzwoni się do pracodawców i bezrobotnych (w nagłych

przypadkach szkolny palacz objeżdża zainteresowanych). Do

3. Przygody ekonomii alternatywnej dziś

12

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

szkoły przychodzą zarówno bezrobotni chcący się zarejestro-

wać (ostatnio było to 28 osób o różnych umiejętnościach), jak

i gospodarze, potrzebujący dodatkowych pracowników. Mogą

więc wynająć doskonałe kucharki, a także osoby do wszelakiej

pomocy w gospodarstwie, przy budowie, do opieki nad dzieć-

mi, chorymi i starszymi.

W ciągu roku działalności SRP znalazło pracę dla 50 osób spo-

śród ponad 100 bezrobotnych z Zelgna i okolic.

Praktycznie SRP to zeszyt w kratkę: mniejsza lista rolników

i przedsiębiorców z całej gminy, którzy oferują pracę + nazwi-

ska bezrobotnych bez prawa do zasiłku, którzy aktualnie szu-

kają pracy (płeć, wiek i wykształcenie). Ci, którym oferowano

zajęcie, lecz z tego nie skorzystali, dostaną nową ofertę pracy

w ostatniej kolejności.

Ceny prac w SRP są konkurencyjne, a pracownicy sprawdzeni

i zaufani. SRP ręczy za to, że nie ma wśród nich złodziei czy bu-

melantów. Według gospodarzy z Kujaw, zatrudniani na czar-

no sezonowi robotnicy (często zza granicy) kosztują średnio

20% drożej.

Nie jest to jednak biuro pośrednictwa pracy, lecz samopomoc

sąsiedzka opierająca się na wymianie bezgotówkowej. Jako

wynagrodzenie służy bowiem talon (kartka w kratkę z wypisa-

ną zarobioną kwotą i pieczątką Komitetu), za który w dwóch

miejscowych sklepach można kupić wszystko z wyjątkiem al-

koholu i papierosów. Pracownik może również otrzymać wyży-

wienie w trakcie trwania pracy. Pracodawca przekazuje do SRP

wynagrodzenie + 10% w formie dobrowolnego datku na dal-

szy rozwój pomocy sąsiedzkiej.

Sąsiedzki rynek pracy wykupuje talony ze sklepów, udziela

też formy kredytu: np. jeśli rolnik nie ma czym zapłacić za po-

trzebną mu pomoc, SRP może uregulować należność, którą

gospodarz odda po sprzedaży zbiorów. SRP kontroluje warunki

pracy. Zebrane oszczędności pozwalają na opłacenie w PZU

ubezpieczenia od nieszczęśliwych wypadków, odnowienie pło-

tu w centrum wsi (wynajęcie pracowników, zakup farb i pędzli),

zasianie trawnika. Planowano też wybudowanie boiska szkol-

nego oraz wielki festyn dla bezrobotnych.

SRP ufundował dla bezrobotnych obiady w stołówce, otrzy-

mując w zamian pomoc w drobnych pracach remontowych

w szkole. Inna inicjatywa samopomocowa to „Słodka życzli-

wość” – panie z koła gospodyń wiejskich przygotowują ciasta

na ważne uroczystości (komunia, stypa) w ubogich rodzinach.

Zorganizowano zbiórki: odzieży, mebli, niepotrzebnego sprzętu

AGD. Każdy, kto chciał, mógł przyjść do szkoły i zabrać wyprane

i wyprasowane ubrania. Zapewniono przy tym dyskrecję i takt.

Do SRP można zgłosić również potrzeby sąsiada, bowiem gdy

potrzebna jest pomoc, SRP może ją zorganizować niezależnie

od stanu majątkowego potrzebujących, budząc sąsiedzką

wrażliwość na innych.

Komentatorzy zauważyli, że dzięki „skomplikowanemu” syste-

mowi obiegu wynagrodzenia za pośrednictwem SRP pracow-

nicy nie mogą kupić wódki i się upijać. Jednak najistotniejsze

jest to, że system pozwala zachować pieniądz w miejscowym

obiegu, umożliwia pracodawcom tworzenie miejsc pracy bez

zaciągania oprocentowanych pożyczek z banku (zresztą który

bank da pożyczkę drobnemu rolnikowi? – chyba że pod zastaw

hipoteczny) i bez wypełniania podań. Opłata za pośrednictwo

nie idzie do banku, lecz pozostaje w społeczności i ją wzboga-

ca w postaci inwestycji użytecznych dla wspólnoty. Również

bezrobotnym sąsiadom SRP daje pracę i środki do życia bez

konieczności zaciągania oprocentowanych kredytów i bez

dawania jałmużny. W tej sytuacji picie alkoholu powoli może

przestać być problemem społecznym.16

International Women Association in Krakow – organizacja

mieszkających w Krakowie cudzoziemek (www.iwak.pl) or-

ganizuje m.in. coroczną imprezę charytatywną Garden Par-

ty. Jej uczestnicy nabywają kupony, którymi płacą np. za wy-

stawione tam do sprzedaży książki czy przygotowane przez

przedstawicieli różnych narodowości jedzenie. Jednak emi-

sji tych kuponów nie towarzyszy jakieś alternatywnoekono-

miczne przesłanie. Natomiast, jak słyszałem, także podczas

„pchlich targów” organizowanych przez Lokalną Alternatyw-

ną Społeczność w wioskach pod Lubartowem koło Lublina

używano własnych pieniędzy („Dobry kamionecki”, „Bębno-

dolar”?). W tym wypadku było to bardziej świadome.

Punkt – krakowski sklep z odzieżą „hand made” na swoje

„urodziny” rozdawał plastikową monetę o nominale 1 „Punkt”,

za którą można było w nim dokonywać zakupów. Pomysł

ten jednak nie przyjął się.

Z kolei pewien artysta uzgodnił ze sponsorem – właścicie-

lem sklepu, że zamiast brać dotację w postaci pieniędzy,

wykona własne banknoty, z prawem do użycia ich w jego

sklepie (oczywiście tylko w określonej ilości).

Warto też wspomnieć monetę o nazwie „Kotan” wydaną

przez Monar po śmierci swego założyciela.

Jedna z prób stworzenia „prawdziwej” lokalnej waluty rozbiła

się o zwykła nieuczciwość (przykład z Kujaw). Powstało na-

tomiast kilka lokalnych monet, np. w kasie na zamku w Gnie-

wie za 3 zł17 można kupić niepozorną monetę o nazwie „Wy-

nocha” („Vynocha”?). Tą cienką blaszką płaci się na zamku np.

za strzelanie z kuszy, jednak częściej stanowi ona pamiąt-

kę z pobytu. Powstała ona w dniu wstąpienia Polski do UE

i ogłoszenia „secesji” Republiki Gniewskiej II. W 2006 r. gmi-

na Jastarnia wprowadziła do obrotu lokalny pieniądz zwany

„Merkiem” („Merką”?). Mosiężną monetą przez okres wakacji

16 Lokalna żywność, globalna pomyślność. Pakiet kampanijny, opr. Maria Huma, Wydawnictwo „Zielone Brygady”, Kraków 2005.

17 Pierwotnie 1, a potem 2 zł.

13

2/2008 Przygody ekonomii alternatywnej dziś

(do 30 września) można było płacić za towary i usługi lub

zachować jako pamiątkę turystyczną. W 2007 r. Słupsk i Ust-

ka wydały monetę o nominale „4 Słupie” (= 4 zł). W 2008 r.

podobny zaszczyt spotka Świnoujście (Wyspiarz o wartości

7 zł). Bodaj „Księstwo świdnickie” też biło (bije) własną mo-

netę. Raczej jednak więcej w tym wszystkim prób promocji

turystycznej (choć znajomy ze Słupska twierdzi, że władze

słabo przyłożyły się do promocji swej waluty) i lokalnego

patriotyzmu poprzez nawiązywanie do historii, niż faktycz-

nej wiedzy o lokalnej ekonomii, ale kto wie...

Tutaj należy też wspomnieć o projekcie „Zrobione zapła-

cone” (Kasa kobiet) dotyczącym niewynagradzanej pracy

domowej, który w ujęciu jednego z teoretyków alterna-

tywnej ekonomii również mógłby opierać się na wypłatach

w lokalnej walucie, co z jednej strony byłoby łatwiejsze

do wprowadzenia, gdyż nie angażowałoby budżetu pań-

stwa, a z drugiej stanowiłoby koło zamachowe lokalnej

gospodarki.

Działania zainspirowane przez publikacje na temat kredytu społecznego

Ok. 1995 r. zaczęto w Polsce wydawać katolickie pismo Mi-

chael, propagujące kredyt społeczny Clifforda H. Douglasa,

sprzeciwiające się lichwie, objaśniające mechanizmy dzia-

łania banków oraz poruszające tematy religijne. Pismo wy-

chodzi w dużym nakładzie, ma wiele wydań darmowych,

zawiera obrazowe, proste analizy. Równolegle w środo-

wisku tym ukazało się ok. 10 tłumaczeń książek i broszur

o tej tematyce, a kilka następnych czeka na wydanie. Wiele

z nich tłumaczył dr Szczęsny Zygmunt Górski. Niektóre były

rekomendowane przez biskupa dra Zbigniewa Józefa Kra-

szewskiego, a sponsorowane przez Zygmunta Wrzodaka,

przewodniczącego Komisji Fabrycznej NSZZ „Solidarność”

Zakładów Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”.

Związani z AWS i Akcją Katolicką samorządowcy ze Stalowej

Woli zaprosili zwolenników alternatywnej ekonomii do pre-

zentacji idei lokalnego środka rozliczeniowego. Planowano

tam założenie lokalnej izby rozliczeniowej prowadzonej

przez Związek Bezrobotnych przy Filii Wydziału Nauk Spo-

łecznych KUL w Stalowej Woli, celem ożywienia miejsco-

wego rynku pracy (inicjatywa wspomnianego wcześniej

biskupa Kraszewskiego). Miał to być podmiot łączący lo-

kalne instytucje i firmy, będący de facto lokalnym bankiem

odpowiedzialnym za krążenie talonów. Rozważano kwe-

stie płacenia podatków (lokalnych i państwowych?) w tej

walucie. Jeden z zaproszonych opracował komputerowe

symulacje przepływu lokalnego pieniądza. Projekt jednak

wymagał wg jego oceny ok. 3 lat na solidne opracowanie

i wdrożenie, więc najprawdopodobniej wystąpił problem

z jego sfinansowaniem.

Podobne wykłady odbyły się w samorządach w Rzeszowie,

Chorzowie, Częstochowie, Łodzi. Temat interesował tak-

że średnich biznesmenów, którzy zauważyli, że choć pro-

dukują cegły na domy (czy inne potrzebne towary), choć

jest wielu bezdomnych potrzebujących domów, choć są

bezrobotni (często to ci sami ludzie) gotowi te domy bu-

dować wraz ze zdolnymi studentami-inżynierami bez szans

na zatrudnienie w kraju, to brakuje „tylko” środka rozlicze-

niowego, by powiązać występujące potrzeby i sposobności.

Jako przykład, że prócz teorii rozwija się i praktyka, podczas

jednej z takich prezentacji idei walut komplementarnych

pewien biznesmen wyciągnął z kieszeni wydawane przez

siebie kwity, które jego robotnicy budowlani mogli realizo-

wać w jego kantorze wymiany walut.

Ponadto od ok. 2005 r. odbywają się duże katolickie kon-

ferencje dotyczące ekonomii bezodsetkowej (głównie

w Zakopanem).

Banki Czasu

W 2004 r. Jadwiga i Piotr Magnuszewscy rozpoczęli popu-

laryzację Banków Czasu. Podczas jednej z ich prezentacji

pewna uczestniczka opowiedziała przykład bodaj z Gdań-

ska, gdzie pewien mieszkający na działkach bezdomny za-

łożył swoisty Bank Czasu łącząc potrzeby i możliwości po-

szczególnych bezdomnych.

Praca Jadwigi i Piotra zaowocowała stosunkowo licznymi

tekstami w gazetach głównego nurtu, także w prasie kobie-

cej. Tematem życzliwie zainteresowali się też niektórzy poli-

tycy. Powstało wtedy kilka Banków Czasu: Wrocław, Opole,

Warszawa (prawdopodobnie kilka inicjatyw, m.in. na Ocho-

cie), Poznań18, Długołęka (powiat Wrocław), Zielona Góra

(ten na pewno już nie istnieje). Były sygnały o zainteresowa-

niu i podejmowaniu prób tworzenia takich banków z takich

miejscowości jak Białystok, Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Trzeb-

nica, Czeladź, Katowice, Kępno.

Niedługo potem pojawiły się też programy grantowe, któ-

re wsparły projekty zakładania Banków Czasu, skorzystało

z nich parę organizacji. Program Akademii Rozwoju Filan-

tropii „Czas nawzajem” zaowocował sześcioma Bankami

Czasu: w Goleniowie, Kutnie, Lesznowoli, Radomiu, Słupsku

i Tczewie. Noszą one nazwę Społecznych Banków Czasu19.

18 Powstał dzięki półrocznemu grantowi, jednak nie trwał długo. Obecnie istniejący w Po-znaniu Bank Czasu powstał później.

19 W Tczewie używana jest nazwa Bank Życzliwości.

14

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

Fundacja „MaMa” założyła w Warszawie Bank Czasu Matek20.

Krakowskie Stowarzyszenie Doradców PLinEU opracowało

projekt „Kompromis na rynku pracy”, a swój Bank Czasu na-

zwało Bankiem Godzin. Powstał nawet Świecki Bank Czasu,

przy czym jego świeckość odnosi się do siedziby w Świeciu

w Borach Tucholskich. Nowy Bank Czasu powstał w Pozna-

niu. Jest też Bank Czasu w Łodzi.

Działalność ta jest imponująca w porównaniu do opisanych

niżej LETS-ów. Spowodowane to jest m.in. sytuacją, iż Ban-

ki Czasu trafiły na dobrą koniunkturę: dotacje z EFS, Equal,

idee ekonomii społecznej itd. (trzeba lojalnie przyznać, że

także środowiska skupione wokół projektów alternatyw-

nego pieniądza próbowały aplikować do EFS, jednak bez-

skutecznie, o ile wiem, nie udało się nawet skompletować

wniosku). Być może faktycznie Banki Czasu są łatwiejsze

do realizacji, a przynajmniej do przedstawienia sponsorowi.

Bardziej niż LETS kojarzą się z pomocą społeczną niż z nie-

realną utopią czy niebezpiecznym eksperymentem gospo-

darczym lub z rewolucją dążącą do obalania systemu walu-

towego. Mniej jest w Bankach Czasu niejasności prawnych.

Dotacje pomogły poprowadzić profesjonalne szkolenia,

wyprodukować materiały promocyjne, opłacić koordynato-

rów i koszty biurowe ich działalności. Należy ufać, że wypra-

cowany dzięki dotacjom potencjał uda się utrzymać, lecz

raczej na zasadzie, że organizacje zakładające Banki Czasu,

którym udało się pozyskać fundusze europejskie, zdoła-

ją skutecznie sięgnąć po pieniądze gminne czy prywatne,

gdyż nie należy się łudzić, że bez kolejnych dotacji systemy

te będą działać i rozwijać się. Przynajmniej opłacenie biura

z telefonem wydaje się konieczne, gdyż w ostateczności ko-

ordynator może pracować społecznie lub zadowalając się

zarobionymi godzinami czy punktami, które może wydać

w ramach systemu na swe potrzeby.

Częstym problemem w Bankach Czasu i w grupach LETS

jest zbyt mała liczba uczestników lub ich nadmierna ho-

mogeniczność – wtedy trudno znaleźć dla siebie ofertę,

prędzej można znaleźć kogoś, kto oferuje to samo, co my

(np. korepetycje wśród studentów albo dready w środo-

wiskach alternatywnych). Bardzo profesjonalnie zorganizo-

wany Bank Godzin w Krakowie, zbudowany wokół pomocy

w znalezieniu i utrzymaniu pracy zawodowej przez samot-

ne matki, stara się wyjść ponad temat opieki nad dziećmi.

Np. współpracujące z nim emerytki z Akademii Pełni Życia

nie chcą, by proponowano im opiekę nad dziećmi – w rolę

babć wciskane są w swych rodzinach. W Banku Godzin pra-

gną oferować nabyte w Akademii umiejętności w zakresie

stron internetowych.

20 Jest też Warszawski Bank Czasu. Inny Bank Czasu powstał w Centrum Inicjatyw Lokalnych Wrzeciono w Warszawie. Powstał i upadł Bank Czasu przy warszawskim Monarze.

Także znaczne zróżnicowanie społeczne może, choć nie

musi, być problemem. Np. uczestnikami niektórych syste-

mów, polegających na wzajemnym goszczeniu się w swych

domach lub wymianie mieszkaniami podczas wakacji, są

biznesmeni, osoby z klasy średniej, z tzw. „lepszych” dzielnic,

więc trudno się spodziewać, że z entuzjazmem skorzystają

z oferty mieszkańca skłotu czy zaproszą kogoś ze slamsów.

Uczestniczki Banku Godzin w Krakowie przegłosowały zasa-

dę, że nie mogą w nim uczestniczyć osoby z wyrokami. Czy

nam się to podoba, czy nie, jest to zrozumiałe, że ktoś może

czuć się niepewnie wpuszczając do domu osobę nieznajo-

mą i chce mieć przynajmniej pewność, że nie jest to ktoś

z wyrokiem. Warto jednak dodać, że Banki Czasu pomogły

w resocjalizacji wielu osób.

Także nadmierna ilość osób w systemie może powodować

problemy logistyczne (wtedy warto podzielić grupę), lecz

mało który system miał okazję tego doświadczyć.

LETS21

W połowie lat 90. do Federacji Zielonych zaczęły przenikać

informacje o istniejących na Zachodzie „letsach”. Ktoś przy-

wiózł z UK dyskietki z oprogramowaniem, ktoś w czasie

Ekotopii wygłosił wykład na temat tego systemu wymiany.

Janusz Reichel rozpoczął serię artykułów na temat LETS

drukowaną w miesięczniku Zielone Brygady. Pismo ekologów

oraz w innych pismach środowisk „alternatywnych”, jak np.

Mać parjadka. Temat był żywo dyskutowany przez czytelni-

ków – działaczy, np. na kongresie Federacji Zielonych. O ile

wiem, tylko w przypadku Bydgoszczy zainteresowanie to

zaowocowało publiczną prezentacją idei (podczas Dnia

Ziemi) i próbą założenia takiego systemu, co jednak się nie

udało.

Cykl artykułów w Zielonych Brygadach zaowocował publika-

cją książki Janusza Reichela Małe jest piękne, rzecz o lokalnej

ekonomii dla lokalnych społeczności, jednak mam wrażenie,

że fala zainteresowania wzbudzona w ruchu ekologicznym

jego artykułami już wtedy opadła. To typowy przykład, kie-

dy organizacje, nie mając własnych środków finansowych,

nie mogą elastycznie odpowiadać na potrzeby, lecz muszą

dopiero znaleźć odpowiedni konkurs grantowy, wybrać je-

den spośród wielu istniejących w organizacji pomysłów, do-

stosować jego opis do przedmiotu konkursu (np. „równanie

szans”, „promocja demokracji”, „inicjatywy lokalne”, „działania

oddolne”, „wymiana doświadczeń ze Wschodem” lub „trans-

fer doświadczeń z Zachodu”...). Ponadto sponsor nie zezwo-

lił na sprzedaż książki powyżej kosztów wysyłki (to i tak duża

życzliwość), co zupełnie zniechęciło jakichkolwiek hurtow-

21 Lokalny System Wymiany i Handlu (ang. Local Exchange and Trade System) – jest to lokal-ny, niedochodowy system wymiany handlowej, w którym towary i usługi są wymieniane bez potrzeby użycia oficjalnej waluty.

15

2/2008 Przygody ekonomii alternatywnej dziś

ników, a nawet księgarzy, do współpracy. Prawdopodobnie

i dla indywidualnych czytelników książka za tak śmiesznie

niską cenę mogła się wydać podejrzana lub mogło to ode-

brać książce powagę (2 zł to cena odpowiednia raczej dla

broszury czy ulotki).

Kolejne, tym razem już bardziej udane próby założenia grup

LETS nastąpiły dopiero po roku 2000 w Krakowie (omówimy

to poniżej) i Poznaniu, a z mniejszym powodzeniem także

m.in. w Wałbrzychu i Łodzi.

W Poznaniu środowisko anarchistyczne skupione wokół

skłotu Rozbrat zawiązało grupę „Lokalna Ekonomia Towaro-

wo-Spółdzielcza” (pojawia się też nazwa „Lokalną Ekonomię

Twórzmy Sami”), wydało bodaj trzy numery biuletynu za-

wierającego katalog ofert i potrzeb z numerami odpowiada-

jących im osób. Namiary osób znał inicjator grupy. Biuletyn

prawdopodobnie nie był rozsyłany do uczestników mailem,

lecz drukowany, gdyż był to dość duży plik złożony w core-

lu, a więc w formacie niezbyt popularnym. Nie są mi znane

przyczyny upadku tej grupy LETS, być może spowodowane

to było wypaleniem lidera lub jakimiś konfliktami personal-

nymi. Lider wspominał z żalem, że jego pomysł regularnych

pchlich targów nie zyskał poklasku, co dziwne, bo Rozbrat

ma się świetnie, są na nim organizowane przeróżne impre-

zy, w tym koncerty, targi wydawnictw niezależnych itd. Zor-

ganizowanie pchlego targu, na którym osoby zapisane do

LETS mogłyby się osobiście poznać i porozmawiać o swych

ofertach i potrzebach, wystawić do sprzedaży posiadane

towary, a nowe osoby mogłyby się dowiedzieć o systemie,

nie powinno być problemem nie do przezwyciężenia.

Ciekawe były próby założenia LETS przez ekologów w Wał-

brzychu. Alternatywna ekonomia była tam popularyzowa-

na podczas corocznych Ekofrontacji. Informacja o Wolnej

Wymianie Bezgotówkowej „Wineta” (waluta nazywała się

Jantarem i była równoważna złotówce) pojawiła się na pla-

katach, m.in. adresowanych do okolicznych rolników. Spo-

tkało się to z niezdrową sensacją lokalnej prasy, która uznała

to za krok wstecz do bezpieniężnej wymiany bezpośredniej,

czarny rynek itd. Tytuł jednego z materiałów promocyjnych

wałbrzyskiego LETS: Jak Balcerowicza i s-kę zrobić w balona

nie pozwala się dziwić takim reakcjom. Być może hasło to

miało zjednać ludzi z biedaszybów. Czy to się udało? Lista

uczestników liczy kilkanaście osób. Ze spisu ich ofert i po-

trzeb (te ostatnie nie zawsze podano) wnioskuję, że wyj-

ście do rolników nie powiodło się. Organizatorzy twierdzą

jednak, że dużo więcej osób uczestniczyło nieformalnie

w wymianie bezgotówkowej. Założyli oni, że Wineta będzie

systemem barterowo-gotówkowym, a ilość towarów winna

się równoważyć usługami. Stwierdzono jednak, że w mie-

ście występuje nadpodaż usług nad towarami, we wsiach

było to bardziej zrównoważone. Mankamentem zauważo-

nym przez organizatorów była też za mała różnorodność

dóbr oferowanych w samej grupie założycielskiej, co jest

typowym problemem. W sumie podjęto trzy większe próby

dotarcia z Winetą do mieszkańców, np. jeżdżąc samocho-

dem po wioskach i informując o idei, jednak bez odzewu.

Natomiast w mieście odbyło się kilka spotkań, na których

pojawiło się po kilka osób.

Był też LETS w Łodzi, którego jednostronicowy statut re-

gulował np. kwestie opłat członkowskich i podejmowania

decyzji (z którymi bezskutecznie borykało się LETS-Kraków).

Przygotowany był również wzór czeku dokumentującego

transakcje. Nie wiem, co spowodowało upadek tej inicjaty-

wy, słyszałem jednak, że terminy spotkań były źle dobrane.

Pojawił się bodaj jeden (w Inowrocławiu?) system łączący

anarchistyczny LETS i „plac wymiany pozytywnej”, punkową

Czad-Giełdę i pchli targ, choć wg innych relacji był to zwy-

kły barter (anonse typu wymienię płytę Dezertera na fajną

książkę). LETS próbowano także założyć na skłocie we Wro-

cławiu i wśród innych grup anarchistycznych (np. Białystok,

Warszawa). W samej Warszawie tematem zainteresowane

były też inne środowiska, w tym działacz pewnej Komisji

Zakładowej „Solidarności”, lecz o ile wiem, nie nastąpiła tam

żadna próba realizacji LETS.

Zainteresowanie stworzeniem LETS zgłaszały osoby z Gdań-

ska, Szczecina, Piotrkowa i Andrychowa. Sygnały o zbliżo-

nych inicjatywach dochodziły ze Śląska, Lublina (?), Lubarto-

wa (?), Marek koło Warszawy.

Choć z definicji LETS jest czymś lokalnym, to lokalność nie

musi być rozumiana geograficznie. Może być też „lokalność”

w sensie jakiejś społeczności rozproszonej pod względem

miejsc zamieszkania, lecz skupionej wokół jakiejś idei. Po-

jawił się pomysł na ogólnopolski LETS (internetowy), zaku-

piono domenę lets.pl, pomysłodawcy zrobili stronę WWW,

wrzucili na nią swoje teksty i... niestety na tym się skończyło.

Istniała też próba założenia swego rodzaju LETS w ramach

polskiej sieci „wiosek” ekologicznych Wiejskie Alternatyw-

ne Społeczności. Tu lista założycielska zawiera 21 adresów

i ofert, jednak nie podano żadnych potrzeb22. Przez jakiś

czas grupa ta miała listę dyskusyjną, jednak funkcjonowała

ona tylko jako miejsce do wysyłania pomysłów na funkcjo-

nowanie waluty lokalnej o nazwie „Dobry”, a nie prowadzo-

no żadnej wymiany towarów czy usług – może dlatego, że

osoba która zrobiła tabelkę, nie przewidziała wpisywania

potrzeb, a może z powodu rozrzucenia uczestników po ca-

łym kraju.

22 To zresztą typowe w LETS i Bankach Czasu, że uczestnikom łatwiej sformułować oferty niż potrzeby, że wolą dawać niż brać (zadłużać się? zaciągać zobowiązania?).

16

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

Słyszałem też o pomyśle zorganizowania na UJ systemu wy-

miany korepetycjami, co raczej można by już podciągnąć

pod Bank Czasu.

Sieć wzajemnej pomocy Trocal

System ten powstał w Kielcach w 2004 r. i działał co najmniej

do roku 2005. Polegał na bezpieniężnej wymianie usług

i umiejętności pomiędzy członkami Systemu. Jego liderka

Anna Sabat, będąc na wymianie w ramach Europejskiego

Wolontariatu Młodzieżowego, poznała hiszpański Bank

Czasu (Banco del Tiempo) i portugalską organizację Trocal.

Z Programu Młodzież (Akcja 3. Inicjatywy Młodzieżowe. Ka-

pitał Przyszłości) otrzymała dotację na projekt. Wspierający-

mi instytucjami było m.in. Świętokrzyskie Centrum Fundacji

Rozwoju Demokracji Lokalnej i Świętokrzyskie Centrum

Wolontariatu w Kielcach23, z którego zaangażowało się ak-

tywnie 20 wolontariuszy24. Każdy musiał przejść szkolenie

pt. „Dlaczego warto być wolontariuszem”, na którym liderka

prowadziła część poświęconą Systemowi Trocal. Szkolenia

takie odbywały się raz w miesiącu.

Inne zaangażowane grupy to młodzież, niepełnosprawni,

kobiety25. Jak pisze liderka, Projekt jest szansą dla bezrobot-

nych, którym warunki finansowe nie pozwoliłyby na podejmo-

wanie takich działań (np. płatne korepetycje z języka obcego).

Jest dla nich także możliwością rozwoju własnych umiejętno-

ści celem zdobycia pracy, poszerzeniem horyzontów.

Uczestnicy systemu otrzymywali legitymację-identyfikator

uwiarygodniający „trocalowca” przychodzącego np. do star-

szej osoby, by pomóc jej w zakupach.

W sprawozdaniu z realizacji projektu znajdujemy takie

liczby:

120 – osoby zainteresowane (liczba telefonów, maili), y

60 – zgłoszenia, konsultacje, y

54 – wykonane usługi, y

720 – Trocale będące w obiegu. y

Liderka podaje także wskaźnik: długość oczekiwania na zała-

twienie sprawy (po konsultacji internetowej bądź telefonicznej)

– czas ten zależał od nasilenia innych obowiązków osób dyżu-

rujących (od 15 minut do tygodnia).

23 Jeden z propagatorów alternatywnej ekonomii zauważa, że celowa jest współpraca z cen-trami wolontariatu i z bankami żywności.

24 Jak pisze liderka, zawsze jest tak, że zapisze się dużo więcej osób, które stanowią szansę, drugi filar dla organizacji – chętnie działają w jednorazowych akcjach, nie będąc stale aktywnymi. Jednak dodaje: oczekiwałam, aby wydarzyło się coś spektakularnego i liczba Trocalowców urosła na przykład do co najmniej 500, aby pokazać miastu (i światu), że to naprawdę działa.

25 Liderka pisze: Trocalowcami są osoby młode, w wieku od 17 do 29 lat, dzięki zaangażowaniu początkowo nielicznej męskiej części udało się utrzymać nietypową strukturę dla wszelkich od-mian wolontariatu – 50% kobiet, 50% mężczyzn.

Co nietypowe: odbył się Konkurs na Trocal-wolontariusza

roku 2004 oraz planowano zorganizowanie drużyny sporto-

wej Trocalowców i uczestnictwo w zawodach, jednak głów-

ny inicjator i kapitan już utworzonej drużyny zerwał ścięgno

Achillesa, pozostali Trocalowcy nie chcieli kontynuować przed-

sięwzięcia bez niego.

Kolejną ciekawostką, tym razem podobną do opisanych

w innym miejscu wątpliwości pojawiających się w LETS-

Kraków, jest kwestia promocji projektu w gazecie ogłosze-

niowej Anonse. Jak pisze liderka: po konsultacji z jednymi

z pierwszych Trocalowców uznaliśmy, że zbyt łatwo będzie

innym przyczepić Systemowi etykietę kolejnej firmy i przedsię-

wzięcia komercyjnego, przynoszącego wymierny zysk komuś

w postaci pieniądza, a chcieliśmy uniknąć tej sytuacji. A ja

osobiście – chcąc uniknąć dyktatury – posłuchałam rady

grupy26. Być może więc grupa, aby nie utracić własnego

wyobrażenia o sobie (i pewnie by uniknąć potencjalnych

kłopotów z powodu napływu osób nastawionych materia-

listycznie czy wręcz nieuczciwych), wolała ograniczyć swą

promocję, co z pewnością miało wpływ na niedostateczną

liczbę członków i ofert, nadmierną ich homogeniczność itd.

Jednak była to świadoma decyzja, gdyż młodzi ludzie w Kiel-

cach nie czytują lokalnej prasy. Trocal był więc promowany

poprzez Radio Kielce i Eska, plakaty i ulotki dystrybuowa-

ne przez NGO, np. Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu

i Centrum Krwiodawstwa. Nie udała się planowana pro-

mocja poprzez wykupienie billboardów, bowiem Trocal to za małe przedsięwzięcie dla firm organizujących ten rodzaj

promocji.

Natomiast odbył się cykl spotkań w szkołach średnich

i na kieleckich uczelniach wyższych, były też trzy otwarte

spotkania informacyjne z zainteresowanymi oraz spotkania

opłatkowe. Koordynatorka podkreśla jednak, że praktycz-

nie każdy kontaktował się za pomocą internetu oraz że nowi

członkowie zawsze na początku czuli, że wkraczają do jakiejś

grupy, co powodowało ich dyskomfort. Grupa Trocalowców

nie była duża, więc tym trudniejsze było wejście do niej, dlatego

organizowane spotkania odbywały się w nieformalnej atmos-

ferze (w dużym domu lub nawet barze), w celu wzajemnego

poznania się.

Trocal próbowano wprowadzać także w Iłży (województwo

mazowieckie, na trasie Kielce – Radom). Rozszerzanie pro-

jektu zostało ograniczone poprzez bariery związane ze stroną

internetową (rozpiętość geograficzna wyklucza czasem zasad-

ność podejmowanych działań). Osoby, które dołączyły do pro-

jektu do końca grudnia 2004 roku, nawet jeśli były mieszkańca-

26 Z podobnym problemem spotkałem się w jednym z Banków Czasu, którego statut prze-widuje, że co prawda decyzje podejmuje demokratycznie cała grupa, jednak muszą one być zatwierdzone przez koordynatora, gdyż odpowiada on przed sponsorem projektu i przegłosowanie zbytnich odstępstw od założeń projektu mogłyby narazić dotowanego na bardzo poważne konsekwencje. Z drugiej strony trudno wyobrazić sobie harmonijny rozwój systemu i dobrą współpracę w grupie, jeśli zasady demokracji muszą być ograni-czane z jakiegokolwiek powodu.

17

2/2008 Przygody ekonomii alternatywnej dziś

mi mniejszych miejscowości – były jakoś związane z Kielcami

– np. poprzez studia czy pracę.

Dzięki projektowi została utworzona Świętokrzyska Fun-

dacja Edukacji i Przedsiębiorczości, która ma zapewnić

Systemowi Trocal samowystarczalność i jego dalszy roz-

wój. Jednak, jak pisze liderka, napisanie programu, stworze-

nie schematu bazy danych – przewidziane zostało zarówno

w czasie przygotowań do projektu, jak i jego realizacji, ale ocze-

kiwania przerosły możliwości naszego sponsora. Błędem było

poleganie na uprzejmości sponsora przy wdrażaniu tak ważnej

części projektu. Na pewno w przyszłości będziemy (jako Troca-

lowcy) uważać na niepozostawianie głównych działań finan-

sowaniu przez pozyskanych sponsorów prywatnych. Tak więc,

podobnie jak w przypadku LETS-Kraków, barierą stał się sys-

tem komputerowy27, którego budowa przerosła możliwości

grupy. Najprawdopodobniej to, oraz zakończenie dofinan-

sowania, jest powodem, że system ten nie przetrwał.

Barter system

Zdecydowanie bardziej rozwojowe i samowystarczalne

(trwałe, podtrzymywalne, w tym sensie, jak rozwój zrów-

noważony w ekologii jest nazywany trwałym, podtrzymy-

walnym) niż Banki Czasu czy LETS są systemy nazywane

klubami czy platformami barterowymi. Chodzi tu o barter

wielostronny, a nie klasyczny, bezpośredni (dwustronny,

bilateralny). Działanie takiego systemu przypomina LETS,

lecz adresowane jest do firm. Firmy wymieniające się na za-

sadzie barteru muszą fakturować swe operacje i płacić od

tego podatek. Rolę koordynatora pełni firma zapewniająca

wiarygodność systemu i zawieranych transakcji. Jej broke-

rzy pozyskują nowych uczestników, pomagają im określić

limity zgromadzonych złotówek barterowych oraz wielkość

debetu, wyszukiwać w systemie kontrahentów. Firma szko-

li uczestników, integruje ich podczas spotkań, reklamuje

na stronie i w biuletynie. Oczywiście to kosztuje, stąd opłaty

członkowskie lub od zawartych transakcji (te drugie gwa-

rantują, że firma barterowa nie poprzestaje na wciąganiu

nowych członków, lecz dołoży starań, by mogli oni brali

udział w wymianie).

Wchodząca do systemu firma określa też procent barteru,

za jaki może sprzedać daną usługę lub towar (np. nocleg

w hotelu 100% barteru, ale usługa prawnicza 50%, a sprze-

daż rowerów tylko 30% w barterze, a reszta w złotówkach).

Po dokonaniu tego ustalenia nie można już odmówić

przyjęcia zapłaty w walucie barterowej, chyba że ma się

27 Co ciekawe, organizatorka jednego z Banków Czasu niedawno przyznała, że po zamówie-niu przygotowania programu komputerowego znalazła odpowiedni darmowy soft w in-ternecie. Być może trzeba bardziej oprzeć się na gotowych rozwiązaniach, niż wyważać otwarte drzwi, nawet jeśli są dotacje na opłacenie kosztów.

już wyczerpany górny limit konta. Określenie tego limitu

(w ramach przyjętych przez system widełek) pomaga za-

bezpieczyć daną firmę przed zgromadzeniem nadmiaru

pieniądza barterowego bez możliwości jego wydania (za-

miana na walutę oficjalną prawie w żadnym systemie nie

jest możliwa, choć zdarza się możliwość nabycia pieniądza

barterowego za walutę oficjalną).

Określenie limitu debetu pomaga zabezpieczyć system

przed problemami z niesolidnymi członkami.

Prócz limitów na kontach zabezpieczeniem przed odej-

ściem z systemu bez uregulowania długów mogą być do-

datkowo weksle, depozyty w walucie krajowej czy obowią-

zek wyzerowania konta, np. na koniec roku.

W przypadku niesolidności członek może zostać usunięty.

Szczególnie karane jest zawyżanie ceny barterowej. Zło-

tówka barterowa musi być równa złotówce oficjalnej. Jeśli

coś kosztuje 100 zł, to nie można w barterze oferować tego

drożej.

Obrót między firmami może być „popędzany” poprzez

wprowadzenie ujemnego oprocentowania.

Margrit Kennedy, propagatorka systemów walut lokalnych

i bezodsetkowych, zaleca, by komercyjne systemy miały

społeczne organy doradcze.

Prócz jednej czy dwóch istniejących swego czasu efemeryd

w Polsce faktycznie działa tylko jedna firma barterowa – BCI

z Gliwic. Większość członków jej platformy barterowej jest

z Górnego Śląska, jednak BCI tworzy kluby barterowe także

w Krakowie, Poznaniu, na Warmii i w innych miejscach.

Firma ta jest aktywnym popularyzatorem teorii i praktyki

walut komplementarnych i pieniądza bezodsetkowego.

Prowadzi stronę z tekstami o tej tematyce, co roku organizu-

je spotkania, zaprasza gości z zagranicy, uczestniczy w spo-

tkaniach towarzystw gospodarczych i spółdzielców propa-

gując idee samofinansowania rozwoju gospodarczego.

18

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

Zaobserwowane przeze mnie istotne problemy rozwoju

systemów alternatywnej ekonomii w Polsce (por. również

Aneks) to:

Fakt, że Polacy doświadczyli komuny, są więc sceptyczni

wobec eksperymentów gospodarczych. Z kolei przykłady

istniejących na Zachodzie walut lokalnych, platform bar-

terowych, LETS itd. kwitują jeśli nie porównaniem do so-

cjalizmu, to stwierdzeniem, że u nas też to działa tylko bez

szumnych nazw i za dowód podają barter dwustronny, po-

moc sąsiedzką, zapominając, że te działania są praktycznie

na wymarciu, więc należy je pielęgnować a alternatywna

ekonomia pomaga dodatkowo je rozwinąć i zastosować

na większą skalę.28 Powodem tego bywa to, że ludzie my-

ślą „na skróty”. Idee tak „egzotyczne”, by nie powiedzieć ezo-

teryczne, jak pieniądz lokalny i bezodsetkowy, muszą więc

jakoś zaklasyfikować, „oswoić”. Stąd wspomniane wyżej

kwitowanie, że LETS to to samo co praca na odrobek czy

machniom znane z Czterech pancernych albo wy nam bana-

ny, my wam węgiel z czasów RWPG, Bartimpex Gudzowate-

go itd. A wszystko to niezależnie jak długo by nie tłumaczyć

różnicę między barterem dwustronnym a wielostronnym.

Nie ustrzegło się tego pismo anarchistyczne, które art.

o LETS zilustrowało rysunkami (zresztą autorstwa znanego

awangardowego rysownika) pokazującymi wymianę „z ręki

do ręki”.

Niska świadomość ekonomiczna: jeden z ekonomistów

ekologicznych, działacz Federacji Zielonych, podczas roz-

ważań na temat fundraisingu dla tej organizacji stwierdził,

że w odróżnieniu od firm produkcyjnych, banki są neutral-

ne ekologicznie. Inny niezależny działacz antywojenny nie

mógł zrozumieć mojego przekonania, że zdrowa ekonomia

może przyczynić się do pokoju na świecie. W praktycznej

28 Jako ciekawostkę, że także dwustronny barter może przynieść niesamowite efekty, można podać przykład Kyle MacDonalda z Vancouveru, który postanowił w internecie zabawić się w dziecinną „podmiankę” i ogłosił, że zamieni spinacz biurowy na coś większego. Spra-wa nabrała tempa, powstała strona oneredpaperclip.com i drogą kolejnych wymian Kyle otrzymał w końcu dom w miejscowości Kipling.

działalności zarobkowej NGO nieraz spotykałem się z przy-

kładami totalnego braku zrozumienia dla mechanizmów

ekonomicznych, np. pewien działacz antyglobalistyczny

wolał wykupić usługi internetowe w komercyjnej firmie niż

w naszej fundacji, gdyż wtedy łączyłyby nas już tylko więzi

handlowe, a nie ideowe. Podobnych przykładów tego, że

organizacje pozarządowe, a przynajmniej ekologiczne, nie

umieją, czy nie chcą, inwestować swych zasobów finanso-

wych we wzmacnianie infrastruktury i szukają usługodaw-

ców w firmach komercyjnych, jest więcej, co oczywiście

często jest uzasadnione niższą jakością i stabilnością usług

świadczonych przez niedoinwestowane NGO (tak więc koło

się zamyka). Kolejnym aspektem naszego analfabetyzmu

ekonomicznego jest to, że mało osób zdaje sobie sprawę

z tego, że lokalna ekonomia to nie tylko punkt dźwignio-

wy systemu jeśli chodzi o dobrobyt ale i w zakresie ekologii.

Doświadczyłem tego np. starając się przekonać sponsora,

że projekt festiwalu lokalnej żywności jak najbardziej pasuje

to konkursu z zakresu edukacji ekologicznej i nie jest festi-

walem smaków czy promocją rolnictwa. Lokalna produkcja

i konsumpcja żywności to przecież mniejsze zużycie che-

mii rolnej, opakowań, konserwantów, mniejszy transport.

Podobnie trudno było zrozumieć to fundraiserowi zaanga-

żowanemu do pisania projektu „lokalna gospodarka jako

środek przeciwdziałania zmianom klimatu”. A przecież do

argumentów wspomnianych przy omawianiu sprawy lo-

kalnej żywności można dodać co najmniej ten, że klientem

klubów barterowych prędzej będzie mała firma oferująca

panele słoneczne niż wielka elektrociepłownia. W efekcie

trudno pozyskać środki na projekty z zakresu alternatywnej

ekonomii.

Brak konsekwencji w działaniu i zdecydowania liderów al-

ternatywnej ekonomii: jeden z jej propagatorów przetłuma-

czył „do szuflady” kilkanaście książek, jednak pozostają one

w większości w rękopisie lub w najlepszym wypadku w pa-

mięci komputera, gdyż – jak sam przyznał – traci zapał i ko-

rekta oraz wydawanie już go tak nie interesują. Natomiast

w Warszawie powstał projekt alltermarketu, który dzięki

4. Podsumowanie

19

2/2008 Podsumowanie

pominięciu odsetek miał oferować tańsze produkty, przy-

gotowano też banknoty – Syrenki29, lecz nie doczekały się

one wprowadzenia w życie. Powodem może tu być obawa

przed niejasnościami prawnymi, które mogą skończyć się

sankcjami oraz przed niebezpieczeństwem porażki, która

mogłaby zostać uznana za aferę gospodarczą. Jeden z pro-

pagatorów alternatywnej ekonomii zwierzył mi się ze swej

obawy porywania się z motyką na Słońce, czyli na trwają-

cy od wieków system pieniądza dłużnego i odsetkowego.

Obawy takie podsyca przykład przerwanego wskutek inter-

wencji banku centralnego Austrii eksperymentu w Worgl

w 1932 r., czy unicestwionego niedawno przez FBI pry-

watnego pieniądza Libero opartego na złocie. Faktem jest

jednak, że większość tego typu systemów rozwija się bądź

upada bez większego udziału państwa.

Misjonarstwo i wizjonerstwo: wystąpienia niektórych pro-

pagatorów alternatywnej ekonomii są bardzo ogólnikowe

i górnolotne, pytania o konkrety zbywane są enigmatycz-

nymi odpowiedziami (za kilka miesięcy w kilku miejscach

zostaną uruchomione różne systemy pilotażowe); pytania wy-

rażające niezrozumienie czy wątpliwości słuchaczy bywają

kwitowane koniecznością zapoznania się pytającego z da-

nymi z internetu lub odpierane są za pomocą bliżej niezna-

nego autorytetu (tak wyliczył pewien znawca tematu, z któ-

rym koresponduję) zamiast odwołaniem do konkretnych

argumentów logicznych i naukowych. Bywają odbierane

jako wrogość wobec słusznej idei. Niewykluczam, że cza-

sem „tajemniczość” może być „zasłoną dymną”, której celem

jest zachowanie w tajemnicy swych biznesowych planów

(wszak i na alternatywnej ekonomii można zarobić a wiele

osób promujących piękne idee ma problemy finansowe).

Skrajnym tego przypadkiem jest pewne seminarium w War-

szawie, na którym zagraniczny wykładowca przez kilka dni

próbował przedstawić swój nowatorski pomysł na biznes

kreujący lokalny, bezodsetkowy pieniądz i dostarczający

dóbr po konkurencyjnych cenach. Niestety nikt spośród

kilkudziesięciu przyjaznych tematowi ekonomistów ani

doświadczonych przedsiębiorców nie był w stanie ogarnąć

idei. Natomiast wdrożenie rozbiło się o „szczegół” w postaci

sporej opłaty, której pomysłodawca oczekiwał od polskich

realizatorów.

Doktrynerstwo, nadmiar ideologii, mylenie „mapy z teryto-

rium” i bezkrytyczne powielanie danych: niektórzy propa-

gatorzy alternatywnej ekonomii charakteryzują się zapałem

neofitów, występujące w literaturze przykłady obrazujące

zasady ekonomii traktują dogmatycznie i zbyt dosłownie

(a przecież przykład z zasady jest tylko uproszczeniem).

29 Z tego samego środowiska wywodzą się też wcześniejsze i późniejsze projekty, m.in.: po-ziomka, kłos, dobry, regiopolis.

Łączenie w jednym tekście czy wykładzie alternatywnej

ekonomii z innymi niekonwencjonalnymi czy nawet skraj-

nymi poglądami. Ludzie propagujący alternatywną ekono-

mię są ciekawi świata, krytyczni wobec masmediów i wie-

dzy „głównego nurtu”, co jest dobre, lecz czasem w swych

wykładach i tekstach zapuszczają się w tematy egzotyczne,

przez co także alternatywna ekonomia zaczyna kojarzyć

się z czymś „dziwnym”. Bardziej widać to w Ameryce gdzie

na stronach dotyczących krytyki lichwy można znaleźć od-

syłacze np. do stron nt. milicji obywatelskich, masonów, spi-

sków, tajnych projektów rządowych, UFO a czasem nawet

do skrajnej prawicy i antysemityzmu (oczywiście nie doty-

czy to stron nt. LETS czy Banków Czasu). Z drugiej strony

np. pismo Michael podkreśla, że idei tej nie można wcielać

poprzez partie polityczne30 a krytyka banków nie oznacza

piętnowania pracujących w nich ludzi.

Brak profesjonalizmu i wiedzy praktycznej: niektórzy popu-

laryzatorzy alternatywnej ekonomii często nie mają formal-

nego wykształcenia ekonomicznego (to akurat często jest

zaletą gdyż pozwala na spojrzenie wolne od obowiązującej

doktryny), ale też nie mają wiedzy ani praktyki dotyczącej

prowadzenia działalności gospodarczej i np. nie potrafią

słuchaczom odpowiedzieć nawet na podstawowe pytania

dot. VATu w sytuacji wymiany barterowej, przez co wykład

staje się teorią ciekawą, lecz nieprzekonywującą i nieprzy-

datną w praktyce.

Sytuacja ekonomiczna. Jedno z czołowych polskich przed-

sięwzięć z zakresu ekonomii społecznej nie było zaintereso-

wane wejściem w sieć alternatywnej ekonomii. Być może ze

względu na posiadane dotacje nie miało potrzeby szukać

tańszych rozwiązań gospodarczych. Z drugiej strony osoby

prowadzące w zakresie alternatywnej ekonomii działalność

gospodarczą, która z definicji powinna być samowystarczal-

na, interesują się unijnymi dotacjami na szkolenia itd. – być

może dlatego, że ich przedsięwzięcie nie przynosi wystar-

czających dochodów lub dlatego, że wolą propagować teo-

rię niż poświęcać czas na żmudną praktykę.

Brak poparcia autorytetów, np. władz lokalnych. Z kolei au-

torytety NGO i ekonomii społecznej nie koniecznie znajdują

zrozumienie dla ekonomii alternatywnej31

30 Lecz najwyraźniej można poprzez kościół...31 Np. Stefan Bratkowski w swej świetnej książce Nieco inna historii cywilizacji twierdzi, ze hi-

storyczni przeciwnicy odsetek, uważający, że pieniądz nie może rodzić pieniądza, po pro-stu nie mieli pojęcia o biznesie, podczas gdy było odwrotnie, to właśnie głęboka intuicja lub wiedza o mechanizmach gospodarki spowodowała religijne zakazy lichwy u żydów czy muzułmanów. Stefan Bratkowski nadesłał niżej podpisanemu krótką, zgryźliwie-po-błażliwą notkę nt. książki Janusza Reichela Małe jest piękne, rzecz o lokalnej ekonomii dla lokalnych społeczności (życzliwsi byli Wojciech Giełżyński i Piotr Gliński) – por. http://www.zb.eco.pl/zb/104/recenzje.htm#bzb19. Natomiast jeden z zasłużonych realizatorów eko-nomii społecznej, gdy wyłożyłem mu idee LETS i klubów barterowych, których w ogóle nie znał, stwierdził, że koszty operacyjne czegoś takiego są zapewne tak wysokie, że nie może się to opłacać.

20

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

Zamiast zakończenia

Zarysowany obraz nie jest zbyt optymistyczny. By coś osią-

gnąć trzeba jednak zidentyfikować problemy. Stąd uzupeł-

nieniem tekstu jest Aneks, w którym próbuję, na przykładzie

Lets z Krakowa, opisać różnego rodzaju wyzwania, stojące

przed inicjatywami ekonomii alternatywnej.

Zapraszam do kontaktu i współpracy.

Andrzej Żwawa zb@eco.pl

Wykorzystałem m.in. takie materiały jak:

liczne niepublikowane wypowiedzi i listy dr Szczęsne- y

go Zygmunta Górskiego, Piotra Magnuszewskiego,

Jadwigi Magnuszewskiej, Krzysztofa Lewandowskiego

i wielu innych niestrudzonych propagatorów ekonomii

alternatywnej

uwagi, które ja sam przekazałem autorom publikacji y

Lokalny recykling pieniądza (Janusz Reichel) i Lokalna żyw-

ność, globalna pomyślność. Pakiet kampanijny (Maria Huma)

na etapie ich przygotowywania dodruku w Wydawnic-

twie „Zielone Brygady”

Anna Sabat, sprawozdanie do sponsora nt Trocal y

Tomasz Kasprzyk, wywiad ze mną nt LETS Kraków dla FISE y

21

2/2008 ANEKS

LETS w Krakowie jako przykład trudności we wdrażaniu idei

Działaczka Federacji Zielonych, zainspirowana podczas

pobytu na Zachodzie ideą i praktyką alternatywnej eko-

nomii, po powrocie do Krakowa zorganizowała spotkanie

założycielskie LETS, na które zaprosiła znajomych ze stu-

diów i z organizacji ekologicznych, oraz rozwiesiła ulotki. Po

prezentacji systemu część osób spisała swe oferty, potrze-

by i namiary. Tak powstał zalążek grupy, do której dołączali

potem inni. Lokalny środek rozliczeniowy miał nosić nazwę

Krak, jednak w praktyce tej nazwy nie używano.

Koordynatorka starała się kontaktować osobę zgłaszającą

daną ofertę z kimś, kto podał analogiczną potrzebę, notując

w przypadku zaistnienia transakcji odpowiedni przepływ

punktów od osoby otrzymującej do osoby dającej.

Po pewnym czasie stworzono w Wordzie tabelę zawierają-

cą namiar danej osoby, jej oferty, potrzeby, za co i ile punk-

tów otrzymała, za co i ile dała oraz saldo. Tabela była jawna

dla uczestników systemu. Jej aktualizacja była rozsyłana e-

mailem mniej więcej co miesiąc. Osoby spoza LETS-Kraków

mogły otrzymać tabelę pozbawioną danych osobowych

oraz katalog ofert i potrzeb, w którym dla większego po-

rządku były one posegregowane w działy (Komputer, Nauka

– języki, Porady, Żywność, Muzyka, Mieszkaniowe, Prace domo-

we większe i mniejsze, Robótki i wyroby artystyczne, Fryzjerskie,

Książki, podręczniki....., Usługi różne, Przedmioty i inne bajery).

Każdej ofercie i potrzebie przyporządkowany był numer

(lub kilka numerów) odpowiadających numerowi (nume-

rom) porządkowemu osoby (osób) we wspomnianej wyżej

tabeli z danymi osobowymi.

Tabela i katalog były rozsyłane e-mailem do uczestników

LETS-Kraków. Z czasem na serwerze MOST.org.pl powsta-

ła w tym celu lista dyskusyjna uczestników LETS-Kraków.

Założono też stronę lets.most.org.pl/krakow, zawierającą

informacje ogólne o LETS i zasady działania LETS-Kraków

(po polsku i angielsku, bowiem w LETS-Kraków było kilko-

ro zagranicznych studentów) oraz wspomnianą tabelę (bez

danych personalnych) i katalog.

Na tym etapie grupa liczyła ok. 30 osób, które zapisały się

podając swe potrzeby i oferty, dodatkowo kilkanaście osób

wyrażało zainteresowanie informacjami o spotkaniach, jed-

nak nie spełniło minimum w postaci spisania swych ofert

i potrzeb. Także spośród grupy zapisanej tylko część wy-

kazywała aktywność w postaci wymian zadeklarowanych

towarów i usług lub uczestnictwa w spotkaniach czy dysku-

sjach e-mailowych. Część zapisanych osób pochodziła z in-

nych miast, jednak deklarowała taki związek z Krakowem,

który umożliwi prowadzenie transakcji. Przez pewien czas

spotkania odbywały się w lokalu Towarzystwa Interwencji

Kryzysowej i Centrum Praw Kobiet.

Aktualizowanie katalogu oraz sald na wspomnianej tabeli

było bardzo pracochłonne dla koordynatorki, jednak sys-

temem LETS zainteresował się informatyk, który stworzył

program komputerowy umożliwiający uczestnikom prze-

szukiwanie listy zarejestrowanych uczestników, ich ofert

i potrzeb oraz samodzielne aktualizowanie własnych na-

miarów, ofert i potrzeb, dokonywanie ze swego konta prze-

lewów po otrzymaniu towaru czy usługi itd. Pozwoliło to

też automatycznie pobierać z kont uczestników systemu

„opłaty” w wysokości 1 punktu miesięcznie z przeznacze-

niem na cele administracyjne. Osoba niezarejestrowana

mogła obejrzeć jak działa system, zapoznać się z ofertami

i potrzebami bez dostępu do danych osobowych.

Grupa zarejestrowanych przekroczyła wtedy 50 osób i mniej

więcej przez rok dość regularnie spotykała się w Wydawnic-

twie „Zielone Brygady” (Fundacja Wspierania Inicjatyw Eko-

logicznych), debatowała, a uczestnicy dokonywali wymian.

5. ANEKS

22

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

Problemy techniczne

Niestety, to co było ułatwieniem dla koordynatora i co było

oczywiste dla informatyka, okazywało się nieraz zbyt trudne

dla sporej części uczestników, dlatego zdarzało się, że nie

kasowali oni swych nieaktualnych potrzeb i ofert, a nowe

oferty i potrzeby rozsyłali e-mailem, zamiast wpisywać

w bazie danych. Powodowało to duże zamieszanie. Uspraw-

nienie systemu komputerowego okazało się niewykonalne

m.in. dlatego, że grupa nie była w stanie wynagrodzić in-

formatykowi jego pracy, mimo zebrania w ciągu kilku mie-

sięcy na koncie administracyjnym kilkuset punktów. Powo-

dem tej niemożności był m.in. brak ustalonych „na wejściu”

procedur decyzyjnych. O ile pierwsza koordynatorka-zało-

życielka czasem podejmowała w dobrej wierze arbitralne

decyzje, np. w przypadku gdy dana osoba nie potrafiła

jasno zdefiniować swych potrzeb, ofert czy punktowej wy-

ceny wykonanej usługi lub dostarczonego towaru, o tyle

nowa koordynatorka wyznawała bardziej anarchistyczne

zasady lub nie miała śmiałości, by np. usunąć martwe dusze,

a potem wręcz ograniczyła swą działalność, więc system

istniał siłą rozpędu. Tak więc, aby podjąć decyzję o zainwe-

stowaniu nagromadzonych punktów np. w udoskonalenie

systemu komputerowego, trzeba najpierw zdecydować

o tym, w jaki sposób będzie podjęta decyzja. Czy na liście

dyskusyjnej zawierającej e-maile wszystkich uczestników?

A jeśli tak, to czy brać pod uwagę wypowiedzi osób, które

nie były na żadnym spotkaniu, nie dokonały żadnej wymia-

ny, a kwestionują nawet zasadę wstępną, jaką jest opłata 1

punktu miesięcznie (gdyż kojarzyło im się to z etatystycz-

ną redystrybucją)? I jak długo czekać na odpowiedzi? Czy

może decydować na spotkaniu w gronie kilku, kilkunastu

osób, które w tym akurat momencie zechciały czy mogły

przyjść (co nie oznacza, że były zapisane do LETS, a jeśli na-

wet tak, to niekoniecznie dokonywały wymian)? I jaki sys-

tem głosowania: konsensus czy większość?

Kwestia koordynacji

Problem koordynacji wyglądał tak, że funkcja ta była stricte

wolontariacka. Poza tym ani pierwsza koordynatorka-za-

łożycielka, ani jej następczyni nie zrezygnowały „oficjalnie”

ze swych funkcji, tylko po prostu w pewnym momencie

zaczęły się mniej udzielać. Nie wyłonił się ani nie został

wybrany nowy koordynator. W praktyce wyglądało to tak,

jakby grupie wygodnie było uważać, że koordynatorem jest

osoba, która z własnej inicjatywy użycza adresu i miejsca

na serwerze na stronę i listę, raz na dwa tygodnie rozsyła

przypomnienia o spotkaniach oraz zostaje po pracy w biu-

rze, by grupa miała się gdzie spotkać, a potem ustawia krze-

sła i sprząta, by rano organizacja mogła pracować. Można

zauważyć, że właśnie takie są (m.in.) zadania koordynatora

tego typu przedsięwzięć. Tak, pod warunkiem, iż nie ozna-

cza to, że inni czują się zwolnieni z odpowiedzialności za

grupę, a nawet uprawnieni do postaw roszczeniowych (czy

możesz wysłać na listę..., czy możesz zmienić moją ofertę...),

na zasadzie daj palec, to wezmą rękę. Bycie koordynatorem

czy liderem jest normalne w sytuacji stworzenia grupy wo-

kół siebie lub wybrania na tę funkcję przez grupę, z jasnym

zakresem praw i obowiązków, z możliwością odwołania czy

zrezygnowania z funkcji bez niebezpieczeństwa, że grupa

nie wybierze następcy. Podobnie jak w przypadku infor-

matyka, nieśmiałe próby zwrócenia uwagi, że „koordynator”

i jego organizacja ponoszą pewne nakłady (choćby lokal,

serwer), a grupa może przecież coś zaoferować, bo konto

administracyjne jest pełne wolnych punktów (zebranych

jako opłaty członkowskie), spełzły na niczym, mimo popar-

cia tej propozycji przez kilku aktywniejszych uczestników.

A więc jedyną gratyfikacją było „posiadanie” funkcji niekoro-

nowanego lidera grupy.

Ideologia a koszty oraz korzyści systemowe

Tu dochodzimy do kolejnego uwarunkowania, które utrud-

niło rozwój LETS, prawdopodobnie nie tylko w Krakowie.

Tak jak wspomniany „koordynator” był nim nie dlatego, że

chciał być liderem, lecz niejako z „poczucia obowiązku”, tak

prawdopodobnie większość założycieli i uczestników pol-

skich grup LETS robiła to z ideowego przekonania, że jest to

wolnościowa alternatywa dla „brudnego” pieniądza, że LETS

jest proekologiczne, prospołeczne, oddolne, postępowe,

fajne. Zabrakło natomiast ekonomicznej determinacji, która

by powodowała, że alternatywa, jaką jest LETS, nie miałaby...

prostszej alternatywy w postaci oficjalnego pieniądza!

Aby to wyjaśnić, konieczne jest wprowadzenie. W klasycznej

ekonomii występuje pojęcie kosztu pieniądza. Ile kosztuje

złotówka? Czy te paręnaście groszy, które zapewne kosz-

tuje metal i jego wytłoczenie? Czy 1 zł – dokładnie tyle, ile

wynosi wartość nominalna? A może kilka tysięcy – tyle ile

może dać kolekcjoner za unikalną monetę? Nie – koszt pie-

niądza zależny jest głównie od jego oprocentowania – aby

wziąć z banku 1 zł kredytu, trzeba w perspektywie oddać

np. 1,1 zł. Biorąc kilkaset tysięcy złotych kredytu mieszka-

niowego – praktycznie na całe życie – spłacamy w ratach

niemal drugie tyle. To właśnie jest koszt pieniądza.32

Okazuje się, że waluty komplementarne (alternatywne

środki rozliczeniowe) również zawierają koszta, jak choćby

wspomniana opłata w wysokości 1 punktu miesięcznie czy

opłaty wnoszone w firmie barterowej przy zapisywaniu się

czy przy transakcji. Jeśli jednak system jest źle zaprojekto-

wany, źle lub wcale nie zarządzany, jeśli nie jest dostatecz-

nie rozwinięty (lub jeśli rozrósł się nad miarę), to koszt lo-

kalnego „pieniądza” jest znaczny. W praktyce wygląda to tak,

32 Alternatywni ekonomiści stwierdzają słusznie, że koszt ten zawiera w sobie paradoks: jeśli banki udzielą kredytów na 100 mld zł, a chcą, by spłacono im 110 mld zł, to oznacza, że w społeczeństwie zabraknie 10 mld zł, by wszyscy mogli uregulować swe długi, więc jedynym rozwiązaniem są kolejne pożyczki.

23

2/2008 ANEKS

że mogę albo pójść do zakładu fryzjerskiego i ostrzyc się za

15 zł, albo szukać w ofertach systemu LETS, czy ktoś strzyże

(raczej po amatorsku, choć może się trafić profesjonalny fry-

zjer)33. Jeśli w ogóle znajdę ofertę strzyżenia, to być może

muszę przełamać w sobie pewien opór, by nawiązać kontakt

z kimś nieznajomym (cześć, jestem z LETS, czy możesz przyjść

mnie ostrzyc?), co nie występuje raczej w przypadku anoni-

mowej wizyty w zwykłym zakładzie świadczącym usługi dla

ludności. Trzeba więc wykonać telefon lub napisać e-maila.

Można się nie dodzwonić lub może się zdarzyć, że nie do-

staniemy odpowiedzi na e-maila. Odpowiedź może też być

negatywna – ktoś stwierdzi, że już nie ma ochoty strzyc,

a woli robić dready, lecz nie zmienił w bazie swej oferty, bo

nie umie, bo zapomniał hasła, bo nie ma dostępu do inter-

netu, bo nie ma czasu, bo nie sądził, że to ważne (bo dawno

nikt z LETS się do niego nie odzywał), lub administrator nie

zdążył albo zapomniał dokonać aktualizacji danych. Albo

„fryzjer” odmawia, bo ma już sporo nagromadzonych punk-

tów, z którymi nie ma co robić34. Albo podaje inny powód

odmowy, podczas gdy tak naprawdę problemem jest to, że

poprzedni „klient” zasiedział się 2 godziny i zawracał głowę

albo wydzwaniał jeszcze parę razy i chciał się umówić do

kina, na kawę itd. Może też być tak, że osoba, do której się

dodzwonimy, już dawno zapomniała, co to jest LETS, nawet

nie pamięta, że kiedyś się zapisała, i trzeba 5 minut tłuma-

czyć, że to taka wymiana „za darmo”. Szanse, że uda nam się

taką osobę przekonać na nowo do LETS i by nas ostrzygła

za punkty, są nikłe.

Jeśli te wszystkie problemy nas nie zrażą, to możemy spraw-

dzić, czy są inne oferty strzyżenia. Może ich nie być więcej,

a może być całkiem sporo (tak często jest z ofertami korepe-

tycji). Jeśli oferty nie są aktualizowane, weryfikowane, a co

gorsza wyświetlają się w kolejności dopisywania, tak jak

to się dzieje w tabeli w Wordzie (czyli najstarsze na samej

górze), to np. dopiero po pięciu nieefektywnych kontak-

tach uda nam się dostać pozytywną odpowiedź. Przy pe-

chu może się okazać, że trzeba jednak pojechać po usługę

na drugi kraniec miasta albo zaczekać tydzień, gdyż teraz

LETS-owski fryzjer przygotowuje się do kolokwium z fizy-

ki, a nam chodzi o ostrzyżenie na sobotnią imprezę. Może

w ogóle nie udać się ustalić wspólnie pasującego czasu

i miejsca lub okaże się, że w ofercie nie sprecyzowano, że

chodzi tylko o strzyżenie maszynką na zero, a nam zależy

na czymś bardziej wyszukanym.

33 W komercyjnych systemach barterowych można znaleźć zakład fryzjerski, więc większość poniższych problemów nie występuje.

34 Jeden z uczestników LETS-Kraków, podając swoją ofertę stwierdził, że nie będzie jednak zbyt często wykonywał podanych usług, gdyż wtedy mogłoby to zbytnio przypominać kierat pracy. Świadczy to chyba o tym, że przynajmniej część uczestników traktowała LETS jako hobby, a nie alternatywę ekonomiczną, która może zmienić coś w społeczeń-stwie. Może też świadczyć o zupełnie innym podejściu do wszelkiej pracy: „pracuję tylko tyle, na ile mam ochotę, dopóki sprawia mi to przyjemność. Nie jestem niewolnikiem pra-cy”. Ale inna uczestniczka stwierdziła, że nie mogłaby brać wynagrodzenia (np. punktów) za coś, co jej sprawia przyjemność. A więc wynagrodzenie byłoby rekompensatą, odszko-dowaniem za dyskomfort związany z pracą. Faktycznie wiele osób w Polsce traktuje pracę jako zło konieczne, jako coś niezgodnego ze swymi aspiracjami. Odbija się to na pozio-mie usług, na relacjach z klientami.

W ostateczności możemy przyjąć, że brak oferty strzyżenia

nie oznacza, że faktycznie nikt w grupie nie umie strzyc –

możemy rozesłać na listę dyskusyjną czy napisać na fo-

rum ogłoszenie o swej pilnej potrzebie w zakresie fryzury

(oczywiście można też od tego zacząć swe poszukiwania,

ale przecież nie ma gwarancji, że osoba mająca w ofercie

strzyżenie przeczyta takie ogłoszenie i z własnej inicjatywy

odpowie).

Tak więc, aby pozornie nie wydać „ani złotówki” na strzyże-

nie, trzeba czasem pokonać bariery psychologiczne, tech-

nologiczne, zużyć sporo czasu, a i trochę pieniędzy (telefon,

przejazd na drugi koniec miasta). Jest oczywiste, że nie

zawsze się to „opłaca”, i choć formalnie jedynym kosztem

udziału w systemie jest opłata administracyjna (np. 1 punkt

miesięcznie), a nominalnie punkty LETS są równoważne zło-

tówkom i są pozbawione kosztów kredytu bankowego, to

ich średni koszt może być czasem nawet znacznie większy

niż przykładowe 1,1 zł. Można by wręcz zacytować przysło-

wie „co tanio, to drogo”. Innymi słowy, o ile nie jesteśmy to-

talnie bez grosza, to czasem prościej, łatwiej, szybciej, taniej

i lepiej ostrzyżemy się za złotówki niż za „LETS-y”.35

Ponieważ odbiorcami tego tekstu są, jak mniemam, w du-

żej mierze doświadczeni działacze NGO, można porównać

wysoki koszt punktów LETS do sytuacji, kiedy „nie opłaca

się” do pewnych zajęć kierować „bezpłatnych” poborowych,

stażystów, a czasem nawet wolontariuszy. Jeśli nie mają

oni odpowiedniego przygotowania lub motywacji, to wy-

tłumaczenie im, na czym polega zadanie, dopilnowanie,

sprawdzenie, poprawienie wymaga nieraz więcej czasu

(a więc kosztuje więcej) niż samodzielne wykonanie pracy

lub wynajęcie specjalisty.36

Podobnie – tu złośliwość pod adresem sponsorów – wiele

dotacji jest obłożonych takimi formalnymi i nieformalnymi

wymogami na etapie przygotowania, realizacji i rozliczania,

że wielu działaczy zastanawia się, czy koszt obsługi dotacji37

nie jest większy niż koszt pieniądza pozyskanego np. w wy-

niku działalności odpłatnej czy gospodarczej, składek, daro-

wizn itd. Dodatkowo, aby sfinansować swój program, orga-

nizacja musi dostosować go do kryteriów danego konkursu

grantowego, np. wpisując działania, których normalnie by

35 Również platformy barterowe mają tego typu kłopoty, choć występują one w mniejszym stopniu. Znam przykład, kiedy wydawnictwo, przed przystąpieniem do klubu bartero-wego, rozesłało do uczestniczących w nim drukarni zapytanie cenowe. Okazało się, że wszystkie te firmy były zlokalizowane w sąsiednim województwie i nie zapewniały trans-portu, a do tego oferowały znacznie wyższe ceny niż drukarnie, z którymi wydawnictwo współpracowało dotychczas. Również jedyna w platformie firma spedycyjna miała odle-głą siedzibę i prezentowała się mało profesjonalnie. Z kolei zbudowanie platformy barte-rowej w oparciu o firmy, z którymi wydawnictwo już współpracuje, nie mogło się udać z powodu braku profesjonalizmu brokerów.

36 Nierzadko ze strony innych działaczy spotykam się z pytaniami, czy chce mi się korzystać z pomocy wolontariuszy, gdyż ich doświadczenia są właśnie takie jak wyżej opisałem. Niech to będzie przestrogą przed pochopnym wytykaniem niepowodzeń systemów typu LETS. Niestety współpraca między ludźmi jest często dość trudna, a motywacja inna niż „twarda waluta” bywa krótkotrwała. Warto też zwrócić uwagę, ile wynosi dotacja dla firmy na stworzenie stanowiska pracy, jeśli chce się ocenić koszt zorganizowania LETS czy Banku Czasu.

37 Często kosztem tym jest talent działacza marnowany przez konieczność sprostania zawi-łościom biurokracji, czasem nawet zdrowie.

24

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

się nie podjęła, lecz które pozwalają „przemycić” zadania dla

organizacji priorytetowe. To kolejne koszta pieniądza, z któ-

rymi się spotykamy. Znam przykład, kiedy jeden z projektów

alternatywnoekonomicznych w większości został „zjedzony”

przez obsługę dotacji, mimo że chodziło o sponsora, który

wcale nie był, moim zdaniem, zbyt wymagający. Po prostu

odbiorcami dotacji są często raczej wizjonerzy i artyści niż

„urzędnicy”, więc szczególnie trudno sprostać im wymaga-

niom sponsorów.

Wracając do LETS: aby nie wyglądało to jak kopanie leżące-

go, trzeba stwierdzić, że po pierwsze – wiele z zarysowanych

tu karykaturalnie mankamentów jest do pokonania pod

warunkiem odpowiedniego przygotowania i prowadze-

nia systemu, co jednak też kosztuje i z mojej perspektywy

trudno wyobrazić sobie, by było możliwe bez zewnętrzne-

go dofinansowania w postaci dotacji lub pracy społecznej

kogoś dobrze przygotowanego, kto ma na to dużo czasu,

a więc np. ma jakieś źródło utrzymania niewymagające od

niego stałej pracy.

Należy więc z całą mocą podkreślić, że alternatywna eko-

nomia ani nie jest lekiem na całe zło, ani nie rości sobie

totalitarnych praw do zastępowania obecnego systemu

(dlatego mówimy o walutach komplementarnych – uzu-

pełniających). Wreszcie, co może najważniejsze, jest syste-

mem prospołecznym, tak więc jej celem nie jest tylko to,

żeby ktoś mógł się ostrzyc płacąc punktami, które odrobi

udzielając korepetycji komuś, kto przypilnuje dziecka ko-

muś, kto go (pierwszą osobę tego łańcucha) ostrzygł. Eko-

nomia alternatywna:

pokazuje, że ktoś, kto umie reperować radia, jest ciągle y

pożyteczny i przydatny społeczeństwu, naprawiając stary

sprzęt przykłada się bowiem do tego, że nie powiększy się

wysypisko śmieci, że pieniądze nie wypłyną z lokalnej spo-

łeczności za sprawą kupna nowego sprzętu (kosztującego

co prawda grosze, ale za cenę rabunku zasobów natural-

nych i niewolniczej pracy dzieci w III świecie);

daje odczuć emerytce, że może się komuś wciąż przydać, y

np. pilnując dzieci;

pomoże inwalidzie w wyjściu z impasu związanego z nie- y

możnością dalszego wykonywania zawodu;

pokaże np. maklerowi giełdowemu, że nie jest człowiekiem y

jednowymarowym, że po pracy też może kogoś ostrzyc,

tym razem dosłownie :)

Niewątpliwie można dokonać w LETS „dealu” nie gorszego

niż na Allegro: sprzedać komuś za punkty kolekcję komik-

sów, a od kogoś innego kupić kasety ze starą, dobrą muzyką.

Jednak nawet ten „handel” jest inny, wolniejszy, ze smakiem.

W LETS, podobnie jak na bliskowschodnim targu, „wypada”

pogadać trochę o pogodzie, o życiu, można się potargo-

wać. Jeśli nie masz na to czasu i ochoty, bo się spieszysz,

nie chcesz poznać swych sąsiadów, a Twoje życie biegnie

szybko, to rzeczywiście możesz się LETS-em rozczarować.

To trochę tak, jakby iść na bazar i chcieć szybko kupić chleb,

masło, pęczek rzodkiewki, zapłacić i zmykać. Takie rzeczy to

w markecie. Jednak w dobie mody na slowfood, slowcittta

tęsknoty za lokalnymi sklepikami, dobrze zorganizowane

LETS czy Bank Czasu może być idealnym rozwiązaniem.

Poza tym LETS to nie biznes typu Amway, ani tym bardziej

łańcuszek świętego Antoniego, choć faktycznie pamiętam

spotkanie LETS-Kraków, na które przybyła grupka akwizyto-

rów ubezpieczeniowych, spodziewając się nowego paten-

tu na sukces.

Nade wszystko efektem LETS-owych wymian są powsta-

łe więzi, nawiązane kontakty. Jednak – i tu wracamy do

trudności, które trzeba pokonać – aby zaistniały kontakty,

współpraca, wymiana, potrzebne jest zaufanie. A zaufanie

powstaje w wyniku kontaktów, współpracy, wymiany. Pro-

ściej: jeśli z kimś mamy pozytywne doświadczenia, to mu

ufamy, ale jeśli nie ufamy, to nie współpracujemy, więc nie

mamy okazji nabrać doświadczeń. A więc mamy sprzęże-

nie zwrotne. W Polsce mamy podobno jeden z najniższych

w UE wskaźników zaufania społecznego. Tak więc to sprzę-

żenie zwrotne jest u nas często ujemne (czyli brak zaufania

blokuje współpracę, a gdy tej nie ma, to zaufanie nie może

wzrastać) i trzeba sporego wysiłku organizacyjnego, aby

zmienić wskaźnik na dodatni i osiągnąć pozytywne sprzę-

żenie zwrotne, kiedy to w wyniku współpracy rozwija się za-

ufanie, które owocuje tym, że ludzie chętniej się kontaktują,

współpracują i otwierają swe dłonie, serca i umysły oraz

drzwi swych mieszkań.

Wysiłek ten jednak jest konieczny, gdyż ceną zaniechania

będzie dalsza apatia, bierność, atomizacja społeczna, po-

grążenie w konsumpcji i marazmie, czego dalszymi efekta-

mi są społeczna znieczulica, agresja i patologie.

Oprócz tych stricte społecznych skutków systemów typu

LETS można zauważyć również te bardziej związane z samą

istotą ekonomii jako dziedziny zajmującej się problemami

ludzkiej gospodarki. Otóż system typu LETS czy klub bar-

teru wielostronnego udowadnia, że grupa osób czy firm

mających coś do zaoferowania społeczeństwu może to

uczynić pomimo braku wystarczającej ilości pieniądza pań-

stwowego. Lub inaczej: tylko „fizyczny” niedostatek tego

pieniądza powoduje, że z jednej strony mamy rzeszę ludzi,

których podstawowe potrzeby materialne są niezaspoko-

jone, a z drugiej – multum ludzi i instytucji gotowych jest

działać, by te potrzeby zaspokajać (bezrobotni, zamykane

lub zmuszone do ograniczania produkcji firmy), brakuje

tylko „czegoś”, by naoliwić tryby gospodarki, czegoś, co jest

jej krwioobiegiem: pieniądza38. Tak więc systemy te z jednej

strony dowodzą (przynamniej liberalnym ekonomistom,

38 Jako środka wymiany, inne jego funkcje dla uproszczenia pomijam tu.

25

2/2008 ANEKS

którym wbrew zdrowemu rozsądkowi wydaje się, że ubó-

stwo, niedostatek, bezrobocie są konieczną cechą każdego

ustroju), że „jakiś” problem istnieje, a z drugiej pokazują, że

są metody zaradcze. Co warto podkreślić: nie są to metody

typu gospodarka planowa, nacjonalizacja czy redystrybucja

dóbr z ogranego repertuaru realnego socjalizmu i państwa

opiekuńczego. Nie są to też takie liberalne recepty, jak pro-

mowanie postaw indywidualnego sukcesu osiągalnego

rzekomo dla każdego39 plus dobrowolna charytatywność,

by pomóc przeżyć tym, którym jednak nie udało się się-

gnąć po sukces.

Ideologia a (nie)konsekwencja w działaniu

Kolejnym dowodem na to, że małe sukcesy systemu LETS

w Polsce wynikają m.in. z bardziej ideowej niż ekonomicznej

determinacji jest to, że gdy nieformalny „koordynator” LETS-

Kraków przestał zwoływać spotkania, na które przychodziło

coraz mniej osób (zresztą często tylko po to, by skorzystać

za darmo z internetu, a nie by się wymieniać czy podejmo-

wać działania na rzecz rozwoju systemu), to nie tylko nikt

nie przejął inicjatywy, ale nawet nikt nie zauważył braku,

nie było pytań „kiedy się spotykamy?” Wymiana punktowa

i dyskusje na liście po prostu zamarły. Gwoździem do trum-

ny była awaria serwera (znów się kłaniają realia NGO: brak

pieniędzy na zatrudnienie informatyka) i zniszczenie sporej

części danych dotyczących kont uczestników LETS-Kraków.

Również tu nikt nie wyraził ani oburzenia (które byłoby zro-

zumiałe, w końcu „zniknęły” z kont punkty), ani potrzeby od-

budowy czy chęci pomocy w tym zadaniu.

Prawdopodobnie nadmierna ideologizacja najaktywniej-

szych uczestników spotkań i dyskusji internetowych była

powodem jeśli nie porażki systemu, to blokowania prób

jego rozwoju. Np. zdecydowana większość uczestników

jednego z bardziej owocnych spotkań opowiedziała się za

tym, by uchwały zapadały większością głosów, jednak jedna

osoba zaoponowała proponując, by decyzje podejmować

w wyniku konsensusu. A więc okazało się, że źle by było

gdyby większość rządziła mniejszością, ale jedna osoba

może wymusić na pozostałych, by stosowały nieakcepto-

waną przez siebie zasadę „konsensusu”. Innymi słowy, wsku-

tek „braku konsensusu, żeby w LETS-Kraków podejmować

decyzje poprzez konsensus, nie udało się ustalić ŻADNEJ

metody podejmowania decyzji”. Osoba, która obstawała

przy zasadzie konsensusu, nie podjęła wysiłku, by przeko-

nać pozostałe o wartości swej propozycji i nauczyć, jak to

się robi w praktyce, ani by wprowadzić ją w życie na następ-

nych spotkaniach. Zabrakło konsekwencji.

Podobnie propozycja innego uczestnika spotkań, by w LET-

S-Kraków stosować zasadę demokracji uczestniczącej, skoń-

39 Każdy może zostać milionerem a bogaci napędzają gospodarkę tworząc miejsca pracy.

czyła się na tym, że propozycje wypracowane na spotka-

niach próbowano „zatwierdzać” potem na liście dyskusyjnej,

co skutkowało długimi i częstymi e-mailami osób, które

lubią i umieją dużo pisać, oraz milczeniem większości, która

nie miała czasu czy ochoty lub nie była zorientowana w te-

macie. Tak więc cel rozmydlał się w dyskusjach, które nie

miały żadnego podsumowania, bo nie ustalono czasu trwa-

nia dyskusji, nie określono, ile razy jedna osoba może wy-

słać wypowiedź na dany temat, kto ma pilnować dyscypliny

i zliczać głosy ani jak to robić, skoro zwykle były to raczej

burzliwe polemiki, a nie odpowiedzi na „tak” lub „nie” wobec

danej propozycji. Przywołałem już sytuację, gdy na pytanie,

czy można zgromadzone na koncie administracyjnym punkty

przeznaczyć dla informatyka i dla organizacji goszczącej kra-

kowski LETS na serwerze i w lokalu, odpowiedź brzmiała: to

jest etatyzm, że państwo zabiera wszystkim, a potem daje wy-

branym. Istotą LETS jest to, że każdy sam może komuś coś zle-

cić i za to przelać mu punkty (czyli: kto chce udoskonalać sys-

tem, niech sam za to płaci). Podobnie rozważania na temat

wybrania koordynatora czy „zarządu” z określonymi kom-

petencjami były kwitowane stwierdzeniami, że następnym

krokiem będzie powstanie LETS-owskiej policji. Jakkolwiek

zabawne wydają się te w sumie jednostkowe przykłady, na-

leży pamiętać, że całe przedsięwzięcie odbywało się w śro-

dowisku „wolnościowym”, w którym nikt nie miał ochoty

narzucić swych rozwiązań wbrew innym, nawet jeśli ci

„inni” byli jedynie „kibicami”, którzy praktycznie nie korzystali

z systemu. Zresztą prócz niekończących się, bezowocnych

dyskusji na temat rozwoju systemu na spotkaniach docho-

dziło też do nużących sporą część uczestników „wykładów”

malkontentów – opowiadających za każdym razem, że to

się nie może udać, zaś część uczestników przychodziła po to,

by pogadać ze znajomymi lub zapytać co słychać? Tak więc

czasem dominował element socjalno-terapeutyczny, co dla

osób nastawionych na działanie było „marnowaniem czasu”.

Ktoś inny upierał się, żeby tabelki z ofertami nie były zapisy-

wane w Wordzie, lecz w Open Office, czyli wolnym, a nie kor-

poracyjnym oprogramowaniu. Postulat ten docelowo jest

słuszny, ale póki co Worda ma i zna prawie każdy, a Open

Office tylko pasjonaci. Nawet jeśli ktoś nie ma Worda tylko

Open Office, to Open Office otworzy zapisany w Wordzie

plik. Natomiast Word nie otworzy pliku zapisanego w Open

Office, a przecież LETS nie miał był systemem dla zdetermi-

nowanych i wtajemniczonych. Podobny problem dotyczył

udoskonalenia oprogramowania do obsługi LETS. Argu-

ment, że program nie jest dość „user friendly” był zbijany

odpowiedzią, że jak komuś zależy to może (powinien) się

nauczyć programu. Trudno ustalić, czy ktoś naprawdę tak

myślał, czy po prostu nie miał ochoty zmieniać oprogramo-

wania. Moja opinia była taka, że nie możemy sobie pozwo-

lić na stawianie barier, gdyż strata nawet paru osób, które

mogłyby się przyłączyć, oznacza poważne uszczuplenie

oferty LETS. A sam widziałem, że osobom przekonanym do

systemu, którym chciało się regularnie przychodzić na spo-

26

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

tkania, problem stwarzało nawet to, że inne hasło jest do

bazy ofert, inne do listy dyskusyjnej, a inne do konta poczty

elektronicznej!

Kwestia profesjonalizmu, zaufania i nie tylko

Brak konsekwencji w działaniach to część szerszego pro-

blemu – braku profesjonalizmu. Kilka lat po swym odejściu

z ruchu ekologicznego pewna osoba powiedziała mi, że

dopiero pracując w network marketingu zrozumiała, że nie-

skuteczność jej działań jako animatorki LETS była wynikiem

zwykłej nieporadności, nieznajomości praw psychologii,

nieumiejętności prezentowania idei i przekonywania do niej

innych, szybkiego zrażenia się niepowodzeniami, podczas

gdy w network marketingu statystycznie rzecz biorąc musi

wykonać 10 telefonów zanim trafi na osobę, która zechce

się spotkać, co przecież nie gwarantuje jeszcze dokonania

zakupu. Jakkolwiek różne są zasady network marketingu

i ekonomii alternatywnej, to pewne prawa są wspólne dla

wszelkich działań społecznych. Organizator LETS musi być

co najmniej tak samo dobrym organizatorem jak ktoś, kto

robi np. kampanię na rzecz ścieżek rowerowych. Co wię-

cej, musi też za taką osobę uchodzić. Niezwykle ważna jest

bowiem jego wiarygodność. Np. gdy dowiedziałem się, że

w pewnym mieście powstaje LETS, zapytałem znajomego

działacza ekologicznego z tej miejscowości czy zna sprawę.

Odpowiedział, że tamtejsze LETS zakładają osoby, które nie-

zbyt się sprawdziły w realizacji projektów w jego organizacji.

Choć ta subiektywna opinia jest dość kąśliwa i być może

niesprawiedliwa, podyktowana jakimiś urazami, to pokazu-

je problem zaufania. Pewna firma organizująca spotkanie

na temat komercyjnego systemu ekonomii alternatywnej

przez wiele tygodni nie potrafiła wypłacić, mimo kilku po-

nagleń, obiecanego uczestnikom spotkania zwrotu kosz-

tów podróży. I nieważne, że nie była to zła wola, że zawinił

raczej bałagan lub chwilowy brak kilkuset złotych na koncie

firmy – zaufanie zostało nadszarpnięte i jego odbudowa

wymagała czasu.

W jednym z alternatywnych klubów na krakowskim Ka-

zimierzu zwoływano co jakiś czas pchle targi, na których

można było coś sprzedać, coś kupić czy wymienić się róż-

nymi rzeczami. Kiedy w końcu udało mi się znaleźć czas, by

wybrać się na tę imprezę, okazało się, że prócz organizato-

ra, barmana i jednej osoby, która przyszła napić się piwa,

jestem jedynym „targowiczem”. Porozmawialiśmy chwilę

na temat tego, jak trudno coś zorganizować, jak wyglądały

poprzednie tego typu imprezy itd. Po wyjściu przeszedłem

dwie ulice i wpadłem wprost na cotygodniowy pchli targ

na Placu Nowym… A więc pewne rzeczy da się zrobić,

może nawet są już robione, choć ciut inaczej, bez ideologii,

poza naszą wąską niszą. Rozmawiałem też niedawno z kole-

gą organizującym od lat koncerty „alternatywne”, lecz raczej

unikającym współpracy z „alternatywnym” środowiskiem.

Jego opinia była taka, że choć ludzie ci ideowo wyznają za-

sadę DIY (Do it yoursefl – zrób to sam), to niemal zawsze

podczas robionych przez nich koncertów czy pokazów fil-

mów coś nawala: a to opóźnienie, a to brak jakiegoś sprzętu

itd. – rzeczy, których można uniknąć, jeśli tylko ma się tro-

chę wyobraźni. Z kolei pewna młoda organizacja planowała

zrobić pokaz znanego filmu o tematyce ekologicznej. Roz-

mawiali ze mną, jak się do tego zabrać, jak zdobyć legalną

kopię, prawa do publicznej emisji, z którym kinem nawiązać

współpracę. Okazało się jednak, że… film właśnie wchodzi

na ekrany za sprawą komercyjnego dystrybutora! Przykłady

te nie dotyczą samej alternatywnej ekonomii, lecz środowi-

ska, w którym tego typu inicjatywy są zwykle realizowane.

Niedawno przysłuchiwałem się debacie „czy pomoc pań-

stwa psuje ekonomię społeczną”. Ktoś powiedział, że naj-

ciekawsze rzeczy dzieją się poza projektami. Hmm… Moi

„alternatywni”, choć „niezrzeszeni” koledzy, w których miesz-

kaniu w zimie trzeba palić węglem, sadzą drzewa, by zre-

kompensować swój wpływ na klimat. Okazało się, że sadzą

ich więcej niż pewna bardzo duża firma, wespół z organi-

zacją ekologiczną, podczas mocno nagłośnionej akcji! I co

ciekawsze, owi koledzy nawet nie wiedzieli, że jakaś NGO

organizuje takie akcje!!! Tak więc nie tylko „pomoc państwa

psuje…”

Inny problem: osoby, które pomalowały lokal organizacji,

otrzymały za to punkty LETS40, a organizacja liczyła iż od-

zyska je za udostępnianie odnowionego lokalu i serwera.

Możliwe było także korzystanie w ramach LETS z publikacji

i z dostępu do internetu. Jednak część uczestników LETS

było jednocześnie wolontariuszami tej organizacji, więc

było niezręcznie pobierać od nich opłaty, choć generalnie

relacje były zdrowe: większe prace były płacone punktami,

mniejsze często dalej odbywały się na zasadzie wolontaria-

tu, a wolontariusze nieraz płacili za korzystanie z internetu

widząc, że organizacja ponosi wysiłek wspierania LETS.41

LETS a Banki Czasu...

Niektórzy byli uczestnicy LETS-Kraków twierdzili, że LETS

jako takie jest zbyt skomplikowane i lepszy jest Bank Czasu.

Ich problemem było to, że każdy sam wycenia oferowaną

przez siebie usługę lub towar. Istotnie – wiele osób wstępu-

jących do LETS ma trudność z wycenieniem swojej oferty,

mimo że zasada jest prosta – punkt odpowiada złotówce,

więc godzina korepetycji to np. 20 punktów, a strona tłu-

maczenia tekstu – 40. Porównywano to do Banków Czasu,

w których godzina każdej pracy jest tak samo cenna (bo

wszyscy mamy takie same żołądki), nie ma więc zastanawia-

40 Przez długi czas była to największa transakcja w LETS-Kraków, wykonawcy mieli więc po 100-200 punktów, a organizacja miała debet przekraczający ustalony później limit. Powo-dowało to znaczną dysproporcję w systemie.

41 Zdarzył się też przypadek, że osoba z LETS liczyła na całkowicie bezpłatny dostęp do inter-netu „po znajomości”. Znajomość znajomością, ale dostęp do internetu czy wydanie pu-blikacji kosztują, więc skoro są one wpisane jako oferta w systemie, w który decydujemy się wejść, to warto być konsekwentnym i płacić lub nie korzystać.

27

2/2008 ANEKS

nia się, targowania itd. Ci krytycy LETS twierdzili też, że Ban-

ki Czasu są uczciwsze i sprawiedliwsze niż system, w którym

każdy sam wycenia swoją ofertę, więc może ją zawyżyć.

Jakkolwiek rynek, jakim jest LETS, jest dość mały, to i on ma

niewidzialną rękę, więc ktoś, kto wyceni swe usługi za drogo,

nie znajdzie nabywców, a „klienci” pójdą do innych. Oczywi-

ście i tu może wystąpić monopol na dane dobro lub „zmo-

wa cenowa”, lecz LETS istnieje w otoczeniu szerszego rynku

opierającego się o klasyczną walutę. Tak więc sytuacja, kie-

dy uczestnicy LETS są zmuszeni, by korzystać z zawyżonych

cen za korepetycje z hiszpańskiego, ponieważ tylko jedna

osoba je oferuje, jest raczej hipotetyczna i mało uciążliwa

– zamiast przepłacać w punktach LETS, można komuś inne-

mu zapłacić sprawiedliwszą cenę w złotówkach. Oczywiście

może się zdarzyć, że uczestnicy LETS są skazani na korzysta-

nie wyłączenie z ofert LETS, gdyż nie stać ich na to, by naby-

wać dobra za złotówki, lub dana usługa występuje rzadko

także na rynku „zewnętrznym”, więc i tam mógłby wystę-

pować „monopol” (np. korepetycje z islandzkiego). Zwykle

jednak rzadkie oferty wynikają z rzadkich potrzeb. Można

odwrócić sytuację i zapytać, czy faktycznie sprawiedliwym

jest, że godzina sprzątania, niewymagającego wielkiego

przygotowania, równa jest godzinie konsultacji prawnych

wymagających lat studiów i ciągłego douczania się. Krytycy

takiego rozwiązania twierdzą, że Banki Czasu, które sztyw-

no trzymają się zasady „równości”, z czasem upadają. Trudno

mi się do tego odnieść, gdyż nie znam takich przypadków.

Dość powiedzieć, że np. w amerykańskim mieście Itha-

ca, w którym istnieje papierowa waluta o nazwie Godzina

(Ithaca Hours), wbrew jej nazwie, za godzinę pracy płaci się

czasem pół czy półtora „Godziny” (tak jak polski złoty nie jest

ze złota).

Omawiając różnice między LETS a Bankami Czasu należy

zwrócić uwagę też na to, że w tych pierwszych wymie-

niamy się również towarami, a w drugich – tylko usługami.

Oczywiście w Banku Czasu też można dostać dżem, jed-

nak w Godzinach płacimy tam tylko za pracę poświęconą

na jego wykonanie, a za sam surowiec w złotówkach. Jed-

nak już książek czy płyt gramofonowych nie można ofe-

rować w klasycznym Banku Czasu, choć przy bardziej ela-

stycznym podejściu można by ich wartość jakoś przeliczyć

na godziny.

Punkty LETS nie istnieją, zanim ktoś nie wykona usługi lub

nie przekaże komuś towaru, więc można powiedzieć, że

mają 100-procentowe pokrycie w dobrach realnych. Z dru-

giej strony, aby enigmatyczne punkty spełniły funkcję pie-

niądza, jaką jest bycie miernikiem wartości, przyjmuje się

zwykle, że 1 punkt odpowiada 1 jednostce waluty oficjalnej

danego kraju. Jest to więc powiązanie inflacjogenne. Bank

Czasu wykazuje zatem zaletę odporności na inflację. Go-

dzina zawsze jest godziną, niezależnie od tego, co uchwali

Rada Polityki Pieniężnej, choć oczywiście wydajność pracy

różnych osób jest różna i jeden potrzebuje na tłumaczenie

strony tekstu godziny, a inny dwóch. Oznacza to, że w przy-

padku wynagrodzenia za czas pracy występuje niebezpie-

czeństwo zawyżania ilości koniecznego do wykonania ja-

kiejś czynności czasu. W Bankach Czasu zaleca się więc, by

strony umówiły się na wysokość godzinowego wynagro-

dzenia przed rozpoczęciem transakcji, tak by uniknąć sytu-

acji, gdy wykonawca źle obliczył swe możliwości i przecią-

ga rozpoczętą pracę (robić coś a zrobić – to różnica). Trzeba

przy tym zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku ekonomii

alternatywnej w ludziach wyzwalają się pokłady dobra,

uczciwości i bezinteresowności, więc oszustwa i nadużycia

zdarzają się tu rzadziej. Jednak przy najlepszej woli nie każ-

dy i nie zawsze potrafi z góry określić, ile dana praca zajmie

czasu. Niektórzy mogą chcieć doliczać czas dojazdu czy in-

nego przygotowania do wykonania pracy.

W LETS-Kraków prócz zasady, że punkt równa się złotówce

i że każdy sam wycenia swoje oferty, koordynatorka poda-

wała przykład, że zaleca się, by godzina korepetycji koszto-

wała 20 punktów.

Na pytanie, który system jest lepszy, trwalszy, nie ma odpo-

wiedzi. To kwestia gustu – niektórzy wolą więcej równości,

a inni więcej różnorodności, dlatego mamy różne systemy,

a nie jeden. Trwałość danego systemu zależy od jego do-

stosowania do potrzeb danej grupy społecznej, w danym

czasie i miejscu. A i tak nawet najlepiej zaprojektowane i za-

rządzane organizmy społeczne podlegają tym samym pra-

wom entropii, co istoty żywe, więc nie są wieczne. Jest też

kwestia elastyczności – zamiast ideologii i sekciarstwa. Nikt

nie ma praw patentowych do LETS czy Banków Czasu, więc

eksperymenty są dozwolone, choć lepiej uczyć się na cu-

dzych błędach niż na własnych.

...i inne kontrowersje

Innym przykładem prób wprowadzenia zmian reformują-

cych system LETS-Kraków była dyskusja na temat ujemne-

go oprocentowania kont, co miało wspomóc obieg punk-

tów. Bywa to praktykowane z powodzeniem w niektórych

podobnych systemach i wynika z zasady, że skoro kapitał

finansowy ma odzwierciedlać kapitał naturalny, to też musi

ulegać entropii. Czyli tak jak kilogram ziemniaków po pew-

nym czasie wysycha lub gnije i traci na wartości, tak samo

zgromadzone, a nieużywane, pieniądze nie tylko nie po-

winny przynosić właścicielowi odsetek, ale wręcz powinny

tracić na wartości wskutek zastosowania ujemnego opro-

centowania. Pomysł ten nie przyjął się, gdyż część osób

uważała, że będzie to oznaczać sztuczne nakłanianie do

dokonywania transakcji, że w ten sposób promuje się nie-

potrzebną konsumpcję (wydanie punktów celem uchronie-

nia się przed ich „zabieraniem” przez system). Rzeczywiście

– takie niebezpieczeństwo podnoszone jest przy omawianiu

systemów waluty lokalnej, jednak większą rolę w napędza-

niu konsumpcji w społeczeństwie mają odsetki dodatnie

28

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

(to temat na osobny tekst). Natomiast LETS nie składa się

z osób pozbawionych potrzeb, więc jakąś konsumpcję

muszą oni przejawiać (i m.in. dlatego powołuje się LETS),

więc lepiej, jeśli potrzeby te są zaspokajane w ramach sys-

temu niż poza nim. Przecież nie ma sensu tworzenie czegoś,

czego nie zamierza się wzmacniać. Ponieważ oferta dóbr

w LETS jest stosunkowo skromna, to niebezpieczeństwo

„przejadania się” jest niewielkie. Jeśli jedna czy kilka osób

mają trwały nadmiar nieużywanych punktów, to „automa-

tycznie” inna osoba (osoby) mają ich trwały niedomiar (bo

suma punktów w systemie wynosi zawsze zero), więc trud-

niej jej (im) otrzymywać w ramach systemu jakieś nowe do-

bra, a na jej (ich) usługi i towary jest za małe zapotrzebowa-

nie, by mogły wypracować swe punkty. W efekcie system

się załamuje.

Faktycznie mankament ten lepiej rozwiązać sprawniejszą

organizacją systemu, tak jak w Bankach Czasu, gdzie koor-

dynator aktywnie pozyskuje nowe osoby, stara się uświa-

domić im, że każdy ma do zaoferowania wiele usług, które

mogą być pożądane i cenne dla innych, oraz pomaga od-

naleźć im wartości, których często sobie nie uświadamiają.

Pokazuje też, że w systemie można znaleźć atrakcyjne dla

każdego oferty. Kontaktuje osoby, które czegoś poszukują,

z tymi, którzy to coś mają do zaoferowania, zwłaszcza z oso-

bami, które dotąd nie miały okazji wykazać się działaniem

w systemie. „Chroni” w ten sposób tych, którzy już „zarobili”

dużo godzin, a nie mieli okazji ich zużyć, oraz pomaga im

znaleźć interesujące ich oferty, tak by nie frustrowali się po-

siadaniem nadmiaru niewykorzystanych godzin. Nie moż-

na bowiem liczyć na to, że wszyscy będą aktywnie szukać

swych „kontrahentów”. Dodatkowo koordynator Banku Cza-

su sprawdza, czy strony są zadowolone z odbytej transakcji.

Trzeba też uczciwie dodać, że pomniejszanie kont np. o 1%

nastręczałoby trudności techniczne, gdyż w większości

przypadków byłyby to ułamki punktów (ktoś kto ma 1 punkt

traciłby 0,01), więc prawdopodobnie trzeba by dokonywać

zaokrągleń i np. dopiero osoba mająca 50 punktów traci-

łaby 1 punkt (po zaokrągleniu 0,5 punkta w górę), chyba

że wszystkich zaokrągleń dokonywano by w górę, wtedy 1

punkt traciłaby zarówno osoba mająca 1 punkt, jak i osoba

mająca ich 100. Trudno byłoby logicznie wyjaśnić, dlaczego

to ma tak działać oraz trudno byłoby dostosować do tego

program komputerowy. Poza tym wskutek zaokrągleń bi-

lans całego systemu przestałby być zerowy, więc stałby się

mniej przejrzysty.

Kontrowersje budziły też oferty wypożyczania książek za

symboliczną opłatą 1 czy 2 punktów. Krytycy LETS pod-

noszą argument, że system ten oducza bezinteresowności,

powoduje, że znajomi zaczynają wyliczać sobie punkty

w sytuacjach, w których dotychczas zwyczajnie sobie po-

magali. Oczywiście wszędzie mogą się zdarzyć takie sytu-

acje, jednak system nie jest potrzebny tam, gdzie wymiana

i współpraca już występują, a wszyscy się znają i kontaktują.

Natomiast punkty mogą tę współpracę wzmocnić i rozwi-

nąć. Znajomość zwykle opiera się na jakiejś wzajemności.

Jeśli jej nie ma, to jedna strona jest stratna – trudno to na-

zwać przyjaźnią. W takiej sytuacji naturalne jest domaganie

się rewanżu w postaci przysługi, punktów czy pieniędzy.

Wprowadzenie wymiany punktowej ułatwia zaspokojenie

potrzeby poza kręgiem znajomych czy znajomych naszych

znajomych.

Reformy...

W krakowskim LETS dyskutowano też takie działania mają-

ce na celu rozwój i wyjście na zewnątrz:

Wydanie plakatu (z braku środków na druk był opublikowa- y

ny tylko na okładce Zielonych Brygad).

Ogłoszenie o poszukiwaniu koordynatora (nie zrealizo- y

wane z powodu braku konsekwencji działań i obawy

przed potencjalnymi problemami prawnymi w przypadku

wyjścia grupy na zewnątrz).

Rejestracja własnej organizacji (rozmowy ugrzęzły na eta- y

pie zastanawiania się, czy to ma być jakieś nowe NGO

z własnymi projektami, wśród których będzie LETS, czy

stowarzyszenie mające na celu prowadzenie wyłącznie

LETS-Kraków).

Przyznawanie punktów za wprowadzenie nowej osoby do y

LETS, np. w formie procentu od obrotu, której udział miała

zwerbowana osoba.. Ten pomysł nie został zaakceptowany,

natomiast w „nowym” krakowskim LETS (o którym poniżej)

zastosowano zasadę, że najaktywniejsze osoby otrzymują

punkty spośród zebranych na koncie administracyjnym za

opłaty członkowskie.

....i zabezpieczenia

Z kolei bez problemu udało się w LETS-Kraków ustalić: limit

debetu – bodaj –100 punktów (dla porównania – w LETS

w Łodzi było to –200), brak limitu górnego (w Łodzi +500)

oraz maksymalnie roczny okres braku aktywności. To ostat-

nie nie zostało jednak zrealizowane, gdyż wcześniej cała

grupa praktycznie przestała istnieć. Nie ustalono natomiast,

co robić w sytuacji, gdy osoba, która została z jakiegoś po-

wodu usunięta, ma niewyzerowane konto. Wtedy nagle

suma wszystkich kont przestaje być zerowa. Jeśli usunięte

konto było ujemne to, choć nikt konkretny na tym nie traci

(a już na pewno nie traci osoba, która dostarczyła dóbr usu-

niętej osobie), lecz zostaje podważona pewna wiarygod-

ność systemu: można brać za darmo, a potem uciec. W LETS

nie obraca się jednak wielkimi wolumenami dóbr, więc stra-

ta ta nie byłaby duża. Faktycznie poza może jednym wyjąt-

kiem, kiedy uczestnikiem LETS-Kraków był starszy cudzozie-

miec, z którym trudno było się porozumieć, nie pamiętam

przypadków problemów z ujemnymi saldami. Trwały minus

na koncie był zwykle wynikiem comiesięcznej opłaty człon-

kowskiej a nie pobrania przez daną osobę jakichś dóbr czy

29

2/2008 ANEKS

usług od innych uczestników LETS. Saldo systemu można

wtedy ponownie wyzerować odejmując odpowiednią

kwotę z konta administracyjnego. Natomiast w przypadku

usunięcia osoby, która zaciągnęła w systemie długi pobie-

rając od kogoś jakieś dobra, pokrycie debetu z konta ad-

ministracyjnego (które zresztą też może wejść na minus)

oznacza, że marnuje się zgromadzone na nim punkty bę-

dące dobrem wypracowanym po równo przez wszystkich

członków LETS, które lepiej by było przeznaczyć na rozwój

systemu. Jeśli usunięte konto było dodatnie, to nie stanowi

to takiego problemu psychologicznego dla pozostających

w LETS, a wyzerowanie systemu przez dopisanie punktów

do konta administracyjnego lub poprzez rozdzielenie ich

między członków nie rodzi emocji, pod warunkiem, że usu-

nięta osoba nie będzie miała o to pretensji.

W LETS w Łodzi zabezpieczeniem przed „ucieczką” z długami

była konieczność przedstawienia przez kandydata na człon-

ka LETS poręczenia od osoby już zapisanej, co jednak może

spowalniać napływ nowych osób lub homogenizować

grupę, a to utrudnia znalezienie ofert innych niż podobne

do własnych, poza tym powstaje bariera brania punktów

od znajomych, a nie chroni to całkowicie przed wejściem

do systemu osób nieuczciwych, które by się wzajemnie

poręczały. Innym ratunkiem jest wspomniany limit debetu.

W przypadku grupy 50-osobowej dług 100 punktów „roz-

pływa się” w postaci 2 punktów na osobę, co odpowiada 2

zł, czyli niewielkiej kwocie. Gorzej jeśli odejdzie więcej osób.

Można też wprowadzić limit wartości jednorazowej trans-

akcji. Wielkość wprowadzanych limitów można regulować

zależnie od spójności grupy (zaufania), jej wielkości (ilości

członków), stażu poszczególnych osób, doświadczenia.

Koło zamachowe?

Kolejna próba rozwoju LETS-Kraków polegała na wprowa-

dzeniu do systemu żywności jako koła zamachowego, gdyż

w odróżnieniu od korepetycji czy strzyżenia jest ona stale

potrzebna. Wyglądało to tak, że grupka osób udała się do

piekarza by przedstawić mu system oraz pokazać jego ko-

rzyści. Niestety to, co dla nas było oczywiste, dla innych

okazało się skomplikowane, a nawet „dziwne”, a to jest już

najgorszą rekomendacją, bowiem to, co skomplikowa-

ne, można wyjaśnić, ale tym co dziwne, obce nie chcemy

zaprzątać sobie głowy. Na opinie o „dziwności” pomysłu

wpływ miało na pewno także to, że osoby z LETS-Kraków

wywodziły się w większości ze środowisk alternatywnych,

wolnościowych, odbiegających ubiorem i fryzurą od wy-

obrażeń społecznych o tym, jak powinna wyglądać grzecz-

na młodzież. Jednak nawet profesjonalni, ubrani w garni-

tury i krawaty brokerzy systemów barteru wielostronnego

wspominają, że bardzo często ich rozmowy z przedsiębior-

cami zapraszanymi do platformy wymagały długiego tłu-

maczenia, że to nie jest żaden Amway ani system argentyń-

ski. Po pracowitym wyjaśnieniu następowało nieraz pytanie

no dobra, to gdzie tu jest wałek? Po udowodnieniu, że barter

jest zgodny z prawem, że nie następuje żadne nadużycie

podatkowe, pojawiało się pytanie no to po co to w ogóle.

Wtedy trzeba wrócić do początku tłumacząc, że dzięki tym

systemom możemy za to, czego potrzebujemy, płacić przy

pomocy tego, co mamy w nadmiarze. A że jest to barter

wielostronny, nie musimy szukać kogoś, kto za nasze kore-

petycje z angielskiego oferuje potrzebne nam lekcje śpie-

wu, gdyż nie wymieniamy dobra za dobro, lecz za punkty,

które możemy wydać u kogoś innego. I tu znów pytanie po

co, skoro są pieniądze. No tak, ale kto ma je w nadmiarze?

Koniec końców piekarz ów wolał za darmo dać bułki niż

włączać firmę w coś nieznanego, co mogłoby może spo-

wodować większe problemy niż niepłacenie VAT-u od roz-

danego pieczywa.

Niejasności prawne

W ten sposób dochodzimy do kolejnego problemu, jakim

są niejasności prawne, na które napotykają lokalne środki

rozliczeniowe. Występują one na całym świecie. Mieszkają-

cy w USA Hakim Bey w Tymczasowej strefie autonomicznej42

pisze: chcę handlować usługami w zakresie komputerowej

obróbki tekstów i w ramach zapłaty przyjmować rzepę, ale nie

chcę zgłaszać tych transakcji do urzędu skarbowego (jak na-

kazuje prawo, wierzcie mi albo nie). Albo, że chcę poznawać

innych ludzi celem odbywania z nimi aktów przysparzających

obopólnej przyjemności...

Zwykle problemy te są rozwiązywane tak, że uczestnicy

LETS deklarują, że sami pokryją podatki z tytułu korzyści

osiągniętych w ramach LETS. Czasem nawet praktykuje się,

że część opłaty jest ponoszona w oficjalnej walucie, by było

z czego pokryć podatek. Jednocześnie jeden z propagato-

rów LETS w Polsce uspakajał, że taki obowiązek istnieje jedy-

nie, gdyby ktoś w ramach LETS wykonywał to, co jest jego

pracą zawodową. Być może tak można wyczytać w mate-

riałach LETS z jakiegoś kraju o innym systemie podatkowym,

jednak u nas zawodowy muzyk winien zapłacić podatki za-

równo od zarobków za śpiewanie, jak i za np. mycie naczyń.

Dlaczego więc zarobki za „nieprofesjonalną” pracę w LETS

miałyby być traktowane inaczej? Inna opinia jest taka, że je-

śli jest to barter (wymiana za wymianę), to nie ma obowiąz-

ku podatkowego. Ale LETS nie jest wymianą towar za towar,

tylko towar za punkty, więc ten argument nie przekonuje.

Lepiej jednak powołać się na przykład wpływów ze sprze-

daży, jakie tysiące osób czerpie na Allegro – dopóki zarobki

te nie przekroczą określonego progu (dopóki nie mają cha-

42 Wyd. Frisch vom Fass, Kraków 2001.

30

Ekonomia Alternatywna – obecność idei w Polsce, eksperymenty, wnioski, które z nich wynikają, oraz omówienie potencjalnych szans na rozwój tej ekonomii2/2008

rakteru stałego?), nie są opodatkowane43. W odróżnieniu od

Allegro w LETS mamy jednak do czynienia także z usługami,

więc sytuacja się może komplikować.

Pytanie, w jaki sposób osoba, która chciałaby ujawnić swe

zarobki osiągnięte z tytułu sprzedaży towarów i usług w ra-

mach LETS miałaby się opodatkować? Przecież ani strony

transakcji, ani sam „system” nie wystawia PIT-u, nie nie od-

prowadza zaliczek na podatek dochodowy czy VAT. Kwestia

kosztów uzyskania przychodu z tytułu zlecenia czy dzieła

wykonanego w ramach LETS to prawdziwa puszka Pando-

ry, jednak pozostawienie kwestii prawnych niejasnymi jest

czynnikiem poważnie blokującym rozwój alternatywnej

ekonomii. Mam wręcz wrażenie, że „chciejstwo” („chciałbym”

zamiast „chcę”), które towarzyszyło LETS w Krakowie, a pew-

nie i w innych miastach, było spowodowane podświado-

mymi obawami, że jeśli zaczniemy bardziej promować

system, jeśli grupa się rozrośnie, to staniemy wobec takich

problemów.

Prawdopodobnie więc osoba, która chciałaby zapłacić po-

datek dochodowy „od LETS”, powinna ilość punktów zaro-

bionych w ciągu roku (nie mylić ze stanem konta!) dodać

do podstawy opodatkowania obliczonej od „normalnie”

zarobionych pieniędzy (ponieważ punkt LETS odpowiada

złotówce) i od tego policzyć podatek (pozostaje jeszcze

kwestia kosztów uzyskania przychodu, jeśli w LETS wy-

konywało się dzieła, a nie zlecenia…). Ciekawe jednak, co

by było, gdyby urząd skarbowy chciał sprawdzić, czy LET-

S-owicz, który postanowił ujawnić swe zarobki, nie zaniżył

ich? Podobno czasem pewnych pytań lepiej nie zadawać,

bo odpowiedź może przerazić. Można się więc spodzie-

wać, że kontrola skarbowa zechciałaby sprawdzić operacje

na kontach LETS, mogłaby też zainteresować się, czy trans-

akcje są prawidłowo wycenione (czy nie są zaniżone wzglę-

dem cen rynkowych), czy system komputerowy jest na tyle

dobrze skonstruowany, że prawidłowo notuje wszystkie

transakcje. Która organizacja miałaby ochotę prowadzić

system LETS mając na uwadze możliwość tego typu kon-

troli i ewentualnej odpowiedzialności w przypadku uznania

43 Ważne ograniczenie: LETS a polskie podatkiPoniżej opisuję przeszkody, jakie tworzy polski system podatkowy w funkcjonowaniu LETS.

Poniższe opinie są tylko moimi wnioskami osobistymi – nie ma pewności, czy tak wła-śnie przedstawiać się powinno opodatkowanie transakcji w LETS. Wszystkie transakcje dokonywane w LETS należy uznać za zamianę, a nie kupno/sprzedaż, ponieważ żadna ze stron nie wydaje pieniędzy. Podczas zawierania transakcji wymiany w systemie LETS warto zwrócić uwagę na następujące obowiązki podatkowe:

VAT i podatek od czynności cywilnoprawnychJeśli sprzedający jest podatnikiem VAT, transakcja będzie podlegała opodatkowaniu tym

podatkiem.Jeśli sprzedający nie jest podatnikiem VAT, transakcja jest objęta podatkiem od czynności

cywilnoprawnych.Wysokość podatku od czynności cywilnoprawnych to 1% wartości bardziej wartościowej z wy-

mienianych rzeczy. W przełożeniu na logikę LETS, jest to 1% wartości każdej transakcji.Większą uciążliwością od konieczności uiszczania samego podatku byłoby prawdopodobnie

wypełnianie formularzy, dokonywanie przelewów i gromadzenie dokumentacji.Podatek dochodowy od osób fizycznychZgodnie z artykułem 21, punkt 32b, przychody z zamiany rzeczy lub praw innych niż wymie-

nione w pkt 32a, jeżeli z tytułu jednej umowy nie przekraczają kwoty 2280 zł, są zwolnio-ne od podatku dochodowego od osób fizycznych.

Przychody z transakcji, w których wymieniane są usługi o wyższej wartości, sprzedający powi-nien wpisać do PIT-u i zapłacić podatek.

Sajrus, Czy warto założyć LETS w sieci? w: http://www.zin.pl/lets.php

przez US, że nastąpiły naruszenia prawa? Czy więc dziwne,

że dotychczasowe polskie systemy LETS (poza jednym wy-

jątkiem) były grupami nieformalnymi, zwykle związanymi ze

środowiskami anarchistycznymi? NGOs, które przeszły jakieś

kontrole, wiedzą, że inspektorzy zwykle w ogóle nie znają

naszej specyfiki, nie rozumieją idei montażu finansowego,

gdzie wkład własny do projektu jest współfinasowany z in-

nych źródeł, stanowi koszt partnerów lub jest wolontaria-

tem. Mają z tym problemy także sponsorzy, a nawet nasze

księgowe. Trudno więc mieć pewność, że uda się przekonać

urzędnika, iż lokalne środki rozliczeniowe to nie jakiś „wałek”.

Ponadto księgowa zatrudniona w organizacji zajmującej

się doradztwem dla NGO wspomniała mi, że organizacja

niemająca zarejestrowanej działalności gospodarczej NIE

MOŻE prowadzić barteru. Jeśli to prawda, to byłaby to jed-

na z przeszkód nie tylko do prowadzenia przez NGO tego

typu systemów, ale także do aktywnego w nich uczestnic-

twa (póki co, członkami LETS czy Banków Czasu są raczej

osoby prywatne). Dotyczy to także platform barterowych

(przeznaczonych dla osób prawnych).

W przypadku Banku Czasu, w którym godzina każdej pracy

warta jest tyle samo, niezależnie, czy są to porady prawne

czy sprzątanie mieszkania, sytuacja podatkowa może się

skomplikować, gdyż urząd skarbowy inaczej wyceni pracę

doradcy prawnego, a inaczej sprzątaczki. Spotkałem się jed-

nak z opinią, że właśnie dzięki temu, że w Banku Czasu prze-

licznikiem jest godzina warta tyle samo w przypadku każ-

dej pracy, to nie można tu mówić o pieniądzu czy barterze,

a więc i o podatkach. Ponoć nawet wypowiedział się w tej

sprawie jeden z premierów Europy Zachodniej. Czy jednak

taka kurtuazyjna wypowiedź rekomendująca prospołeczne

walory Banków Czasu stanowi prawo i czy ma znaczenie

w innym kraju? Wątpię. Organizator jednego z polskich

Banków Czasu niedawno zlecił ekspertyzę prawną ws. kwe-

stii podatkowych tego typu wymian. Zobaczymy.

Spotkałem się z informacją, że gdzieś na Zachodzie LETS

jako grupa czy też poszczególni jego uczestnicy płacili po-

datki myjąc okna w urzędzie skarbowym (być może musieli

wykazać, że nie mają pieniędzy). Nam chyba daleko do tak

niekonwencjonalnego podejścia, choć prasa podała, że któ-

ryś urząd skarbowy czy ZUS w Polsce przyjął zaległy poda-

tek w postaci towaru od firmy cierpiącej na brak gotówki.

Jest także kwestia ubezpieczeń. Ktoś zadał mi pytanie jak

wyobrażasz sobie emeryturę swych wolontariuszy i uczestni-

ków LETS? Kwestie ubezpieczenia wolontariuszy reguluje

dość rozsądnie ustawa o Działalności Pożytku Publiczne-

go i o Wolontariacie. Nie sądzę jednak, aby wolontariusz

wypracowywał sobie jakąś emeryturę. Tym gorzej w przy-

padku kogoś, kto poza LETS czy Bankiem Czasu nie ma

innej pracy, która mogłaby mu zapewnić ubezpieczenie

i emeryturę. Z prawnego punktu widzenia byłby on skaza-

ny na przytułek, tak jak osoba, która nigdy nie pracowała.

31

2/2008 ANEKS

Oczywiście nikt nie pracuje wyłącznie w LETS, jest to sys-

tem uzupełniający, a nie zastępujący cokolwiek. Ponadto

alternatywna ekonomia rozbudowuje więzi międzyludzkie

tworząc sytuacje, w której osoba chora czy stara może li-

czyć na sąsiadów, przyjaciół, rodzinę, którzy z serca potra-

fią zapewnić jej właściwą pomoc i opiekę, a nie musi liczyć

na państwo czy fundusz emerytalny. Jednak ideał, gdy taka

pomoc międzyludzka jest regułą, a nie wyjątkiem, to scena-

riusz dość odległy i hipotetyczny, jeśli nie utopijny. Jako dy-

gresję warto podać, że alternatywne systemy rozliczeniowe

służą do wspomagania opieki społecznej i służby zdrowia

np. w Japonii. W tym kraju dzieci często mieszkają z dala od

swych rodziców i nie mogą się nimi opiekować, a nie chcąc

czy nie mogąc oddać ich do domu starców, tworzą ponad-

lokalne geograficznie, lecz wyspecjalizowane „tematycz-

nie” sieci, w których młody człowiek w Tokio opiekując się

staruszką, której dzieci wyjechały do Osaki, zarabia punkty,

którymi płaci komuś, kto opiekuje się jego własną babcią

w Kioto, a ten z kolei zarobione punkty przeznacza na opie-

kę nad swymi rodzicami w Osace.

Jednak nie jest to odpowiedź na pytanie, czy praca w ra-

mach LETS liczy się do emerytury. Podobnie brak zado-

walającej odpowiedzi na pytanie, co, jeśli ktoś wykonu-

jąc w ramach LETS czy Banku Czasu mycie okien spadnie

z drabiny i złamie nogę? Być może rozwiązaniem byłoby

gdyby uczestnicy LETS działali w ramach spółdzielni socjal-

nej, co zapewniałoby im ubezpieczenie, jednak to może

powodować inne ograniczenia w działalności i wymaga

przemyślenia.

A co jeśli naprawione w ramach LETS czy Banku Czasu ra-

dio spowoduje zwarcie w instalacji i porażenie prądem lub

pożar u „nabywcy” usługi? Jeśli dostarczone w ramach sys-

temu jedzenie spowoduje zatrucie? Jeśli osoba opiekująca

się dziećmi dokona jakiegoś nadużycia? LETS-y zastrzegają,

że nie ponoszą odpowiedzialności za jakość usług, a do-

datkowo zastrzegają prawo odmowy umieszczenia oferty

sprzecznej z prawem, np. sprzedaż alkoholu (bo wymaga

koncesji), sprzedaż narkotyków (bo jest zabroniona) itd.,

jednak nie spotkałem się z tym, by organizatorzy LETS za-

stanawiali się, czy oferujący usługi mają odpowiednie kwali-

fikacje i certyfikaty zawodowe – np. do usług elektrycznych,

masaży itd. (ich brak może powodować także konflikt ze

związkami zawodowymi). Wspomniane wcześniej amery-

kańskie wątpliwości Hakima Beya mogą dotyczyć tego, że

amerykański system chroni rynek pracy, np. reperowanie

domu stryja też należy zgłosić do urzędu podatkowego,

gdyż ta bezgotówkowa usługa odbiera pracę robotnikom,

cieślom itd.44

44 Chyba też z tego względu amerykańskie filmy są tak drogie, bo związki zawodowe nie pozwolą, by byle kto wymienił spaloną żarówkę na planie filmowym. Musi do tego być wezwana ekipa elektryków. A że gwiazdy nie mogą czekać – ekipa jest cały czas w pogo-towiu. I tak się ten rynek kręci wskutek absurdalnych przepisów.

Dalsze losy LETS w Krakowie

Po wspomnianym zamarciu LETS-Kraków przerwa w dzia-

łalności trwała około roku, do lata 2006, kiedy to krakow-

ska fundacja Pentada otrzymała dotację z FIO na projekt

aktywizujący i integrujący mieszkańców dzielnicy Podgórze.

Wśród działań, prócz festiwali o nazwie Wywrotka, zaplano-

wano stworzenie grupy LETS. W tym celu poproszono pi-

szącego te słowa o doradztwo i zaprojektowanie systemu

na bazie doświadczeń LETS-Kraków. W wyniku pracy zatrud-

nionego informatyka powstał nowy, znacznie przejrzystszy

i rozbudowany program komputerowy, umożliwiający no-

wym osobom podczas zapisywania się zarówno oparcie się

na już istniejących ofertach i potrzebach45, jak i tworzenie

zupełnie nowych, wpisywanie ich w odpowiednie katego-

rie, przeglądanie ofert i profili innych osób, kontakt poprzez

stronę (w przypadku jeśli osoba nie podała do wiadomości

swego maila), wysyłanie przelewów itd. Zamiast listy dys-

kusyjnej zastosowano forum zintegrowane z bazą danych.

Spodziewając się dużej ilości osób, także spoza dotychcza-

sowego grona alternatywno-wolnościowego (a to w związ-

ku z towarzyszącą festiwalom kampanią medialną wśród

mieszkańców), dla ochrony założono w nim większą niż

dotąd rolę administratora – moderowanie nowych wpisów

i prób ich zmian. Było to możliwe dzięki temu, że dotacja

zapewniała opłacenie również koordynacji. Niestety (znów

typowa sytuacja dla NGO, a właściwie dla relacji NGO ze

sponsorami), informacja o dotacji przyszła dość późno, więc

pod koniec wakacji, tuż przed zaplanowanym na począ-

tek września festiwalem, trzeba było wykonać sporą pracę

projektową i informatyczną, która w normalnych relacjach

ekonomicznych wymagałaby może nie więcej pieniędzy,

ale na pewno więcej czasu na testowanie funkcjonalności

programu przez osobę inną niż projektant, informatyk czy

grafik. Na szczęście system zamieszczony na nowej stronie

krakow.lets.pl w porę zadziałał, a stwierdzone błędy w pro-

gramie zostały poprawione. Odbyło się kilka spotkań LETS

w Podgórskim Domu Kultury oraz kolejny festiwal, na któ-

rym LETS było jednym z tematów. Grupa urosła znów do kil-

kudziesięciu osób, także spoza Podgórza. Udało się przepro-

wadzić skuteczne głosowania np. w sprawie wykorzystania

punktów zgromadzonych na koncie administracyjnym. Nie-

stety po trzech miesiącach pensja dla koordynatora skoń-

czyła się wraz z dotacją i projektem. Powstał więc problem

wpisów czekających na moderację czy braku pomocy np.

dla kogoś, kto zgubił swe hasło. Po jakimś czasie Fundacja

Pentada została rozwiązana i kolejny krakowski system LETS

przeszedł w stan „wolontariacki” (praktyczny brak koordyna-

tora), jednak powstały cenne doświadczenia i wartościowy

program, tak więc energia wygenerowana przez dotację

nie została zmarnowana.

45 Nie każdy potrafi od razu to wymyślić, poza tym takie rozwiązanie pomaga ustandaryzo-wać dane, co ułatwia ich przeglądanie i zarządzanie nimi.

32

33

34

2/2008

E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 8

EKONOMIA SPOŁECZNA TEKSTY jest serią wydawniczą prezentującą teksty ważne z punktu widzenia dyskusji o ekonomii społecznej. Seria powstała w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”.

Autorzy tekstów to osoby związane z projektem, osoby aktywnie działające w obszarze ekonomii społecznej, a także przedstawiciele innych środowisk zainteresowanych ekonomią społeczną.

Wszystkie materiały publikowane w serii są dostępne na stronach portalu www.ekonomiaspoleczna.pl.

Niniejszy tekst powstał w ramach projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Administratorem projektu jest Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych.