ekonomie ecn105

Ekonomie

a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e

w w w. a k a d e m i a . a c . z a

© Kopiereg 2012Onder redaksie van Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa).’n Publikasie van Kraal-Uitgewers. Alle regte voorbehou.

Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria

Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046

E-pos: [email protected]

Webtuiste: www.kraaluitgewers.co.za

Gedruk en gebind deur Aksent Media, tel: 082 445 4513

Eerste druk 2012

ISBN: 978-1-920568-19-1

Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers gereproduseer of in enige

vorm of deur enige middel weergegee word nie, hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames,

vermikrofilming of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk

sal as ’n skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.

ECN105 Ekonomie

©akademia (MSW) Bladsy 1

Inhoudsopgawe

Programoorsig ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 6666

Inleiding ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................7777

Vakleeruitkomste ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 9999

Woordomskrywing vir evaluering ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 10101010

Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 11111111

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ................................................................................ 11

1.2 Verrykende bronne .................................................................................................... 12

1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................... 12

1.4 Inleiding ....................................................................................................................... 14

1.5 Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op sakeondernemings

...................................................................................................................................... 15

1.5.1 Makro-ekonomie ........................................................................................................ 15

1.5.2 Mikro-ekonomie .......................................................................................................... 16

1.5.3 Skaarsheid .................................................................................................................. 21

1.5.4 Vraag en aanbod ....................................................................................................... 22

1.5.5 Oop en geslote ekonomieë ...................................................................................... 24

1.5.6 Finansiële instellings ................................................................................................. 25

1.5.7 Die vermenigvuldiger ................................................................................................. 25

1.6 Produksie, inkomste en besteding .......................................................................... 25

1.6.1 Die produksiefunksie ................................................................................................. 26

1.6.2 Produksiemoontlikhede ............................................................................................. 29

1.6.3 Inkomste ...................................................................................................................... 31

1.7 Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie ....................... 33

1.8 Ekonomiese groei ...................................................................................................... 37

1.8.1 Proses van ekonomiese groei.................................................................................. 38

1.8.2 Aanbodkantbenadering ............................................................................................. 39

1.8.3 Natuurlike hulpbronne ............................................................................................... 40

1.8.4 Menslike hulpbronne ................................................................................................. 40

1.8.5 Kapitaalvorming ......................................................................................................... 40

1.8.6 Entrepreneurskap ...................................................................................................... 41

1.8.7 Tegnologie .................................................................................................................. 41

1.8.8 Regeringsbeleid ......................................................................................................... 42

1.8.9 Die vraagkantbenadering.......................................................................................... 42

ECN105 Ekonomie


1.9 Die sakesiklus ............................................................................................................. 43

1.10 Samevatting ................................................................................................................ 47

1.11 Selfevaluering ............................................................................................................. 48

Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting ............................................................................................................................................................................................................................................................ 49494949




2.4 Inleiding ....................................................................................................................... 51

2.5 Hoofdoelwitte van die makro-ekonomie ................................................................. 52

2.5.1 Lae werkloosheidsyfer .............................................................................................. 52

2.5.2 Stabiele verbruikerspryse ......................................................................................... 53

2.5.3 Hoë volhoubare ekonomiese groei ......................................................................... 54

2.5.4 Ewewig in die betalingsbalans ................................................................................. 55

2.5.5 Regverdige verdeling van inkomste ........................................................................ 56

2.5.6 Die belangrikste ekonomiese doelwit ..................................................................... 56

2.5.7 Konflik tussen ekonomiese groei en lae inflasie ................................................... 57

2.5.8 Konflik tussen ekonomiese groei en betalingsbalans .......................................... 57

2.5.9 Konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie ..................................................... 58

2.5.10 Die omgewing ............................................................................................................. 58

2.6 Die komponente van die nasionale rekening ........................................................ 59

2.6.1 Nasionale inkomste en bruto binnelandse produk ................................................ 61

2.6.2 Nasionale inkomste ................................................................................................... 64

2.6.3 Werkloosheid .............................................................................................................. 64

2.6.4 Redes vir werkloosheid ............................................................................................. 66

2.7 Verbruikersprysindeks ............................................................................................... 68

2.7.1 Konsepte en klassifikasie van die indeks ............................................................... 69

2.7.2 Eienskappe van die VPI ............................................................................................ 70

2.7.3 Konsepte van die VPI ................................................................................................ 72

2.8 Betalingsbalans .......................................................................................................... 76

2.8.1 Die lopende rekening ................................................................................................ 77

2.8.2 Die kapitaaloordragrekening .................................................................................... 78

2.8.3 Finansiële rekening ................................................................................................... 78

2.8.4 Die reserwerekening ................................................................................................. 79

2.9 Samevatting ................................................................................................................ 79

2.10 Selfevaluering ............................................................................................................. 80

ECN105 Ekonomie


Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 85858585




3.4 Inleiding ....................................................................................................................... 87

3.5 Die konsep van die monetêre sektor ...................................................................... 88

3.5.1 Kwantitatiewe vs. kwalitatiewe maatreëls .............................................................. 88

3.5.2 Instrumente van monetêre beleid ............................................................................ 88

3.5.3 Die invloed van geld op die ekonomie .................................................................... 93

3.6 Die konsep van geld .................................................................................................. 96

3.6.1 Die oorsprong van geld ............................................................................................. 96

3.6.2 Die rol van geld in die ekonomie ............................................................................. 98

3.6.3 Die waarde van geld .................................................................................................. 98

3.6.4 Die proses van geldskepping ................................................................................... 99

3.6.5 Reserwes .................................................................................................................. 100

3.6.6 Karaktereienskappe van geld ................................................................................ 102

3.7 Die funksies van geld .............................................................................................. 104

3.7.1 Middel vir ruilhandel ................................................................................................. 104

3.7.2 Geld as ŉ eenheid van monetêre beskrywing ..................................................... 105

3.7.3 Stoor van waarde ..................................................................................................... 105

3.7.4 Die standaard van uitgestelde betaling ................................................................ 106

3.8 Die aanvraag na geld .............................................................................................. 106

3.8.1 Die transaksionele aanvraag na geld ................................................................... 107

3.8.2 Die aanvraag na geld vir die onvoorsiene ............................................................ 107

3.8.3 Geld as ŉ bate .......................................................................................................... 108

3.8.4 Die aanbod (verskaffing) van geld ........................................................................ 108

3.8.5 Meer geld in die ekonomie ..................................................................................... 109

3.8.6 Minder geld in die ekonomie .................................................................................. 109

3.8.7 Die invloed van geld op monetêre beleid ............................................................. 109

3.9 Samevatting .............................................................................................................. 109

3.10 Selfevaluering ........................................................................................................... 111

Studie-eenheid 4: Die openbare sektor ................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 113113113113

4.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 113

4.2 Verrykende bronne .................................................................................................. 114

4.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 114

ECN105 Ekonomie


4.4 Inleiding ..................................................................................................................... 115

4.5 Die konsep van die openbare sektor .................................................................... 116

4.5.1 Sieningverandering .................................................................................................. 116

4.5.2 Openbare sektor in Suid-Afrika .............................................................................. 118

4.5.3 Grootte van die openbare sektor ........................................................................... 119

4.5.4 Vlakke van regering in die ekonomie .................................................................... 120

4.5.5 Openbare en private sektor .................................................................................... 120

4.5.6 Bestedingsfinansiering ............................................................................................ 121

4.5.7 Staatsbesteding en finansiering ............................................................................ 121

4.5.8 Samestelling van staatsinkomste .......................................................................... 122

4.6 Verskillende vorme van belasting .......................................................................... 123

4.6.1 Progressiewe belasting ........................................................................................... 124

4.6.2 Regressiewe belasting ............................................................................................ 125

4.6.3 Vereistes vir ŉ goeie belastingstelsel ................................................................... 125

4.6.4 Belangrikste belastings in Suid-Afrika .................................................................. 126

4.6.5 Ander belangrike belastings ................................................................................... 131

4.7 Verandering in staatsbesteding ............................................................................. 137

4.7.1 Die nuwe groei pad .................................................................................................. 138

4.8 Nasionalisering en privatisering ............................................................................. 139

4.8.1 Nasionalisering ......................................................................................................... 139

4.8.2 Privatisering .............................................................................................................. 139

4.8.3 Staat vs. private belange ........................................................................................ 142

4.9 Samevatting .............................................................................................................. 147

4.10 Selfevaluering ........................................................................................................... 148

Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 149149149149

5.1 Studie-eenheid leeruitkomstes .............................................................................. 149

5.2 Verrykende bronne .................................................................................................. 150

5.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ............................................................................. 150

5.4 Inleiding ..................................................................................................................... 151

5.5 Die konsep van die buitelandse sektor ................................................................. 152

5.5.1 Die eksterne aktiwiteit ............................................................................................. 154

5.5.2 Die teorie van absolute en relatiewe koste .......................................................... 155

5.6 Internasionale handel .............................................................................................. 158

5.6.1 Binnelandse en buitelandse handel ...................................................................... 158

5.6.2 Invoere en uitvoere .................................................................................................. 159

ECN105 Ekonomie


5.6.3 Geslote en oop ekonomieë .................................................................................... 159

5.6.4 Die handelsbalans ................................................................................................... 160

5.7 Invoertariewe ............................................................................................................ 161

5.7.1 Invoere na Azania: ŉ Voorbeeld ............................................................................ 162

5.7.2 Invoerkwotas ............................................................................................................. 165

5.7.3 Uitvoersubsidies ....................................................................................................... 165

5.8 Die wisselkoers ........................................................................................................ 166

5.8.1 Suid-Afrika se ruilstelsel.......................................................................................... 167

5.8.2 Vraag en aanbod van buitelandse valuta ............................................................. 167

5.9 Die berekening van wisselkoerse .......................................................................... 171

5.9.1 Faktore wat ŉ rol speel in die wisselkoersvlakke ................................................ 171

5.9.2 Korttermyninvloed op die berekening van die wisselkoers ............................... 174

5.9.3 Langtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers .............................. 174

5.9.4 Mediumtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers ......................... 175

5.10 Samevatting .............................................................................................................. 177

5.11 Selfevaluering ........................................................................................................... 178

Terminologie in Engels .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 182182182182

Bronnelys ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................184184184184

Selfevalueringsriglyne ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 185185185185

ECN105 Ekonomie


Programoorsig

Hoër Sertifikaat in Rekeningkunde

Finansiële Rekeningkunde

Studie-eenheid 1: Inleiding tot Finansiële

Rekeningkunde

Studie-eenheid 2: Bedryfsinkomste

Studie-eenheid 3: Bedryfsuitgawes

Studie-eenheid 4: Finansiële

verslagdoening

Studie-eenheid 5: Regsaspekte van

Finansiële Rekeningkunde

Ekonomie

Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie

Studie-eenheid 2: Ekonomiese

prestasiemeting

Studie-eenheid 3: Die monetêre

sektor

Studie-eenheid 4: Die openbare

sektor

Studie-eenheid 5: Die buitelandse

sektor

Belasting

Studie-eenheid 1: Inleiding tot

belasting

Studie-eenheid 2: Direkte belasting op

maatskappy inkomste en winste

Studie-eenheid 3: Indirekte belasting

Studie-eenheid 4: Werknemers-

belasting

Studie-eenheid 5: Regsvereistes –

Inkomstebelasting

Ouditkunde

Studie-eenheid 1: Die wese van oudit

Studie-eenheid 2: Algemene

ouditbeginsels

Studie-eenheid 3: Die ouditproses

Studie-eenheid 4: Die ouditverslag

Studie-eenheid 5: Die rol van interne

oudit

Kliëntediens en Etiek

Studie-eenheid 1: Kliëntediens en

etiek

Studie-eenheid 2: Kliënte en

kliëntebehoeftes

Studie-eenheid 3: Kliëntediens

Studie-eenheid 4: Etiese gedrag in die

onderneming

Studie-eenheid 5: Etiese gedrag teenoor kliënte

Sake-berekeninge


Sakeberekeninge

Studie-eenheid 2: Basiese

berekeninge

Studie-eenheid 3: Koste en Inkomste

Studie-eenheid 4: Eenvoudige en

saamgestelde rente berekenings

Studie-eenheid 5: Belegging, lenings

en aandele

Bedryfsinligting-stelsels


bedryfsinligting-stelsels

Studie-eenheid 2: Apparatuur en programmatuur

Studie-eenheid 3: Inligtingsbestuur

Studie-eenheid 4: Eindgebruik-dienslewering

Studie-eenheid 5: Die inligtings-tegnologie-

departement

Koste Rekening-kunde

Studie-eenheid 1: Inleiding tot koste

rekeningkunde

Studie-eenheid 2: Standaard koste rekeningkunde

Studie-eenheid 3: Proses koste

rekeningkundige stelsel

Studie-eenheid 4: Koste rekeningkunde in diensverskaffings-

ondernemings

Studie-eenheid 5: Bestuursbesluit-neming en koste

analise

ECN105 Ekonomie


Inleiding

Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ŉ vakgebied wat poog om te verklaar

hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van

ekonomiese behoeftes.

Die Ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en verbruik word. Dit

verduidelik hoe ŉ land, soos Suid Afrika, produkte produseer, dit dan versprei en hoe dit

verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat gegenereer word

deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese aktiwiteite

deelgeneem het. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik sakeondernemings,

werkers, die gemeenskap en die staat.

Die Ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word geproduseer? Hoe word dit

geproduseer? Hoekom produseer sekere lande net sekere produkte? Hoe word natuurlike

hulpbronne gebruik? Hoe verdien ŉ land geld en hoe word geld bestee? Hoe word mense

in diens geneem? Watter tipe tegnologie word gebruik in maatskappye? Wat is die

verhouding van al hierdie aspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed dit rykdom

en armoede in verskillende gemeenskappe?

Soos in die geval van Suid Afrika, het enige ekonomie ŉ ontstaan gehad. Daarna het ŉ

sekere ontwikkeling plaasgevind wat gelei het tot groei in die ekonomie. Binne ŉ bepaalde

ekonomie, soos byvoorbeeld Suid-Afrika, word die ekonomiese landskap verder verdeel in

strukture soos die mynwese, landbou, konstruksie, finansies en die staat, om net ŉ paar te

noem. Hierdie sektore in die ekonomie is dan ook op een of ander wyse aanmekaar verbind

en word beïnvloed deur veranderinge in ander sektore.

Die ekonomie word ook ingedeel in primêre, sekondêre en tersiêre sektore. Die primêre

sektor in die ekonomie soos mynbou en visserye is die naaste aan die natuurlike

hulpbronne. Die sekondêre sektor is ŉ stap weg van die natuurlike hulpbronne en bestaan

gewoonlik uit aktiwiteite soos die verwerking van roumateriaal in voltooide produkte wat deur

verbruikers gebruik word. ŉ Voorbeeld is die plant van mielies wat deel is van die primêre

sektor wat dan deur ŉ proses (in die sekondêre sektor) verander word na mieliemeel. Die

tersiêre sektor is dan nog verder verwyderd van die primêre sektor en dit is waar die

mieliemeel dan bemark en verkoop word aan verbruikers.

Die kerngedagte om te onthou, is dat elke individu in elke samelewing op een of ander wyse

deelneem aan die ekonomie. Elke samelewing, ongeag die politieke strukture, moet saam

ECN105 Ekonomie


ontwikkel aan ŉ ekonomiese stelsel om te bepaal hoe die beperkte hulpbronne aangewend

gaan word om die drie basiese ekonomiese vrae te beantwoord: wat, hoe en vir wie moet

daar geproduseer word?

Dit is belangrik om te verstaan dat hierdie kursus slegs ten doel het om die oorhoofse

beginsels van die Ekonomie voor te hou soos wat dit van toepassing is op die sakewêreld.

ECN105 Ekonomie


Vakleeruitkomste

Kennis en begrip

Na voltooiing van die vak EKONOMIE sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van:

• Die ekonomie in die algemeen

• Ekonomiese prestasiemeting

• Die monetêre sektor en hoe dit in die ekonomie inpas

• Die openbare sektor en die invloed op die ekonomie

• Die buitelandse sektor en die invloed op die ekonomie van ŉ land

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• Basiese kennis van die hooftemas van ekonomie en verwante praktyke te kan

interpreteer.

• Te onderskei tussen kernbegrippe, konsepte, wette, beginsels, reëls en teorie

van ekonomie en die toepassing daarvan in verwante omgewings.

• Die essensiële beginsels, metodes, prosedures en tegnieke van ekonomie in

verskeie omgewings te kan toepas.

• Te onderskei tussen die hooftemas van die ekonomie, soos die monetêre

sektor, die openbare sektor en die buitelandse sektor.

• Jou kennis te gebruik om probleme op te los beide in die makro- en mikro-

ekonomie.

• Inligting te versameling, dit te analiseer en te evalueer om die toepaslikheid

daarvan op die onderwerp te kan onderskei.

ECN105 Ekonomie


Woordomskrywing vir evaluering

In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word

om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die

woordelys hieronder sal jou hiermee help.

Werkwoord Omskrywing

Wanneer daar van jou

verwag word om te:

Moet jy die volgende doen:

Lys Lys die name/items wat bymekaar hoort

Identifiseer Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde

Verduidelik Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou antwoord

(verklaring/verduideliking) neer

Beskryf Omskryf die konsep of woorde duidelik

Kategoriseer/

klassifiseer

Bepaal tot watter klas, groep of afdeling bepaalde

items/voorwerpe behoort

Analiseer Om iets te ontleed

Evalueer Bepaal die waarde van ŉ stelling/stelsel/beleid/ens

Toepas Pas die teoretiese beginsels toe in ŉ praktiese probleem

Hersien Evalueer, verbeter en/of wysig ŉ beleid/dokument/stelsel/ens

ECN105 Ekonomie


Studie-eenheid 1: Inleiding tot ekonomie

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip van die

volgende te demonstreer:

• Konsepte van die ekonomie

• Produksie, inkomste en besteding

• Huishoudings, sakeondernemings en die regering in die ekonomie

• Ekonomiese groei

• Die sakesiklus

Vaardighede


• Die konsepte van die ekonomie in die sakewêreld toe te pas.

• Te onderskei tussen produksie, inkomste en besteding in die ekonomie.

• Te onderskei tussen die rol van sakeondernemings, huishoudings en die staat in

die ekonomie.

• Ekonomiese groei kan verduidelik.

• Die sakesiklus te bespreek.

ECN105 Ekonomie


1.2 Verrykende bronne

• http://catalogs.mhhe.com/mhhe/home.do

• http://www.daviddfriedman.com/

• http://econserv2.bess.tcd.ie/

• http://www.isil.org/

• http://csf.colorado.edu/

• http://tutor2u.net/economics/

• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/

• http://www.amosweb.com/

• http://www.resbank.co.za

• Mohr, P en Fourie, L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Pretoria: Van

Schaik uitgewers.

1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Aanvraag Die verhouding tussen die prys van ŉ produk en die hoeveelheid

van die produk op aanvraag.

Arbeid Die ekonomiese produktiewe vaardighede van die mens.

Begeertes Die onbeperkte begeertes of wense van mense vir ŉ spesifieke

produk of diens.

Besteebare

inkomste

Die gedeelte van ŉ individu se inkomste nadat belasting betaal is.

Entrepreneurskap Die vermoë om ŉ nuwe sakeonderneming te begin, dit te laat groei

en die risiko’s te aanvaar wat daarmee gepaard gaan.

Geld Enige algemene aanvaarbare middel om te ruil. Geld dien as ŉ

funksie van uitruil en dit vorm ŉ eenheid van waarde.

Hulpbronne Al die dinge wat gebruik kan word om ekonomiese groei te

bevorder.

ECN105 Ekonomie


Industrie ŉ Groep sakeondernemings wat dieselfde of soortgelyke produkte

vervaardig.

Korporasie A wettige entiteit wat besigheid bedryf.

Lone Algemene term wat gebruik word vir die verdienste deur

werknemers.

Makro-ekonomie Verwys na die ekonomie as ŉ geheel, byvoorbeeld die totale uitset

van ŉ land, eerder as net die uitset van een sektor van die

ekonomie in ŉ land.

Mikro-ekonomie Die gedeelte van die ekonomie wat verband hou met die

ekonomiese aktiwiteite van ŉ land.

Markte Die bymekaar kom van kopers en verkopers van produkte of

dienste.

Monopolie ŉ Marksituasie waar die goedere of dienste deur slegs een

verskaffer voorsien word (bv. Eskom, Spoornet).

Ontwikkelings-

ekonomie

Verwys na die proses van langtermyngroei en verandering in

onder-ontwikkelende ekonomieë.

Openbare belang Wys op die algemene belangstelling en belang van die

gemeenskap as ŉ geheel, wat deur die aksies van die regering

beïnvloed kan word.

Openbare goedere ŉ Produk wat slegs aan almal verskaf kan word indien die

verskaffing daarvan deurlopend en die beskikbaarheid daarvan nie

uitgedun kan word deur enige een verbruiker daarvan nie.

Regeringsuitgawes Die totale uitgawes van die regering op goedere en dienste in ŉ

spesifieke rekeningkundige periode.

Siklus Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende

vloei van produksie in die ekonomie.

Skaarste Die moontlikheid dat menslike behoeftes die

bevrediging/beskikbaarheid oorskrei.

ECN105 Ekonomie


1.4 Inleiding

Ekonomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ŉ vakgebied wat poog om te verklaar

hoe die effektiewe gebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum voordeel van

ekonomiese behoeftes. Die ekonomie verklaar hoe rykdom geskep word, versprei word en

verbruik word. Dit verduidelik hoe ŉ land, soos Suid-Afrika, produkte produseer, dit dan

versprei en hoe dit verbruik word. Die ekonomie verklaar dan verder hoe die inkomste wat

gegenereer word deur die aktiwiteite versprei word deur die partye wat aan die ekonomiese

aktiwiteite deelneem. Die partye betrokke in die ekonomie is gewoonlik die

sakeondernemings, werkers, gemeenskap en staat. Elke persoon in ŉ ekonomiese eenheid

beïnvloed die ekonomie op ŉ bepaalde wyse en word ook beïnvloed deur ander persone se

deelname in dieselfde ekonomiese eenheid.

Die basiese aanname van die ekonomie is dat die mens oor die algemeen rasioneel is in sy

soeke na produkte of dienste. Die basiese ekonomiese probleme waarmee die mens

worstel, is dat hulpbronne relatief skaars is tot die mens se behoeftes. Hierdie fundamentele

beginsel in die ekonomie word skaarsheid genoem (P Saunder, J Gilliard, 2002:9). As

gevolg van die feit dat daar ŉ skaarsheid is aan hulpbronne, word die mens gedwing om

besluite te neem om sodoende die behoeftes te bevredig.

Elke samelewing het toegang tot sekere hulpbronne wat gebruik word in die vervaardiging

van goedere en dienste. Hierdie omskakeling van hulpbronne in goedere en dienste stel die

mens in staat om te oorleef en selfs te floreer. Hierdie hulpbronne, soms ook genoem

produktiewe hulpbronne, kan gekategoriseer word in drie groepe naamlik, natuurlike

hulpbronne, menslike hulpbronne en kapitale hulpbronne.

• Natuurlike hulpbronne verwys na bronne soos minerale, water, bome en die land

self. Natuurlike hulpbronne word soms ook grondstowwe genoem.

• Menslike hulpbronne of arbeid verwys na die fisiese en kognitiewe insette gelewer

deur die mens om produksie te lewer.

• Kapitale hulpbronne is die mensgemaakte hulpbronne soos geboue, gereedskap,

masjiene en toerusting wat gebruik word in die produksieproses. Omdat hulpbronne

beperk is, is die goedere en dienste wat geproduseer word ook beperk. Die

behoeftes van die mens en sy samelewing is teoreties onbeperk. Hierdie

teenstrydigheid tussen onbeperkte behoeftes en beperkte hulpbronne staan in die

ekonomie bekend as skaarsheid.

ECN105 Ekonomie


In hierdie gedeelte gaan jy kennis maak met die konsepte van ekonomie soos dit van

toepassing is op sakeondernemings; onderskeid tref tussen produksie, inkomste en die

besteding in die ekonomie; onderskeid tussen huishoudings, sakeondernemings en die

regering in die ekonomie; ekonomiese groei; en die sakesiklus soos in die ekonomie beskryf.

1.5 Die konsepte van die ekonomie en die toepassing daarvan op

sakeondernemings

That evening there was a huge dinner of captains of industry, bankers, and professors.

Keynes sat next to Max Planck, the German physicist and Nobel Prize winner. Planck told

him that he had thought of studying economics early in his life but had found it too

difficult….What Planck meant was that economics was imprecise and intuitive, and

therefore ‘overwhelmingly difficult’ for those whose gift was to imagine, and pursue the

implications of known facts (Skidelsky & Keynes. 2007).

Ekonomie mag dalk lyk na die studie van gekompliseerde tabelle en grafieke, statistieke en

syfers, maar dit is eintlik net ŉ studie van die rasionele gedrag van die mens in sy soeke om

sy behoeftes (dit wat hom aan die lewe gaan hou) en sy begeertes (dit wat hy graag wil hê)

te bevredig.

Ekonomie het ook twee vertakkings, naamlik die makro-ekonomie en die mikro-ekonomie.

Daar is baie definisies van die ekonomie en dit gaan so ver terug as die eerste ekonoom wat

sekere waarnemings gemaak het. Die definisies wat hier gegee word, is ŉ opsomming van

verskeie definisies en het ten doel om ŉ breë oorsig te gee van die konsepte van die

ekonomie (http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf).

1.5.1 Makro-ekonomie

Makro-ekonomie behels die totale uitset van ŉ nasie en hoe die nasie sy skaars hulpbronne

aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei. Ekonome gebruik

gemiddeldes om die algehele oorsig van die strukture van die ekonomie en die verhoudings

wat aspekte tot mekaar het te verklaar. Makro-ekonomie verklaar die funksionering van die

ekonomie op ŉ nasionale vlak en verwys na die volgende makro-ekonomiese konsepte:

• Nasionale inkomste en besteding

• Handelsbalans en betalingsbalans

• Buitelandse valuta

• Spaar- en beleggingsverhoudings

• Indiensneming en ekonomiese groei

ECN105 Ekonomie


• Fluktuasies in nasionale inkomste

• Fiskale en monetêre beleid

(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

1.5.2 Mikro-ekonomie

Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en

sakeondernemings binne die groter ekonomie van ŉ land. Mikro-ekonomie volg ŉ meer

wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie. Veranderinge in

die mikro-ekonomie kan baie vinniger waargeneem word as veranderinge in die makro-

ekonomie. Mikro-ekonomie verklaar hoe die vryemarkekonomie en die miljoene van

verbruikers en produsente funksioneer in die toepassing van produktiewe hulpbronne om

goedere en dienste te produseer. Mikro-ekonomie verklaar verder hoe goedere en dienste

geproduseer word en dan versprei word vir verbruik. In mikro-ekonomie word die volgende

aspekte bestudeer:

• Individuele verbruikersgedrag

• Produkpryse

• Verbruikersaanvraag

• Verbruikersinkomste

• Die studie van sakeondernemings, hul ligging, koste, inkomste en wins.

• Verdienste van die individuele faktore van produksie


Verdere aspekte van die ekonomie wat in hierdie studie-eenheid aangespreek gaan word, is:

• Skaarsheid

• Aanbod en aanvraag

• Hulpbronne

• Produksie

• Inkomste

• Besteding

• Produkmarkte

• Faktoremarkte

• Huishoudings

• Sakeondernemings

ECN105 Ekonomie


• Finansiële instellings

• Die staat


Ekonomie, soos ander sosiale wetenskappe, kyk na twee aspekte, naamlik die teoretiese

aspek en die praktiese aspek. Die teoretiese aspek behels die ekonomiese wette en

beginsels en die praktiese aspekte behels die toepassing van die beginsels en hoe dit

uitspeel in die lewe van die verbruiker. Ekonome bestudeer die ekonomiese resultate en

probeer dan om patrone te vind en teorieë te formuleer. Hierdie teorieë word dan weer

getoets en as die patrone herhaal, kan ekonome met ŉ sekere mate van vertroue die

ekonomie voorspel.

Voordat die konsepte van die ekonomie bespreek word, is dit belangrik om eers die vloei

van die ekonomie te bespreek. Figuur 1.1 hieronder toon die drie hoofstrome van die

ekonomie aan. In enige ekonomie is daar ŉ voortdurende vloei tussen produksie, inkomste

en besteding. Hierdie vloei vind in sy eenvoudigste vorm plaas tussen sakeondernemings

en huishoudings.

Figuur 1.1: Die drie hoofstrome van die ekonomie

(Bron: http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Die drie hoofstrome van die ekonomie kan verdeel word in vyf hoof rolspelers. Hierdie

rolspelers is:

PRODUKSIE

INKOMSTEBESTEDING

ECN105 Ekonomie


• Sakeondernemings

• Huishoudings

• Die staat

• Produkmarkte

• Faktoremarkte

(http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/):

Goedere en dienste vloei in een rigting vanaf ondernemings deur produkmarkte na

huishoudings. Huishoudings verskaf arbeid aan sakeondernemings deur faktoremarkte.

Geld vloei in die teenoorgestelde rigting vanaf huishoudings deur die produkmarkte na

ondernemings wat dan betaal vir die arbeid gelewer deur huishoudings. Figuur 1.2 toon die

vloei van die ekonomie sonder die deelname van die staat. Hierdie voorstelling van die

ekonomiese siklus is ŉ vereenvoudigde weergawe van die werklike ekonomie.

ECN105 Ekonomie


Figuur 1.2: Die kringloop van goedere en dienste

(Bron: Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Die vyfde rolspeler in die vloei van die ekonomie is die regering of staat. Regerings koop

ook produkte en dienste en ontvang belastings van sakeondernemings en huishoudings,

terwyl daar terselfdertyd ook betaal word vir arbeid vanaf huishoudings. Finansiële

instellings en die internasionale markte bring ook ŉ unieke dinamika na die vloei van ŉ

ekonomie. Hierdie twee rolspelers word later in die studie-eenheid in meer diepte bespreek.

Die gedrag van huishoudings en die staat beïnvloed die ekonomie van enige land en kan

bepaal of die ekonomie groei of verklein. Dit sal later duidelik word dat die groei van die

ekonomie die sleutelfaktor tot welvaartskepping is.

BESIGHEDE

HUISHOUDINGS

FAK

TOR

E M

AR

KT

E

GO

ED

ER

E M

AR

KT

E

PR

OD

UK

SIE

PRODUKSIE

FAKTORE FA

KTO

RE

GOEDERE G

OE

DE

RE

D

IEN

STE

DIENSTE

KRINGLOOP VAN

GOEDERE EN DIENSTE

ECN105 Ekonomie


Figuur 1.3: Die kringloop van goedere en dienste met die staat as rolspeler

(Bron: Aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

In Figuur 1.3 hierbo is al vyf rolspelers van die ekonomie getoon. Besteding deur die staat

vind in dieselfde rigting plaas as dié van huishoudings en goedere en dienste vloei ook van

die sakeondernemings na die staat. Die grootste inkomste van die staat lê in die vordering

van belasting van sakeondernemings en huishoudings.

Enkele belangrike aspekte van die ekonomie van toepassing op sakeondernemings word

vervolgens bespreek.

BESIGHEDE

HUISHOUDINGS

FAK

TOR

E M

AR

KT

E

GO

ED

ER

E M

AR

KT

E

PR

OD

UK

SIE

PRODUKSIE

FAKTORE FA

KTO

RE

GOEDERE G

OE

DE

RE

D

IEN

STE

DIENSTE

STAAT

BE

LAST

ING

B

ELA

STIN

G

DIE

NST

E

DIE

NST

E

BESTEDING

ARBEID

BESTEDING

GOEDERE

ECN105 Ekonomie


1.5.3 Skaarsheid

Die eerste hiervan is die konsep “skaarsheid”. Skaarsheid verwys na die wisselwerking

tussen beperkte hulpbronne en onbeperkte behoeftes en begeertes van verbruikers. Vir die

individu beteken skaars hulpbronne dinge soos tyd, geld en vaardighede. Vir ŉ land sluit

skaars hulpbronne dinge in soos natuurlike hulpbronne, kapitaal, arbeid en tegnologie. Die

dilemma waarmee individue en regerings van lande sit, is om te besluit watter goedere en

dienste gekoop kan word en watter aanvanklik eers gelaat moet word.

Kyk na die volgende voorbeeld: ŉ Verbruiker wil graag ŉ DVD aankoop. As gevolg van die

prys moet die verbruiker kies tussen een DVD of twee videobande. Die videobande se

kwaliteit is laer as dié van die DVD’s. Die die keuse moet dus ook gemaak word tussen

twee films van laer kwaliteit of een film van hoër kwaliteit. Die verbruiker se waardesisteem,

asook die beskikbaarheid van die hulpbron (geld), sal bepaal wat sy/haar keuse sal wees.

Omdat waardesisteme van persone en regerings verskil en daar terselfdertyd verskillende

vlakke van skaars hulpbronne is, dwing die skaars hulpbronne individue en regerings

dikwels om hul waardesisteme aan te pas. Skaarsheid dring individue dus om besluite te

maak oor hoe hulle hul hulpbronne gaan bestuur.

Die Ekonomie maak ŉ studie van die gedrag van huishoudings en regerings en hoe

hulpbronne aangewend word om te voldoen aan die begeertes en behoeftes van

verbruikers. Indien die verbruiker hierbo onbeperkte hulpbronne gehad het, sou hy nie nodig

gehad het om te kies tussen die DVD en die videobande nie – hy sou al drie kon aankoop.

Om mikro- en makro-ekonomie te verstaan, is ingewikkeld – die konsepte is baie ineen

geweef. Ekonome probeer die fenomeen verstaan om sodoende regerings en verbruikers te

adviseer om beter ingeligte besluite te neem. Skaars hulpbronne en onbeperkte begeertes

en behoeftes van regerings en individue dwing hul om besluite te neem ten einde die

hulpbronne tot hul beskikking so te bestuur dat hulle die mees effektiewe produksie en mees

doeltreffende benutting sal bewerkstellig. Soos reeds genoem, is die voorspelbaarheid van

die makro-ekonomie baie moeilik en daarom is daar relatief min wat regerings kan doen om

met sekerheid besluite te kan neem.

Die toepassing van die konsep “skaarsheid” op sakeondernemings kan opgesom word in

die volgende definisie van skaarsheid en die daaropvolgende ekonomiese vrae:

ŉ Produk is skaars wanneer dit tegelykertyd begeerlik is, maar ook beperk is in terme

van die hoeveelheid wat beskikbaar is.

ECN105 Ekonomie


Hierdie probleem in die ekonomie dwing individue en regerings om besluite te neem en

hierdie besluite word verteenwoordig deur drie basiese ekonomiese vrae, naamlik:

1. Watter goedere moet geproduseer word?

2. Hoe behoort die goedere geproduseer te word?

3. Vir wie moet die goedere geproduseer word?

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=scarcity)

Dit maak dus nie saak of ŉ nuwe onderneming tot die mark toetree nie en of die

onderneming al lank handel dryf nie. Om die vloei van die ekonomie aan die gang te hou,

moet die drie ekonomiese vrae altyd beantwoord word.

1.5.4 Vraag en aanbod

Die volgende konsepte van belang in die ekonomie en die toepassing daarvan op

sakeondernemings is “aanvraag en aanbod”. Die wet van aanvraag kan formeel soos volg

verklaar word: In die mark (vir enige goedere of dienste) bestaan daar ŉ teenoorgestelde

verhouding tussen die prys van die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere

en dienste waarop kopers aandring. Indien daar ŉ aanvraag is na ŉ motor deur 1000 mense

en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor beskikbaar stel aan

die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien daar slegs een persoon is wat

ŉ motor wil aanskaf en daar is ŉ 1000 motors in die mark, sal die koper kan kies van wie hy

die motor wil koop en dus baie min daarvoor betaal.

Die verband tussen aanvraag en aanbod word verder ontleed in die volgende voorbeeld:

Indien die prys van een item (bv. vars melk) daal terwyl die prys van ander items (lang-lewe

melk) dieselfde bly, sal verbruikers die vars melk van laer waarde koop, eerder as die

duurder lang-lewe melk. Wanneer die prys van vars melk daal terwyl die prys van lang-lewe

melk dieselfde bly, maar die verbruiker se inkomste styg, sal verbruikers voel hulle kan meer

vars melk bekostig en dus meer vars melk koop of dalk die lang-lewe melk koop omdat hulle

dit kan bekostig. Die verhoging in inkomste sal die verbruiker ook in staat stel om meer van

ander produkte te kan koop.

Die term “aanvraag” en hoeveel aangevra (soos in die ekonomie gebruik) is nie dieselfde as

behoeftes en begeertes nie. Ekonome onderskei nie tussen behoeftes en begeertes nie

omdat die markte nie so ŉ onderskeid tref nie. ŉ Persoon wat HIV-positief is en ŉ

oorlewingsbehoeftes het na antiretrovirale medisyne, word nie deur die markte gesien as ŉ

aanvraag groter as ander mense se begeerte na luukshede nie. Die behoefte na

ECN105 Ekonomie


antiretrovirale medisyne vir HIV-positiewe mense word nie gesien as ŉ aanvraag nie,

behalwe as daar geld ter sprake is om die medisyne te koop. Hoe die markte hulpbronne

inspan om die behoeftes en begeertes van verbruikers te bevredig (soos uitgedruk in

aanvraag), hang af van hoe verbruikers die beskikbare inkomste bestee.

Die markte kyk slegs na die bereidwilligheid om te betaal vir beide behoeftes en begeertes

en die vermoë om te betaal vir die produk. Die wet van aanvraag bepaal dat, hoe hoër die

prys van goedere, hoe laer die aanvraag daarna sal wees. Die grafieke hieronder toon die

verhouding tussen prys en aanvraag aan. Verbruikers sal die duurder pryse van produkte

vermy en goedkoper goedere koop wat meer bekostigbaar is. ŉ Voorbeeld hiervan in ons

ekonomie is die duurder produkte wat deur Woolworths aangebied word en die goedkoper

produkte wat deur Checkers aangebied word. Woolworths doen sake omdat daar ŉ

aanvraag is na sy produkte deur verbruikers wat ŉ hoër inkomste het as ander verbruikers,

maar Checkers verkoop baie meer produkte as gevolg van die aanvraag na sy produkte.

In teenstelling met aanvraag, is aanbod ŉ aanduiding van die hoeveelheid produkte wat

verkoop sal word na aanleiding van ŉ sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer

produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag speel prys ŉ

belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die

goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die aanvraag outomaties

afneem. ŉ Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat daar waarskynlik ŉ

hoër aanvraag is na die Springbokke se wedstryde, sal die kaartjies vir toetse hoër wees as

vir ander provinsiale wedstryde.

In Figuur 1.4 hieronder toon die grafiek aan die linkerkant die verhouding tussen prys en

hoeveelheid van goedere wat aangekoop word. Hoe hoër die prys, hoe laer die

hoeveelhede van die produk wat aangekoop word. In die grafiek, aan die regterkant, is dit

ook waar dat, as die aanvraag toeneem vir ŉ produk, die produksie daarvan sal toeneem,

maar gewoonlik ook met die styging in prys.

ECN105 Ekonomie


Figuur 1.4: Aanvraag en aanbod in die ekonomie

(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand)

1.5.5 Oop en geslote ekonomieë

Die ekonomie waarby net huishoudings, die sakesektor en die staat betrokke is, staan

bekend as ŉ geslote ekonomie. Die buitelandse sektor is ook ŉ deelnemer aan die

ekonomie. Wanneer die buiteland deur invoere en uitvoere betrokke raak by die ekonomie,

word die ekonomie ŉ oop ekonomie.

Uitvoere vir elke land dra by tot die verhoging van inkomste vir die land se ekonomie.

Hierdie verhoogde inkomste word in die aktiewe ekonomie opgeneem wat bydra tot die groei

in die ekonomie. Die kenmerke van die ekonomiese siklus is die volgende:

• Dit vind voortdurend plaas

• Produsente en verbruikers word as twee groepe beskou.

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand)

A3

A2

A1

Q1 Q2 Q3

AA

NV

RA

AG

G

HOEVEELHEID

AANBOD

P1

P2

P3

Q1 Q2 Q3 P

RY

S

S

HOEVEELHEID

ECN105 Ekonomie


1.5.6 Finansiële instellings

Die laaste rolspeler in die ekonomie is die finansiële instellings. Finansiële instellings

ontvang spaargeld vanaf huishoudings en sakeondernemings en verskaf ook lenings aan

huishoudings, ondernemings en die regering. Die finansiële sektor is dus nie direk betrokke

by die produksieproses in die ekonomie nie, maar dra by tot die dinamika en groei in die

ekonomie.

1.5.7 Die vermenigvuldiger

Die vermenigvuldiger verwys na die verhouding wat gebruik word om die verskil tussen

aanvanklike belegging en die uiteindelike verander in inkomste te bereken. Die grootte van

die vermenigvuldiger verskil ooreenkomstig die bykomende inkomste wat in elke

bestedingsrondte geproduseer of geskep word en die gedeelte van elke rand wat

inkomsteverdieners bereid is om te bestee (http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=demand).

Veronderstel ŉ maatskappy belê R200 miljoen in die bou van ŉ nuwe vervaardigingsaanleg.

Hierdie R200 miljoen word dan verdeel in lone, materiaal, goedere, dienste en winste aan al

die deelnemers in die bou van hierdie fabriek. Wanneer enige een van die ontvangers van

hierdie oorspronklike R200 miljoen besluit om nie al die geld in die bank te hou nie, maar ŉ

gedeelte daarvan te bestee aan ander goedere en dienste, word dit ŉ marginale

verbruikersgeneigdheid genoem.

As die marginale verbruikersgeneigdheid 40% is, sal salaristrekkers 40 sent in elke rand

bestee en die res spaar – 40% van R200 miljoen is R80 miljoen. Hierdie R80 miljoen sal

dus ook in die aktiewe ekonomie gestort word en dit verhoog die vraag na goedere met

R80 miljoen. Onthou dat die oorspronklike R200 miljoen ook die aanvraag in die ekonomie

verhoog word.

Indien dieselfde marginale verbruikersgeneigdheid weer toegepas word, sal ŉ verdere

R32 miljoen in die ekonomie gestort word wat die aanvraag na goedere en dienste verder

verhoog. Hierdie proses sal homself herhaal en in elke rondte sal die marginale

verbruikersgeneigdheid kleiner word. Wat egter belangrik is, is dat hierdie proses die totale

styging in inkomste sal verteenwoordig.

1.6 Produksie, inkomste en besteding

In hierdie afdeling word produksie, inkomste en besteding in die ekonomie bespreek.

Voordat enigiets geproduseer kan word, is drie tipes produktiewe hulpbronne nodig:

ECN105 Ekonomie


• Natuurlike hulpbronne

• Arbeid

• Kapitaal


1.6.1 Die produksiefunksie

Produksie verwys na die omskakeling van hulpbronne na goedere en dienste. In hierdie

omskakeling van insette (hulpbronne) na uitsette (goedere en dienste), word gebruik

gemaak van tegnologie en word die produksiefunksie soos volg uitgedruk:

X = f(L,K,M,R)

Waar X die hoeveelheid van ŉ spesifieke produk is wat geproduseer word.

• L – verteenwoordig die eenheid of eenhede van arbeid beskikbaar in die

vervaardigingsproses

• K – verteenwoordig die kapitale inset, masjiene, vervoer en ander toerusting gebruik

in die vervaardigingsproses

• M – verteenwoordig land, natuurlike hulpbronne en grondstowwe gebruik in die

produksieproses

• R – verteenwoordig entrepreneurskap of onderneming

ŉ Verhouding bestaan tussen hierdie insette en die uitset en is van so ŉ aard dat die groter

beskikbaarheid van enige van hierdie faktore sal lei tot die groter potensiaal vir die

vervaardiging van die uitset. Alle faktore is essensieel in die vervaardigingsproses. Die

funksionele verhouding, f(), verteenwoordig ŉ sekere vlak van tegnologie en kennis om die

insette te kan omskakel in ŉ uitset. Dus sal enige tegnologiese verbeterings ook lei tot hoër

produksie.

Om die tegnologiese aard van produksie beter te verstaan, word daar na korttermyn- en

langtermynproduksieverhoudings verwys. In korttermynproduksie word slegs een faktor

toegelaat om te verander (gewoonlik arbeid), terwyl die ander konstant bly (kapitaal en/of

materiale). In die langtermynproduksie mag enige van die faktore verander. Die

korttermynproduksie laat toe vir die ontwikkeling van ŉ eenvoudige twee-veranderlike model,

wat die gedrag tussen die enkel-veranderlike inset en die ooreenstemmende vlak van uitset

verklaar. Hierdie vergelyking word soos volg gestel:

ECN105 Ekonomie


X = f(L,K,M,R)

of

X = f(L)

Die volgende is ŉ voorbeeld van die ontwikkeling van ŉ korttermynmodel vir

landbouproduksie, waar die uitset in kilogram gemeet word en arbeid die veranderlike is.

Die vaste faktore van produksie sluit in:

• 1 x ploeg

• 1 x trekker

• 1 x bakkie

• 1 hektaar grond

• 10 x kilogram saad


Die produksie verhouding kan dus soos volg voorgestel word, deur die data in Tabel 1.1

hieronder.

Inset (L) Uitset (X) MPL (Marginale produksie

van arbeid)

0 0 0

1 100 100 kg per arbeider



- - -


ECN105 Ekonomie


Tabel 1.1: Konstante, marginale produksie


In hierdie voorbeeld word die toevoeging van een arbeider beloon met die verhoging van

100kg. Die derde kolom MPL definieer die verhouding in die produksiefunksie. Die kolom

meet die marginale produktiwiteit van arbeid, ŉ meting van die bydrae van elke eenheid

van arbeid tot die vlak van uitset. In hierdie voorbeeld is die konstante marginale

produktiwiteit onrealisties in die korttermynmodel. Konstante marginale produktiwiteit

impliseer dat solank as wat arbeid verhoog, sal uitset altyd verhoog, maar die beperkte

kapitaal en grond sal verhoed dat die uitset altyd verhoog soos wat arbeid toeneem.

ŉ Meer realistiese situasie sou dalende marginale produktiwiteit gewees het, waar die

toename in een inset die uitset nie noodwendig laat groei teen ŉ vaste koers nie. Dit is

onmoontlik om teen oneindige vlakke te produseer wanneer sommige faktore, soos kapitaal

en land, konstant bly. Dalende marginale produktiwiteit kan gemoduleer word soos die data

in Tabel 1.2 voorstel.

Inset (L) Uitset (X) MPL (Marginale produksie

van arbeid)

0 0 0







Tabel 1.2: Afnemende, marginale produksie


ECN105 Ekonomie


In hierdie voorbeeld verhoog die uitset vir elke eenheid van arbeid wat toegevoeg word. Die

bydrae van arbeidseenheid 6 dra egter geen groei in die uitset by nie. Die beskikbare grond

laat nie toe dat arbeidseenheid 5 en 6 enigiets bydra tot die uitset nie.

In Figuur 1.5 is arbeid die veranderlike faktor terwyl land, kapitaal en masjinerie konstant bly.

Daar is ŉ positiewe verhouding tussen arbeid- en uitsetvlakke, maar soos wat arbeid

toeneem, is die invloed daarvan op die uitset al minder. Die grafiek in Figuur 1.5

verteenwoordig dalende marginale produktiwiteit.

Figuur 1.5: Afnemende/dalende marginale produksie


1.6.2 Produksiemoontlikhede

Die prentjie verander aansienlik wanneer twee of meer produkte vervaardig word deur

dieselfde onderneming. ŉ Meer realistiese produksieverhouding kan ontwikkel word. In ŉ

wêreld van skaars hulpbronne, sal ondernemings wat twee of meer produkte vervaardig,

meeding om dieselfde faktorinsette. Die produksie van een produk, “X”, sal onder druk kom

as gevolg van die produksie van produk “Y”, soos wat arbeid en ander hulpbronne

aangewend word in die vervaardiging van produk “Y”. Tabel 1.3 toon die wedywering vir

hulpbronne tussen twee produkte, naamlik melk en brood, aan. In die voorbeeld kan die

aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van brood lei tot produksie van 0 tot

210 eenhede brood. Die aanwending van een eenheid arbeid aan die produksie van melk,

kan lei tot die produksie van 0 tot 185 eenhede melk.

As die arbeid vasgestel word op sewe eenhede (kan ook gesien word as sewe arbeiders) en

gedeel word in die produksie van brood en melk, dan kan verskeie vlakke van uitsette

(X)

(L)

X = f(L)

280

180

2 4 0

a

b

ECN105 Ekonomie


gelewer word aan brood en melk, soos in Tabel 1.3 aangetoon. Die tabel word vir die

vervaardiging van brood van bo na onder gelees en vir die vervaardiging van melk van

onder na bo gelees. Indien al sewe eenhede arbeid, melk produseer, dan kan daar 245

eenhede melk geproduseer word, soos aangetoon in (A). As daar nou ŉ behoefte ontstaan

om ook brood te produseer, moet daar van die arbeiders by die melkproduksie weggeneem

word en aan broodproduksie toegeken word. Met ander woorde, die produksie beweeg nou

van punt A na punt B soos in die tabel aangetoon. Daar word dus nou 60 eenhede brood

vervaardig, maar terselfdertyd is daar ŉ opoffering gemaak van 20 eenhede melk (B).

Hierdie 20 eenhede melk word die geleentheidskoste van brood. Elke eenheid brood kos

20/60 eenhede of een derde van die melk.

Punt XBROOD MPL,BROOD Punt YMELK MPL,MELK

A 0 0 H 0 0

B 60 60 G 50 50

C 110 50 F 95 45

D 10 40 E 135 40

E 180 30 D 170 35

F 200 20 C 200 30

G 210 10 B 225 25

H 210 0 A 245 20

200 10 260 15

Tabel 1.3: Produksiemoontlikhede: Brood en melk

(Bron: aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

Indien nog ŉ eenheid arbeid aan brood afgestaan word, beweeg die produksie na punt C.

Die bykomende 50 eenhede brood kom teen ŉ koste van 25 eenhede melk. Elke brood kos

25/50 of een halwe melk.

ECN105 Ekonomie


Omdat dalende marginale produktiwiteit in produksie van hierdie twee goedere die produksie

van 50 addisionele eenhede brood beteken, beteken dit dat meer en meer melkproduksie

opgeoffer word. Dus is die geleentheidskoste van broodproduksie aan die toeneem. Dit

staan bekend as die wet van toenemende geleentheidskoste. Figuur 1.6 verteenwoordig die

data in Tabel 1.3. Dit is egter nie net arbeid wat ter sprake is in die vervaardigingsproses

nie, maar ook tegnologie. Punte binne die kurwe verteenwoordig oneffektiewe vlakke van

produksie. Hulpbronne en tegnologie laat toe dat albei of een produk vervaardig kan word.

Beweging op die kurwe impliseer dat hulpbronne en tegnologie teen mekaar afgespeel word,

wanneer hulpbronne skaars is en aanvraag konstant is. Indien die eenhede van produksie

nie meer as sewe kan word nie, is produksie buite die kurwe nie moontlik met bestaande

vlakke van tegnologie nie.

Figuur 1.6: Geleentheid koste in die vervaardiging van twee produkte

(Bron: aangepas van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

1.6.3 Inkomste

John Keynes (http://en.wikipedia.org/wiki/John_Maynard_Keynes), ŉ ekonoom, het ŉ teorie

ontwikkel wat fokus op die vlakke van individue se besteebare inkomste wat uiteindelik die

werklike besteding bepaal. Die vlakke waarteen verbruikers die aanvraag verhoog soos wat

inkomste verhoog, word die marginale intensie om te bestee genoem. Indien ŉ persoon ŉ

verhoging van R2000 ontvang en hy bestee R1500 daarvan, is die marginale besteding

R1500/R2000 = 0.75. Die balans van 0.25 is die intensie om te spaar.

Die marginale intensie om te bestee en te spaar verskil van persoon tot persoon.

Verbruikers in die laer inkomste groep het ŉ groter waarskynlikheid om te bestee as die in

die hoër inkomste groepe. Dit het weer ŉ invloed op die regering se beleid ten opsigte van

belastingkoerse.

Melk(Y)

Brood(X)

170

135

60 110 0

A B

C

D

E

F

G

H

50

95

200

245

20150

ECN105 Ekonomie


Inkomste speel ŉ belangrike rol in die bepaling van besteding. Ekonome poog altyd om te

verklaar wat gaan gebeur wanneer verbruikersinkomste verhoog. Die gedeelte van die

inkomste van verbruikers wat bestee gaan word, is egter belangrik. Ekonome gebruik die

werklike inkomste van verbruikers eerder as die gedeelte van verhogings wat bestee gaan

word, om die werklike besteding te verklaar (http://tutor2u.net/economics/revision-notes/as-

macro-consumer-spending-and-saving.html).

Die sleutelfaktore in die bepaling van verbruikersbesteding in die ekonomie, kan soos volg

opgesom word:

• Die vlakke van werklike besteebare inkomste

• Rentekoerse en die beskikbaarheid van krediet

• Verbruikervertroue

• Veranderinge in die indiensnemingsyfers

Die belangrikheid van verbruikersvertroue word weerspieël in die bestedingsvlakke binne die

ekonomie. Eerstens is verbruikers besorg oor hul eie finansiële toestand wat hul besteding

beïnvloed. Tweedens is verbruikers ook bewus van die ekonomiese klimaat en word hul

besteding ook daardeur beïnvloed.

Baie van die op en af bestedingspatrone kan ook toegeskryf word aan seisoenale

veranderinge in die ekonomie. Verbruikers wat vertroue in hul eie finansiële posisie en ook

vertroue in die land se ekonomie het, is meer bereid om besteding te verhoog. Die

bydraende faktore wat verbruikersvertroue laat toeneem, is gewoonlik:

• Verwagtinge van toekomstige inkomste en indiensneming.

• Die huidige vlakke van rentekoerse en die verwagtinge van toekomstige

rentekoersaanpassings.

• Patrone in indiensnemingsyfers.

• Vooruitsigte in regeringsbelastingaanpassings.

• Die veranderinge in die verbruiker se welvaart.


Figuur 1.7 hieronder som die ekonomiese siklus op met die finansiële sektor en die buiteland

wat toetree as rolspelers in die ekonomie. Verbruikers is die mees belangrike bron van

besteding in die ekonomie en bestaan uit ongeveer twee derdes van die binnelandse

produk.

ECN105 Ekonomie


Figuur 1.7: Ekonomiese kringloop


In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die rol wat produksie, inkomste en besteding op

die ekonomie het, bespreek. In die volgende afdeling word die klem verskuif na

huishoudings, sakeondernemings en die staat.

1.7 Huishoudings, sakeondernemings en die staat in die ekonomie

Die model om die verwantskap tussen huishoudings, sakeondernemings en die staat in die

ekonomie aan te toon, word in Figuur 1.8 hieronder aangetoon. Die vloeidiagram is ŉ baie

vereenvoudigde weergawe van ŉ baie meer ingewikkelde ekonomiese kringloop.

Die vloei van produkte en dienste vanaf ondernemings na die verbruiker, of dan

huishoudings, word gebalanseer deur die vloei van geld in die teenoorgestelde rigting in ruil

vir die produkte of dienste. In hierdie voorstelling van die werking van die ekonomie word

die regering buite rekening gelaat en ook geen melding word gemaak van die finansiële

markte wat normaalweg ŉ rol in die ekonomie speel nie.

HUISHOUDINGS SAKEONDERNEMINGS

FAKTORMARKTE

PRODUKTE MARKTE

REGERING

FINANSIËLE

INSTELLINGS

BUITELAND

UITGAWES

VERGOEDING

SPAAR

BELASTING

INVOERE

INVESTEER

BESTEDING

UITVOERE

INKOMSTE

UITGAWES

ECN105 Ekonomie


Die vloei van produkte of dienste word in ŉ kloksgewyse rigting aangedui. Twee markte

verbind die sakeondernemings met die huishoudings. Produktemarkte en faktoremarkte.

Die produktemarkte is die plek waar huishoudings hul produkte en dienste aankoop. Die

faktoremarkte is die plek waar sakeondernemings hul natuurlike hulpbronne, menslike

hulpbronne en kapitale hulpbronne aankoop.

Huishoudings maak betalings vir die goedere en dienste wat hul aankoop vanaf

sakeondernemings. Sakeondernemings betaal vir die hulpbronne in die vorm van lone,

grondstowwe, produksiekoste in die voorbereiding van die produkte en dienste wat hulle aan

die huishoudings beskikbaar stel. Sakeondernemings betaal dus vir die koste van produksie

en die hulpbronne wat hul gebruik en verkoop dan die produkte aan die huishoudings.

Indien daar ŉ groter inkomste as uitgawes is, beteken dit dat die sakeondernemings ŉ wins

gemaak het.

In die teenoorgestelde rigting betaal die huishoudings vir die goedere en dienste en indien

hul nie al hul geld op produkte en dienste bestee nie, bly daar finansies oor wat as spaargeld

gereken word. Sakeondernemings word deur mense besit en bestuur en daarom word ŉ

gedeelte van die winste deur huishoudings verdien.

ECN105 Ekonomie


Figuur 1.8: Die ekonomiese siklus


Die ekonomie, soos in Figuur 1.8 aangetoon, kan vergelyk word met ŉ waterpretpark. In

hierdie pretpark word deelnemers op ŉ ronde vlot vasgegespe en word dan in ŉ kanaal

afgevoer na ŉ dam deur die stroom van die water in die kanaal. Die stroom word aan die

gang gehou deur ŉ pomp wat die water vanaf die dam na die bopunt van die kanaal pomp.

Die spoed van die rit word bepaal deur die spoed van die pomp. Hoe vinniger die pomp

hardloop, hoe vinniger vloei die water en hoe vinniger is die rit.

Hierdie waterpretpark is ŉ goeie illustrasie van die konsep van die vloei van ŉ ekonomie.

Solank as wat die pomp loop, vloei die water. As die pomp stop, vloei die water tot in die

BESIGHEDE

HUISHOUDINGS

FAK

TOR

MA

RK

TG

OE

DE

RE

MA

RK

TE

P

RO

DU

KSI

E

PRODUKSIE

FAKTORE

FAK

TOR

E

GOEDERE G

OE

DE

RE

D

IEN

STE

DIENSTE

STAAT

BE

LAST

ING

B

ELA

STIN

G

DIE

NST

E

DIE

NST

E

BESTEDING

ARBEID

BESTEDING

GOEDERE

ECN105 Ekonomie


dam en bly dan daar. Die water raak nie minder nie, maar daar sal geen ritte kan plaasvind

nie.

In ŉ ekonomie geld dieselfde reëls. Die spoed van die pomp kan vergelyk word met die

hoeveelheid geld in omloop, wat direk verband hou met die spoed van produksie en die

aankoop van produkte deur huishoudings. Die vloei van die water, dus die stroom, kan

vergelyk word met die geld in die ekonomie. (“Geld” word meer breedvoerig bespreek in

Studie-eenheid 2.) Vir die doeleindes van hierdie eenheid is dit slegs belangrik om te weet

dat geld gebruik word deur huishoudings om produkte en dienste aan te skaf en geld word

deur sakeondernemings gebruik om te betaal vir die verskeie hulpbronne wat benodig word

om produkte en dienste te vervaardig.

Soos wat daar ŉ bepaalde hoeveelheid liters water in die pretparksisteem is, so is daar ook

ŉ bepaalde hoeveelheid geld in omloop op enige gegewe stadium in die siklus van ŉ

ekonomie. Indien die regering en banke nie meer geld druk en in sirkulasie plaas nie, bly die

geld in sirkulasie die enigste bron waarvan die ekonomie kan lewe. (In die laaste eenheid

van hierdie module word die verkryging van buitelandse valuta as ŉ invloei van geld in die

ekonomie bespreek.) Die teenoorgestelde is ook moontlik – as gevolg van invoere, word die

hoeveelheid geld in omloop verminder.

Wat belangrik is om te weet, is dat die hoeveelheid geld in ŉ ekonomie nie die grootte van

die ekonomie bepaal nie. Die pretpark kan baie meer water inneem, maar as die pomp nie

vinniger loop nie, bly die spoed van die vloei van die water dieselfde. Ekonomiese vloei,

soos die inkomste en uitgawes, is metings van die spoed waarteen geld in die sisteem vloei.

Hierdie ekonomiese vloei word gemeet in die hoeveelheid rand per jaar in omloop.

Dieselfde metode word in die pretpark gebruik. Hier word die vloei gemeet aan die aantal

liters per minuut.

Die bruto binnelands produk (BBP), in rand per jaar, is groter as die hoeveelheid geld in

omloop in die ekonomie, omdat ŉ eenheid van geld meer as een keer per jaar bestee kan

word. Soos in die pretpark voorbeeld, sal die toevoeging van water nie die spoed van die rit

verhoog nie. Die spoed is afhanklik van die spoed van die pomp. In die geval van die

ekonomie sal die toevoeging van geld nie die spoed van die inkomste verhoog nie. Die

enigste manier om die inkomste van huishoudings te verhoog, is om die spoed waarmee

geld van hand tot hand vloei, te verhoog.

Die verhouding van die hoeveelheid geld in die ekonomie en die vloei van inkomste is een

van die sleutelbeginsels van makro-ekonomie. Die volgende stap in die ontleding van die

ECN105 Ekonomie


vloei in die ekonomie, is om die staat by te voeg. Die staat is verbind tot die ekonomie deur

belastings, staatsbesteding en lenings in die siklus van die ekonomie.

Ooreenkomstig die makro-ekonomiese teorie word die onttrekking van fondse by

huishoudings deur die regering gemeet. Belasting, in die vorm van persoonlike belasting en

eiendomsbelasting, is onttrekkings van geld uit huishoudings. ŉ Gedeelte van hierdie

onttrekking word terugbetaal in die vorm van sosiale sekuriteit en werkloosheidsvergoeding.

Daar is ŉ skakel tussen die regering en markte. Regerings bestee ook geld deur produkte

en dienste aan te skaf. Vanaf regerings vloei daar ook geld na huishoudings in die vorm van

salarisse en lone. ŉ Groot gedeelte van die geld vloei ook na die samelewing in die vorm

van sosiale voordele en ander subsidies.

Daar is ook ŉ skakel na finansiële instellings. Regerings soos die een in Suid-Afrika waar

daar drie vlakke bestaan, naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik, benodig soms meer

fondse as wat deur belastings ingesamel word. Hierdie tekorte word dus aangevul deur

lenings van finansiële instellings. In Figuur 1.2 hierbo word die finansiële instellings nie

afsonderlik getoon nie. Vir die doeleindes van die vereenvoudiging van die ekonomiese

kringloop soos in Figuur 1.8 uitgebeeld, lê die finansiële instellings binne faktoremarkte.

In hierdie afdeling is huishoudings, sakeondernemings en die staat se rol in die ekonomiese

siklus bespreek. In die volgende afdeling word die belangrikheid van ekonomiese groei tot

welvaartskepping bespreek.

1.8 Ekonomiese groei

Langtermyn ekonomiese groei is een van die belangrikste komponente van makro-

ekonomie. Die lewenstandaard van mense in enige land hang af van die ekonomiese groei

oor baie jare.

Die doel van hierdie afdeling is om te verstaan wat die boustene van ekonomiese groei is en

hoe regeringsbeleid die groei kan stimuleer. Daar sal gepoog word om die volgende vrae te

beantwoord: wat is die beginsels van langtermyn ekonomiese groei? Hoe raak

bevolkingsgroei die ekonomiese groei? Is dit waar dat spaarplanne ekonomiese groei

versterk?

Van die belangrike doelwitte van ekonomiese groei is om:

1. die lewenstandaard van die mense in ŉ land te verhoog; en

ECN105 Ekonomie


2. om mense se vryheid van keuse te verbeter deur die verskaffing van ŉ groter

verskeidenheid van produkte te verseker (Acemoglu, 2007:25).

1.8.1 Proses van ekonomiese groei

Om ekonomiese groei te verstaan, asook die beste manier vir regerings om groei aan te

moedig, word die dieper interafhanklike konsepte van die ekonomie, naamlik ekonomiese

insette, aktiwiteite en uitsette bespreek.

ŉ Ekonomie is ŉ proses waar insette soos opgeleide arbeid, kapitaal en befondsing omskep

word in uitsette soos verhoogde lone en salarisse, werkskepping en nuwe

sakeondernemings. Hierdie proses word in Figuur 1.9 geïllustreer. Die ekonomiese reëls,

soos bestuur deur wetgewing en ander regulasies, vorm die basis van die speelveld waarop

die ekonomie bedryf word (Acemoglu, 2007:28).

Figuur 1.9: Proses van ekonomiese groei

(Bron: Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:16)

Die analogie van ŉ sportwedstryd kan gebruik word om die groei in die ekonomie te

verduidelik. Die spelers, die veld en die bal kan gesien word as die insette in die proses.

Die ekonomiese reëls is die reëls waarvolgens die wedstryd gespeel word. Sommige van

die reëls is, byvoorbeeld die tydsduur van die spel en ander reëls wat deur ŉ skeidsregter

beheer word. Die uitsette is die punte wat aangeteken word, die span wat wen en al die

EKONOMIESE

INSETTE EN

HULPBRONNE

EKONOMIESE

UITSETTE

EK

ON

OM

IES

E

RE

ËLS

VOORBEELDE: • ARBEID

• TEGNOLOGIE

• INFRASTRUKTUUR

• HULPBRONNE

VOORBEELDE: • BELASTING

• WETGEWING

• REGULASIES

VOORBEELDE: • LONE

• WERKSGELEENTHEDE

• GOEDERE & DIENSTE

• NUWE BESIGHEDE

ECN105 Ekonomie


statistieke van die wedstryd. Dis belangrik om te onthou dat uitsette beïnvloed word deur

die reëls van die spel. Die reëls bepaal die gedrag van die spelers. Byvoorbeeld, as ŉ nuwe

reël tot die spel toegevoeg word, beteken dit dat die spelers op ander maniere punte kan

aanteken. Dit kan ook beteken dat daar selfs meer punte as gewoonlik aangeteken kan

word.

Die analogie van die wedstryd toon aan dat wanneer die reëls van die spel verander, die

spelers daarby aanpas en die uitsette kan verhoog. Die teendeel is ook waar, sekere

reëlveranderings kan ook die uitsette benadeel. Die belangrikste is om te weet dat

ekonomiese groei vinniger kan geskied indien die reëls verander en dat die meeste van die

reëls deur die regering van die dag bepaal word.

Twee belangrike redes vir ekonomiese groei is die aanbod- en aanvraagfaktore. Die

toename in produksie in die ekonomie is gewoonlik te danke aan die toename in aanvraag

vir goedere en dienste. Faktore van aanvraag en aanbod is dus noodsaaklik vir ekonomiese

groei. Dit is belangrik om daarop te let dat ekonomiese groei nie noodwendig ontwikkeling

tot gevolg het nie. Die volgende faktore skep skakels tussen ontwikkeling en groei:

• Fondse uit besparings as gevolg van groei word benodig om strukturele veranderings

aan die ekonomie aan te bring.

• Mense se vermoë om te bestee kan vergroot word as huishoudings spaar en dan die

spaargeld aanwend om hulself te ontwikkel.

• Groei in die ekonomie is nodig om werk te kan skep. Dit sal lei tot ŉ verhoging in die

inkomste van huishoudings wat dan weer goedere en dienste daarmee kan aankoop.

(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:16)

1.8.2 Aanbodkantbenadering

Produksiefaktore en die gehalte daarvan beïnvloed die produksievermoë van ŉ land.

Aanbodfaktore wat produksievermoë beïnvloed, is:

• Natuurlike hulpbronne

• Menslike hulpbronne

• Kapitaalvorming

• Entrepreneurskap

(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:16)

ECN105 Ekonomie


1.8.3 Natuurlike hulpbronne

Landbougrond is ŉ belangrike inset in die ekonomiese groeimodel. Landbougrond moet

optimaal gebruik word vir die lewering van produkte in ŉ ekonomie. Enige landbougrond wat

onbenut is, belemmer ekonomiese groei.

Ander natuurlike hulpbronne moet aangewend word om sekondêre nywerhede te laat

ontstaan. Hierdie sekondêre nywerhede kan roumateriale verwerk in goedere en dan in die

ekonomie te stort (Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:23).

1.8.4 Menslike hulpbronne

Menslike hulpbronne verwys na die ontwikkeling van ŉ land se arbeidsmag. Enige

ontwikkeling in vaardighede en kennis het ŉ positiewe uitwerking op produksie. Vinniger en

goedkoper produksie dra dus by tot die verhoging in ekonomiese vloei wat, as die aanvraag

ook verhoog, ŉ verhoging in ekonomiese groei tot gevolg sal hê. Daar is ook ander faktore

wat arbeidsproduktiwiteit beïnvloed. Hierdie faktore is:

• Bevolkingsbeheer, kleiner gesinne sal lei tot ŉ verhoging in lewenstandaarde.

• Beter gesondheid en siektebeheer sal tot groter produktiwiteit in arbeidskragte lei.

• Arbeid van beter gehalte sal produktiwiteit verhoog.

(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:22)

1.8.5 Kapitaalvorming

Kapitaalvorming is die styging in aandelekapitaal. Die uitbreiding en ontwikkeling van ŉ

ekonomie kan net plaasvind as die kapitaalvoorraad gehandhaaf of vergroot word.

Aandelekapitaal kan soos volg verhoog word:

• Vrywillige besparing

• Gedwonge besparing deur verhoogde belastings

• Buitelandse beleggers te lok

• Buitelandse lenings aan te gaan

• Toestande skep wat tot vertroue, vrede en geregtigheid sal lei

(Acemoglu, 2007:433)

ECN105 Ekonomie


Onthou dat kapitaal hier ook verwys na infrastrukture soos geboue, paaie, hawens,

masjinerie, rekenaars en ander. Kapitaal is dus ŉ tweede kanaal waardeur die ekonomie

kan groei. Vandag het die werker en sakeondernemings meer toegang tot hulpbronne deur

middel van kapitaal as vroeër. Vervoer van roumateriale en produkte geskied vinniger en

data word vinniger verwerk.

Daar is twee beginsels wat geld in kapitaalmarkte. Die eerste is die beleggingspoging wat

gemaak moet word in die ekonomie. Die doel is om meer masjiene, geboue, fabrieke en

ander gereedskap wat produksie verhoog vir werkers te gee. Die tweede beginsel is die

beleggingsbenodigdhede. Hier gaan dit oor die verkryging van die nuutste tegnologie en

om werkers toe te rus met nuwe masjiene en prosesse. Die verhouding tussen

beleggingspoging en beleggingsbenodigdhede van die ekonomie bepaal die ekonomiese

kapitale intensiteit (Acemoglu, 2007:433).

Soos hierbo genoem het die gereedskap relatief min te doen met die bepalers van die

tegnologiese vooruitgang. Dit het wel ŉ groot bydrae tot die kapitale-intensiteit van die

ekonomie. Dit behels beide die evolusie in tegnologie en die bepalers van kapitale-

intensiteit wat die ekonomie laat groei.

1.8.6 Entrepreneurskap

Entrepreneurs voorsien ŉ land van produksiefaktore en is ŉ bron van krag agter ekonomiese

groei. Entrepreneurskap moet dus aangemoedig en bevorder word. Die regering kan ŉ

belangrike rol speel in hierdie verband. Wetgewing wat toelating tot die aktiewe ekonomie

belemmer, moet verlig word. Belastingtoegewings kan ook gemaak word vir eerste

toetredes tot die ekonomie.

1.8.7 Tegnologie

Beter tegnologie is die oorweldigende rede hoekom produksie in ontwikkelde ekonomieë

hoër ekonomiese groei verskaf as in ontwikkelende lande. Met die gevorderde tegnologie is

dit vandag moontlik om ŉ elektriese motor te bou, data oor optiese vesel te stuur,

supersoniese vliegtuie te bou, hoë geboue te bou met sement en staal, musiek en ander

ontspanningsprogramme op DVD te stoor, gevorderde vervaardigingsaanlegte te bou, en

baie meer. Daarom is dit geen geheim meer dat ontwikkelde lande met hoë tegnologie in

hul produksie-eenhede, die mees konstante en volhoubare ekonomiese groei het nie

(Acemoglu, 2007:160).

ECN105 Ekonomie


Tegnologie lei ook na groter effektiwiteit in die arbeidsmag. Die vaardighede en vlakke van

opleiding van werkers in hoë tegnologiese industrieë maak dit vir hulle moontlik om effektief

en doeltreffend te werk, wat weer produktiewe ekonomie tot gevolg het. Tegnologie-

gedrewe ekonomieë verhoog die groei ook in ander komponente van die ekonomie.

1.8.8 Regeringsbeleid

Positiewe regeringsbeleid kan bydra tot ekonomiese groei. Van die benaderings en

beleidsveranderinge wat ekonomiese groei kan stimuleer, behels die volgende:

• Vermindering in belasting

• Bevordering deur vrye mededinging

• Beperking van die magte van vakbonde

• Beperking op die groei van geldvoorraad om inflasie te beheer

• Verbetering van die arbeidsmobiliteit

• Hoër staatsbesteding aan onderwys en opleiding

1.8.9 Die vraagkantbenadering

� Binnelandse vraag

Binnelandse vraag moet verhoog word. As mense nie meer geld verdien nie sal daar min of

geen verhoging in aanvraag na goedere en dienste wees nie (Acemoglu, 2007:739).

� Invoer en uitvoer

Verhoogde uitvoer verhoog die groeikoers en help met die betalingsbalansprobleme. Dit is

dus sinvol om uitvoer te verhoog wat die binnelandse aanvraag ondersteun. Die teendeel is

om invoere te beperk. Dit kan aanleiding gee tot binnelandse vervaardiging van produkte en

dienste wat normaalweg ingevoer moet word. Die regering kan weer deur

beleidsverandering en aanpassings aan invoerbelastings die groei in die ekonomie stimuleer

(Acemoglu, 2007:739).

� Die standaard groeimodel

Ekonome het die ekonomiese groei begin analiseer deur ŉ eenvoudige standaardmodel

daar te stel, die sogenaamde Groeimodel. Die model word ook die Solow-model genoem,

nadat Robert Solow, ŉ ekonoom, die Nobelprys vir ekonomie gewen het. Ekonome gebruik

die model om die punt van balans in die ekonomie te vind. Wanneer die balanspunt bepaal

is, gebruik ekonome dit om te bepaal in watter rigting die ekonomie beweeg.

ECN105 Ekonomie


Soos in die geval van ander ekonomiese modelle waarmee die ekonomie bestudeer en

verklaar word, beskik die Solow-model oor die volgende:

• Veranderlikes – ekonomiese faktore wat gemeet kan word.

• Gedragsverhoudings – verhoudings wat die gedrag van verbruikers meet en bepaal

hoe besluite geneem word.

• Balanstoestande – toestande in die ekonomie wat aanduidings is dat die ekonomie in

balans is en stabiel vertoon. Dit beteken dat veranderlikes op voorspelbare wyses

verander.

(Acemoglu, 2007:39)

In die Solow-model is die belangrikste sleutel-veranderlike die arbeidsproduktiwiteit. Hierdie

produktiwiteit word gemeet in uitset per werker. Dit word gemeet teen die gemiddelde

uitsetvermoë van die werker in die ekonomie. Die berekening word soos volg gedoen:

Die uitset per werker word bepaal deur die BBP (Y) en word gedeel deur die ekonomie se

arbeidsmag (L). Hierdie kwantiteit, uitset per werker (Y/L) is die eenvoudigste vorm om

die lewenstandaard en welvaart in die ekonomie te bepaal. Die volgende is ŉ voorbeeld

van arbeidsproduktiwiteit:

Gestel die BBP van ŉ land is R1,000,000,000 en die aantal mense wat deel uitmaak van

die arbeidsmag is 1,000,000, dan is die arbeidsproduksie:

1,000,000,000 / 1,000,000 = 1,000.

Indien die BBP dieselfde bly en die arbeidsmark neem toe met nog 1,000,000 arbeiders

dan is die arbeidsproduksie:

1,000,000,000 / 2,000,000 = 500

Die balans waarna ekonome soek is ŉ balans waar die ekonomiese kapitalevoorraad per

werker, die vlak van riele BBP per werker en die effektiwiteit van arbeid almal groei teen

dieselfde tempo.

1.9 Die sakesiklus

In enige ekonomie in die wêreld is ekonomiese groei nooit stabiel of konstant nie. Die BBP

beweeg bo en onder die langtermyn ekonomiese patroon soos wat daar verlangsaming en

groei in die ekonomie plaas vind. Hierdie patroon van opswaai en afswaai van die

ECN105 Ekonomie


ekonomiese aktiwiteit van ŉ land, word die sakesiklus genoem. Figuur 1.10 toon ŉ tipiese

sakesiklus oor ŉ tydperk aan.

Figuur 1.10: Die sakesiklus

(Bron: Vertaal van http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/590/Macro_ch04_v2.pdf)

ŉ Ideale sakesiklus word voorgestel in Figuur 1.10. Die siklus word in vier fases verdeel

soos wat die ekonomie verander oor ŉ langer termyn groeisiklus. Die hoogtepunt van ŉ

siklus verteenwoordig die tyd wanneer werklike produksie die maksimum bereik. Die fase

wanneer produksie afneem, word die resessie of afswaaifase genoem. Aan die einde van

die afswaaifase is wanneer produksie sy laagste of minimum bereik. Hierdie laagtepunt in

die sakesiklus word die laagtepunt genoem. In die laaste fase van die sakesiklus begin die

ekonomie groei en hierdie fase word die herstel of opswaai genoem. In die analogie van die

waterpretpark word die spoed van die pomp gekoppel aan die afswaai- en opswaaifase van

die sakesiklus met die hoogtepunt wanneer die pomp op sy vinnigste hardloop.

In die algemeen verwys ekonome na ŉ afswaai wat langer as ses maande duur as ŉ

resessie. In Suid-Afrika het die ekonomie in 2008 ŉ resessie beleef. Die probleem

waarmee ekonome worstel, is dat ŉ resessie nie dadelik waargeneem kan word nie en

wanneer die ekonomie in ŉ resessie is, het dit alreeds ŉ paar maande vroeër begin.

Wanneer resessies langer en meer ernstig is, verwys ekonome daarna as ŉ depressie. Die

belangrikste hiervan was die groot depressie in 1930. Die resultate van so ŉ depressie is

We

rklik

e p

rod

uks

ie

pro

du

ksie

Hoogtepunt

Tyd

Lang termyn

groei kurwe

Laagtepunt

Hoogtepunt

ECN105 Ekonomie


dat ŉ groot aantal mense hulle werke verloor; die BBP val en die produksie neem af. Omdat

daar sedert 1930 nog nooit weer so ŉ groot afname in die sakesiklus was nie, het die term

depressie heeltemal verdwyn uit die hedendaagse ekonomie.

Ekonome kyk na die volgende faktore om te probeer bepaal wanneer ŉ sakesiklus sy

hoogtepunt bereik:

• Die bruto binnelandse produk (BBP)

• Persoonlike besteebare inkomste

• Produksiesyfers

• Handelsverkope

Hierdie syfers word gewoonlik deur die Reserwebank bekend gemaak. Die inligting kan

verkry word op die Reserwebank se webtuiste (http://www.resbank.co.za/Lists/News).

Gebaseer op inligting van die Reserwebank kan ekonome die presiese fases in die

sakesiklus aantoon. Ekonome is egter versigtig om dadelik die fases vas te pen, omdat die

ekonomie vinnig in die teenoorgestelde rigting kan draai. Ekonome kan dus eers met

sekerheid hierdie fases verklaar wanneer tyd verloop het en daar genoeg bewyse is dat die

ekonomie aan die herstel of versleg is.

Wat die bepaling van, byvoorbeeld, ŉ hoogtepunt in die sakesiklus nog moeiliker maak, is

omdat nie al die faktore in die ekonomie op dieselfde tyd ŉ hoogtepunte bereik nie.

Produksiesyfers kan ŉ hoogtepunt in een maand toon en indiensnemingsyfers kan ŉ maand

later eers ŉ hoogtepunt bereik. Die volgende tabel is data uit die Amerikaanse ekonomie en

toon aan hoe moeilik dit is om werklike resessies vas te pen. In die periode November 1973

tot Maart 1975 het produksie stilgestaan, verkope en inkomste was onveranderd, maar

indiensneming het met +11 gegroei.

Resessiedatums Produksie Indiensneming Verkope Inkomste

Apr. 1960 – Feb. 1961 -3 0 -3 +1

Des. 1969 – Nov. 1970 -2 +3 -2 +8

Nov. 1973 – Mar. 1975 0 +11 0 0

Jan. 1980 – Julie 1980 -7 +2 -10 -1

Julie 1981 – Nov. 1982 0 0 -6 +1

ECN105 Ekonomie


Julie 1990 – Mar. 1991 +2 -1 +1 0

Mar. 2001 – Nov. 2001 -6 0 -7 0

Tabel 1.4: Resessiedatums in die VSA-ekonomie


Belangrike faktore in die sakesiklus is werkloosheid, produksie en inflasie. Die

voorafgaande gedeelte het gehandel oor die sakesiklus in terme van die BBP. Dit is egter

baie belangrik om te verstaan dat veranderinge in produksievlakke gekoppel is aan

indiensnemingsyfers. Die langtermyn groeikurwe is die ideale sakesiklus en verteenwoordig

die langtermyn groeipotensiaal van die ekonomie. In sulke omstandighede is die ekonomie

in die natuurlike vlakke van werklike produksie. Dit is ook ŉ aanduiding van natuurlike

vlakke van die BBP en natuurlike vlakke van die indiensnemingsyfers.

Wanneer die groeifase bokant die langtermyn produksiegroeikurwe styg, sal die

werkloosheidsyfer daal. Die rede hiervoor is eenvoudig, meer werkers word benodig om die

styging in produksievlakke te handhaaf. Vir dieselfde rede sal ŉ afswaai die produksievlakke

onder die langtermyn groeikurwe druk en sal die aanvraag na arbeid afneem en dus die

werkloosheidsyfer verhoog.

Die skakel tussen verandering in die werklike produksie en werkloosheid is nie ŉ een-tot-een

verhouding nie. Ekonome maak gebruik van ŉ algemene aanvaarbare reël wat sê dat, as

die produksiesyfer met 2 persent styg, sal die werkloosheidsyfer met 1 persent afneem.

Hierdie reël staan bekend as die Okun’s Law nadat Arthur Okun, ŉ lid van die President

Kennedy’s Council of Economic Advisers, sy teorie geformuleer het.

Wat sou die rede vir die 2 tot 1 verhouding wees in die groei van die ekonomie tot die

werkloosheidsyfer? Eerstens is die koste van afleggings baie hoog en sakeondernemings

wat nuwe werknemers aanstel, betaal duur vir advertensiekoste en die uiteindelike plasing.

Nuwe werknemers is ook nie dadelik ten volle produktief nie as gevolg van verskeie redes,

soos opleiding en werkkultuur.

As gevolg van hierdie kostes probeer sakeondernemings om arbeid gedurende die afname

in produksie op projekte te plaas en gedurende die groeifases is dit goedkoper om arbeiders

oortyd te betaal as om nuwe aanstellings te maak.

Ander faktore wat bydra tot die 2 tot 1 ratio, is dat die werkloosheidsyfer bereken word deur

die verhouding van werklose werkers tot die populasiesyfer. Gedurende die groeifase van

ECN105 Ekonomie


die sakesiklus en die verbetering in algemene werksomstandighede, sal werkers wat

voorheen nie werk gesoek het nie, nou werk soek. Die resultaat hiervan is dat ŉ 1 persent

groei in die aantal werksgeleenthede, gekoppel is aan 2 persent groei in die ekonomie.

Laastens, speel inflasie ook ŉ rol in die sakesiklus. Wanneer die sakesiklus aan die einde

van die afswaaifase kom en produksie sy laagtepunt nader, neem inflasie af. Die

teenoorgestelde gebeur wanneer produksie toeneem gedurende die groeifase en inflasie

dan toeneem.

1.10 Samevatting

Konsepte soos aanvraag, aanbod en skaarsheid speel ŉ belangrike rol in die ekonomie en

hoe sakeondernemings en regerings die vloei van die ekonomie beïnvloed en probeer

manipuleer. Skaarsheid verwys na die beperkte hulpbronne beskikbaar en die onbeperkte

behoeftes en begeertes na die hulpbronne. Aanvraag en aanbod verwys na die verhouding

tussen prys en die hoeveelheid van sekere goedere of dienste wat deur verbruikers

aangevra word. As die prys verhoog, daal die aanvraag en die hoeveelheid van goedere en

dienste verhoog.

Produksie, inkomste en besteding is drie van die hoofkomponente binne die siklus van ŉ

ekonomie. Produkte vloei in een rigting, terwyl die vloei van geld in die teenoorgestelde

rigting vloei.

Die siklus van vloei van produkte en dienste tussen huishoudings en sakeondernemings,

balanseer die vloei van betalings gemaak in ruil vir goedere en dienste. In die eenvoudigste

vorm bestee huishoudings al hul geld op produkte en dienste en sakeondernemings gebruik

al hul winste om te betaal vir hulpbronne en salarisse, rente en huur terug aan die

huishoudings. Die binnelandse produk is die totale inkomste verdien deur huishoudings,

insluitende salarisse, huur, rente en winste.

Ekonomiese groei vind plaas wanneer:

• Meer goedere en dienste in die huidige jaar geproduseer word, as in die vorige jaar.

• Groei word gemeet aan die BBP.

Faktore wat ekonomiese groei beïnvloed is:

• Toename in natuurlike hulpbronne

• Meer werkers wat toetree tot die arbeidsmag

• Belegging in beter tegnologie

ECN105 Ekonomie


• Regeringsbeleid

• Kompetisie

Oor ŉ tydperk herhaal sekere patrone homself in die ekonomie en ekonome verwys daarna

as fases in die sakesiklus. Die fases volg mekaar op in die volgende orde: Die hoogtepunt,

wanneer produksie op sy hoogste is, gevolg deur ŉ fase van afswaai, wanneer produksie

afneem. Daarna volg die laagtepunt in die siklus en word dan gevolg deur die herstelfase tot

by ŉ volgende hoogtepunt.

ŉ Afswaai wat langer as ses maande duur, word ŉ resessie genoem. Die natuurlike vlak van

werklike produksie is die vlak wat die langtermyngroei van die ekonomie aandui. Op hierdie

vlak sal die werkloosheidsyfer ook sy natuurlike vlak bereik.

1.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 1

Beantwoord die volgende vrae. Onthou om te verwys na die beginsel of konsep in die

ekonomie en maak gebruik van die korrekte terminologie.

1. Verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen huishoudings en

sakeondernemings, deur inkomste en uitgawes te gebruik as die vertrekpunt in jou

bespreking.

2. Wat is die verband tussen produksie en inkomste?

3. Verduidelik die konsep van aanbod en aanvraag in die ekonomie in geheel.

4. Verduidelik die fases van die sakesiklus aan die hand van voorbeelde.

5. Wat is die verskil tussen makro-ekonomie en mikro-ekonomie?

ECN105 Ekonomie


Studie-eenheid 2: Ekonomiese prestasiemeting


Kennis en begrip



• Die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie

• Die komponente van die nasionale rekeninge

• Die konsep van werkloosheid

• Die verbruikersprysindeks

• Die konsep van die betalingsbalansrekening

Vaardighede


• Die doelwitte van die makro-ekonomie te verduidelik aan die hand van die

ekonomiese beleid van die staat.

• Die verskillende nasionale rekeninge te identifiseer en die data korrek te

interpreteer.

• Werkloosheid te beskryf en modelle en teorieë te gebruik om werkloosheid te

verminder.

• Die doel van die verbruikersprysindeks te analiseer en toe te pas in die

verduideliking van inflasie.

• Die betalingsbalansrekening korrek te interpreteer.

ECN105 Ekonomie












• Mohr. P, & Fourie L. 2010: Ekonomie vir Suid-Afrikaanse studente. Van Schaik

uitgewers.




Arbeid Die werk deur mense verrig wat ŉ bydrae lewer tot die ekonomie.

Betalingsbalans Rekord van alle transaksies van ŉ land se uitvoere en invoere van

goedere en dienste, asook lenings en terugbetalings.

Bruto binnelandse

produk (BBP)

Die waarde van alle goedere en dienste vervaardig in ŉ ekonomie

gedurende ŉ spesifieke rekeningkundige periode.

Deflasie ŉ Daling in pryse, tesame met die styging in die koopkrag van geld.

Handelsbalans Rekord van ŉ land se uitvoere en invoere van goedere en dienste.

Indirekte belasting Belasting wat gehef word op ŉ vervaardiger wat dit dan deurgee

aan die verbruiker as deel van die prys van die produk of diens, bv.

die prys van petrol sluit belasting in wat gebruik word om paaie te

bou.

Inflasie ŉ Algemene verhoging in die prys van alle goedere.

Kapitaalbesteding Besteding wat tot die skepping van infrastruktuur en

produksiekapasiteit bydra.

Kapitalisme ŉ Ekonomiese sisteem gekenmerk deur die privaatbesit van

produksie en eiendom.

Konsumpsie Geldbesteding om verbruikersgoedere te bekom, of die gebruik van

goedere en dienste.

ECN105 Ekonomie


Lopende rekening Die deel van ŉ land se betalingsbalans wat die waarde van goedere

en dienste uitgevoer, minus die waarde van goedere en dienste

ingevoer. Lopende rekening = uitvoere – invoere.

Makro-ekonomie Die gedeelte van ekonomiese teorie wat verband hou met die

ekonomie as ŉ geheel, byvoorbeeld die totale uitset van ŉ land

eerder as net die uitset van een sektor van die ekonomie in ŉ land.

Nasionale inkomste Die algemene term wat gebruik word om ŉ land se totale waarde

van uitvoer van produkte en dienste te bepaal.

Natuurlike

werkloosheidsyfer

Die syfer wat werkloosheid aandui in ŉ ekonomie wat op volle

kapasiteit werk.



Seisoenale

werkloosheid

Werkloosheid wat gereeld in siklusse of seisoene voorkom.

Sentrale bank ŉ Agentskap deur die regering gemagtig om ŉ land se monetêre en

finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid buitelandse

valuta te bestuur.

Werkloosheid Lede van die publiek wat sonder werk is.

2.4 Inleiding

Doelwitte van die makro-ekonomie word wêreldwyd erken as dryfvere vir die ontwikkeling en

groei van die ekonomie in enige land en om stabiliteit te verleen en welvaart te skep vir al

die inwoners van ŉ land. Die vier mees algemene doelwitte wat erken word, is die nasionale

rekeninge, indiensnemingsyfers, verbruikersprysindeks en die betalingsbalans.

Om hierdie doelwitte te bereik, word verskeie makro-ekonomiese instrumente gebruik.

Hierdie instrumente word deur die ekonomiese beleidmakers gebruik om die ekonomie te

beïnvloed en die pas en rigting van die ekonomie aan te spreek. Elke land worstel met die

probleem omdat daar so baie keuses in die bepaling van beleid is.

Die ideale ekonomiese toestand is wanneer daar ŉ ewewig bestaan tussen binnelandse en

buitelandse handel. Die bereiking van hierdie doelwitte word grootliks benadeel deur die

verskille in binnelandse beleid en die buitelandse ewewig. Konflikte in die binnelandse

ekonomie is ook aktief en skep teenstrydighede met die ontwikkeling van die ekonomie en

die stabilisering van die ekonomie.

ECN105 Ekonomie


In hierdie studie-eenheid word gefokus op die hoofdoelwitte van die ekonomie en hoe dit

gemeet en bestuur kan word deur die nasionale rekeninge en hoe indiensneming, die

verbruikersprysindeks en die betalingsbalans kan beïnvloed. Wanneer ekonomiese groei te

vinnig plaasvind en inflasie styg met gepaardgaande afleggings in die arbeidsmag en die

tekorte op die handelsbalans word groter, word die bestuur van die ekonomie baie moeilik.

Die konsepte en beginsels van die makro-ekonomie soos in hierdie studie-eenheid

aangespreek, poog om bloot ŉ oorsig te gee van die meting van die prestasie van die

ekonomie. Die doel is nie om ingewikkelde wiskundige berekenings en vergelyking te

bespreek nie.

2.5 Hoofdoelwitte van die makro-ekonomie

In hierdie eerste afdeling word die hoofdoelwitte van die ekonomie bespreek. Hierdie

doelwitte word deur die staat gesien as belangrike uitgangspunte om die ekonomiese beleid

saam te stel en om welvaart vir die inwoners van die land te probeer skep.

Die hoofdoelwitte van enige ekonomie behoort die volgende in te sluit:

• Lae werkloosheidsyfer

• Verbruikerspryse wat stabiel is

• Hoë volhoubare ekonomiese groei

• Ewewig in die betalingsbalans

Voordat die belangrikheid van hierdie doelwitte bespreek word, is dit belangrik om te weet

hoe hierdie doelwitte gemeet word. Verder is dit belangrik om te weet dat hierdie doelwitte

die sukses van ŉ regering meet en dat hierdie doelwitte baie moeilik is om te beheer.

2.5.1 Lae werkloosheidsyfer

Die Internasionale Arbeidsorganisasie (IAO) (International Labour Organisation – ILO) het ŉ

definisie en metodologie ontwikkel wat die werkloosheidsyfers meet. Die standaarddefinisie

vir werkloosheid is gebaseer op die volgende drie kriteria:

1. Mense sonder werk

2. Mense tans beskikbaar vir werk

3. Mense wat werk soek

(http://www.ilo.org)

ECN105 Ekonomie


In hierdie konteks gesien, is beskikbaarheid vir werk die vermoë en gereedheid om te werk,

gegewe dat die persoon wel werk soek. Beskikbaarheid sluit persone uit wat werk soek,

maar eers op ŉ later datum kan begin werk en diegene wat nie dadelik kan begin werk as

gevolg van familie verantwoordelikhede of studies nie. Dit is ook belangrik om te weet dat

werkloosheid altyd in ŉ tydgleuf of periode gemeet word. Met ander woorde, al die

bogenoemde kriteria moet waar wees gedurende die tydperk waarin werkloosheid gemeet

word. Die kategorie van mense wat werkloos is en nie aktief werk soek nie, soos studente,

diegene wat vroeg afgetree het en ander persone wat by die huis bly om na kinders om te

sien, word nie as werkloos geag nie.

Figuur 2.1 toon die werkloosheidsyfer uitgedruk in persentasie van die totale populasie in

Suid-Afrika vanaf Junie 2009 tot Januarie 2011. Soos gesien kan word in Figuur 2.1, wissel

die gemiddelde vlakke van werkloosheid tussen 24% en 25%.

Figuur 2.1: Suid-Afrika se werkloosheidsyfer

(Bron: http://www.tradingeconomics.com)

2.5.2 Stabiele verbruikerspryse

Inflasie word normaalweg gedefinieer as die konstante verhoging in die prys van goedere en

dienste. Tegnies word die inflasie gemeet ten opsigte van die periodieke verandering in die

handelsprysindeks. Indien die pryse van goedere en dienste stabiel bly, sal die inflasiekoers

nul wees. Figuur 2.2 toon die inflasiesyfer in Suid-Afrika oor ŉ tydperk van 13 maande. Die

laagste syfer is ongeveer 3% en die hoogste 5%.

ECN105 Ekonomie


Figuur 2.2: Suid-Afrika se inflasiesyfer oor 12 maande

(Bron: http://liberta.co.za)

2.5.3 Hoë volhoubare ekonomiese groei

In Studie-eenheid 1 is ekonomiese groei reeds bespreek. Ekonomiese groei word gemeet in

terme van die tempo van verandering van die bruto binnelandse produk (BBP). Die BBP is

ŉ aanwysing van die jaarlikse prestasie van die ekonomie. Die presiese berekening van die

BBP word later bespreek. Figuur 2.3 reflekteer die groei van BBP in Suid-Afrika vanaf 1994.

Die swart stippellyn is die verlangde groeimikpunt van die ekonomie.

Figuur 2.3: Ekonomiese groei van die binnelandse produk

0.00%

1.00%

2.00%

3.00%

4.00%

5.00%

6.00%

Inflasiesyfers

ECN105 Ekonomie


(Bron: Annual Economic Report 2011 South African Reserve bank)

2.5.4 Ewewig in die betalingsbalans

Die betalingsbalans is ŉ rekening wat al die invoere en uitvoere in ŉ land aanteken. Die

rekening word in twee gedeel, naamlik die:

1. Lopende rekening

2. Kapitale- en finansiële rekenings

Die lopende rekening is die meer belangrike rekening van die twee omdat dit aantoon hoe

Suid-Afrika vaar met uitvoere van goedere en dienste teenoor die invoere. Soos in enige

ander ekonomie is dit belangrik dat Suid-Afrika uitvoer na ander lande want die geld wat so

in die land inkom kan gebruik word om te betaal vir invoere en vir ander ontwikkeling.

Figuur 2.4 is ŉ grafiek wat die balans van die lopende rekening wys. Suid-Afrika het nie ŉ

gunstige lopende rekening nie, omdat dit in die afgelope 16 jaar nog net eenkeer in ŉ

surplus was.

Figuur 2.4: Betalingsbalans van die lopende rekening


ECN105 Ekonomie


2.5.5 Regverdige verdeling van inkomste

Die laaste doelwit is die regverdige verdeling van inkomste of ook genoem die sosiaal-

aanvaarbare verdeling van inkomste. Waarde-oordele in die verdeling van inkomste verskil

van persoon tot persoon en kan hewige kritiek uitlok, veral in politieke kringe. Die meeste

ekonome is dit egter eens dat ŉ meer regverdige verdeling van inkomste ŉ groter negatiewe

effek gaan hê op die groei van die ekonomie, volle indiensneming en die stabiele

ontwikkeling van die ekonomie in die algemeen (Mohr & Fourie, 2010:59).

Hoogs ongelyke verdeling van inkomste is egter onregverdig en kan die ekonomie skaad

omdat sekere gedeeltes van die populasie afhanklik is van ander sektore vir basiese

behoeftes soos onderwys en gesondheid. ŉ Meer gelyke verdeling van inkomste kan die las

op belastings en subsidies verminder.

2.5.6 Die belangrikste ekonomiese doelwit

Die vraag ontstaan nou, watter ekonomiese doelwit is die belangrikste? In die vroeë 1960’s

was die betalingsbalans die belangrikste doelwit in die ekonomie. ŉ Tekort in die

betalingsbalans is gesien as ŉ skande en dat lande nie hul ekonomieë reg kon bestuur nie.

Indiensnemingsyfers is in die 90’s gereken as baie belangrik. Politici gebruik baie keer die

indiensnemingsyfers om stemme te werf gedurende verkiesings. Sommige politici meen dat

hoe meer mense werk het, hoe meer stemme sal hulle kry. Die tegnologiese verbetering

van die vervaardigingsbedryf het egter indiensnemingsyfers al meer op die agtergrond laat

verdwyn.

Ekonomiese groei en lae inflasie het nog altyd ŉ belangrike rol gespeel in die ekonomie.

Sonder ekonomiese groei kan die lewenstandaard van die mense nie verbeter nie. As

inflasie te hoog is, val die waarde van geld weer. In die moderne ekonomie word

ekonomiese groei en inflasie as die twee belangrikste komponente van die ekonomie

beskou. In Suid-Afrika neem die Reserwebank elke maand ŉ besluit oor die rentekoerse,

met die oog daarop om inflasie in toom te hou en om ekonomiese groei te stimuleer.

In Figure 2.1 tot 2.4 hierbo, kan gesien word hoe die Suid-Afrikaanse ekonomie gepresteer

het oor die laaste paar jare of maande. Is daar enige konflik tussen hierdie ekonomiese

doelwitte? Dit is omtrent onmoontlik vir enige regering om in al hierdie doelwitte goed te

presteer. In die volgende afdeling word die konflik tussen hierdie doelwitte bespreek.

ECN105 Ekonomie


2.5.7 Konflik tussen ekonomiese groei en lae inflasie

As die ekonomie te vinnig groei en die welvaart wat daardeur geskep word, laat verbruikers

meer bestee, sal die aanvraag na goedere en dienste groter word en pryse sal styg. Die

teendeel is ook waar. As rentekoerse verhoog word om inflasie in toom te hou, verminder

besteding weer en ekonomiese groei neem weer af. Ekonome is dit eens dat die groeikoers

van die ekonomie tussen 2% en 3% moet wees, omdat dit nie ŉ groot invloed op inflasie en

ander ekonomiese doelwitte sal hê nie. Uit die bogenoemde kan die konflik grafies voorgstel

word soos in Figuur 2.5. Ekonomiese groei sal lei tot ŉ verhoging in inflasie wat ŉ direkte

demper is op die bestedingsvermoë van die inwoners van ŉ land.

Figuur 2.5: Verwantskap tussen ekonomiese groei en inflasie

(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=inflation)

2.5.8 Konflik tussen ekonomiese groei en betalingsbalans

Met die groei in die ekonomie is daar meer geld in die verbruiker se sak. Die verbruiker

bestee meer geld op ingevoerde produkte wat die betalingsbalans negatief beïnvloed. Dit is

baie moeilik vir regerings om hierdie balans tussen ekonomiese groei en die betalingsbalans

te beheer. Die Wêreldhandelsorganisasie beheer invoertariewe en regerings kan nie meer

invoertariewe na willekeur verander om invoere te beheer nie.

Eko

no

mie

se g

roe

i

Inflasie

ECN105 Ekonomie


2.5.9 Konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie

Ekonome verwys na die konflik tussen lae werkloosheid en lae inflasie as die klassieke

konflik in die ekonomie. Die ekonoom, Phillips, het die konflik aangetoon deur data van

inflasie en indiensnemingsyfers op dieselfde grafiek te plaas (http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=inflation). In die teorie het hierdie twee doelwitte die

teenoorgestelde reaksie op mekaar. Indien die regering werkskepping aanmoedig deur

byvoorbeeld rentekoerse te verlaag en staatsbesteding te vergroot, word salarisse en lone

verhoog en pryse styg as gevolg van die groter aanvraag na goedere. Indien die regering

weer inflasie probeer beheer deur hoër rentekoerse, neem besteding af en werkloosheid

neem toe as gevolg van afleggings. Figuur 2.6 is ŉ grafiek wat werkloosheidsyfers en

inflasie vir dieselfde tydperk aandui. Dit is duidelik dat wanneer inflasie afneem,

werkloosheid toeneem en omgekeerd.

Figuur 2.6: Werkloosheid en inflasie


2.5.10 Die omgewing

Laastens word die omgewing al hoe meer belangrik vir lande en is daar al hoe meer druk op

regerings om die omgewing te beskerm. Wanneer die ekonomie groei en produksie styg,

bly die omgewing gewoonlik in die slag – meer besoedeling en storting van afvalprodukte

vind plaas en die omgewing word stelselmatig vernietig.

Werkloosheid

Inflasie

Persentasie

ECN105 Ekonomie


2.6 Die komponente van die nasionale rekening

In die vorige afdeling van hierdie studie-eenheid is die doelwitte van die makro-ekonomie

bespreek. In hierdie afdeling word die rol van die nasionale rekeninge bespreek as konsep

van die makro-ekonomie.

Nasionale rekeninge verteenwoordiging die nasionale inkomstesiklus en maak deel uit van

die makro-ekonomie. Die nasionale rekeninge word deur ekonome gebruik om die vlakke

van die ekonomiese ontwikkeling te meet en ook die groei van die ekonomie aan te dui. Dit

bevat inligting oor die verandering in verbruik, spaar, beleggings, skuld en welvaart van die

hele ekonomie en word dan onderverdeel in die verskillende sektore van die ekonomie soos

die staat, huishoudings, private ondernemings en nie-winsgewende maatskappye.

Met die inligting in die nasionale rekeninge kan ekonome die groei van die ekonomie

probeer voorspel, asook die impak van die ekonomie op sekere sektore bestudeer. Daar is

vyf primêre rekenings van produksie en inkomste, naamlik, bruto binnelandse produk, netto

binnelandse produk, nasionale inkomste, persoonlike inkomste en besteebare inkomste.

Die vyf rekenings word kortliks soos volg gedefinieer:

1. Bruto binnelandse produk. Dit is die totale waarde van alle goedere en dienste

wat geproduseer is gedurende die produksieperiode, gewoonlik een jaar. Dit is die

amptelike meting van die totale produksie van die ekonomie.

2. Netto binnelandse produk. Dit is die totale markwaarde van al die goedere en

dienste wat geproduseer is gedurende die produksieperiode, gewoonlik een jaar,

nadat kapitale depresiasie afgetrek is.

3. Nasionale inkomste. Dit is die totale inkomste verdien deur die inwoners van die

land as gevolg van hul eienaarskap van die hulpbronne wat gebruik is vir die

produksie van goedere en dienste gedurende die produksieperiode, gewoonlik een

jaar. Hierdie is die amptelike meting van die totale inkomste gegenereer deur die

ekonomie.

4. Persoonlike inkomste. Dit is die totale inkomste ontvang deur lede van

huishoudings, wat verdien is as gevolg van produksie-aktiwiteite gedurende die

produksie-periode, gewoonlik een jaar.

5. Besteebare inkomste. Dit is die totale inkomste wat deur huishoudings bestee kan

word om goedere en dienste aan te koop of om te spaar gedurende die

produksieperiode, gewoonlik een jaar.

(http://myfundi.co.za/a/Begroting_I:_Nasionale_begroting)

ECN105 Ekonomie


Buiten hierdie vyf rekeninge, is daar nog verskeie ander bykomende produksie aktiwiteite

wat gemeet kan word. Dit sluit in die bruto nasionale produk wat die totale produksie van

hulpbronne is wat deur die burgers van ŉ land besit word en die reële bruto binnelandse

produk wat die waarde is van die totale produksie nadat inflasie in berekening gebring is.

Hier volg ŉ kort lys van ander belangrike rekeninge wat deel uitmaak van die nasionale

rekeninge van ŉ land:

• Uitgawes van huishoudings

• Uitgawes van die sakesektor

• Uitgawes van staatsbesteding

• Die netto invoer en uitvoer van goedere en dienste.

(http://myfundi.co.za/a/Begroting_I:_Nasionale_begroting)

Hierdie uitgawes kan verder onderverdeel word in verskillende komponente. Vir die

doeleindes van hierdie studie-eenheid is dit belangrik om te let op die hoofkomponente van

die nasionale rekeninge soos in die makro-ekonomie gebruik word

(http://myfundi.co.za/a/Begroting_I:_Nasionale_begroting).

Bronne van inkomste word ook verdeel in hoofkategorieë, naamlik:

• Lone (arbeid)

• Rente (kapitaal)

• Korporatiewe winste (entrepreneurskap)

Die bruto binnelandse produk word ook onderverdeel in kategorieë soos:

• Landbou

• Mynbou

• Konstruksie

• Vervaardiging

• Vervoer

• Groothandel

• Kleinhandel

• Finansiële instellings

• Dienste

ECN105 Ekonomie


Die grafiek in Figuur 2.7 toon die prestasie van die BBP vanaf 1921 tot en met 2010. In

79 jaar het die BBP slegs vir 14 jaar geen of ŉ negatiewe groei getoon. Vir die tydperk van

1921 tot en met 2010 was die gemiddelde groei tussen 3% en 5%.

Figuur 2.7: Bruto binnelandse produk

(Bron: Suid-Afrikaanse Reserwebank)

2.6.1 Nasionale inkomste en bruto binnelandse produk

Die nasionale inkomste (NI) is die totale inkomste verdien deur die inwoners van die

nasionale ekonomie as gevolg van die eienaarskap van hulpbronne wat gebruik is in die

produsering van die finale goedere en dienste gedurende die produksieperiode. Die bruto

binnelandse produk (BBP) is die totale markwaarde van al die finale goedere en dienste

geproduseer in die nasionale ekonomie gedurende die produksieperiode. Dit is belangrik om

daarop te let dat die nasionale inkomste afkomstig is van die bruto binnelandse produk,

maar dat die waarde van die NI kan verskil van die BBP.

Die grootste gedeelte van die binnelandse produksie word deur die faktoremarkte

onderneem wat deur die inwoners van die land besit word. Nasionale inkomste word

gewoonlik op 80% van die bruto binnelandse produk bereken. Daar is ses hoofverskille

tussen die BBP en NI. Die ses verskille is:

1. Kapitale verbruikerstoelaag

2. Indirekte sakebelasting

3. Sake-oordragbetalings

4. Netto buitelandse faktorinkomste

5. Staatsubsidies

ECN105 Ekonomie


� Kapitale verbruikerstoelaag

Die kapitale verbruikerstoelaag is die gedeelte van die inkomste ontvang deur die

sakesektor van die verkope van produksie wat gebruik word om kapitale depresiasie te

vervang. Dit is dus inkomste wat deur die faktoremarkte verdien is en nie die inkomste van

huishoudings insluit nie.

� Indirekte sakebelasting

Dit is die amptelike term wat gebruik word vir belasting op toegevoegde waarde (BTW). Die

sakesektor betaal hierdie belasting direk oor aan die staat en tree dus as agent op. Dit word

indirekte belasting genoem omdat die huishoudings nie direk die belasting aan die staat

betaal nie.

Die prys wat die verbruiker betaal en die prys wat die verkoper ontvang, is nie dieselfde nie.

Die verskil is die BTW wat na die staatskas gaan. Gestel ŉ verbruiker wil ŉ worsbroodjie by

ŉ eetwaentjie koop. Die worsbroodjie kos R10. Omdat BTW 5% is (voorbeeld), gaan die

verbruiker R10.50 betaal. Die verbruiker sal slegs die worsbroodjie koop as hy R10.50 se

waarde daaruit kan kry. Dit is presies wat die BBP wil meet. Met ander woorde die totale

R10.50 word by die BBP ingereken. Die eetwaentjie-eienaar ontvang slegs R10.00, omdat

die produksiekoste (arbeid, kapitaal, land en entrepreneurskap) om die worsbroodjie voor te

berei R10.00 kos. Hierdie R10.00 is die bedrag wat by die NI-rekening vertoon sal word. Dit

is hoekom die BBP altyd groter sal wees as die NI. Die oorblywende R0.50 is belasting wat

na die staatskas gaan.

� Sake-oordragbetalings

Sake-oordrag betalings is betalings wat gemaak word aan huishoudings. ŉ Voorbeeld van ŉ

oordragbetaling is wanneer ŉ sakeonderneming ŉ beurs aan ŉ student toeken. Die geld

gaan nie na die student nie, maar na die opvoedkundige instansie wat die onderrig verskaf.

Nog ŉ voorbeeld van subsidie is slegte skuld wanneer verbruikers nie betaal vir goedere en

dienste reeds gelewer nie. Met ander woorde, as die student self sy rekening moet betaal

en dit nie doen nie, maar reeds sy uitslae en sertifikaat ontvang het.

Sake-oordragbetalings word in die nasionale rekeninge opgeteken. Dit is deel van die BBP,

maar word nooit in die NI-rekening gereflekteer nie. Sake-oordragbetalings kan gesien word

as ŉ ekstra koste wat by die prys van goedere gevoeg word, behalwe die faktorbetalings.

ECN105 Ekonomie


� Netto buitelandse faktorinkomste

Die netto faktorinkomste is die verskil tussen faktorbetalings ontvang van die buitelandse

sektor aan binnelandse inwoners en faktorbetalings gemaak aan buitelandse burgers vir

binnelandse produksie. Dit is die kernverskil tussen binnelandse produk en bruto nasionale

produk.

� Staatsubsidies

Staatsubsidies is oordragbetalings van die staatsektor aan die sakesektor. Hierdie

geskenke aan die sakesektor word bygetel by die poel van inkomste wat die sakesektor aan

faktoremarkte betaal om deel te vorm van die NI.

Vanuit ŉ NI-oogpunt is staatsurplus (ŉ ander woord vir wins, omdat “wins” gereserveer is vir

private maatskappye) belangrik omdat dit nie deur enige faktore van produksie verdien word

nie. Staatsurplusse word direk in die staatskas gestort.

Die grafiek in Figuur 2.8 toon die balans op die lopende rekening oor die laaste 10 jaar.

Sedert 1994, behalwe vir 2002, het die balans van die lopende rekening altyd ŉ negatiewe

balans gehad.

Figuur 2.8: Balans op die lopende rekening


ECN105 Ekonomie


2.6.2 Nasionale inkomste

Kom ons keer kortliks terug tot die NI-rekening. Onthou dat NI die totale inkomste is wat

verdien word deur die inwoners van die land as gevolg van hul eienaarskap van die

hulpbronne wat gebruik is tydens die produksie van goedere en dienste gedurende die

produksie periode (gewoonlik een jaar). Hierdie is die amptelike meting van die totale

inkomste gegenereer deur die ekonomie.

Die vier faktore wat bydra tot NI is arbeid, kapitaal, land en entrepreneurskap. Die

inskrywings in die nasionale rekeninge van die faktore vind soos volg plaas:

• Kompensasie van werknemers: Dit is die amptelike meting van die lone verdien

deur huishoudings vir die verskaffing van arbeid. Hierdie is die grootste van die vyf

faktorbetalings en is normaalweg op 55% van die Bruto Nasionale Produk (BNP).

• Netto rente: Dit is die amptelike meting van die huurinkomste verdien deur

huishoudings vir die verskaffing van kapitale dienste.

• Huurinkomste van persone: Dit is die amptelike meting van die huurinkomste

verdien deur huishoudings vir die verskaffing van land en verwante dienste.

• Korporatiewe winste: Dit is die totale winste ontvang deur korporasies wat deel

uitmaak van die amptelike meting van winste verdien deur huishoudings vir die

verskaffing van entrepreneurskapdienste.

• Eiendomsinkomste: Dit is die bykomende inkomste verdien benewens dit wat

reeds verdien is deur arbeid, kapitaal, land en entrepreneurskap.

In hierdie afdeling van Studie-eenheid 2 is die nasionale rekeninge bespreek. In die

volgende afdeling word die bekamping van werkloosheid bespreek as ŉ hoofdoel van die

makro-ekonomie.

Werkloosheid, soos baie ander ekonomiese konsepte en aspekte, word altyd in ŉ tydgleuf of

oor ŉ periode gemeet. Die syfers wat bekend gemaak word, sal altyd ŉ periode insluit

(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:24).

2.6.3 Werkloosheid

Die Internasionale Arbeidsorganisasie se amptelike definisie vir werkloosheid is gebaseer op

die volgende drie kriteria:

ECN105 Ekonomie


• Diegene sonder werk – is nie in diens van ŉ werkgewer of werk vir hulself nie

• Diegene wat tans beskikbaar is vir werk – om vir werkgewer of self te werk

• Diegene wat tans werk soek – het stappe geneem om werk te kry

Diegene wat wel ŉ werk in die toekoms het, maar nog nie begin het nie, word ook geag as

werkloos. ŉ Verdere kategorie wat hierby gevoeg kan word is diegene wat tydelik afgelê is

en geen lone of salarisse ontvang nie – hulle word ook as werkloos geag.

In hierdie konteks, word “beskikbaarheid vir werk” geïnterpreteer as die vermoë en

gereedheid om te werk, indien die persoon ŉ werksgeleentheid kry. Een rede vir die

beskikbaarheidskriteria is om persone uit te sluit wat werk soek om eers op ŉ later datum

werk te aanvaar, asook daardie persone wat om een of ander rede nie dadelik kan begin nie

(familieverantwoordelikhede of studies).

Die kriteria vir “werk soek” kan geïnterpreteer word as ŉ aktiwiteit wat die volgende mag

insluit:

• Die registrasie by ŉ openbare of privaat indiensnemingsagentskap.

• Amptelik aansoek vir betrekkings.

• Die plaas van of antwoord op advertensies in koerante.

• Om vir vriende en familie te vra om bystand te verleen in die soeke na

indiensneming.

• Om land, masjinerie en hulpbronne in gereedheid te bring vir werk.

• Aansoek te doen vir ŉ werkspermit.

(Sobel R. S. & Hall J.C. 2007:42)

Figuur 2.9 toon die werkloosheidsyfer in Suid-Afrika sedert 1980. Die private sektor is die

rooi grafiek en die skaal word aan die regterkant van die grafiek getoon. Die blou of donker

gedeeltes toon ŉ afname in die ekonomiese aktiwiteite gedurende die periodes. In Studie-

eenheid 1 is verwys na die vertraagde reaksie van sekere aspekte van die ekonomie soos

wat dit mekaar beïnvloed. Die afswaai in die ekonomie word nie onmiddellik deur

werkloosheid gevolg nie. Eers nadat die afswaai deur ekonome en sakeondernemings

ervaar en aanvaar is, sal daar ŉ afname in die indiensnemingsyfers wees. Dieselfde geld vir

die opswaai in die ekonomie. Die indiensnemingsyfers neem eers toe nadat die ekonomiese

opswaai begin het.

ECN105 Ekonomie


Figuur 2.9: Werkloosheidsyfer in Suid-Afrika vanaf 1980 tot 2010


Die ekonomie beweeg in siklusse, soos reeds genoem. Hierdie siklusse kom voor in

opswaaie en afswaaie en het ŉ invloed op die aantal beskikbare werksgeleenthede. Volle

indiensneming, ook genoem die natuurlike indiensnemingsyfer, is veronderstel om 0%

werkloosheid te wees, maar word deur baie ekonome aanvaar as ŉ werkloosheidsyfer van

tussen 4% en 5%.

2.6.4 Redes vir werkloosheid

Daar is vier tipes werkloosheid:

• Wrywingswerkloosheid

• Strukturele werkloosheid

• Sikliese werkloosheid

• Seisoenale werkloosheid

Wrywingswerkloosheid is persone wat van een posgeleentheid na ŉ ander skuif of

persone wat vir die eerste maal werk soek. Daar word ook na hierdie kategorie verwys as

die wagtende of soekende arbeider.

Strukturele werkloosheid is soortgelyk aan wrywingswerkloosheid, maar is meer

langtermyn. Dit is wanneer daar ŉ aanvraag na werk is en wanneer die strukture van werk

of die vaardighede benodig so verander het dat persone sonder werk sit.

Private sektor

Regterkantse skaal

Openbare sektor

Afwaartse fase van die sakesiklus

ECN105 Ekonomie


Sikliese werkloosheid is as gevolg van resessies. ŉ Afname in die aanvraag vir goedere

en dienste, lei na ŉ afname in aanvraag vir arbeid om produkte te vervaardig en dienste te

lewer en sodoende neem werkloosheid toe.

Seisoenale werkloosheid is gewoonlik gekoppel aan landbou of die konstruksie-industrie.

Gedurende die oesseisoen, wanneer baie arbeid nodig is, neem indiensneming toe en dan

weer af wanneer die plant- en groeiseisoene plaasvind.

Werkloosheid word direk gekoppel aan die produksie van die ekonomie. Wanneer

werkloosheid toeneem, neem produksie af. Die afname in produksie het ŉ verlaging in die

BBP tot gevolg en die ekonomie is dan amptelik in ŉ afwaartse kurwe. Die ekonoom, Arthur

Okun, het gesê dat vir elke 1% wat die werkloosheidsyfer bo die natuurlike indiensneming

syfer is, neem die gaping tussen die BBP en die potensiële BBP met 2,5% af. Hierdie feit

staan bekend as OKUN se wet. Met ander woorde, as die werkloosheidsyfer 8% is (3%

meer as die volle indiensnemingsyfer), dan is die BBP 7,5% onder die volle potensiaal.

Werkloosheid het ook ŉ bepalende faktor in die pryse van goedere. Hoe hoër die

werkloosheidsyfer, hoe laer die pryse. As daar geen werkloosheid is nie, is die produksie op

sy hoogste, wat die besteebare inkomste in die ekonomie verhoog. As besteding toeneem,

neem die pryse van goedere toe. Die volgende grafiek, Figuur 2.10, verteenwoordig hierdie

werkloosheidstendens.

Soos gesien kan word, neem die pryse van goedere af soos wat die werkloosheidsyfer

toeneem. Hoe meer mense ekonomies onaktief is, hoe minder kan deur die mense bestee

word. Dit het tot gevolg dat die aanvraag na goedere en dienste sal afneem en dus ŉ

verlaging in die pryse van goedere en dienste tot gevolg sal hê.

ECN105 Ekonomie


Figuur 2.10: Werkloosheid en pryse van goedere en dienste

(Bron: http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_V:_Werkloosheid)

In hierdie afdeling is werkloosheid bespreek. Die volgende afdeling deel met die

verbruikersprysindeks of die VPI en die invloed op inflasie.

2.7 Verbruikersprysindeks

Die doel van die verbruikersprysindeks (VPI) kan beskryf word as die statistiese maatstaf

van prysveranderings, gedefinieer as die verhouding tussen die veranderlike in enige

spesifieke tydperk en die waarde van die veranderlike vir ŉ vaste tydperk, wat as 100

geneem word. Indekse word dus gebruik om die gemiddelde persentasie prysverandering

tussen een spesifieke datum en ŉ ander te bereken.

Hierdie veranderings beïnvloed die ware koopkrag van verbruikers. Die pryse van goedere

en dienste verander nie op dieselfde tyd nie en daarom word die gemiddelde beweging van

die prysverandering gebruik in die berekening van die VPI. Die twee belangrike vrae wat

beantwoord moet word in die bepaling van die VPI, is:

• Watter pryse moet deur die indeks verteenwoordig word?

• Wat is die korrekte manier om die gemiddelde beweging van pryse te bepaal?

Pry

se

e

Werkloosheid

ECN105 Ekonomie


2.7.1 Konsepte en klassifikasie van die indeks

In Suid-Afrika versamel Statistiek Suid-Afrika (SSA), deur ŉ maandelikse opname van

verbruikerspryse, die pryse van ongeveer 600 produkte. Hierdie opname dek ŉ

verteenwoordigende steekproef van ongeveer 3500 kleinhandelaars. Tabel 2.1

verteenwoordig die gewigte wat in die VPI aan verskillende groepe en goedere en dienste

toegeken word (Greyling, Muller & Powel 2008:157).

Hierdie kategorisering is gebaseer op die bestedingspatrone van die inwoners van ŉ land.

Die spesifieke gewigte wat aan die kategorie toegeken is, kan verskil van individu tot

individu. Om ŉ eenvormige meting te doen, word die gemiddelde besteding van

huishoudings in die amptelike opnames gebruik. Die volgende onderwerpe van die

verbruikersprysindeks word in meer diepte bespreek:

• Die oorsprong en gebruik van die VPI

• Basiese indeksnommerteorie en die ekonomiese benadering tot die VPI

• Elementêre prysindekse en gemiddelde VPI’s

• Die transaksies, aktiwiteite en huishoudings wat gedek word deur die VPI

• Die prosessering van die pryse van goedere en dienste

• Die berekening van die VPI

Kategorie Gewig (%)

Voedsel 18,02

Nie-alkoholiese drank 0,82

Alkoholise drank 1,18

Sigarette en ander tabak 0,95

Klere en skoeisel 4,76

Behuising 24,07

Brandstof en krag 3,11

Meubels en toerusting 3,94

Bedryf van huishoudings 4,69

Mediese sorg en gesondheidsuitgawes 5,95

Vervoer 14,74

Kommunikasie 3,06

Ontspanning en vermaak 2,38

Leesstof 0,74

ECN105 Ekonomie


Onderwys 2,04

Persoonlike versorging 3,06

Ander 6,49

Totaal 100

Tabel 2.1: Die VPI-kategorie en gewigte toegeken

(Bron: Greyling, Muller & Powel, 2008)

2.7.2 Eienskappe van die VPI

Die VPI het drie belangrike eienskappe:

• Dit word periodiek gepubliseer, gewoonlik maandeliks of kwartaalliks.

• Die inligting is gou beskikbaar na afsluiting van ŉ periode.

• Die VPI word gewoonlik nie hersien nie.

Die VPI verskaf inligting aangaande die inflasie en word ook gebruik vir verskeie ander

doelwitte soos:

• om pensioene en ander subsidies van die staat te meet;

• om rentekoerse te bepaal; en

• om die algemene meting van verbruikersinflasie te bepaal.

Die doel van ŉ indeks kan aan die hand van die volgende voorbeeld verduidelik word. Die

waarde van die verbruikersbesteding op goedere en dienste word in twee periodes teen

mekaar gemeet. As die besteding van huishoudings met 5% toegeneem het, beteken dit

niks, as daar nie sekerheid is wat daartoe bygedra het nie. Is die 5% toename in besteding

die gevolg van die daling in die pryse van goedere en dienste, of is die besteebare inkomste

van die verbruikers hoër? Die doel van ŉ indeks is om die pryskomponent van goedere en

dienste en die hoeveelhede wat aangekoop is, te meet.

Kyk na die volgende voorbeeld: Sout en peper het ŉ sekere gemiddelde prys. Gestel die

eenheid van meting van peper verander van gram na onse, terwyl die eenheid van sout

gram bly – een “ons” is gelyk aan 28.35 gram. Waar peper eers een gram was, is dit nou

een ons, oftewel 28 gram. Dit beteken dus dat die prys van peper 28 keer duurder geword

het omdat daar na die eenheid van meting verwys word.

ECN105 Ekonomie


Die algemene doel van die VPI is om die verandering in prys te meet van die verbruikte

goedere en dienste. Voordat ŉ definisie van die VPI gegee kan word, moet sekere konsepte

eers verduidelik word. Die konsep van verbruik is nie konkreet nie en kan op verskillende

maniere geïnterpreteer word wat telkens tot ŉ ander VPI kan lei. Dit is ook belangrik om te

besluit of die indeks alle verbruikers of groepe van verbruikers moet insluit. Die veld van die

VPI word beïnvloed deur wat die bedoeling is, of wat geglo word van die data in die VPI.

Figuur 2.11 toon die VPI-vervaardigerspryse en die VPI-goederepryse oor die tydperk 2001

tot 2011. Die VPI toon ŉ afname vanaf 2008 terwyl die vervaardigerspryse en die

goederepryse ŉ effense opwaartse tendens aantoon. Inflasie het in 2002 en 2008 ŉ

hoogtepunt bereik. Indien die beginsels van ekonomiese groei van toepassing is, soos in

die vorige studie-eenheid bespreek is, behoort die ekonomie stelselmatig te herstel van die

laagtepunt in 2008.

Omdat die lone en salarisse van die verbruikers nie ook in hierdie grafiek getoon word nie,

kan daar nie met sekerheid gesê word wat die VPI beïnvloed het nie. Daar kan wel met

sekerheid gesê word dat die styging in pryse die VPI sal laat afneem en dat die styging in

besteebare inkomste die VPI sal laat toeneem.

Figuur 2.11: VPI-vervaardigerspryse en -goederepryse


* Eerste vir maande van 2011 vergelyk met dieselfde periode in 2010

VPI goederepryse Vervaardigerspryse VPI

ECN105 Ekonomie


Figuur 2.12, hieronder, toon die VPI vir goedere en dienste oor die tydperk 2000 tot 2010.

Die twee grafieke volg mekaar nie. Die rede hiervoor kan toegeskryf word aan die

verbruikerspatrone soos gemeet oor die dieselfde periode. Om ŉ verklaring daarvoor te

gee, gaan spekulatief wees. Meer inligting is nodig om met sekerheid die tendens te

beskryf. As die behoeftes en begeertes van die mens in ag geneem word, soos wat in

Studie-eenheid 1 bespreek is, kan daar afgelei word dat behoeftes ŉ groter rol gaan speel

as begeertes in tye van ekonomiese afswaai.

Sekere luukse dienste sal dus vermy word en meer sal bestee word op kos en ander

produkte.

Figuur 2.12: VPI-goedere en -dienste


2.7.3 Konsepte van die VPI

Die konsepte van die VPI word die beste verstaan deur die volgende vrae te beantwoord:

� Hoe word die VPI gebruik?

Die VPI word in die volgende drie hoof kategorie gebruik:

VPI goedere VPI dienste

ECN105 Ekonomie


• As ŉ ekonomiese indikator

• As ŉ afname faktor vir ander ekonomiese konsepte

• As ŉ maatstaf om die geld waarde aan te pas

(Jones, 2005:23)

As ekonomiese indikator word die VPI gebruik om die inflasie te meet en word gesien as ŉ

aanwyser van die effektiwiteit van ŉ regering en die ekonomiese beleid. Dit verskaf inligting

oor die verandering in pryse van goedere en dienste aan die staat, sakeondernemings en

huishoudings en word dan deur hierdie rolspelers gebruik om ekonomiese besluite te neem.

As afnamefaktor word die VPI ook gebruik om ander ekonomiese komponente aan te pas,

soos handelsverkope, salarisse en lone en komponente van die NI en ander nasionale

rekeninge. As afnamefaktor word die VPI ook gebruik om die koopkrag van die geldeenheid

aan te pas. Die rand wat sekere goedere en dienste aangekoop het ŉ jaar of wat gelede,

kan nou minder of meer koop omdat die waarde respektiewelik verminder of vermeerder het.

Die VPI word dus gebruik om die waarde van die rand in die verbruiker se sak aan te pas.

Die subsidies en pensioene deur die staat word volgens die VPI aangepas om die

lewenskoste van die verbruiker stabiel te probeer hou.

� Wie se bestedingsgewoontes meet die VPI?

Daar is hoofsaaklik twee populasiegroepe wat die VPI verteenwoordig:

• Alle stedelike verbruikers, en

• stedelike lone verdieners en werkers.

(Jones, 2005:23)

Omdat die stedelike inwoner ŉ goeie steekproef is van die hele bevolking, word die

opnames slegs in stedelike gebiede gedoen. In hierdie navorsing word die uitgawes van

professionele persone, eienaars van sakeondernemings, die armes, die werkloses,

afgetrede persone en al die lone en klerikale werkers gemeet.

ECN105 Ekonomie


� Is die VPI ŉ lewenskoste-indeks?

In baie gevalle word daar na die VPI verwys as ŉ lewenskoste-indeks, maar dit verskil egter

van die ware lewenskoste-indeks. ŉ Lewenskoste-indeks meet die veranderinge oor ŉ

tydperk in terme van die hoeveelheid wat verbruikers nodig het om te bestee om ŉ sekere

lewenstandaard te handhaaf. Die lewenskoste-indekse en die VPI reflekteer die verandering

in pryse van goedere en dienste soos voedsel en klerasie, maar die lewenskoste-indeks

bepaal ook ander faktore wat die welstand van die verbruiker bepaal. Tradisioneel word die

VPI as belangriker as die lewenskoste-indeks gesien omdat die VPI nie die verandering in

verbruikerspatrone van verbruikers reflekteer nie (Jones, 2005:23).

� Meet die VPI die individu se reaksie op die verandering van pryse?

Nee, nie noodwendig nie. Die VPI meet die gemiddelde besteding van huishoudings en nie

van individue of families nie. Die moontlikheid is dat die individu se reaksie op prysstygings

dieselfde gaan wees as die nasionale reaksie. Byvoorbeeld, sal die families wat baie bestee

aan mediese dienste die skielike prysverhoging in mediese tariewe as inflasie ervaar en sal

die VPI-syfer van hierdie familie verskil van dié van ander mense.

So ook sal, wanneer elektrisiteitspryse skielik verhoog, diegene wat van sonkrag gebruik

maak, nie die inflasie ervaar van mense wat afhanklik is van elektrisiteit nie. ŉ Nasionale

gemiddeld van die op en af beweging van pryse reflekteer die individu se reaksie op

algemene prysverhogings.

� Hoe word die inhoud van die VPI-mandjie bepaal?

Die VPI-mandjie is ontwikkel uit die besteebare inligting wat deur huishoudings verskaf word

en wat werklik deur hul gekoop word. Met elke opname word duisende huishoudings betrek

in al die groot metropolitaanse gebiede en verteenwoordig dit dan ŉ goeie steekproef vir al

die mense in die land. Die inligting in Tabel 2.1 hierbo verteenwoordig die goedere en

dienste van die VPI-mandjie.

� Hoe word die indeks geïnterpreteer?

ŉ Indeks soos die VPI vereenvoudig die meting van die veranderinge in

verbruikersgewoontes. Die VPI gebruik data van die vorige jare. Die huidige VPI word dus

gelees teenoor die vorige periodes se data. ŉ Indeks van 110 beteken dat daar ŉ 10%

verhoging was in pryse teenoor die vorige periode. In Tabel 2.2 word ŉ voorbeeld gegee

ECN105 Ekonomie


van indekssyfers en die interpretasie daarvan. Die pryse van Item A en B neem albei met

8% toe van jaar een na jaar twee en dié van Item C met 16,4%. Die verandering in

indekspunte van Item A is egter 9 en dié van Item B 18. Die indekspunte van Item C is ook

18. Met die verskillende data as vertrekpunt in jaar 1, is die persentasieverandering

dieselfde. Die persentasieverandering in die prys van produkte kan dus dieselfde wees,

maar die indekssyfer kan verskil.

Item A Item B Item C

Jaar 1 112,5 225,0 110,0

Jaar 2 121,5 243,0 128,0

Verandering in indekspunte 9.0 18.0 18.0

Verandering in persentasie 8% (*) 8% (**) 16,4% (***)

(*) 9 / 112.5 X 100

(**) 18 / 225 X 100

(***) 18 / 110 X 100

Tabel 2.2: Voorbeeld van indeks syfers

(Bron: Jones, 2005:16)

� Is die VPI die beste manier om inflasie te meet?

Inflasie word gedefinieer as ŉ proses van aanhoudende verhoging van pryse of, anders

gestel, die aanhoudende verswakking van die geldeenheid. Alhoewel daar baie ander

instrumente ontwikkel is om inflasie te meet, is die VPI die reaksie van verbruikers op die

verhoging in pryse van goedere en dienste en dus ŉ weerspieëling van die lewenstandaard

van die individu. Die VPI is gewoonlik die beste manier om pryse en lone aan te pas vir

verbruikers as die bedoeling is dat verbruikers vandag se mandjie goedere en dienste teen

dieselfde pryse kan koop as in vorige periodes.

� Is daar beperkinge in die gebruik van die VPI?

Die VPI is onderworpe aan beperkinge in die toepassing en meting daarvan. Die VPI kan

moontlik nie van toepassing wees op alle bevolkingsgroepe nie. Die VPI word gebruik om

die prysverandering in stedelike gebiede te meet en is nie altyd net so van toepassing vir

inwoners van die platteland nie. Die VPI verskaf ook nie inflasiekoerse vir die sub-groepe in

die populasie, soos pensioentrekkers en die armes in ŉ land nie. Die VPI kan ook nie die

verskille in prysvlakke van lewenskoste tussen verskillende plekke meet nie, dit meet slegs

ECN105 Ekonomie


verskille tussen tydperke in dieselfde plek. ŉ Hoër indeks in een area, beteken nie dat pryse

hoër in die area is as in ŉ ander area nie. Dit beteken slegs dat pryse het teen ŉ hoër tempo

toegeneem omdat die twee areas dieselfde periode in die indeks insluit. Laastens kan die

VPI nie gebruik word om die totale lewenskoste te meet nie, omdat veranderinge in die

kostes deur ander faktore soos sosiale en omgewingsveranderinge en verandering in

belastings bepaal word.

Die beperkinge in die meting van die VPI word deur twee tipes foute gekenmerk – die fout in

die steekproef en nie-steekproeffoute. Omdat die VPI-prys veranderinge meet gebaseer op

ŉ steekproef van die items, sal gepubliseerde inligting verskil van die ware syfers as elke

rekord van elke transaksie in die handel gebruik word. Hoe groter die steekproef, hoe meer

akkuraat sal die VPI wees.

In hierdie afdeling is die verbruikersprysindeks bespreek as indikator van inflasie. In die

laaste afdeling van hierdie studie-eenheid word die betalingsbalans van nader beskou.

2.8 Betalingsbalans

Die betalingsbalansrekening is ŉ rekening wat al die transaksies bevat wat aangegaan is

tussen die inwoners van ŉ land en al die inwoners van al die ander lande met wie daar in ŉ

spesifieke tydperk handel gedryf is. Hierdie handel sluit in die invoere en uitvoere van

produkte en dienste, toerisme, finansiële transaksies, eiendomstransaksies en enige produk

of diens wat verkoop of gekoop is.

Die betalingsbalansrekening word in vier komponente of rekeninge verdeel, naamlik:

• Die lopende rekening (opsomming van ŉ land se handel in goedere en dienste)

• Die kapitaaloordragrekening

• Die finansiële rekening

• Die reserwerekening

(Greyling, Muller & Powel 2008:87)

Die betalingsbalansrekening meet die verskil tussen ŉ land se invoere en ŉ land se uitvoere

van goedere en dienste. Daar word verwys na die handel in goedere as die sigbare balans

en die handel in dienste as die onsigbare balans. Wanneer ŉ land meer invoere as uitvoere

het, dan word dit ŉ handelstekort genoem.

ECN105 Ekonomie


2.8.1 Die lopende rekening

Die lopende rekening is ŉ opgawe van alle geld wat vir die ruil van goedere en dienste

tussen lande uitbetaal en ontvang is. Dit behels die volgende (Greyling, Muller & Powel

2008:87):

• Handelsware-uitvoer

• Netto gouduitvoere

• Dienste-ontvangste

• Inkomste-ontvangste

• Handelsware-invoer

• Betaling vir dienste

• Inkomstebetalings

• Lopende oordragte

Tabel 2.3 reflekteer die lopende rekening soos deur die reserwebank gepubliseer.

R miljarde 2009 2010 2011 (*)

Handelsware-uitvoere 503,7 566,9 620,4

Netto gouduitvoere 62,8 69,5 63,3

Handelsware-invoere -554,2 -598,2 -661,7

Handelsbalans 2,3 27,2 22,0

Netto dienste, inkomste en lopende oordrag betalings -99,4 -102,2 -109,8

Balans op lopende rekening -97,1 -56,0 -87,8

As % van BBP -4,1 -2,0 -3,1

(*) 1st kwartaal -4,1 -2,0 -3,1

Tabel 2.3: Lopende rekening


Omdat Suid-Afrika so swaar op gouduitvoere steun, word die netto gouduitvoere as ŉ

afsonderlike item in die betalingsbalans getoon. Die verdienste uit gouduitvoere hou direk

verband met die goudprys en die styging in die goudprys verhoog die valutaverdienste.

Goud bestaan uit twee elemente:

• Netto buitelandse verkope (gouduitvoere minus goudinvoere)

• Veranderings in die goudvoorraad van die Reserwebank en ander bankinstellings

Dienste-ontvangste word gegee vir geld wat vir vervoer- en finansiële dienste ontvang is.

Inkomste-ontvangste word gegee vir inkomste wat Suid-Afrikaners betaal het toe hulle

ECN105 Ekonomie


sigbare goedere uit ander lande aangekoop het. Betalings vir dienste verwys na geld wat vir

onsigbare dienste soos versekerings- en professionele dienste betaal is.

Inkomstebetalings bestaan uit inkomste wat deur inwoners van Suid-Afrika in die vorm van

lone, salarisse, dividende en rente op kapitaal aan mense in ander lande betaal word. ŉ

Lopende oordrag is geld wat ontvang of uitbetaal word wanneer ŉ dienste nie gelewer of ŉ

produk nie verkoop word nie, byvoorbeeld in die geval van geskenke of skenkings. Die

bedrag word getoon as netto oordragte wat positief kan wees en ŉ invloei van geld

verteenwoordig, of dit kan negatief wees en ŉ uitvloei van geld verteenwoordig.

2.8.2 Die kapitaaloordragrekening

Die kapitaaloordragrekening toon ŉ netto of totale syfer vir al die transaksies wat

internasionaal plaasgevind het, dit wil sê alle kapitaalfondse wat ŉ land in- of uitvoer. Die

saldo kan positief of negatief wees. Dit sluit dinge soos oordrag van eienaarskap van vaste

bates en kwytskelding van skuld in (Greyling et. al. 2008:87).

2.8.3 Finansiële rekening

Die finansiële rekening sluit transaksies ten opsigte van reële bates en laste in, byvoorbeeld

die aankoop van buitelandse bates soos sakeondernemings en aandele deur Suid-

Afrikaners, of die verkoop van bates aan buitelanders (Greyling et. al. 2008:87). Tabel 2.4 is

ŉ voorbeeld van die finansiële rekening en die inskrywings in die finansiële rekening.

R miljarde 2009 2010 2011 (*)

Laste

Direkte beleggings 45,4 11,4 5,0

Portfolio beleggings 107,2 107,9 20,8

Ander beleggings -40,0 10,9 1,9

Bates

Direkte beleggings -9,8 -3,3 -11,2

Portfolio beleggings -13,4 -28,3 22,1

Ander beleggings 23,6 -17,7 31,7

Totale finansiële transaksies 113,9 106,0 55,1

Finansiële transaksies as % van BBP 4,8 4,0 7,8

(*) 1st kwartaal

Tabel 2.4: Voorbeeld van die finansiële rekening


ECN105 Ekonomie


Transaksies in die finansiële rekening word in drie groepe verdeel:

• Direkte beleggings

• Portefeuljebeleggings

• Ander beleggings

(Greyling et. al. 2008:88)

Direkte beleggings verwys na beleggings deur buitelanders in Suid-Afrika waar hulle

minstens 10% van die stemreg in Suid-Afrikaanse sakeondernemings het, of buitelandse

beleggings deur inwoners van Suid-Afrika waar hulle minstens 10% van die stemreg het in

buitelandse ondernemings waarin hulle belê. Die belegger se doel is om beheer te verkry

oor, of seggenskap te kry in die bestuur van die onderneming.

Portefeuljebeleggings sluit beleggings in aandele en skuldbriewe in. Dit verwys

hoofsaaklik na beleggings deur middel van aandelebeurse. Beleggers stel hoofsaaklik

belang in finansiële gewin.

Ander beleggings is enige ander transaksie wat nie onder bogenoemde geklassifiseer kan

word nie, byvoorbeeld lenings.

2.8.4 Die reserwerekening

Suid-Afrika se buitelandse reserwes is bates wat deur monetêre owerhede gebruik word om

die rekening op die betalingsbalans in ewewig te bring. Suid-Afrikaanse buitelandse

reserwes sluit in goud, spesiale trekkingsregte (STR), die reserweposisie by die

Internasionale Monetêre Fonds (IMF) en buitelandse valuta. Dit is likiede (onstoflike) bates

wat beskikbaar is vir die betaling van tekorte op die betalingsbalans wat veroorsaak is deur

skuld wat aangegaan is (Greyling et. al. 2008:88).

2.9 Samevatting

In hierdie studie-eenheid is die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie bespreek, naamlik:





ECN105 Ekonomie


Die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie maak deel uit van die hoof beleidsrigtings van die

staat in ŉ poging om welvaart te skep vir die inwoners van die land asook stabiliteit in die

ekonomie te vestig. Een van die grootste uitdagings van die staat in Suid-Afrika is om

werkloosheid te bekamp en om die betalingsbalans weer in ŉ surplus te laat afsluit.

Die prestasie van die ekonomie word in die nasionale rekeninge gelees. Ekonome

bestudeer hierdie prestasies en neem dan besluite gebaseer op hierdie inligting om die

ekonomie te bestuur.

Een van die belangrikste komponente van die makro-ekonomie is die verbruikersprysindeks

wat ŉ indikator is van die inflasie. Wanneer inflasie hoog is, neem ekonomiese groei af en

word die waarde van die rand negatief beïnvloed.

2.10 Selfevaluering

Aktiwiteit 2

Makro-ekonomiese doelwitte

1. Noem die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie.

2. Skryf ŉ kort opstel oor hoe jy die hoofdoelwitte van die makro-ekonomie sal inspan

om ekonomiese groei te bewerkstellig.

Aktiwiteit 3

Komponente van die nasionale rekeninge

Bestudeer die tabel en beantwoord die vrae daaroor. Suid-Afrika se

betalingsbalansrekening vir 2007 in miljoene rande.

Lopende rekening Miljoene

Handelsware-uitvoere 150 000

Netto gouduitvoere 24 000

Diens-ontvangste 30 000

Inkomste-ontvangste 8 000

Minus: handelsware-invoere -152 000

Minus: betalings vir dienste -32 000

ECN105 Ekonomie


Minus: inkomste betalings -26 000

Netto bedryfsoorplasings -5 000

Saldo op lopende rekening

Kapitaaloordragrekening -260

Finansiële rekening

Netto direkte belegging 2 000

Netto portefeulje belegging 50 000

Netto ander belegging -20 000

Saldo op finansiële rekening

1. Wat is die syfer vir die saldo op die lopende rekening?

2. Wat is die syfer vir die saldo op die finansiële rekening?

3. Watter item op die betalingsbalans verwys na die aankope van bates of obligasies?

4. Watter rekening ontbreek uit die betalingsbalans hierbo?

5. Waarvoor staan die afkorting STR in ŉ volledige betalingsbalans?

6. Noem drie syfers wat onder direkte beleggings weerspieël word.

7. Wat is die doel van die betalingsbalans?

Aktiwiteit 4

Werkloosheid

1. Wie of watter organisasie het ŉ internasionale definisie vir werkloosheid

daargestel?

2. Hoe kan werkloosheid, volgens jou mening, in Suid-Afrika verminder word?

3. Volgens jou mening, het kwalifikasies ŉ invloed op werkloosheid?

4. Wat is die natuurlike werkloosheidsyfer?

Aktiwiteit 5

Verbruikersprysindeks

Bestudeer die Tabel A wat die verbruikersprysindeks (VPI) en die inflasiekoers vir die

historiese metropolitaanse en ander stedelike gebiede volgens die hoofindekse toon,

asook die inligting wat daarop volg, en beantwoord dan die vrae.

ECN105 Ekonomie


Tabel A

Hoofindekse

Indekse (2000 = 100)

Persentasie verandering

tussen:

Mei

Jaar 1

April

Jaar 2

Mei

Jaar 2

Apr Jaar 2

en

Mei Jaar 2

Mei Jaar 1

en

Mei Jaar 2

VPI 124,1 128,1 128,0 -0,1% +3,9%

VPI sonder rentekoerse op

verbande (VPIX)

129,4 134,2 134,5 +0,3% +5,1%

Kernindeks 128,7 133,5 134,0 +0,5% +5,3%

Voedselprysindeks 135,9 137,8 137,5 -0,3% +1,6%

VPI sonder voedselprysindeks 121,0 125,6 125,6 0,0% +4,6%

VPI sonder BTW 124,1 128,1 128,0 -0,1% +3,9%

Sleutelbevindings soos in Mei Jaar 2

Wat die VPI betref, was die inflasiekoers 3,1% vir die historiese metropolitaanse en

ander stedelike gebiede in Mei Jaar 2. Hierdie koers van 0,1% is laer as die

ooreenstemmende jaarkoers van 3,2% soos in April Jaar 2.

Hierdie laer koers kan ook verduidelik word deur die dalings in die jaarlikse tempo van

verandering vir die volgende items:

Tabel B

VPI April 2005 Mei 2005

Voedsel 1,5% 1,2%

Behuising 2,9% 1,3%

Hierdie dalings is egter deels geraak deur die verhogings in die jaarlikse tempo van

verander vir die volgende items:

Tabel C

VPI April 2005 Mei 2005

Bedryf van huishoudings 4,6% 5,9%

Besteding aan mediese sorg en gesondheid 2,9% 1,3%

Vervoer 4,5% 5,9%

Vrae:

1. Wat beteken “2000 = 100” in Tabel A?

2. Verduidelik hoe die VPI bereken word deur die data in die tabelle te gebruik.

3. Hoe kan die jaarlikse daling in die VPI tussen Mei Jaar 2 en Mei Jaar 1 in

vergelyking met dié van April Jaar 1 en Mei Jaar 2 verduidelik word?

ECN105 Ekonomie


Aktiwiteit 6

Betalingsbalans

1. Besoek die webwerf van die Suid-Afrikaanse Reserwebank by www.resbank.co.za

en maak die jongste Quarterly Bulletin oop. Vind die betalingsbalans (KB501) en

beantwoord die volgende vrae:

a. Wat is vanjaar se saldo op die lopende rekening?

b. Wat beteken die saldo in vraag a?

c. Bereken die handelsbalans vir die afgelope drie jaar en dui aan of dit ŉ

surplus of tekort op die handelsbalans was.

ECN105 Ekonomie


Notas

ECN105 Ekonomie


Studie-eenheid 3: Die monetêre sektor


Kennis en begrip



• Die konsep van die monetêre sektor

• Die konsep van geld

• Die funksies van geld

• Die aanvraag na geld

• Die aanbod (verskaffing) van geld

Vaardighede


• Die konsep van die monetêre sektor te verduidelik.

• Die konsep en oorsprong van geld te verduidelik.

• Te onderskei tussen die funksies van geld.

• Die aanvraag na geld te ontleed.

• Die proses van geldskepping te verduidelik.

• Die aanvraag na geld en voorsiening van geld in die ekonomie te vergelyk.

ECN105 Ekonomie













uitgewers.




Fiskale beleid Die beleid wat ŉ regering volg ten opsigte van sy uitgawes van

goedere en dienste en belastinginvorderings om die vlak van

nasionale inkomste te beïnvloed.


Monetêre beleid Die gebruik van die sentrale bank se magte om die binnelandse

aanbod van geld en die toestaan van krediet te beheer en

rentekoerse te beheer.



Sentrale bank ŉ Agentskap deur die regering gemagtig om ŉ land se monetêre en

finansiële instellings te reguleer en die bestuur van die hoeveelheid

buitelandse valuta.

ECN105 Ekonomie


3.4 Inleiding

Ekonome is dit eens dat geld in die ekonomie ŉ belangrike rol speel in die gladde vloei van

die ekonomie. Daar is egter verskille in hoe die verskillende teorieë die invloed van geld op

die ekonomie interpreteer. Daar is twee skole of teorieë en hulle verskil effens van mekaar

ten opsigte van hoe geld die ekonomie beïnvloed. Die Monetarist Theory wat handel oor die

aanvraag en voorsiening van geld, is van mening dat geld die rentekoerse en inflasie

beïnvloed en word die Quantity Theory of Money genoem. Die Keynesian Theory van

aanvraag en voorsiening van geld word die Liquidity Preference Theory genoem.

Daar bestaan nie ŉ spesifieke definisie vir geld nie. Ekonome aanvaar wêreldwyd die

beginsel dat geld ŉ gedragsfenomeen is en volg hierdie benadering in die definiëring van

geld. Hierdie benadering beklemtoon die vertroue-element van geld en die belangrikheid dat

geld as ruil- of betaalmiddel aanvaar word. Indien ŉ definisie wel ontwikkel moet word, sal

die mees basiese vorm daarvan wees dat geld algemeen aanvaarbaar is vir verkopers as ŉ

vorm van betaling.

Die geskiedenis leer dat daar oor verskeie tydperke, verskeie kommoditeite gebruik is as

geld. Die mees bekende kommoditeite is beeste en sout. Ander kommoditeite wat as geld

gebruik is, is stene, skulpe, krale en metale soos goud en silwer. In hierdie studie-eenheid

word die proses van geldskepping en reserwes bespreek.

Geld kan in baie vorms en groottes voorkom, soos die groot klipwiele wat gebruik is op die

eiland van Yap, of sigarette wat deur gevangenes in oorlogskampe gedurende Wêreld

Oorlog II as betaalmiddel gebruik is, of die huide van diere wat in die koloniale era gebruik

is, of papier soos in baie lande in die moderne ekonomie. Wat ook al die middel wat as geld

gebruik word, geld verrig bepaalde funksies.

Die aanvraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word. Die eerste behels die

behoefte van verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak vir roetinetransaksies. Die

tweede rede is om voorsiening te maak vir onvoorsiene en groot uitgawes. Die laaste rede

is dat mense geld bêre as ŉ bate eerder as om bates soos eiendom aan te koop.

ŉ Sleutelrol wat die Reserwebank in die Suid-Afrikaanse ekonomie speel, is om die

hoeveelheid geld in die ekonomie te bestuur. Met meer geld in die ekonomie sal die

gemiddelde uitgawes groter wees en die aanvraag na geld groter. Met minder geld in die

ekonomie sal die gemiddelde uitgawes laer wees en die aanvraag na geld laer.

ECN105 Ekonomie


3.5 Die konsep van die monetêre sektor

In teenstelling met die fiskale beleid van ŉ land wat deur die regering gevoer word, word die

monetêre beleid gevoer deur die sentrale bank van die land. Die hoofdoel met die beleid is

om die waarde en die koopkrag van die geld te beskerm. Die fiskale beleid word gevoer

deur die Departement van Finansies, met die doel om die volksinkomste en -uitgawe so te

reël dat dit in ooreenstemming is met die breë ekonomiese beleid van die regering van die

dag.

Dit kan wees dat die regering ŉ gebalanseerde begroting of ŉ tekort nastreef, ten einde

sekere sosiale doelwitte te bereik, of selfs ŉ oorskot om die staatskuld te verminder. Hierdie

is nie sake waarmee die sentrale bank direk gemoeid is nie. Dit is wel nou daarby betrokke

omdat die ekonomiese beleid van die regering ŉ uitwerking op pryse en die geldvoorraad

kan hê en só op die koopkrag van die geld, wat dan die sentrale bank op indirekte wyse

betrek. Daar is egter sekere maatreëls wat gebruik word om die monetêre beleid te bestuur.

Dit word hieronder bespreek

(http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy):

3.5.1 Kwantitatiewe vs. kwalitatiewe maatreëls

Monetêre beleid is ŉ wye veld wat hier net in breë trekke bespreek kan word. Dit kan in die

algemeen ingedeel word in kwantitatiewe en kwalitatiewe maatreëls wat die bank kan tref in

sy benadering tot beleidvorming.

Kwantitatiewe maatreëls het ŉ direkte invloed op die geldvoorraad, terwyl kwalitatiewe

maatreëls die bedoeling het om die geldhoeveelheid op ŉ indirekte wyse te beïnvloed, indien

die omstandighede dit regverdig. Dit is nie altyd maklik om tussen die twee groepe te

onderskei nie, behalwe dat die kwantitatiewe maatreëls dikwels as onafgewerk beskou word

deur die geldmark (sien hieronder), terwyl die kwalitatiewe benadering meer subtiel is en

daarom ook meer algemeen gebruik word.

3.5.2 Instrumente van monetêre beleid

Die vernaamste instrumente van monetêre beleid is:

• Die aanhou van minimum reserwes by die sentrale bank.

• Die diskontobeleid.

• Die opemarkbeleid van die sentrale bank.

ECN105 Ekonomie


As hierdie maatreëls nie die gewenste uitwerking het nie, kan die sentrale bank ŉ meer

drastiese beleid toepas deur die plasing van ŉ kredietplafon op die verlening van krediet

deur die banke.

Bykomend tot die formele instrumente is daar nog ŉ instrument (een wat erg subjektief is en

nie altyd opsigtelik toegepas word nie), naamlik die oorredingsvermoë (morele druk) van

die goewerneur van die bank. Dit kan ŉ belangrike rol speel in die bereidwilligheid van die

mark om ŉ bepaalde maatreël toe te pas, soos geblyk het uit die geskiedenis van sommige

sentrale banke, ook in groot lande.

� Minimum reserwes

Die voorskrifte in verband met die aanhou van reserwes deur die handelsbanke is die mees

basiese maatreël wat die sentrale bank kan toepas. Dit dateer terug uit ŉ era voordat

sentrale banke op die voorgrond gekom het; toe die handelsbanke as voorsorgmaatreël

vrywillig ŉ sekere persentasie van hul deposito's nie uitgeleen het nie. (Die begrip “reserwe”

word in meer besonderhede bespreek in Par 3.6, onder die skepping van geld.)

In Engeland was daar lank geen voorskrifte aangaande kaspersentasies vir die

handelsbanke nie omdat die banke vanself hierdie reël toegepas het. In die nuwer lande,

wat nie die ou bestaande banktradisies van die ouer lande geniet nie, was dit noodsaaklik

dat die sentrale banke die handelsbanke hiertoe verplig het, ter wille van ŉ goeie

bankpraktyk en veral ook ter beskerming van die publiek se deposito's.

Die verlangde kaspersentasies word gewoonlik op 10% gestel vir onmiddellik opeisbare

deposito's en minder vir termyndeposito’s. Later is besef dat die kaspersentasies ŉ

belangrike element van monetêre beheer impliseer en is dit somtyds verhoog in die

verwagting dat dit ŉ rem sou plaas op die kredietverlening van die banke. Die minimum

kaspersentasies is dan nie meer konstant, soos vasgelê in wetgewing nie, maar kan wissel

na gelang van die veranderde siening van die sentrale bank. Daar was sentrale banke wat

hierdie metode stelselmatig toegepas het as deel van hul monetêre beleid – hulle het dus ŉ

beleid van veranderlike kaspersentasies gemaak.

Die mate waartoe dit toegepas word, bepaal ook die doeltreffendheid daarvan, met ander

woord die mate waartoe die sentrale bank die "skroef" van kredietverlening aandraai. As die

persentasie verhoog sou word van 10% na byvoorbeeld 12% en daar is ŉ lewendige vraag

na krediet, is die kanse groot dat die verhoogde persentasie weinig of selfs geen uitwerking

sal hê op die verlening van krediet nie. As dit egter verhoog sou word na byvoorbeeld 15%,

ECN105 Ekonomie


is dit wel moontlik dat baie ondernemings verplig sal wees om versigtiger om te gaan met

die aanvra van krediet by die banke.

� Diskontobeleid

Die tweede instrument van beheer is die diskontobeleid van die sentrale bank. Die diskonto

is die prys wat banke moet betaal as hulle geld by die sentrale bank leen deur middel van

verdiskontering – die te gelde making van hul handelswissels of staatspapier. Die fondse

wat hulle só kan bekom, is dan gelyk aan die sigwaarde van die wissels, minus die diskonto.

Hoe hoër die diskontokoers, hoe minder kry hulle uit. Hier is dus weer ŉ element van

beheer ingebou waarvan die sentrale banke gereeld gebruik maak.

Die doeltreffendheid daarvan hang van die intensiteit van die vraag na krediet op die

geldmark af, wat beteken dat, as die vraag groot en standhoudend is, die banke ŉ verhoging

in die diskontokoers makliker sal kan weerstaan as wanneer die vraag min en onseker is.

Met ander woorde, die kanse is groot dat die diskontobeleid van die sentrale bank nie

deurentyd suksesvol sal wees nie. As daar ŉ fase van ŉ intense kredietbehoefte kom, is die

moontlikheid groot dat die banke hul wissels sal verdiskonteer by die sentrale bank, ongeag

die persentasie, of selfs onlangse verhoogde persentasie, van die diskontokoers.

Dit is nie wat die sentrale bank graag wil hê nie, want dit is ŉ bewys dat sy beleid nie slaag

nie. In tye van ŉ verhoogde vraag na krediet, is dit juis van belang dat die bank se beleid

doeltreffend is en oormatige kredietverlening voorkom. As dit nie die geval is nie, moet ŉ

ander instrument probeer word.

� Opemarkbeleid

Dit beteken dat die sentrale bank stappe neem om sy diskontobeleid doeltreffend te maak.

Die bank doen dit deur in ŉ geval van oormatige kredietverlening die geldvoorraad te

verminder deur die verkoop van staatsobligasies.

Hierdie is monetêre papier (staatswissels) met min of geen risiko nie en kan ŉ aantreklike

vorm van belegging vir groot finansiële instellings wees vir wie die veiligheid van ŉ belegging

dikwels ewe belangrik, of dalk selfs belangriker is, as die opbrengs daarop. Die laer koers

kan selfs ook aantreklik wees soos wat ŉ hoë diskontokoers op handelswissels soms

deurwerk na die mark.

Opemarkbeleid is dus ŉ tipe van kwantitatiewe monetêre beleid wat ten doel het om ŉ

kwalitatiewe beleidsinstrument doeltreffend te maak. Dit is nie ŉ volwaardige kwantitatiewe

maatreël nie omdat die mikpunt nie soseer ŉ kontrole op die totale geldvoorraad is nie, maar

ECN105 Ekonomie


slegs om ŉ verwagte oormatige uitbreiding daarvan te voorkom. In hierdie geval is daar ook

die kans dat die beleid nie heeltemal suksesvol sal wees nie, omdat dit nie altyd moontlik is

om vooraf vas te stel hoe die mark op die aanbod van staatswissels gaan reageer nie.

� Kredietplafonne

Dit is nie ongewoon dat al hierdie maatreëls wat ŉ sentrale bank kan tref, en gewoonlik wel

tref, nie heeltemal suksesvol is nie. ŉ Situasie van kredietuitbreiding gaan dikwels gepaard

met stygende pryse, wat dit ook om sosio-ekonomiese redes noodsaaklik maak vir die

sentrale bank om op te tree.

Dit is dan dat die bank sy toevlug neem tot ernstiger en minder welkome maatreëls vir die

handel en nywerheid. Die sentrale bank kan dan afkondig dat die totale kredietverlening van

elke bank in die land nie die bedrag mag oorskry wat elke bank in die verlede op ŉ bepaalde

datum uitgeleen het nie. Hierdeur plaas die sentrale bank ŉ plafon bo die totale

kredietverlening in die land en hoop om op hierdie wyse die uitbreiding daarvan en die

stygende tendens in die prysverhogings stop te sit.

Die toepassing van ŉ kredietplafon is ŉ drastiese maatreël met verskeie tekortkominge. Die

keuse van die afsnydatum kan later blyk te konserwatief gewees het, waardeur die

kredietverlening te veel aan bande gelê is; of dit kan te tegemoetkomend gewees het,

waardeur die krediet nie genoegsaam beperk is nie.

Daar is geen manier waarop daar met sekerheid vooraf gesê kan word dat die gekose

afsnydatum die korrekte een is nie. Verder kan dit wees dat die kwantitatiewe beperking van

die sentrale bank min effek het op sommige groot krediete. As ŉ groot firma X byvoorbeeld

behoefte het aan ŉ lening van R10-miljoen oor ŉ betreklike kort tydperk en dit is vertroulik

bekend dat firma Y ŉ likiditeitsoorskot het van hierdie bedrag of selfs nog meer, is dit

moontlik dat X informeel van Y kan leen teen ŉ rentekoers en vir ŉ bepaalde tyd wat

wedersyds afgespreek word. Dit is dan moontlik, tewens dit is heel waarskynlik, dat X ŉ

hoër koers moet betaal as wat op daardie oomblik in die mark heers.

Kredietverlening vind dan plaas sonder die medewete van òf die mark òf die sentrale bank.

Hoewel dit nie onwettig is nie, vind hierdie transaksie plaas sonder mediasie van die

bankstelsel. Die gepubliseerde statistiek van kredietverlening gee dan ook nie die juiste

situasie in die land weer nie. Vir die doeleindes van monetêre beleid is dit ŉ groot

tekortkoming.

ECN105 Ekonomie


ŉ Verdere probleem met kredietplafonne is die feit dat die relatiewe grootte van banke oor ŉ

tydperk nie dieselfde bly nie. Kredietplafonne is soms baie nadelig vir vinnig groeiende

banke wat goeie diens aan hulle kliënte lewer en daarom ŉ dinamiese groeikoers toon. Dit

kan gebeur dat so ŉ bank se maksimum krediet vasgepen word op ŉ datum waarop die

vinnig groeiende bank se sake miskien nie te goed was nie. Nou word sy

vooruitstrewendheid gedemp deur die arbitrêre administratiewe maatreël van die sentrale

bank.

Hierdie is die soort kontrole wat die Suid-Afrikaanse Reserwebank gedurende die 1970's

toegepas het met die meeste van die gevolge soos hierbo genoem is.

� Morele oorreding

By al die bogenoemde beleidsmaatreëls kan die sentrale bank nog die stem van die

goewerneur van die bank byvoeg. As hy openlik is met die mark, kan sy beroep op die mark

om afgekondigde maatreëls in die regte lig te beskou, baie doen om die doeltreffendheid van

die beleid te bevorder.

In die verlede was daar verskeie voorbeelde hiervan. Montagu Norman, wat tussen die twee

wêreldoorloë die goewerneur van die Bank van Engeland was, se mening het baie gewig

gedra in die Londense geldmarkte. Sy sienings het ook ander markte in die res van die

wêreld sterk beïnvloed, as gevolg van die belangrikheid van Londen as internasionale

geldmark gedurende daardie tyd.

Nog ŉ voorbeeld is dr Hjalmar Schacht, die goewerneur van die Deutshe Reichsbank, wat

waarskynlik die meeste bygedra het om die hiperinflasie van die 1920's in Duitsland tot ŉ

einde te bring. Later was hy een van die stigters van die Bank for International Settlements

wat in 1930 in Bern tot stand gekom het. Hy het vir ŉ lang tyd só met Hitler koppe gestamp

dat hy later afgedank is. Schacht, ŉ persoonlike vriend van Montagu Norman, het groot

aansien geniet in beide Engeland en die VSA.

Groter aansien is verkry deur groot goewerneurs van die VSA se sentrale bank en die

voorsitters van die Federale Reserweraad, waarvan dr Alan Greenspan tans ŉ goeie

voorbeeld is. Met die globalisering van die wêreldekonomie besit dr Greenspan vandag

groter mag en aansien as enige van die voorgaande beroemde sentrale bankiers.

In Suid-Afrika was dr M H de Kock in die liga van internasionale bankiers. Hy is ook die

outeur van verskeie boeke oor die geldwese, waarvan Central Banking (1939, met ŉ vierde

uitgawe in 1974) ŉ teksboek is wat vir reeds vir baie jare internasionaal groot aansien geniet.

ECN105 Ekonomie


Die belangrikheid van uitstaande sentrale bankiers is dat hul dienste aan hul lande

onmeetbaar is en dat hul insigte in die problematiek van die geldstelsel sorg dra dat ŉ land

monetêr op koers bly. Hul aansien in die plaaslike mark beteken ook dat hulle die taak van

die leidende figure vergemaklik. Internasionaal kan hul aansien deure open, nie alleen vir

hul regerings nie, maar ook vir die toonaangewende monetêre instellings in die land. Die

belang van die persoonlike element in monetêre beleid kan moeilik oorskat word.

� Ander-doeleindes

Alhoewel die vernaamste taak van die sentrale bank oor die jare heen die handhawing van

die koopkrag van die geldeenheid was deur oormatige stygings in pryse te voorkom, is dit

nie die enigste doel met die monetêre beleid nie. Die bank het as bykomende doel die

ekonomiese ontwikkeling van die land; die voorkoming of die vermindering van

werkloosheid; die bevordering van die buitelandse handel in die belang van ŉ voldoende

valutavoorraad; die uitstryking van ŉ oneweredige verdeling van inkomste onder die

bevolking, ens.

Hierin kan die regering reken op die steun en samewerking van die sentrale bank, hoewel dit

nie sy taak is om beleide met ŉ dergelike strekking te inisieer nie. In aansluiting by hierdie

verskillende doeleindes besluit sentrale banke soms om mikpunte in te stel, byvoorbeeld ŉ

inflasie mikpunt of ŉ geldvoorraad mikpunt. Dit is ŉ beleid wat eintlik net beteken dat die

bank vir die afsienbare toekoms sy aktiwiteite gaan fokus op ŉ bepaalde probleem, inflasie

en geldvoorraad, sonder om vooraf formeel te onderneem dat die bepaalde mikpunt bereik

gaan word, kom wat wil.

As dit nie slaag nie, is dit gewoonlik meer ŉ teken van die ingewikkeldheid van die

ekonomiese proses as wat dit swak reflekteer op die kundigheid van die sentrale bank. Dit

beteken gewoonlik ook nie dat die sentrale bank om hierdie rede bykomstige magte hoef te

verkry of ŉ nuwe beleidsrigting hoef in te slaan nie

(http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy).

3.5.3 Die invloed van geld op die ekonomie

Ekonome is dit eens dat geld in die ekonomie ŉ belangrike rol speel in die gladde vloei van

die ekonomie. Daar is egter verskille in hoe die verskillende teorieë die invloed van geld op

die ekonomie interpreteer. Daar is veral twee skole of teorieë en hulle verskil effens van

mekaar ten opsigte van hoe geld die ekonomie beïnvloed. Die Monetarist Theory wat

handel oor die aanvraag en voorsiening van geld, is van mening dat geld die rentekoerse en

inflasie beïnvloed en word die Quantity Theory of Money genoem. Die aanvraag en

ECN105 Ekonomie


voorsiening van geld word die Liquidity Preference Theory genoem en is deur Keynes

ontwikkel.

Die Monetarist ekonome lê klem op die rol wat geld speel in die werking van die ekonomie.

As die aantal transaksies in die ekonomie konstant bly en onafhanklik is van die hoeveelheid

geld beskikbaar, sal die totale geldwaarde van die transaksies gelyk wees aan PT, waar:

P = die prysvlakke van die goedere en dienste is wat gekoop en verkoop word, en

T = die hoeveelheid transaksies wat plaasvind

Die geld wat nodig is vir die betaling van die transaksies sal afhang van die spoed waarmee

geld in die ekonomie gesirkuleer word. Hierdie vergelyking kan soos volg voorgestel word:

M = Die voorsiening van geld

V = Die spoed waarteen geld in die ekonomie sirkuleer

Hierdie twee vergelykings van PT en MV vorm die basis van die Quantity Theory van geld

en kan soos volg voorgestel word:

MV = PT

As aangeneem word dat M tegelykertyd die aanvraag na geld en die voorsiening van geld

verteenwoordig, sal die volgende gebeur:

• As M toeneem sal V afneem of P of T toeneem

• As V toeneem sal M afneem of P of T toeneem

• As P toeneem sal T afneem of M of V toeneem

• As T toeneem sal P afneem of M of V toeneem

Die bogenoemde kan verder verklaar word deur waardes aan die veranderlikes toe te ken.

Gestel dat M = R200 (dit verteenwoordig al die geld in die ekonomie). As M ses keer

gesirkuleer word, dan was die totale waarde van die ekonomie M x V = R200 x 6 = R1,200.

Dit beteken dat P x T = M x V. Gestel dat die prysvlakke van die goedere en dienste was

R40 en daar was 30 transaksies, dan was die totale ekonomiese aktiwiteit, R40 x 30 =

R1,200.

As M toeneem sal V afneem of P of T toeneem: Hierdie vergelyking kan dus soos volg lyk:

ECN105 Ekonomie


Voorsiening

van geld

Spoed van

sirkulasie

Prys-

vlakke

Aantal

transaksies

Ekonomiese

aktiwiteit

M V P T

R200 X 6 = R40 X 30 = R1,200

R300 X 4 = R40 X 30 = R1,200

R200 X 6 = R60 X 20 = R1,200

R400 X 3 = R30 X 40 = R1,200

Tabel 3.1: Vergelyking van ekonomiese aktiwiteit

(Bron: http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy)

Die Keynesian siening van die aanvraag na en voorsiening van geld word die likiditeitsteorie

teorie genoem. Likiditeit is die kontantvorm van geld soos note en munte of die balans van

lopende rekeninge. Likiditeitsvoorkeure verwys na drie motiewe waarom mense geld sal

aanhou of spaar:

• Die transaksiemotief is die beskikbaarheid van geld om vir die dag-tot-dag uitgawes

te betaal en hang af van die hoeveelheid geld huishoudings verdien.

• Die omsigtigheidsmotief is die verbruiker se keuse om geld in die hand of in die

bank te hou vir onvoorsiene uitgawes vir wanneer ŉ motor dalk breek of geld nodig is

vir mediese uitgawes.

• Die spekulatiewe motief is die verbruiker se keuse om geld gereed te hou om

voordeel te trek uit winsgewende geleenthede om dalk winskope aan te skaf of om

geld te belê.

Die likiditeitsvoorkeurteorie word grafies voorgestel in Figuur 3.1. Keynes argumenteer dat

verbruikers hul transaksie- en omsigtigheidsmotief sal bevredig ongeag die rentekoers. Die

spekulatiewe motief verander die aanvraag na geld na gelang van rentekoerse. As

rentekoerse hoog is, sal verbruikers geld eerder wil belê en minder geld in die hand hou.

Met ander woorde, die likiditeitsvoorkeure hang direk af van die rentekoers. Hoe laer die

rentekoers, hoe groter die vraag na geld.

ECN105 Ekonomie


Figuur 3.1: Likiditeitsvoorkeurteorie

(http://myfundi.co.za/e/Economic_policy_II%3A_Monetary_policy)

In hierdie eerste afdeling van die studie-eenheid is die konsep van die monetêre sektor

bespreek. In die volgende afdeling word die oorsprong van geld bespreek.

3.6 Die konsep van geld

In die Suid-Afrikaanse ekonomie het die Reserwebank die mandaat gekry om die monetêre

beleid van die land te formuleer. Vir die bank om hierdie rol te vervul moet die raamwerk

van die monetêre stelsel goed gedefinieer wees en moet die inter-afhanklike verhoudings

van die komponente van die monetêre sektor in gevestigde strukture verbind wees.

Die oorsprong van geld, die rol van geld, die waarde van geld, geldskepping en

reserwes word vervolgens bespreek (http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).

3.6.1 Die oorsprong van geld

Indirekte ruil van geld word onderskei van direkte ruil van geld afhangende van die middel

wat betrokke is.

Gestel verbruiker A besit produk X en B besit produk Y en ruil die 2 produkte onder mekaar

uit. Met ander woorde A wil Y hê en B wil X hê en daarom vind die transaksie plaas.

Hierdie transaksie wat plaasgevind het, word direkte ruilhandel genoem. Indien ŉ derde

verbruiker C tot die mark toetree en produk Z besit dan is direkte ruilhandel nog steeds

moontlik, maar slegs indien al drie verbruikers die waarde van die produkte as gelyk

waardeer.

ECN105 Ekonomie


Indien daar meer as twee verbruikers is en meer as twee produkte dan is indirekte

ruilhandel ook ŉ moontlikheid. Verbruiker A kan dan produk Z bekom, nie omdat hy

noodwendig die produk wil hê, maar om die produk te gebruik om ŉ ander produk te bekom

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).

Figuur 3.2 toon die verhoudings wat mag bestaan in ruilhandel. Gestel dat daar slegs vier

produkte in die handel bestaan wat verhandel kan word, A, B, C en D. Indien die eienaar

van produk A sy produk wil ruil vir een van B, C, of D moet die relatiewe waarde van die

ander produkte ook in ag geneem word. Daar bestaan dus ses moontlike ruilopsies in

hierdie ekonomie (http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics).

Figuur 3.2: Ruilhandel met vier produkte

(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+characteristics)

Direkte ruilhandel in die hedendaagse moderne en komplekse ekonomie is onmoontlik. Die

verskil tussen die behoeftes en begeertes van die verbruikers is te groot om direkte

ruilhandel moontlik te maak. Alle goedere en dienste is ook nie ewe bemarkbaar nie.

Omdat daar ŉ beperkte geleentheid en aanvraag is vir sekere produkte, sal die eienaars van

hierdie produkte dit moeilik vind om hul produkte na die mark te bring en te verwag dat hulle

dit sal kan ruil (direk) vir produkte wat hulle weer wil hê. ŉ Indirekte benadering tot die

ruilhandel sal oorweeg moet word om in hulle behoeftes en begeertes te voorsien


Dit was dus om hierdie rede dat produkte wat meer bemarkbaar was as ander die

gemeenskaplike ruilmiddel in transaksies geword het. Vandat hierdie produkte dan aanvaar

ECN105 Ekonomie


is as algemene ruilmiddel het dit die waarde van hierdie produkte verhoog. Die voorskrifte

van die markplein het gaandeweg gelei tot die seleksie van sekere kommoditeite as

ruilmiddel. Die oorspronklike kommoditeite was groot en het verskil van land tot land. Met

ander woorde, sodra ŉ direkte ruilhandel nie kon plaasvind nie, het die partye op indirekte

ruilhandel besluit en dan die mees bemarkbare produk geneem as die middel van ruil. Hoe

groter die bemarkbaarheid van sekere produkte, hoe meer is dit as indirekte ruilhandel

aanvaar ten einde by die oorspronklike behoeftes uit te kom.

Hierdie ontwikkeling in die indirekte ruilhandel het in sekere lande gelei tot die gebruik van

goud en silwer as die aanvaarbare ruilmiddel in die indirekte ruilhandel. So het geld dus sy

ontstaan gehad as die enigste vorm van waarde in die ruil van kommoditeite.

3.6.2 Die rol van geld in die ekonomie

Enigiets wat algemeen aanvaar word in ruil vir betaling van goedere en dienste word as geld

aanvaar en enige item of bate kan die doel van geld vervul solank as wat dit algemeen in die

ekonomie aanvaar word.

As ŉ middel van ruil, dien geld die rol as ŉ tipe “smeermiddel” om die ekonomie glad en aan

die gang te hou. In hierdie proses verseker geld dat produksie en verbruik sonder problem

kan plaasvind. As daar te veel geld in die ekonomie is, veroorsaak dit inflasie. As daar te

min geld in omloop is, volg ŉ resessie en werkloosheid. In Suid-Afrika, soos in ander lande,

neem geld die vorm aan van papier, munte, die balans in tjek en ander rekenings. In die

geskiedenis het baie ander dinge egter die vorm van geld aangeneem, soos lewende hawe,

edelstene, huide van diere en selfs sjokolade.

3.6.3 Die waarde van geld

As ŉ betaalmiddel word geld nie gewaardeer vir wat dit is nie, maar vir wat dit kan doen.

Met ander woorde met geld kan aankope gedoen word en geld betaal vir die aankope. Die

sleutelaspek hier is die verskil tussen waarde in gebruik en waarde in ruil.

• Waarde in gebruik is wanneer goedere of dienste bevrediging verskaf vir die

behoeftes en begeertes van die mens. Hierdie waarde word soms na verwys as die

intrinsieke waarde van geld. Voorbeelde van waarde in gebruik is byvoorbeeld, die

beeldsend van sportbyeenkomste, ŉ wegneemete of die inenting van babas teen

siektes soos polio en masels. Verbruikers wat hierdie goedere en dienste verbruik

voel beter daaraan toe en is meer tevrede.

ECN105 Ekonomie


• Waarde in ruil vind plaas wanneer ŉ item geruil kan word vir produkte en dienste,

maar waar die item wat gebruik word vir die ruiltransaksie nie noodwendig intrinsieke

waarde het nie. Geld het waarde in ruil. ŉ Item hoef nie noodwendig waarde in

gebruik hê om te dien as geld nie, solank dit net waarde het as ruilmiddel.

ŉ Algemene misverstand bestaan dat slegs “ware geld”, soos goud en silwer, enige waarde

in gebruik het. Hierdie misverstand bestaan omdat geld in die verlede beide waarde in

gebruik en waarde in ruil gehad het. Die moderne siening is dat die beste vorm van geld

min of geen waarde in gebruik het nie, solank dit net waarde in ruil het. ŉ Voorbeeld hiervan

was toe munte nog van silwer en brons gemaak was en die land se geldeenheid so gedaal

het dat die silwer en brons muntstukke meer werd was as wat die munte se ruilwaarde was.

Mense het toe die munte gesmelt en die silwer en brons verkoop.

Daar bestaan nie ŉ spesifieke definisie vir geld nie. Ekonome aanvaar wêreldwyd die

beginsel dat geld ŉ gedragsfenomeen is en volg hierdie benadering in die definiëring van

geld. Hierdie benadering beklemtoon die vertroue-element van geld en die belangrikheid dat

geld as ruil- of betaalmiddel aanvaar word. Indien ŉ definisie wel ontwikkel moet word, sal

die mees basiese vorm daarvan wees dat geld algemeen aanvaarbaar is vir verkopers as ŉ

vorm van betaling.

In die volgende afdeling word die proses van geldskepping en reserwes bespreek.

3.6.4 Die proses van geldskepping

Die skepping van geld is die proses waardeur reserwes van bank tot bank beweeg en waar

elke bank opgehoopte reserwes gebruik om lenings aan verbruikers te bied. Elke keer word

ŉ gedeelte van die reserwes gebruik om deposito’s te waarborg. Die deposito

vermenigvuldiger omvat die proses van die skepping van geld


Die geldskeppingsproses is ŉ natuurlike rol van die fraksionele Reserwebank. Banke is

beide die bewaarders van deposito’s en die instellings wat lenings verskaf. Banke moet

volgens die Reserwebank se voorskrifte ŉ gedeelte van die beskikbare reserwes hou om

deposito’s te waarborg. Die balans van die deposito kan dan aan ander persone uitgeleen

word. Om hierdie proses van geldskepping te verduidelik word die volgende scenario

voorgehou.

ECN105 Ekonomie


3.6.5 Reserwes

Die geldskeppingsproses begin wanneer geld in ŉ bank gedeponeer word. Daar word in die

ekonomie na hierdie geld as reserwes verwys. Gestel Gerhard tel ŉ R100-noot op terwyl hy

met sy hond in die park loop. Gerhard besluit om nie die geld op enigiets te bestee nie en

gaan reguit na sy bank, ABSA Bank, en deponeer die R100 in sy rekening. Tabel 3.2

verteenwoordig hierdie transaksie soos dit in die bank se T-rekening sal reflekteer

(http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts).

ABSA Bank

BATES LASTE

R100 Reserwes R100 Deposito

Die bank het R100 meer in geld as gevolg

van Gerhard se deposito.

Die bank het die verpligting om die R100

terug te gee sodra Gerhard dit wil onttrek.

Tabel 3.2: Bank se T-rekening

(Bron: Aangepas van http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts)

Twee inskrywings vind plaas in die bank se T-rekening:

• Eerstens word die R100 deposito van Gerhard as ŉ las aangeteken omdat die R100

deur Gerhard opgeëis kan word.

• Tweedens word die R100 as ŉ bate aangeteken omdat die bank nou R100 meer in

kontant in die kluis het.

Gestel dat ABSA Bank deur die Reserwebank verplig word om 10% van die deposito’s as

reserwe aan te hou. Dit beteken die verpligte reserwes is R10 en oortollige reserwes is R90.

ABSA Bank mag nou hierdie R90 as ŉ lening aan iemand wat sou belangstel aanbied.

Alta benader ABSA en leen die R90 vir iets wat sy dringend nodig het. Die lening kan op

twee maniere aan Alta betaal word:

• Dit kan in kontant aan haar uitbetaal word.

• Dit kan elektronies geskied deur ŉ deposito te maak in Alta se rekening.

ECN105 Ekonomie


Indien ABSA opsie twee uitvoer, gaan ABSA se T-rekening soos volg lyk:

ABSA Bank

BATES LASTE


R90 Lening R90 Deposito

Die bank het R90 meer geld as gevolg van

Alta se lening wat sy ontvang het.


terug te gee sodra Gerhard en Alta hul geld

wil onttrek.




ABSA het deur die transaksie R90 in geld geskep – geld wat nie voor hierdie transaksie

bestaan het nie. Hierdie geld is geskep deur die druk van ŉ knoppie en die handtekening

van ŉ paar persone.

Alta onttrek hierdie R90 en gaan koop haar gunstelingpakkie by Smart Boutique. Die

boutique-eienaar deponeer die R90 in sy bank, FNB. Die twee transaksies kan soos volg

voorgestel word in die twee banke se T-rekeninge.

ABSA Bank FNB Bank

BATES LASTE BATES LASTE

R10 Reserwes R100 Deposito R90 Reserwes R90 Deposito

R90 Lening

R9 moet as reserwes gehou word terwyl die

R81 oortollige reserwes as ŉ nuwe lening

aan iemand gegee kan word.

Tabel 3.4: Die twee banke se T-rekeninge



ECN105 Ekonomie


Die R90 wat Alta in haar rekening by ABSA gehad het, is nou onttrek en in die boutique se

rekening gedeponeer.

Op dieselfde wyse as wat Alta ŉ lening by haar bank, ABSA, gekry het, kan Johan nou by

FNB Bank ook ŉ lening kry. Nadat Johan die lening aangegaan het, lyk FNB se T-rekening

soos volg:

FNB Bank

BATES LASTE


R81 Lening R81 Deposito

Die bank het R81 meer geld as gevolg van

die lening wat Johan ontvang het.


terug te gee, sodra die boutique en Johan

hul geld wil onttrek.




Hierdie proses het R81 se geld geskep wat nie voorheen bestaan het nie. Hierdie proses

kan homself herhaal en nog baie meer geld skep wat nie voorheen bestaan het nie.

Hoeveel geld kan so geskep word deur die eerste deposito van R100? As elke bank in die

proses die 10% reserwes terughou en die oortollige reserwes as kebubgs beskikbaar stel,

dan sal daar in totaal R1000 nuwe geld geskep word. Omdat 10% teruggehou moet word as

reserwes, beteken dit dat die verhouding 1:10 is. Dus kan die bankstelsel 10 maal soveel

geld skep as wat hul as deposito’s ontvang.

3.6.6 Karaktereienskappe van geld

Deur die eeue heen het verskillende ekonomieë verskillende items gebruik vir geld.

Sommige van hierdie items het beter gewerk as ander. Die items wat egter die beste dien

as geld, het die volgende eienskappe:

• Duursaam

• Deelbaar

• Vervoerbaar

ECN105 Ekonomie


• Nie vervalsbaar nie

Hierdie vier basiese karaktereienskappe van geld kan verder soos volg omskryf word


bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=National+Income+and+Product+Accounts):

� Duursaamheid van geld

Die items wat vir geld aangewend word, moet duursaam wees. Duursaamheid beteken dat

geld oor en oor gebruik moet kan word in die ruil vir goedere en dienste – dit moet dus sy

waarde behou oor talryke transaksies. Dit is hoekom metale soos goud en silwer, veral in

die begin, gebruik is om munte te maak.

� Deelbaarheid van geld

Hoe makliker geld in kleiner eenhede verdeel kan word, hoe makliker kan dit die doel dien

as ruilmiddel vir goedere en dienste. Vir geld om aanvaar te word as ruilmiddel moet dit

gebruik kan word om ŉ vliegtuig en ŉ brood te kan koop. Gestel ŉ bees word gebruik as

betaalmiddel en die koper wil slegs ŉ brood koop, hoe word die bees verdeel en waar gaan

die koper met die res van die dooie bees heen?

� Vervoerbaarheid

Transaksies kan op enige plek plaasvind en daarom moet geld maklik vervoer kan word om

aangebied te kan word as betaalmiddel. In die ruilhandel-era was dit baie moeiliker om geld

te vervoer omdat enigiets wat waarde gehad het as geld gebruik kon word.

� Nie vervalsbaar nie

Die items wat vir geld gebruik word, is daardie items wat nie maklik gedupliseer kan word

nie. Geld wat maklik gedupliseer kan word, verloor gou waarde omdat enigeen dan geld kan

skep en kan gebruik vir aankope. Dit is ook die rede hoekom die geldeenheid in Zimbabwe

so baie waarde verloor het. Toe die geld in Zimbabwe opgeraak het en salarisse nie meer

betaal kon word nie, het die regering net meer geld gedruk. Gestel daar was slegs $1,000

Zimbabwe dollars in omloop met die oorspronklike waarde en die regering gee opdrag (soos

dit wel gebeur het) om nog ŉ $1,000 te druk, sou die waarde van die geld onmiddellik

gehalveer word – $2,000 sou nou net $1,000 werd wees.

In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die konsep van geld verklaar. Die funksies van

geld word in die volgende afdeling bespreek.

ECN105 Ekonomie


3.7 Die funksies van geld

Geld kan in baie vorms en groottes voorkom, soos die groot klipwiele wat gebruik is op die

eiland van Yap, of sigarette wat deur gevangenes in oorlogskampe gedurende Wêreld

Oorlog II as betaalmiddel gebruik is, of die huide van diere wat in die koloniale era gebruik

is, of papier soos in baie lande in die moderne ekonomie. Wat ook al die middel wat as geld

gebruik word, geld verrig bepaalde funksies.

Die funksies van geld word vervolgens bespreek:

Terwyl die sleutelfunksie van geld is om as ruilmiddel te dien, vervul geld ook die volgende

funksies:

• ŉ Middel vir ruilhandel

• ŉ Eenheid van waarde

• Die stoor van waarde

• Die standaard van uitgestelde betaling



3.7.1 Middel vir ruilhandel

Hierdie funksie van geld beteken dat geld regdeur die ekonomie aanvaar word as betaling

vir goedere en dienste. Kopers ontvang goedere en dienste in ruil vir die geld wat hul

aanbied as betaling. Die verkopers ontvang die geld in ruil vir die goedere en dienste wat

hulle weggee. Hierdie funksie van geld word beskou as die belangrikste van al die funksies

van geld en is ook hoe die meeste verbruikers geld in die moderne ekonomie ken. Hierdie

funksie verhoog die effektiwiteit van die ekonomie omdat verbruikers nie ander verbruikers

hoef te gaan soek wat soortgelyke behoeftes en begeertes het nie. Geld maak dus

transaksies makliker omdat almal in die ekonomie geld aanvaar as ruilmiddel vir goedere en

dienste.

Vergelyk vandag se moderne ekonomie met die tyd toe geld nie bestaan het nie en

ruilhandel die enigste manier was om goedere en dienste te bekom. Gestel ŉ bees word

gebruik as geld om rugbykaartjies vir die Wêreldbeker Rugby te koop wat in ŉ ander land

gehou word, hoe gaan die bees vervoer word tot daar en hoeveel gaan dit kos om die bees

daar te kry? As dit meer gaan kos, meer tyd in beslag neem en meer moeite gaan wees om

die item te vervoer as wat die kaartjies self gaan kos, is die “geld” nie baie bruikbaar nie.

ECN105 Ekonomie


Die sleutel tot hierdie vorm van handel was dat die koper en verkoper tegelykertyd dieselfde

belangstelling gehad het in mekaar se produkte en die produkte as dieselfde waarde beskou

het, sodat die transaksie bloot met ŉ ruiling afgehandel kon word. Sonder hierdie

gelyktydige toevallige behoeftes van twee verbruikers vir mekaar se produkte, sal die

ruilhandel baie moeilik wees om te bestuur.

Geld elimineer die dubbeltoevalligheid van behoeftes en begeertes omdat almal in die

ekonomie bereid is om geld as betaalmiddel vir goedere te aanvaar. Met die algemene

aanvaarding van geld as ruilmiddel in die handel, vind handel makliker en meer effektief

plaas en daar kan meer tyd spandeer word aan produksie.

3.7.2 Geld as ŉ eenheid van monetêre beskrywing

Die tweede funksie van geld is dat dit gebruik word as ŉ eenheid om pryse aan goedere en

dienste in die ekonomie toe te ken (die prys van ŉ item). Met ander woorde, die pryse van

goedere en dienste word uitgedruk in terme van ŉ monetêre eenheid, soos R9.75 vir brood.

Soos wat spoed gemeet word in kilometer per uur en gewig in kilogram, so word die waarde

van goedere en dienste in die waarde van geld of ŉ geldeenheid gemeet.

As enige voornemende koper iets in Suid-Afrika wil aankoop sal hy die prys in rand sien.

Rand is die wettiglike monetêre eenheid waarin Suid-Afrikaners handel dryf. Geld as

eenheid van monetêre beskrywing, verskaf ook ŉ platform waarop verbruikers in die

ekonomie die waarde van goedere en dienste kan bepaal. Die prys van brood, R10, en die

prys van ŉ boek, R180, is ŉ aanduiding van die relatiewe waarde wat die goedere het as

kommoditeite – verbruikers is bereid om 18 keer meer vir die boek as vir ŉ brood te betaal.

3.7.3 Stoor van waarde

Die derde funksie van geld is die behoud van sy waarde. ŉ Rand vandag, bly nog ŉ Rand

môre, as inflasie nie verander nie. Met ander woorde, die verbruiker hoef nie vandag die

produk te koop nie, maar kan die koop uitstel tot ŉ later geleentheid omdat geld nie sy

waarde verloor nie. Die produk egter, sal dadelik sy waarde verloor sodra dit gebruik word.

Gestel die verbruiker wil vandag melk koop teen R10, maar dit eers volgende week gebruik,

loop hy/sy die risiko dat die melk sleg kan word en so sy waarde verloor. Die volgende is

moontlikhede hoe die verbruiker melk kan aankoop:

• Eerstens, kan die verbruiker sy melk koop en in die yskas hou totdat hy dit die

volgende week gaan gebruik. Die probleem is egter dat dit geld kos om die melk

ECN105 Ekonomie


koud te hou en dus sal die melk teen volgende week meer kos. Die yskas kan ook

breek en dan sal die melk sleg word.

• Tweedens, kan die verbruiker ŉ koepon aankoop by die melkery en dan volgende

week die melk met die koepon aankoop. Die probleem is egter dat die koepon slegs

aangewend kan word om melk aan te koop en nie iets anders nie. Sou die

verbruiker nou besluit om iets anders met die R10 te koop, kan hy nie. As hy egter

nog die R10 gehad het, sou hy dit kon gebruik om ŉ ander produk aan te koop.

• Derdens, kan die verbruiker iets anders met die R10 koop, soos ŉ pen. Indien die

pen nie sy waarde gaan verloor nie, kan die verbruiker die pen volgende week vir

R10 verkoop en dan die melk koop. As hy nie die pen dadelik kan verkoop nie, word

sy aankoop van melk uitgestel totdat hy die pen verkoop het.

• Laastens, kan die verbruiker net sy R10 hou en dan volgende week sy melk

aankoop. In hierdie geval het die verbruiker die waarde van die melk gebêre in die

vorm van geld, omdat geld nie sy waarde verloor nie.

Die probleem is egter as inflasie intree en die melk se prys styg, het die verbruiker se geld

nie sy waarde behou nie en kos die melk wel duurder.

3.7.4 Die standaard van uitgestelde betaling

Die vierde funksie van geld is gebaseer op die behoud van die waarde van geld en geld as

eenheid van monetêre waardebepaling van ŉ produk. Met ander woorde, ŉ produk kan nou

aangekoop word en eers later betaal word, byvoorbeeld die aankoop van ŉ motor. Die

verbruiker kan vandag ŉ motor koop en met ŉ ooreenkoms die motor betaal deur middel van

toekomstige paaiemente, soos bepaal in die ooreenkoms. Hierdie tipe transaksie is moontlik

omdat geld sy waarde behou en ook as eenheid dien vir die bepaling van die waarde van ŉ

produk. Die probleem bly egter inflasie. Indien inflasie verhoog, verlaag dit die waarde van

geld en moet daar dus meganismes ingebou word om die verkoper van die voertuig te

beskerm. Dit word gewoonlik gedoen met die heffing van rente.

In hierdie afdeling van die studie-eenheid is die funksies van geld bespreek. Die aanvraag

na geld, word in die volgende afdeling bespreek.

3.8 Die aanvraag na geld

Die aanvraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word. Die eerste behels die

behoefte van verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak vir roetinetransaksies. Die

ECN105 Ekonomie


tweede rede is vir die voorsiening van onvoorsiene en groot uitgawes. Die laaste rede is

dat mense geld bêre as ŉ bate, eerder as om ander bates, soos eiendom, aan te koop (De

Jager, 1998:5).

3.8.1 Die transaksionele aanvraag na geld

Inkomste en uitgawes is omtrent nooit gebalanseer nie en daarom is daar ŉ behoefte by

verbruikers om ŉ sekere voorraad geld aan te hou. Hierdie voorraad geld sal verseker dat

daar vir elke transaksie genoeg geld sal wees (de Jager 1998:5).

Dit is ook duidelik dat nie alle transaksies ewe groot is nie en dat verbruikers se inkomste

verskil, wat die voorraad van geld wat gehou word, sal beïnvloed. Indien die voorraad van

geld nie voldoende is om volledig te betaal vir goedere en dienste nie, kan die verbruiker

besluit om toekomstige betalings te maak vir die goedere of dienste. Die verbruiker kan ook

besluit om geldvoorraad te leen om sodoende volledig vir die goedere of dienste te betaal en

dan die instansie wat die geld voorgeskiet het in die vorm van ŉ lening terug te betaal.

Dit word algemeen aanvaar dat verbruikers sekere kontantbalanse sal handhaaf waarmee

hulle gemaklik is. Transaksies sal dus geskied soos wat die voorraad geld beskikbaar is.

Geld kan ook rente verdien indien die verbruiker die rentekoers as aanvaarbaar beskou. In

hierdie geval mag die transaksies vir goedere en dienste afneem omdat rente verdien kan

word.

3.8.2 Die aanvraag na geld vir die onvoorsiene

Sekere verbruikers hou aan geld vas as ŉ voorsiening vir onvoorsiene uitgawes wat van tyd

tot tyd plaasvind. Die begeerte om geldvoorraad te bêre, hou verband met die vlakke van

risiko wat die verbruiker vir homself stel.

Die primêre motivering vir hierdie voorsiening van geld kan gesien word as die verbruiker se

behoefte om gereed te wees wanneer onvoorsiene uitgawes betaal moet word, of vir

wanneer daar winskopies te koop is. Die aanvraag na geld vir die onvoorsiene is soortgelyk

aan die transaksionele aanvraag na geld, gegewe dat dit binne die vermoë van die

verbruiker se inkomste is.

Die rente verdienste wat geld het kan egter ŉ invloed hê op die aanvraag na geld. Indien die

verbruiker rente kan verdien, kan die aanvraag na geld vir die onvoorsiene afneem, omdat

die behoefte van die verbruiker beïnvloed is.

ECN105 Ekonomie


3.8.3 Geld as ŉ bate

Sommige verbruikers sal eerder geld spaar as ŉ bate, as om ander bates, soos eiendom,

aan te koop. Die probleem kan egter die rentekoerse wees. Indien die rentekoerse laag is,

sal dit die motivering om geld as ŉ bate te bêre, laat afneem (de Jager 1998:5).

Vroeër het positiewe balanse nie rente verdien nie, maar dit het steeds ŉ vorm van likiditeit

gebly. Met ander woorde, geld het ŉ onmiddellike waarde en ander vaste bates nie. Bates

soos eiendom moet eers verkoop word voordat dit in geld omskep kan word. Geld plaas die

verbruiker in ŉ onmiddellike posisie van bedinging vir enige situasie wat mag ontstaan.

3.8.4 Die aanbod (verskaffing) van geld

ŉ Sleutelrol wat die Reserwebank in die Suid-Afrikaanse ekonomie speel, is om die

hoeveelheid geld in die ekonomie te bestuur. Geld is wat die verbruikers gebruik om ware

produksie te koop:

• Met meer geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes groter wees

• Met minder geld in die ekonomie sal die gemiddelde uitgawes laer wees

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+supply)

Die verandering in geldvoorsiening beïnvloed die verandering in die aanvraag na geld. Die

verhoging in die voorsiening van geld, vergroot die aanvraag na geld en omgekeerd.

Figuur 3.3 toon ŉ algemene aanvraagkurwe. Soos wat die geldvoorraad toeneem, sal die

BBP verhoog.

Figuur 3.3: Geld voorsiening en die BBP

(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=money+supply)

ECN105 Ekonomie


3.8.5 Meer geld in die ekonomie

Wat sou gebeur as meer geld in die ekonomie gestort word? Gestel dat die Reserwebank

besluit om sy monetêre beleid aan te pas en meer geld in die ekonomie beskikbaar te stel.

Dit kan wees dat die bank vermoed dat ŉ afname (resessie) in die sakesiklus op hande is en

dat meer geld in die ekonomie hierdie resessie kan teëwerk. Met meer geld in sirkulasie in

die ekonomie, beteken dit dat die besteebare inkomste van huishoudings en die staat

verhoog. Verbruikers is bereid en word bemagtig om meer te bestee aan produkte en dit

teen die huidige prysvlakke van goedere en dienste. Hierdie styging in verbruikersuitgawe,

beleggingsuitgawe, staatsbesteding en netto uitvoere veroorsaak ŉ aanvraag na geld in die

ekonomie. Die verhoging in geld in die ekonomie, veroorsaak dat die BBP sal styg, soos in

Figuur 3.3 getoon word.

3.8.6 Minder geld in die ekonomie

Wat sou gebeur as minder geld in die ekonomie beskikbaar is? Die Reserwebank kan

besluit om die geldvoorraad in die ekonomie minder te maak, omdat inflasie verhoog. Met

minder geld in sirkulasie in die ekonomie word die besteebare potensiaal van huishoudings,

sakeondernemings, die staat en die buitelandse sektor beperk. Alle verbruikers is dus

bereid om minder te bestee teen die huidige prysvlakke. Die vermindering van geldvoorraad

in die ekonomie veroorsaak ŉ afname na die aanvraag vir geld.

3.8.7 Die invloed van geld op monetêre beleid

Die belangrikheid van geldvoorsiening as ŉ totale aanvraag na geld, is uiters belangrik vir

die bestudering van die ekonomie en meer spesifiek hoe dit monetêre beleid beïnvloed. Die

sakesiklus beïnvloed die ekonomie op baie gebiede; hoe meer stabiel die sakesiklus is, hoe

meer stabiel sal die ekonomie in die algemeen wees. Monetêre beleid beïnvloed die

sakesiklus en meer spesifiek die voorsiening van geld wanneer die ekonomie in ŉ resessie

is. Wanneer die monetêre beleid aangepas word om resessie teë te werk, verander dit die

produksiepatrone en verlaag dit die moontlikheid van werkloosheid.

Om op te som, beteken dit dat die voorsiening van geld in die ekonomie die besteebare

inkomste van die verbruiker vergroot, wat die aanvraag na geld verhoog en ekonomiese

groei stimuleer.

3.9 Samevatting

Die monetêre beleid word deur die sentrale bank van die land bepaal en uitgevoer. Die

hoofdoel met die beleid is om die waarde en koopkrag van die geld te beskerm. Die fiskale

ECN105 Ekonomie


beleid word gevoer deur die Departement van Finansies, met die doel om die volksinkomste

en -uitgawe so te reël dat dit in ooreenstemming is met die breë ekonomiese beleid van die

regering van die dag.

Indirekte ruil van geld word onderskei van direkte ruil van geld afhangende van die middel

wat betrokke is. Die ontwikkeling in die indirekte ruilhandel het in sekere lande gelei tot die

gebruik van goud en silwer as die aanvaarbare ruilmiddel in die indirekte ruilhandel. So het

geld dus sy ontstaan gehad as die enigste vorm van waarde in die ruil van kommoditeite.

Die geskiedenis leer dat daar oor verskeie tydperke, verskillende kommoditeite gebruik is as

geld.

Terwyl die sleutelfunksie van geld is om as ruilmiddel te dien, vervul geld ook die volgende

funksies:




• Die standaard van uitgestelde betaling

Die aanvraag na geld kan in drie kategorieë of motiewe verdeel word: die behoefte van

verbruikers om dag-tot-dag aankope te maak; die voorsiening vir onvoorsiene en groot

uitgawes en as ŉ bate, eerder as om ander bates soos eiendom aan te koop.

Geld het ook die volgende karaktereienskappe, naamlik:

• Duursaamheid

• Deelbaarheid

• Vervoerbaar

• Nie-vervalsbaar nie

Hierdie eenheid het die rol van die monetêre sektor in die ekonomie bespreek. In die

volgende studie-eenheid word die openbare sektor of die staatsektor bespreek.

ECN105 Ekonomie


3.10 Selfevaluering

Aktiwiteit 7

1. Verduidelik die aanvraag na geld en bespreek die verskil tussen die transaksionele

aanvraag en die aanvraag na die onvoorsiene.

Aktiwiteit 8

1. Beskryf die oorsprong van geld soos dit in die moderne ekonomie vandag voorkom.

2. Noem en beskryf die funksies van geld.

3. Wat verstaan jy onder die begrip, “waarde van geld”?

Aktiwiteit 9

1. Verduidelik die proses waardeur geld geskep word in die ekonomie. Maak gebruik van

T-rekenings om die proses te verduidelik.

2. Wat verteenwoordig die term “reserwes” en hoe speel dit ŉ rol in die skep van geld?

Aktiwiteit 10

1. Bespreek die eienskappe van geld.

Aktiwiteit 11

1. Verduidelik die implikasies wanneer meer geld in die ekonomie voorsien word.

ECN105 Ekonomie


Notas

ECN105 Ekonomie


Studie-eenheid 4: Die openbare sektor


Kennis en begrip



• Die konsep van die openbare sektor

• Verskillende vorme van belasting

• Staatsbesteding en finansiering

• Nasionalisering en privatisering

Vaardighede


• Die rol van die staat in die binnelandse ekonomie te verduidelik.

• Staatsbesteding aan die hand van die ekonomiese siklus te verduidelik.

• Onderskeid te tref tussen die verskillende tipes belastings.

• Die faktore te ontleed wat aanleiding gegee het tot ŉ verandering in staatsbesteding

in Suid-Afrika oor die afgelope paar jaar.

• Onderskeid te tref tussen die konsepte “nasionalisering” en “privatisering”.

ECN105 Ekonomie













uitgewers.






nasionale inkomste te beïnvloed.


Laissez faire-

ekonomiese

ingesteldheid

In die ekonomie beteken ŉ Laissez faire-ekonomiese ingesteldheid

dat die omgewing waarin transaksies tussen privaat partye

plaasvind, vry is van staatsinmenging, insluitend beperkende

regulasies, belastings en tariewe.


aanbod van geld en die toestaan van krediet en rentekoerse te

beheer.



ECN105 Ekonomie


Sentrale bank ŉ Agentskap deur die regering gemagtig om ŉ land se monetêre

en finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid buitelandse

valuta te bestuur.

4.4 Inleiding

Die hooffunksie van die openbare sektor (regeringsektor) is om hulpbronne te gebruik wat

nie noodwendig deur die ander sektore van die ekonomie gebruik word nie of wat ander

sektore in die ekonomie deur wetgewing verhoed om aktief betrokke te raak. ŉ Voorbeeld

hiervan kan wees die uitreiking van ID boeke. Die openbare sektor is die vierde groot makro-

ekonomiese sektor, soos uitgebeeld in Figuur 1.3 in Studie-eenheid 1. Die ander drie

sektore is die huishoudings, die sakesektor en die buitelandse sektor.

Daar is ŉ groot verskil tussen die manier waarop ŉ individu of maatskappy inkomste verwerf

en die manier waarop die Staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur

marktransaksies tussen gewillige kopers/gewillige verkopers van individuele (private)

goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur middel van sy wetlike gesag deur

belastingbetalings af te dwing in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste.

Belasting is ŉ verpligte betaling deur die private sektor en individue aan die regering vir

dienste wat die publiek as ŉ groep bevoordeel. Die algemene beginsel is dat belastings

gevorder word sodat die sosiale welstand van die land se burgers verbeter kan word.

Die moderne vorm van belasting word opgedeel in ŉ aantal verskillende tipes belastings wat

deur die staat gehef word op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. In die ekonomiese

siklus, soos in Studie-eenheid 1 bespreek, word belastings betaal op byna elke transaksie

wat plaasvind. Of die verbruiker nou vir goedere en dienste betaal en of die werknemer sy

salaris ontvang, word daar op een of ander manier belasting betaal.

Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dat dit gedrewe is deur die eiebelang

van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore, grond, arbeid, kapitaal

en ondernemerskap op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die

produksieproses dat die nasionale inkomste voortgebring word.

Die begrippe ekonomiese stelsel, ekonomiese orde of ekonomiese bestel verwys na die

manier waarop aktiwiteite in ŉ ekonomie gereël word; onder watter omstandighede mense

werk; wat hul regte en verpligtinge is; hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik

ECN105 Ekonomie


verkies om te doen en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede

van enkelinge en sakeondernemings in die ekonomie.

4.5 Die konsep van die openbare sektor

Die openbare sektor sluit al die vlakke van regering in, naamlik, nasionaal, provinsiaal en

plaaslike regerings. Hierdie drie vlakke van die openbare sektor neem deel aan die

ekonomie deur belastings te vorder en dit dan weer te bestee. Die regering is hoofsaaklik

besig met die skepping en toepassing van wette, reëls en ander regulasies.

Soos in ander lande in die wêreld is die staatsektor in Suid-Afrika ook verdeel in drie vlakke,

naamlik nasionaal, provinsiaal en plaaslik. Elke vlak word ook onderverdeel in drie

vertakkings, naamlik die wetgewende liggaam, die uitvoerende tak en die howe wat die

wette van die land afdwing.

Daar is twee hoofsieninge van die rol van ŉ regering in die ekonomie. Die individualistiese

benadering erken die oppergesag van die individu en sy/haar vryheid van keuse. Die

welvaart van die individu moet gemaksimeer word. Die rol van die regering word beperk tot

ingryping wanneer die mark faal. Die individualistiese benadering het ŉ noue verband met

die eienskappe van die vryemarkekonomie (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-

Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).

Die openbare belange of kollektivistiese benadering tot die rol van ŉ regering huldig die

mening dat kollektiewe keuse en voorkeure ook ŉ bestaansreg het, onafhanklik van

individuele voorkeure. Die doelwitte van ŉ gemeenskap as ŉ afsonderlike entiteit verskil van

die som van die doelwitte van die individue waaruit daardie gemeenskap bestaan. Volgens

die benadering moet maatskaplike welvaart of die nasionale belang, eerder as ŉ individu se

welvaart, gemaksimeer word. Die voordele vir die individu word afgelei van die voordele van

die groep, of word bereik deur die groep.

In ŉ individualistiese benadering val die klem op die doeltreffendheid van hulpbrontoedeling

en ekonomiese groei; daarteenoor is die openbare belange benadering meer gemoeid met

die stryd teen armoede en die strewe na gelykheid (byvoorbeeld deur die verspreiding van

rykdom). In terme van ekonomiese stelsels is die eerste benadering meer kapitalisties van

aard en die tweede meer sosialisties.

4.5.1 Sieningverandering

Oor die jare het die algemeen-aanvaarde opinie oor die gepaste rol van ŉ regering dikwels

dramaties verander. Voor die Eerste Wêreldoorlog het vrye handel en ŉ laissez faire-

ECN105 Ekonomie


ekonomiese ingesteldheid voorrang geniet. In die laat 1920's, en veral gedurende die

Depressie van 1929-1933, is vertroue in die markekonomie kwaai geskud. Onder die

invloed van John Maynard Keynes, ŉ Britse ekonoom, is intervensionistiese ekonomiese

beleidsrigtings geregverdig ten einde volle indiensneming te verseker

(http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-Afrikaanse_ekonomie_I:_Die_rol_van_die_Regering).

Die jongste siening oor die rol van ŉ regering in die ekonomie is om weer die mark ten volle

te vertrou. Dit was ook voor Keynes, die hoof ekonomiese denkrigting. Markgegronde

ekonomiese hervorming word vandag wêreldwyd nagestreef en sluit in fiskale dissipline,

mededingende wisselkoerse, vrye handel, privatisering, nie-verwronge markpryse en minder

regeringsinmenging. In nywerheids- en ontwikkelende lande is die klem op die beperking

en/of herstrukturering van die rol van ŉ regering in ŉ ekonomie, of die inslaan van ŉ nuwe

rigting, eerder as die uitbreiding van die regering se rol.

In die praktyk is die ekonomie en die ekonomiese stelsel in ŉ land gewoonlik ŉ vermenging

van die individualistiese en kollektivisties benaderings. Suid-Afrika het, soos die meeste

ander lande, ŉ gemengde ekonomiese stelsel en besluitneming weerspieël sowel

individualistiese as kollektivisties oorwegings. Al verkies verskillende politici gewoonlik een

van die benaderings bo die ander, word praktiese beleidsrigtings gewoonlik gevolg.

ŉ Regering wat byvoorbeeld die pad van hoë ekonomiese groei deur vrye onderneming

inslaan, kan nie die moontlikheid van ŉ baie skewe verdeling van inkomste of ekonomiese

wanorde en die teenspoedige maatskaplike gevolge daarvan ignoreer nie, selfs as ŉ mark

goed funksioneer. Net so is daar die risiko van hoë inflasie en onvolhoubare korttermyn-

sukses indien ŉ regering werkskepping deur grootskaalse staatsinmenging of oordadige

besteding aanmoedig om vinnige ekonomiese groei aan te wakker.

Die Suid-Afrikaanse regering het hom verbind tot ŉ konserwatiewe fiskale beleid, die

beperking van inflasie en ŉ stabiele betalingsbalans. Makro-ekonomiese stabiliteit word ŉ

voorvereiste vir volhoubare ekonomiese groei en werkskepping, wat weer van armoede en

die herverdeling van inkomste werk moet maak. Die regering het tot dusver nie geswig voor

die druk vir oormatige besteding of groot begrotingstekorte nie.

Latyns-Amerikaanse lande wat populistiese beleidsrigtings gevolg het, het getoon dat dit nie

volhoubare resultate bied nie. Die behoefte aan sosio-maatskaplike ontwikkeling, inkomste

herverdeling en die vermindering van armoede word getakel deur die hertoedeling van

staatsgeld aan behoeftiges, deur privatisering of deur die onttrekking aan daardie aktiwiteite

wat net die meer welaf mense self kan bekostig.

ECN105 Ekonomie


4.5.2 Openbare sektor in Suid-Afrika

Wat is die grondwetgewende komponente van die openbare sektor in Suid-Afrika? Die

Suid-Afrikaanse grondwet spel drie vlakke of sfere van regering uit. Op die eerste vlak,

bestaan die sentrale (of nasionale) regering uit al die nasionale regeringsdepartemente en

verskeie instellings wat buite die begroting val, byvoorbeeld die Wetenskaplike Nywerheids-

en Navorsingsraad (WNNR), die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing (RGN),

universiteite en universiteite van tegnologie (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-


Die entiteite word van algemene regeringsdepartemente onderskei vanweë hul toegang tot

geld, behalwe dit wat in die nasionale begroting aan hulle toegeken word. Die bykomende

geld spruit uit diensfooie, heffings en ander nie-belastinginkomstes.

Op die tweede en derde vlakke van regering het Suid-Afrika nege provinsiale regerings en

843 plaaslike owerhede. Die plaaslike owerhede vorm saam met die nasionale regering en

die algemene departemente van provinsies die algemene regering. Die bedrywighede van

die algemene regering verteenwoordig grootliks die nie-winsgewende bedrywighede van die

openbare sektor. Die toedeling van hulpbronne word bepaal deur politieke oorweginge en

gefinansier deur die belastingstelsel (of lenings wat later uit belasting terugbetaal moet

word).

Die volgende kategorie van openbare instellings bestaan uit regeringsondernemings, soos

die Nasionale Padongelukkefonds (op regeringsvlak), of die handelsdepartemente (vir

elektrisiteit, water en vervoer) op plaaslike regeringsvlak, sowel as uit openbare korporasies

soos Eskom, Mossgas, die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie (SAUK), Telkom en Transnet


Die bedrywighede van hierdie organisasies word baie meer volgens sakebeginsels bestuur

en korporasies soos Eskom en Telkom neem dikwels op dieselfde gronde as die private

sektor besluite. Terwyl die korporasies egter aan regeringsbeheer onderworpe is, òf deur

aandeelhouding, òf deur die aanwysing van direkteure, word hulle onder die openbare

sektor geklassifiseer. As enige openbare sektorbedrywigheid of liggaam (of ŉ deel daarvan)

geprivatiseer word, sal dit egter daarna onder die private sektor geklassifiseer word.

Opsommenderwys kan na die drie vlakke van regering (nasionaal, provinsiaal en plaaslik) as

die algemene regering verwys en na die algemene regering en openbare korporasies

gesamentlik as die openbare sektor.

ECN105 Ekonomie


4.5.3 Grootte van die openbare sektor

Die grootte van die Suid-Afrikaanse openbare sektor wissel na gelang van die gekose

aanwyser. Die grootte van die las wat die regering op belastingbetalers laai, kan in die

totale belastinginkomste van die algemene regering as maatstaf gebruik word en dit word

uitdruk as ŉ persentasie van die bruto binnelandse produk (BBP), of nasionale inkomste.

Hiervolgens het die regering in 1998 ŉ aandeel van 29% in die ekonomie gehad


Tog is dit bekend dat regeringsbesteding nie net deur belastinginkomste gefinansier word

nie, maar ook deur nie-belastinginkomste (byvoorbeeld eiendomsinkomste, die bruikhuur

van myne en administratiewe fooie) en lenings. ŉ Beter oorsig van die totale

hulpbronneverbruik (die finale vraag en/of omvattende besteding) deur die regering in enige

jaar sal verkry word as die grootte uit die bestedingsoogpunt gemeet word.

In Tabel 4.1 kan gesien word dat die totale besteding deur die openbare sektor (verbruiks-

en beleggingsbesteding) oor twee tydperke van 10 jaar gemiddeld 20,3% van die BBP vir

die eerste tydperk tot ŉ gemiddeld van 27,8% oor die tweede tydperk toegeneem het.

Selfs dit is nie die volle prentjie nie. Nie alle regeringsuitgawes is in die vorm van ŉ finale

vraag na goedere en dienste nie. Die regering doen ook oordragbetalings (subsidies,

tjekoordragte, rente- of openbare skuld) aan sekere bevoordeeldes of entiteite.

Laasgenoemde kan huishoudings, nie-regeringsorganisasies (soos ouetehuise) of selfs

private ondernemings (soos boere) wees. Die oordragte word onbeperkte

regeringsbesteding genoem.

Die regering kry die hulpbronne bymekaar, maar die ontvangers, wat die finale vraag daarna

het, benut dit. As rentebetalings en oordragte aan huishoudings, ondernemings en die

buitelandse sektor bygetel word, verkry ŉ mens ŉ oorsig oor die omvang van die hulpbronne

mobilisasie deur die regering. In 1998 het die openbare sektor in Suid-Afrika 39,3% van die

nasionale hulpbronne versamel.

Weens die uiteenlopende aard van regeringsbedrywighede en die ooreenstemmende

verskille in die faktore wat die toedelings- en verspreidingsprosesse in die openbare sektor

bepaal, is die totale grootte van die openbare sektor nie alleen belangrik nie, maar ook hoe

groot die komponente is. Let veral op die uiteenlopende neigings van algemene

regeringsverbruiksbesteding en openbare beleggings in die al groter aandeel van

oordragbetalings (veral rente op openbare skuld) as ŉ persentasie van die BBP.

ECN105 Ekonomie


4.5.4 Vlakke van regering in die ekonomie

Soos reeds genoem, bestaan die algemene regering uit die nasionale regering, die

provinsiale regerings en die plaaslike regeringsektor. Later sal ons sien, hoe die funksies

van die provinsiale en plaaslike regerings (of subnasionale regerings) bepaal word deur die

Suid-Afrikaanse grondwet. Elke regeringsvlak mag volgens die grondwet sekere inkomste

insamel en ook aanspraak maak op van die inkomste wat nasionaal ingesamel word.

Oordragbetalings is nog ŉ belangrike bron van inkomste.

4.5.5 Openbare en private sektor

Wat is die verwantskap tussen die openbare sektor en die res van die ekonomie? ŉ Aantal

belangrike eienskappe van die verhouding kan uitgelig word deur te verwys na die bekende

sirkulêre vloei van inkomste, uitgawes en goedere en dienste


Die regering is ŉ verskaffer van openbare goedere en dienste. Huishoudings en

ondernemings betaal vir die goedere en dienste deur belastings wat die regering dan

gebruik om vir produksiefaktore te betaal, sowel as vir die aankoop van private goedere en

dienste (as intermediêre insette) in die proses om openbare goedere en dienste te

"vervaardig". Regeringsdepartemente gebruik natuurlik ook die uitsette van ander

departemente, sowel as intermediêre insette. Regeringsondernemings is taamlik

arbeidsintensief, wat beteken salarisse en lone is ŉ groot insetkoste.

Die grootte van die regering in die gemengde ekonomie is sodanig dat sy aankope van

goedere en dienste ŉ groot invloed op die ekonomie het. Op sektorale vlak is

regeringsbesteding dikwels bepalend vir die bou- en ingenieursektore. Private beleggings

kan dikwels nie onderneem word tensy die nodige openbare infrastruktuur (byvoorbeeld

paaie en elektrisiteit) daargestel is nie.

Die regering word dikwels gekritiseer omdat daar nie genoeg bestee word aan nuwe

infrastruktuur of die onderhoud van bestaande infrastruktuur nie. Op makro-ekonomiese

vlak is veranderinge in die gemiddelde vlak en samestelling van regeringsbesteding

belangrike faktore in die bepaling van ekonomiese stabiliteit en groei. Oormatige

bestedingsgroei kan byvoorbeeld inflasionêr wees of die plek van private beleggings

inneem, wat ekonomiese groei vertraag.

ECN105 Ekonomie


4.5.6 Bestedingsfinansiering

Hoe die regering sy besteding finansier, het ook belangrike ekonomiese gevolge. Die soorte

belastings wat gebruik word en die koerse wat gehef word, beïnvloed die welvaart van

individue en die besluite deur private ondernemings rakende die toedeling van hulpbronne in

die private sektor. Die belastingstelsel kan doeltreffendheid en gelykheid bevorder of

verhinder (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-


As daar ŉ begrotingstekort is, finansier die regering dit deur op die Suid-Afrikaanse of

oorsese kapitaalmarkte te leen. Dit beteken die gebruik van òf plaaslike òf oorsese lenings.

Deel van die lenings kan ander regeringsbeleggings finansier. Die regering gebruik baie van

sy geleende geld om lopende uitgawes te finansier, wat nie ŉ gesonde praktyk is nie. Met ŉ

begrotingsurplus moet die regering die lenings van die Suid-Afrikaanse ekonomie aanvul.

Terwyl die regering die gang van die ekonomie kan beïnvloed, word dit opsigself ook kwaai

geraak deur wat in die ekonomie wêreldwyd gebeur. In ŉ ekonomiese resessie val

regeringsinkomste, of dit groei teen ŉ laer koers. Dit kan die regering se vermoë om

openbare dienste te lewer, inperk, veral as sy skuld of begrotingstekort reeds taamlik hoog

is. Die regering gaan ook gebuk onder sy eie besluite wanneer dit ŉ slegte uitwerking op die

ekonomie het, byvoorbeeld as die hoë begrotingstekorte hoër rentekoerse tot gevolg het,

wat die renterekening verhoog.

4.5.7 Staatsbesteding en finansiering

Hierdie afdeling verduidelik kortliks hoe regerings inkomste verwerf. Verder word die

samestelling van die lopende inkomste van die staat in sy geheel in Suid-Afrika bespreek.

Die belangrikste belastings in Suid-Afrika word ook bespreek, naamlik inkomstebelasting op

persone en maatskappye, belasting op toegevoegde waarde, aksynsbelastings, die

brandstofheffing en doeaneregte (http://myfundi.co.za/a/Die_Suid-



en die manier waarop die staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur


goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur sy wetlike gesag om belastingbetalings

af te dwing, in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste.

ECN105 Ekonomie


Belastings is die "prys" wat betaal word vir goedere en dienste wat deur die staat gelewer

word. Openbare goedere en dienste (soos verdediging, die polisiedienste, primêre

gesondheidsorg en die paaie-infrastruktuur) word nie individueel aan individue verkoop nie

nie; dit word deur almal gebruik en word gefinansier deur mense se gemeenskaplike

belastingbydraes toe te ken aan verskillende gebruike in die nasionale begroting.

4.5.8 Samestelling van staatsinkomste

Tabel 4.1 toon die samestelling (in R/bn) van die lopende inkomste van die staat in jaar drie,

asook die gemiddelde samestelling tussen jare een, twee en drie, uitgedruk as ŉ persentasie

van totale lopende inkomste. Ongeveer 5% van die inkomste is in die vorm van

eiendomsinkomste (rente, dividende en huurontvangstes, sowel as die oorskotte op die staat

se sakeondernemings) en die oordraginkomste van huishoudings, sakeondernemings en die

res van die wêreld.

Die grootste gedeelte van die staat se inkomste word ontvang in die vorm van belastings.

Direkte belastings op die inkomste en rykdom van individue en maatskappye verteenwoordig

net meer as 40% van staatsinkomste; indirekte belastings op plaaslike en ingevoerde

goedere en dienste (soos BTW, aksynsbelastings op tabak en alkoholiese dranke en die

brandstofheffing) maak meer as 50% uit.

Wêreldwyd maak die geïndustrialiseerde en ontwikkelde lande meer staat op inkomste en

rykdom as bron van belasting, terwyl ontwikkelende lande meer afhanklik is van indirekte

belastings (op goedere en dienste). Een rede hiervoor is dat, namate lande ontwikkel en hul

belastingadministrasie verbeter, die inkomstebelastingbasis vergroot, terwyl die vermoë om

inkomste te belas ook verbeter. In vergelyking met ontwikkelende lande, maak Suid-Afrika

baie meer staat op direkte belastings.

Baie ekonome verkies die groter aanwending van indirekte belastings (soos

verbruiksbelasting), omdat dit meer doeltreffend is. Hulle voer aan dat ŉ groter gewig aan

belastings op goedere en dienste (produksie en invoere) verleen moet word.

(LW. Die spesifieke jaargetalle word in die bespreking hieronder as voorbeelde gebruik. Uit

die aard van die saak verander die syfers jaarliks.)

ECN105 Ekonomie


WERKLIK WERKLIK WERKLIK WERKLIK WERKLIK

R’ miljoen 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10

Belastings en heffings 403,239 470,052 548,106 596,797 571,388

Departementele

inkomste 12,903 13,236 12,670 14,097 8,410

Plaaslike en buitelandse

hulp 809 971 745 1,332 1,138

Ander 8,550 1,248 2,882 6,278 7,513

Totale inkomste 425 501 485 507 564,403 618,504 588,449

Groei in inkomste 21% 14% 16% 10% -5%

Tabel 4.1: Samestelling van die lopende inkomste van die staat in Suid-Afrika oor drie

jaar

(http://www.treasury.gov.za/publications/annualreports/annualfinancialstatements/Consolidat

edFinancialInformation2010.pdf)

4.6 Verskillende vorme van belasting

Belasting is ŉ verpligte betaling deur die privatesektor en individue aan die regering vir



Die moderne vorm van belasting word opgedeel in verskillende tipes belastings wat deur die

staat gehef word op nasionale, provinsiale en plaaslike vlak. In die ekonomiese siklus, soos

in Studie-eenheid 1 bespreek, word belastings betaal op byna elke transaksie wat plaasvind.

Of die verbruiker nou betaal vir goedere en dienste en of die werknemer sy salaris ontvang,

word daar op een of ander manier belasting betaal.

ECN105 Ekonomie


Hierdie belastings word aangewend om dienste en goedere aan die publiek te voorsien –

produkte en dienste, soos openbare skole, hospitale, paaie, voorsiening van water en

elektrisiteit, beskermingsdienste en baie ander, om net ŉ paar te noem. Die algemene

benadering tot belastings is dat dit regverdig moet wees en dat dit nie diskriminerend of vir

slegs een bevolkingsgroep behoort te wees nie. Regverdig beteken dat nie een gedeelte

van die samelewing anders behandel moet word as die ander groepe nie.

In praktyk volg regerings twee benaderings tot belasting. Die een is dat die belastingbetaler

in staat moet wees om die belasting te betaal en twee dat die voordele van belasting

aan almal beskikbaar moet wees. Die vermoë om belasting te betaal beteken dat diegene

wat dit kan bekostig om belasting te betaal meer moet betaal as diegene wat dit nie kan

bekostig nie. Vir die laer inkomstegroepe is hierdie beginsel goed, maar vir hoër

inkomstegroepe is daar ŉ gevoel dat belastings nie regverdig is nie. Die onderskeid wat

getref word in inkomstegroepe kan daartoe bydra dat sekere individue minder wil verdien om

sodoende minder belasting te betaal. Hierdie benadering skep probleme vir die inkomste

wat die staat kan verdien asook probleme vir ekonomiese groei.

Baie mense voel dat slegs diegene wat voordeel trek uit belastings, daarvoor moet betaal.

Indien hierdie teorie gevolg word, moet slegs diegene wat gebruik maak van dienste wat

deur die staat aangebied word, belasting betaal. ŉ Voorbeeld hiervan is die gebruik van ŉ

tolpad. Slegs die persone wat die tolpad gebruik, betaal hierdie vorm van belasting. Die

probleem is dat laer inkomstegroepe meer afhanklik is van belastingvoordele soos

hospitalisasie en ander gesondheidsdienste. Dit is onmoontlik vir die regering om te bepaal

presies wie watter voordele, soos polisiëring en brandweerdienste, skole en ander dienste,

moet geniet.

Om ŉ meer regverdige belastingstelsel daar te stel, word die volgende beginsels toegepas.

4.6.1 Progressiewe belasting

Progressiewe belasting beteken dat hoe meer ŉ persoon verdien, hoe meer die belasting

moet wees wat die persoon betaal. Die meeste lande in die wêreld gebruik hierdie stelsel

om belastings te bereken. Die rede vir hierdie soort belasting is om maatskaplike welsyn te

bevorder en uiterste onreëlmatighede te verminder. Sodoende word die welgesteldes vir die

laer inkomstegroepe verantwoordelik. Hierdie stelsel is buigsaam en die koste van

insameling is redelik laag. Figuur 4.1 toon die beginsel van progressiewe belasting.

ECN105 Ekonomie


Figuur 4.1: Progressiewe belasting

(Bron: Greyling et. al. 2008:68)

4.6.2 Regressiewe belasting

Laer inkomstegroepe se betaling is (as persentasie) relatief meer as die van hoër

inkomstegroepe. As die verkoopbelasting op ŉ item van R2,000, byvoorbeeld R200 was,

sou ŉ persoon met ŉ salaris van R4,000 ŉ hoër persentasie van sy of haar inkomste (5%)

aan belasting betaal as ŉ persoon met ŉ salaris van R10,000 (2%). Die meeste vorme van

indirekte belasting is regressief van aard. Om dit uit te balanseer sodat laer inkomstegroepe

nie benadeel word nie, kan ŉ progressiewe inkomste belastingstelsel ingestel word. Figuur

4.2 toon die beginsel van regressiewe belasting.

Figuur 4.2: Regressiewe belasting


4.6.3 Vereistes vir ŉ goeie belastingstelsel

Daar is drie vereistes vir ŉ goeie belastingstelsel:

Be

last

ing

g

Belasbare inkomste

ECN105 Ekonomie


• Neutraliteit

• Billikheid

• Eenvoudige administrasie

(Greyling et. al. 2008:68)

ŉ Prys bepaal dikwels watter, hoe en vir wie goedere geproduseer word. Neutraliteit kan

bereik word as belasting ŉ minimale uitwerking het op die prys van goedere en dienste veral

omdat prysveranderings kan dien vir deelnemers wat sekere besluite hierop baseer. Hoër

persoonlike belasting kan daartoe bydra dat werkers minder wil werk wat tot die daling in

inkomste sal lei. Belasting behoort nie ŉ verandering in die gedrag van belastingbetalers te

bring nie.

ŉ Billike belastingstelsel sal meebring dat belastingbetalers gewillig hoë belastings betaal.

Twee beginsels, soos hierbo reeds genoem, bepaal of die belasting billik is, naamlik, die

beginsel van betaalvermoë en die beginsel van voordeel.

Administratiewe eenvoud beteken dat die invordering van belasting maklik en goedkoop

moet wees. Die koste van nakoming sowel as die administrasie moet tot die minimum

beperk word. Nakomingskoste verwys na belastingbetalings asook die hou van

aantekeninge en die voltooiing van belastingopgawes en die indiensneming van konsultante

of rekenmeesters om met hierdie proses te help.

4.6.4 Belangrikste belastings in Suid-Afrika

Tabel 4.2 toon werklike invorderings van die belangrikste belastings.

Belasting 2011 2010

Inkomstebelasting 379 912 152 358 971 960

Belasting op toegevoegde waarde 183 571 439 147 941 322

Brandstofheffing 34 464 283 29 097 507

Invoerheffings 26 637 438 19 577 114

Aksynsheffings 24 563 842 22 565 219

Padongelukkefonds 15 737 112 13 026 684

ECN105 Ekonomie


Werkloosheidsversekering 11 098 707 10 537 637

Ander belastings 9 105 371 8 875 878

Vaardigheidsheffing 8 652 339 7 804 829

Lughawebelasting 648 929 580 326

Tabel 4.2: Belastingbydraes tot die nasionale inkomstefonds (staatskas): 2010, 2011

(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150)

Drie belastings (inkomstebelasting op individue, inkomstebelasting op maatskappye en

BTW) dra tans by tot meer as 80% van Suid-Afrika se nasionale belastinginkomste. Hierdie

belastings het oor die afgelope tien jaar in belangrikheid toegeneem.

� Inkomstebelasting op individue

Inkomstebelasting op individue is die hoeksteen van die Suid-Afrikaanse belastingstelsel.

Nie net is individue verantwoordelik vir meer as 40% tans van die landwye ingevorderde

belastinginkomste nie, maar hierdie belasting is ook ŉ belangrike instrument vir die

herverspreiding van inkomste. Daarom het Suid-Afrika ŉ progressiewe

inkomstebelastingstelsel, wat beteken dat die gemiddelde inkomstebelastingkoers verhoog

soos wat die inkomste styg.

Inkomstebelasting is die staat se hoofbron van inkomste en word gehef in terme van die

Inkomstebelastingwet van 1962. Inkomstebelasting word gehef op alle inwoners van die

land, ongeag van waar hulle hul inkomste verdien. Buitelanders wat werksaam is in Suid-

Afrika word belas op hul inkomste wat hul in Suid-Afrika verdien. Die Inkomstebelastingwet

maak voorsiening vir sekere nie-belasbare inkomste, asook sekere uitgawes wat teen

belasting verhaal kan word.

Tabel 4.3 dui die 2010-belastingkoerse aan wat op individue van toepassing is in die

verskillende inkomstekategorieë:

ECN105 Ekonomie


Belasbare inkomste

(rand) Belastingkoers

0 - 132 000 18% vir elke R1

132 001 - 210 000 23 760 + 25% van die bedrag bokant 132 000




525 001 en bo 152 960 + 40% van die bedrag bokant 525 000

Tabel 4.3: Belastingkoerse op individue

(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150&tid=65&s=pubs&show=1218)

Belastingkortings Aanvanklike

Onder ouderdom 65 R 9,756

Ouderdom 65 en hoër R 5,400

Belastingdrempel Onder ouderdom 65 R 54,200

Ouderdom 65 en hoër R 84,200

Tabel 4.4: Belastingkortings

(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=4150&tid=65&s=pubs&show=1218)

Belangrike kenmerke van persoonlike inkomstebelasting in Suid-Afrika sluit in dat daar geen

onderskeid is op grond van ras of geslag nie en dat ŉ persoon onder die ouderdom van 65

jaar wat ŉ inkomste van minder as R 54,200 per jaar verdien, geen inkomstebelasting betaal

nie.

Indien ŉ persoon se ouderdom bo 65 is, is hy/sy net aanspreeklik vir inkomstebelasting

indien die inkomstevlak R 84,200 per jaar bereik.

ECN105 Ekonomie


� Inkomstebelasting op maatskappye

Maatskappye wat belastingopgawes ingedien het vir die 2010-finansiële jaar, toon die

volgende statistiek:

• 34,2% van die maatskappye toon ŉ positiewe belasbare inkomste.

• 34,2% van die maatskappye toon ŉ negatiewe belasbare inkomste.

• 30.6% van die maatskappye toon ŉ belasbare inkomste gelyk aan 0.

• 56,6% van inkomstebelasting is deur 222 groot maatskappye betaal.

• Die finansiële sektor, groothandel en kleinhandel verteenwoordig 50% van alle

maatskappye en het 35% van die belasting bygedra.

• Die totale belastinginkomste het jaar op jaar met 1,9% gedaal.

(http://www.treasury.gov.za/publications/taxstatistics/2010/2010)

Die belastingkoers vir maatskappye in 2011 is 28% en ŉ verdere 10% word gehef vir

dividende wat uitbetaal word aan individue. Vir klein sakeondernemings met ŉ omset van

minder as R14 miljoen is daar glyskale wat die uiteindelike belasting bepaal. So

byvoorbeeld is die koers 0% vir verdienste minder as R57,000, 10% vir R57,000 tot en met

R300,000 en R24,300 plus 28% vir inkomste meer as R300,000. Daarbenewens kan

maatskappye sekere belastings afskryf teen beleggings in die jaar wat dit plaasgevind het.

Bykomstige belasting op maatskappye (BBM) is betaalbaar teen ŉ koers van 12,5% op die

dividende wat aan aandeelhouers versprei is. Indien ŉ maatskappy al sy nabelaste winste

aan sy aandeelhouers uitbetaal, is ŉ belastingkoers van 38,8% van toepassing.

• Toelaes en aansporings

Baie maatskappye betaal minder belasting as wat deur die bogenoemde koerse

geïmpliseer word. ŉ Aantal bestaande waardeverminderingstoelaes en ander

belastingaansporings stel maatskappye in staat om hul belastinglaste onder

bepaalde omstandighede te verlig. Waardeverminderingstoelaes verskaf ŉ gunstige

belastingbehandeling aan maatskappye wat in nuwe aanlegte en masjinerie belê.

Die volgende toelaes is voorbeelde van die bogenoemde:

ECN105 Ekonomie


o Die grootste gedeelte van kapitale besteding in die mynbou is ten volle aftrekbaar

in die jaar waarin dit aangegaan is.

o Kapitale besteding (insluitende die koste van geboue) met betrekking tot

wetenskaplike navorsing en ontwikkeling is aftrekbaar oor vier jaar teen 25% per

jaar.

o Slytasietoelaes is van toepassing met betrekking tot pyplyne vir die vervoer van

olie/gas en hul afgeleide produkte (10% per jaar) en elektrisiteit/telefoon-

transmissielyne en treinspore (5% per jaar).

Gunstige waardeverminderingstoelaes is ook van toepassing op fabrieks-

/hotelgeboue en sekere behuisingsprojekte.

• Debat

Daar is ŉ groot debat onder ekonome oor die verdienste van belastingaansporings.

ŉ Wêreldwye tendens het ontwikkel wat ten gunste is van ŉ "universele aansporing"

in die vorm van algemene verminderings in maatskappybelastingkoers, eerder as om

te veel staat te maak op selektiewe aansporings. Laasgenoemde is dikwels taamlik

duur in terme van die inkomste wat verloor word en ook nie baie doeltreffend met

betrekking tot veranderende sakegedrag in die verlangde rigtings nie.

Nietemin, sekere Oosterse lande (soos Maleisië) het hierdie aansporings op groot

skaal gebruik en die versoeking bly taamlik sterk in Suid-Afrika om hierdie voorbeeld

na te volg.

� Belasting op toegevoegde waarde (BTW)

BTW is ŉ multistadium-belasting wat gehef word op die waarde wat toegevoeg word by

elkeen van die opeenvolgende stadiums van die produksie van goedere of dienste. Teen

September 1998 was BTW in gebruik in 116 lande dwarsoor die wêreld (soos aangehaal in

Tanzi & Lee 2000: 35).

Suid-Afrika het BTW in 1991 in werking gestel. Die huidige koers is 14% en die belasting

word op ŉ wye reeks goedere en dienste toegepas. Inkomste uit BTW beloop 23,6% van

alle belastinginkomste. Ten einde die trefkrag op die armes te versag, is ŉ nulkoers-BTW

van toepassing op basiese voedingsmiddele, soos bruinbrood, mieliemeel, stampmielies,

mielierys, droë bone, lensies, sardyne, melkpoeier, rys, groente, vrugte, melk en eiers. In

ooreenstemming met die internasionale gebruik, dra uitvoere ook die nulkoers, hoewel

invoere aan BTW onderworpe is.

ECN105 Ekonomie


BTW is die tweede grootste bron van inkomste deur die staat. BTW word ook gehef teen

sekere ingevoerde goedere en dienste.

4.6.5 Ander belangrike belastings

Tabel 4.5 toon van die ander algemene belastings:

Belastingtipe Beskrywing

Aksynsbelasting Belasting op, onder andere, alkohol- en tabakprodukte en

sommige kosmetiese produkte, televisie, oudiotoerusting en

motorvoertuie. Vrystelling is beskikbaar op sekere

uitvoerprodukte en spesifieke boerdery, bosbou en ander

vervaardigingsbedrywe.

Boedelbelasting Boedelbelasting word gehef op alle eiendom en ander bates

van die afgestorwe persoon.

Donasiebelasting Donasiebelasting word gehef op die waarde van die eiendom

wat deur ŉ eienaar aan ŉ ander persoon of instansie geskenk

word.

Inkomstebelasting Inkomstebelasting is die staat se grootste bron van inkomste

en word gereguleer deur die Belastingwet van 1962. Onder

hierdie wet word individue en maatskappye belas.

Kapitale winsbelasting Kapitale winsbelasting is belasting op die gedeelte van die

wins wat gemaak word deur die verkoop van bates.

Lughawebelasting Lughawebelasting is ŉ heffing wat gehef word op passasiers

wat op internasionale en binnelandse vlugte vertrek.

Ongesertifiseerde

sekuriteitsbelasting

Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme

van die verandering van begunstigdes waar eienaarskap

verander is sonder ŉ geskrewe ooreenkoms en wat geen

sertifikaat as bewys kan lewer nie.

Oordragbelasting Belasting op die aankoop van eiendom deur individue en

maatskappye of trusts. Die koers vir individue wissel van 0%

ECN105 Ekonomie


tot 8% en dié van maatskappye is vasgestel op 8%.

Vaardigheidsontwikkelings-

heffing

Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ŉ verpligte

heffingskema wat aangewend word vir opleiding en

opvoeding. Enige onderneming wie se salarisrekening groter

is as R 500,000 per maand, word volgens wet verplig om

hierdie heffing te betaal.

Werkloosheidsversekering Werkloosheidsversekering is ŉ fonds wat korttermynverligting

verleen aan werkers wat werkloos is of wat nie kan werk nie,

as gevolg van swangerskap, verlof of siekte.

Werknemersbelasting

Pay As You Earn (PAYE)

Werknemersbelasting op lone en salarisse.

Ander belastings Ander belastings sluit in provinsiale dobbelbelasting. Plaaslike

regerings vorder ook belastings in, in die vorm van munisipale

dienste en heffings op die waarde van eiendom.

Tabel 4.5: Ander vorme van belasting

(Bron: http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=289)

Enkele van die bogenoemde belastings word in meer besonderhede bespreek:

� Aksynsbelasting

Aksyns belasting word gehef op sekere plaaslik vervaardigde goedere, asook op ingevoerde

ekwivalente. Vrystelling van hierdie vorm van belasting bestaan vir sekere produkte wat

uitgevoer word en ook vir sekere landbou-, bosbou- en ander vervaardigingsbedrywe.

Aksynsregte maak omtrent 5% van Suid-Afrika se belastinginkomste uit en die belang

daarvan as ŉ inkomstebron het oor die afgelope tien jaar nie baie verander nie. Hierdie

regte word normaalweg ingestel op goedere en dienste wat ŉ maatskaplike koste dra, wat

nie in die markprys ingesluit is nie. Tabakprodukte en alkoholiese dranke is die bekendste

voorbeelde van sogenaamde negatiewe bykomstighede.

Daar word soms na die belastings op hierdie goedere verwys as "sondebelasting". In die

afgelope jare het die anti-rook- en gesondheidsdrukgroepe daarin geslaag om groot druk op

die regering uit te oefen om die heffings op tabak en tabakprodukte te verhoog ten einde

nikotien-verwante siektes te beveg.

ECN105 Ekonomie


Gesien vanuit die inkomstekant, is aksynsregte meer doeltreffend as die teikenprodukte nie

sensitief is vir prysveranderings nie (as die prys-elastisiteit van aanvraag laag is). Indien die

vermindering van negatiewe bykomstighede egter toegepas word, is die toets vir sukses die

mate waartoe verbruik verminder word en nie hoe inkomste gemaksimaliseer word nie.

Tabel 4.5 bevat enkele van die aksynsregte in Suid-Afrika. Twee soorte word onderskei:

spesifieke aksynsregte en ad valorem-regte. Spesifieke aksynsregte verwys na regte wat

gehef word as ŉ spesifieke bedrag (soos 3c) per eenheid van produksie of verkope. In ŉ

inflasionêre omgewing moet hierdie regte gereeld aangepas word ten einde hul werklike

waarde te behou. Ad valorem-regte word gehef as ŉ persentasie van die waarde van die

produk (soos 5% van die prys of verkoopswaarde).

Produk Huidige heffing (2010) Voorgestelde heffing

Bier R 50.20 / liter R 53.97

Tradisionele Afrikabier 7.82c / liter 7.82c / liter

Wyn R 2.14 / liter R 2.32 / liter

Vonkelwyn R 6.67 / liter R 6.97 / liter

Sterk drank R 84.57 / liter R 93.03 / liter

Sigarette R 8.94 / 20 sigarette R 9.74 / 20 sigarette

Tabak R 9.73 / 50g R 10.53 / 50g

Tabel 4.6: Aksynsregte

(http://www.treasury.gov.za/documents/nationalbudget/2011/guides/BudgetTaxProposals2011.pdf)

� Brandstofheffing

Die brandstofheffing het in belangrikheid toegeneem en is nou Suid-Afrika se vierde

belangrikste bron van inkomste (kyk Tabel 4.6 hieronder). Soos aangetoon in Tabel 4.6, is

die heffing net een van die drie vorderings op brandstof, waarvan die ander ŉ lading op

motoriste is om die Padongelukkefonds te finansier, en doeanereg

(http://www.sars.gov.za/home.asp?pid=289).

ECN105 Ekonomie


Geen BTW is op brandstof van toepassing nie, derhalwe kan minstens ŉ gedeelte van die

heffing gesien word as gelykstaande aan BTW. Nietemin, teen ŉ belastingkoers van 38% is

brandstof een van die mees belaste verbruikersgoedere in die land.

Die regering reguleer die prys van petrol en diesel op ŉ maand-tot-maand basis. Die

regulering word gedryf deur die sterkte van die rand teenoor die dollar en die dag-tot-dag

prys van ru-olie. Daar is sterk druk op die regering om die prys te dereguleer. Een

afskrikmiddel, soos gesien vanuit die regering se oogpunt, is die feit dat deregulasie

waarskynlik baie diensstasies sal laat faal en werknemers hul werk sal verloor.

Nog ŉ langdurige twispunt rakende die brandstofprys het te make met "aanwysing". Die

aanwysing van ŉ belasting tot ŉ besondere tipe staatsbesteding is regverdigbaar as die vlak

van sodanige besteding beïnvloed word of streng bepaal word deur die opbrengs van die

belastings wat só toegewys word (Black, Calitz & Steenekamp, 1999: 216).

Voorstanders van verhoogde staatsbesteding op paaie het ook hierdie vraagstuk gebruik om

te betoog vir ŉ toegewyde brandstofheffing ten einde die bou van paaie in Suid-Afrika te

finansier. Daar is egter nie so ŉ noue verband tussen die gebruik van brandstof en die

gebruik van paaie nie en die owerhede het hierdie versoek geweier.

Die Nasionale Paaie Agentskap ontvang nou ŉ oordragbetaling uit die gekonsolideerde

inkomste gelykstaande aan 80c per liter van die brandstof wat verbruik is, maar geen

toegewyde heffing is ingestel nie.

Belasting/heffing 2011/2012

(Pryse word in c/liter gegee)

93 Oktaan

petrol Diesel

Algemene brandstofheffing 117.50 162.50

Padongelukkefonds 80.00 80.00

Doeane en aksynsheffing 4.00 4.00

Parrafien 0.00 0.01

Tabel 4.7: Belastings en ander heffings op brandstof

(http://www.treasury.gov.za/documents/nationalbudget/2011/guides/BudgetTaxProposal

s2011.pdf)

ECN105 Ekonomie


� Doeaneregte

Doeaneregte is heffings (tariewe) wat regerings oplê op ingevoerde goedere. Van die

1960's tot die 1980's het Suid-Afrika se nywerheidsbeleid gesentreer op invoervervanging –

die bevordering van plaaslike nywerheid om invoere te vervang.

Invoerkwota en/of hoë invoertariewe is gebruik om Suid-Afrikaanse firmas te beskerm teen

mededinging van gevestigde buitelandse maatskappye. Baie ontwikkelende lande het

hierdie nywerheidsontwikkelingspad gevolg.

ŉ Belangrike byvoordeel van hierdie beleid was dat doeaneregte tot ŉ belangrike bron van

inkomste ontwikkel het. So byvoorbeeld het doeaneregte, in 1988/1989, 13,5% tot

staatsinkomste bygedra.

Uit Tabel 4.2 is dit duidelik dat die belangrikheid van doeaneregte as ŉ inkomstebron

dramaties oor die afgelope tien jaar gedaal het. Dit hou verband met die wêreldwye

klemverskuiwing vanaf invoerbeskerming na die vrymaking van die handel, gegrond op

toenemende spesialisasie en uitvoerbevordering.

Lidlande van die Wêreldhandelsorganisasie (WHO), insluitende Suid-Afrika, het hulle

verbind tot programme om invoertariewe stelselmatig te verlaag.

Nog ŉ faktor wat doeane-inkomste (as ŉ bron om staatsbesteding in Suid-Afrika te finansier)

verminder, is Suid-Afrika se lidmaatskap van die Suider-Afrikaanse Doeane-unie (SADU).

Botswana, Lesotho, Swaziland en Namibië is die ander SADU-lede. ŉ Gemeenskaplike

eksterne tarief bestaan met betrekking tot alle invoere na die plaaslike ekonomieë van die

SADU-lande.

Doeane-inkomste op alle invoere word gepoel en onder lidlande versprei in ooreenstemming

met ŉ formule wat aan die ander lande ŉ aandeel gee wat groter is as die gewig van hul

invoere in die totale waarde van invoere in die SADU-streek. In 1998/1999 het Suid-Afrika

minder as R1-biljoen van die gemeenskaplike doeane-inkomste behou. Vandag beloop

hierdie bedrag etlike biljoene.

� Kapitale winsbelasting

Kapitale winsbelasting is in 2001 in werking gestel. Kapitale wins belasting is belasting op

die gedeelte van die wins wat gemaak is deur die verkoop van bates.

ECN105 Ekonomie


� Oordragbelasting

Oordragbelasting word gehef wanneer individue eiendom aankoop en word gehef teen 0%

tot 8%. Wanneer eiendom deur ŉ maatskappy of trust aangekoop word, word die heffing op

8% vasgestel. Alle transaksies waar BTW gehef word, is vrygestel van oordragbelasting.

� Boedelbelasting

Boedelbelasting word gehef op alle eiendom van die afgestorwe persoon. Dit sluit ook enige

vorm van transporte in wat gesedeer is in die vorm van versekeringspolisse en betalings van

pensioenfondse. In die boedels van afgestorwe buitelanders word slegs die bates wat in

Suid-Afrika besit word geraak. Die heffing word tans op ŉ koers van 20% gehef bereken

teen die belasbare bedrag van die boedel. Sekere aftrekkings word ook hier toegelaat.

� Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting

Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme van die verandering van

begunstigdes wanneer eienaarskap verander word sonder die geskrewe instrument en geen

bewys gelewer kan word sonder ŉ sertifikaat voor 1 Julie 2008. Die koers word gehef teen

0.25%.

� Vaardigheidsontwikkelingsheffings

Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ŉ verpligte heffingskema wat aangewend word vir

opleiding en opvoeding. Die SAID administreer hierdie heffing deur 1% van die

salarisrekening van werkgewers te hef wat by SARS vir werknemersbelasting geregistreer

is. Enige onderneming wie se salarisrekening groter is as R 500,000-00 per maand, word

volgens wet verplig om hierdie heffing te betaal.

� Werkloosheidsversekeringsfonds

Werkloosheidsversekering is ŉ fonds wat korttermynverligting verleen aan werkers wat

werkloos is of wat nie kan werk nie as gevolg van swangerskap, verlof of siekte. Dit verleen

ook verligting aan die afhanklikes van afgestorwe bydraers. Hierdie belasting word ook deur

die SAID gevorder en word dan oorgedra na die fonds wat geadministreer word deur die

werkloosheidsversekeringskommissaris.

� Lughawebelasting

Lughawebelasting is ŉ heffing wat gehef word op betaalde passasiers wat op internasionale

en binnelandse vertrek.

ECN105 Ekonomie


4.7 Verandering in staatsbesteding

Die hoof-verantwoordelikheid vir fiskale beleid berus by die Minister van Finansies, wat

sy/haar gesag ontleen aan sekere statutêre magte wat bevat word in die parlementswette.

Dit sluit die verantwoordelikheid in om belastings te hef, om staatsinkomste (belasting- en

nie-belasting) toe te wys en om fondse in Suid-Afrika en internasionaal te leen (Departement

van Ekonomiese Ontwikkeling).

Geen staatswaarborg kan gegee word om geld te leen sonder die Minister se goedkeuring

nie. In sommige gevalle het die Minister onmiddellike beleidmakende gesag, byvoorbeeld

om die BTW-koers tydens die verloop van die finansiële jaar te verhoog of om waarborge te

gee vir buitelandse lenings deur openbare korporasies, soos Eskom.

In ander gevalle, byvoorbeeld as hy/sy inkomstebelastingkoerse wil verhoog of die

toewysing van staatsgelde in die jaarlikse begroting wil implementeer, word die goedkeuring

van die Parlement by wyse van spesifieke parlementswette vereis. Die Minister neem nie

belangrike besluite sonder die goedkeuring van, of in konsultasie met die Kabinet nie. Hy/sy

is aanspreeklik aan die Parlement vir alle besluite wat geneem word.

Die Nasionale Tesourie staan die Minister by in die formulering en toepassing van fiskale

beleid en, meer spesifiek, in die bepaling van begrotingstoewysing en die beheer van

staatsbesteding. Die Tesourie is verantwoordelik vir die bevordering van ŉ regverdige en

doeltreffende belastingstelsel en van ŉ kostedoeltreffende befondsingstrategie vir die

regering.

ŉ Verdere taak is om begrotingshervormings in te dien ten einde bestedingsbeplanning en

die herrangskikking van die prioriteite van staatsbesteding te bewerkstellig. Die

sleutelinstrument wat vir hierdie doel gebruik word, is die middeltermyn-bestedingsraamwerk

(MTBR), wat saam met die nasionale begroting bespreek word.

Die Tesourie adviseer die regering ook oor, en help met die uitvoering van beleidsrigtings

met betrekking tot die finansiële verhoudings tussen die nasionale regering en ander

regeringsvlakke in Suid-Afrika, ander openbare liggame, provinsies en ander lande.

ŉ Belangrike bondgenoot in die fiskale proses is die Suid-Afrikaanse Inkomstediens (SAID),

ŉ afsonderlike staatsorganisasie wat administratiewe vryheid buite die staatsdiens geniet.

Die SAID adviseer die Minister oor alle sake met betrekking tot staatsinkomste en is

verantwoordelik vir die invordering van belastings, heffings en aksyns.

ECN105 Ekonomie


4.7.1 Die nuwe groei pad

Hier word nou gefokus op die faktore wat verandering in staatsbesteding in die onlangse

verlede teweeggebring het. Die inligting is verkry uit The new growth path: The framework,

van die Departement van Ekonomiese Ontwikkeling. In hierdie dokument word spesifiek

verwys na die volgende ekonomiese faktore naamlik:

• Die nuwe groei pad

• Binnelandse uitset

• Binnelandse besteding

• Prysinflasie

• Wisselkoers

• Buitelandse handel

• Handelsverhoudings

• Ekonomiese transformasie

• Staatsondernemings

• Uitgebreide openbarewerkeprogram

Die grootste bydraende faktor tot verandering in staatsbesteding die afgelope paar jaar, het

gekom met die aanbied van die sokker wêreldbeker in 2010. Dit het as katalisator gedien

wat groot uitbreiding tot gevolg gehad het in sekere infrastrukture. Dit opsigself het weer

bygedra tot die ontwikkeling van vaardighede, werkskepping en ekonomiese groei. Die staat

het R33 miljard in die ekonomie gestort in voorbereiding tot die aanbied van die

wêreldbeker. Die analogie van die waterpretpark in Studie-eenheid 1 is ŉ goeie voorbeeld

van die kapitale inspuiting in die ekonomie.

Behalwe die bydrae van die 2010-wêreldbeker sokkertoernooi is daar nog ŉ verdere

R846 miljard bewillig tot ander openbare infrastruktuur ontwikkelingsprogramme. Hierdie

programme sluit in die ontwikkeling van kragsentrales, vervoerstelsels en hawens. Die

Verenigde Koninkryk, Duitsland, Nederland en Switserland is van die lande in die top 10

uitvoerbestemmings van Suid-Afrika. Suid-Afrika is voortdurend op soek na nuwe

handelsvennote om die ekonomiese groei te stimuleer. So het die Departement van Handel

en Nywerheid baie belangrike lesse geleer wat toekomstige bilaterale verhoudings sal

bevoordeel.

Van die lesse wat geleer is uit die verlede, is eerstens om te fokus op voorkeur

handelsvennootskappe eerder as om staat te maak op vrye handelsareas. Tweedens het dit

ECN105 Ekonomie


meer en meer duidelik geword dat invoer- en uitvoerbelastings nie altyd die gewenste

uitwerking op ekonomiese groei het nie.

4.8 Nasionalisering en privatisering



en ondernemerskap, op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die



manier waarop aktiwiteite in ŉ ekonomie gereël word, onder watter omstandighede mense

werk, wat hul regte en verpligtinge is, hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik

verkies om te doen, en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede


4.8.1 Nasionalisering

Nasionalisering vind plaas wanneer die staat die besit of bestuur van private ondernemings

oorneem. Die probleem met die oorneem van private ondernemings deur die staat, is dat dit

kan lei tot:

• Burokrasie

• Ondoeltreffendheid

• Politieke inmenging

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=nationalization)

4.8.2 Privatisering

Privatisering behels die verkoop van bates in staatsbesit aan die private sektor sodat die

staatsektor die fondse kan kry. Die inkomste uit privatisering word dan gebruik om vir

staatsbesteding te betaal. Nog ŉ oogmerk van privatisering is om algemene welvaart te

verseker deur beskikbare hulpbronne meer produktief te gebruik. Dit lei dan tot die groter

doeltreffendheid van en beter prestasie deur die ekonomie. Algemene welvaart word ook

verbeter wanneer aandele aan die publiek verkoop word, want so kan private individue dan

aan die ekonomie deelneem.

ECN105 Ekonomie


Telkom is ŉ voorbeeld van ŉ private onderneming wat ŉ vennootskap met die staatsektor

gevorm het. Daar is verskeie maniere waarop die staat kan privatiseer

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=nationalization):

• Die staat kan privatiseer deur 51% van die aandele in ŉ staatsonderneming en bates

verkoop. Yskor is ŉ voorbeeld. Dit is in 2005 tot Mittal Steel South Africa vernoem.

• Privatisering kan ook plaasvind deur middel van staats- of private vennootskappe

waar private ondernemings teen ŉ fooi staatsfunksies verrig. Die private

ondernemings aanvaar verantwoordelikheid vir enige risiko’s wat met die bepaalde

funksies verband hou. Vennootskappe tussen die private sektor en die staatsektor

lei tot meer doeltreffende en produktiewe ondernemings.

• Die staatsektor kan privatiseer deur sekere fasiliteite in staatsbesit, soos grond, aan

die private sektor te verhuur sodat hulle dit in saketransaksies tot hul eie voordeel

kan gebruik.

• Die metode van uitkontraktering is nog ŉ strategie van privatisering en behels die

uitreiking van kontrakte aan die private sektor vir sekere aktiwiteite, veral in die

boubedryf. Tolcon bou byvoorbeeld tolpaaie, skole en tronke. Wanneer die kontrak

afgehandel is, neem die regering weer eienaarskap oor.

• Die staatsektor kan dienste of aktiwiteite wat hulle voorheen gelewer het, onder meer

projekte, soos Build-Operate-Transfer (BOOT), beëindig.

• Privatisering kan ook deur deregulering plaasvind.

• Die voorsiening van groter mededinging vir staatsmonopolie is nog ŉ strategie van

privatisering.

• Die staat kan subsidies verminder en gebruikersheffings verhoog.

Die staat kry dus by wyse van privatisering fondse vir belangrike projekte sonder om die

belastingdruk op die private sektor te verhoog. Deur die getal private nywerhede en hul

produktiwiteit te verhoog, sal die bedrag wat hierdie ondernemings aan belasting op hul

winste betaal, ook styg. Dit verminder die druk op individuele belastingbetalers.

Privatisering help ook om die staat se verantwoordelikheid vir die ekonomie te verminder en

gee sodoende aan die privatesektor die geleentheid om probleme rakende die makro-

ECN105 Ekonomie


ekonomie, soos werkloosheid, te probeer oplos. Die privatebesit is gewoonlik meer

doeltreffend as die staatsektor.

Die gebruik van natuurlike hulpbronne word deur middel van privatisering en die kundigheid

en doeltreffendheid van die privatesektor geoptimaliseer. Boonop kan sakeondernemings in

staatsbesit verliese ly wat begrotingstekorte en ander fiskale probleme kan veroorsaak.

Baie vakbonde is teen privatisering gekant omdat dit gewoonlik lei tot gewoonlik

werksverliese. Die werksverliese is omdat die private sektor meer doeltreffend is en omdat

dikwels gemeganiseer word en arbeid dus daarmee afgeskaal word. Die private sektor

maak beter gebruik van hulpbronne. Die vakbonde is baie ernstig daaroor dat die staat

dienste soos elektrisiteit, water en riolering moet bly voorsien omdat dit lei tot meer

werksgeleenthede.

Daar sal altyd debat gevoer word oor die voordele en nadele van privatisering. Die volgende

tabel toon van die argumente.

Argumente ten gunste van privatisering Argumente teen privatisering

• Sakeondernemings in staatsbesit is

dikwels ondoeltreffend. Hulle voorsien

ook nie in verbruikersbehoeftes nie,

plaas ŉ swaar las op die

belastingbetaler en die bestuur is

gewoonlik sonder kreatiwiteit en

vernuwing.

• Privatisering lok buitelandse belegging,

wat buitelandse valuta na die land bring.

• Private ondernemings betaal belasting,

wat staatsinkomste verhoog.

• Die privatesektor het beleggingskapitaal

beskikbaar en kan by veranderde

ekonomiese toestande aanpas.

• Fondse wat deur privatisering

opgelewer is, kan vir behuising,

onderwys en gesondheidsdienste

gebruik word.

• Privatisering verhoog die privatesektor

• Die private sektor misluk soms met

betrekking tot doeltreffendheid.

• Private monopolie kan staatsmonopolie

vervang.

• Die private sektor hoef, in teenstelling

met die staat, nie aan die publiek

verantwoording doen oor eksterne koste

nie.

• Nie-winsgewende dienste word dikwels

gestaak, wat ŉ nadelige uitwerking op

sekere minderbevoorregte landelike

gebiede kan hê.

ECN105 Ekonomie


se aandeel in die ekonomie en dien as ŉ

instrument van swart ekonomiese

bemagtiging.

Tabel 4.8: Privatisering, argumente vir en daarteen

(Bron: http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=privatization)

Die volgende afdeling bespreek die positiewe aspekte van ŉ ekonomie wat deur minder

staatsinmenging bestuur word. Die term “privatisering” word na aanleiding van

produksiefaktore bespreek.

Die begrippe "regte" en "verpligtinge" is belangrike ekonomiese en regsbegrippe. As ŉ

mens ŉ reg het om sy eie private onderneming te stig (binne die beperkinge van die

regstelsel), sê dit reeds baie van die aard van die gemeenskap waarin hy opereer. As hy nie

die reg het nie, vertel dit selfs meer. Die beste manier om hierdie begrippe te verstaan, is

om na die meer kapitalistiese stelsel, of minder staatsinmenging, en die meer sosialistiese

stelsel, of meer staatsinmenging te kyk.

Die ekonomiese stelsel raak alle grondliggende aspekte van die daaglikse lewe van ŉ land

se inwoners, nie net vandag nie, maar het ook oor die geskiedenis heen. Dit maak nie saak

na watter ekonomie in die hedendaagse wêreld gekyk word nie, die staat speel, sonder

uitsondering, ŉ rol.

4.8.3 Staat vs. private belange

Oor die eeue heen kan die geskiedenis van die ekonomiese orde derhalwe breedweg

beskryf word as die voortdurende stryd tussen die staat en private belange. Dit is ŉ stryd

wat met afwisselende intensiteit voortgeduur het en eers tot ŉ einde gekom het met die

verval van die kommunisties-sosialistiese stelsel, ingelei deur die val van die Berlynse Muur

in 1989.

Hierdie gebeurtenis het wêreldwyd die besef gebring dat ekonomiese groei gedy as

individue losgemaak word van die beperkings op persoonlike inisiatief, soos wat daar op die

inwoners in die lande van die voormalige sosialistiese wêreld was. In die nuwe ekonomiese

bestel wat sedertdien na vore gekom het, word die voortreflikheid van private

ondernemerskap, teenoor die sentrale beplanning deur die staat, algemeen aanvaar

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=privatization).

ECN105 Ekonomie


Die verskillende ekonomiese denkrigtings kan in twee ekstreme ekonomiese ordes verdeel

word, met verskeie variante tussenin. Aan die een kant staan die ekonomie waarin die staat

se rol tot die minimum beperk word (private ondernemerskap of privatisering) en aan die

anderkant waar alle ekonomiese aktiwiteite om die staat draai (sentraal-beplande

ekonomie of nasionalisering).

Die bydraes van beide hierdie ekonomiese ordes kan onder die loep geneem word:

• Vervaardiging, die maak van voorwerpe wat vir die mens nuttig is, is eeue gelede

deur enkelinge begin, nie deur die staat nie. Aanvanklik het geen regering (as daar

was) ingemeng met die pogings van enkelinge om werktuie uit te dink en te maak

wat bruikbaar was vir die jag of grondbewerking nie. Die staat het nie ŉ rol gespeel

in die ontwikkeling van elementêre tegnologie nie – eenvoudige masjiene wat die

vervaardiging van noodsaaklike produkte soos klerasie en skoeisel of wapens vir

selfverdediging kon aanhelp en bespoedig.

Geen regering het ŉ bydrae gemaak tot die ontwikkeling van die stoomenjin of spin-

en weefmasjinerie nie – tesame het dit grotendeels die Industriële Rewolusie van die

laat-agttiende en die negentiende eeue moontlik gemaak. Dwarsdeur die lang

geskiedenis van tegnologiese ontwikkeling, wat die skouspelagtige toename in die

welvaart van die individu oor die eeue heen moontlik gemaak het, is eiebelang die

een element wat uitstaan.

Dit is eiebelang wat mense voortdurend motiveer om die bestaande tegnologie en

die manier waarop dinge gedoen word, te verbeter en uitgawes te rasionaliseer, dit

wil sê om produksiekoste te verminder. Dit is eiebelang wat firmas noop om

behoorlike beginsels van waardevermindering te implementeer en om te verseker dat

hul bemarkingstrategieë, bestuur en tegnologie mededingend bly. Dit is ook

eiebelang wat sakeondernemings oortuig dat vernuwing noodsaaklik is en dat hulle

voortdurend moet probeer om hul produkte te verbeter en om só hul markaandeel te

behou, of te verbeter.

Die kern van die stelsel van private ondernemerskap is dus dat dit gedrewe is deur

die eiebelang van individuele ondernemers. Dit is hulle wat die produksiefaktore,

grond, arbeid, kapitaal en ondernemerskap, op verskillende maniere kombineer in

die produksieproses.

ECN105 Ekonomie


• Grond. Grond word besit deur enkelinge en sakeondernemings en word op die mark

verkoop teen die prys waarop ŉ gewillige koper en ŉ gewillige verkoper ooreenkom.

"Grond" is ŉ breë term wat alle landbougrond insluit, asook alle stedelike grond en

geboue.

In ŉ gemeenskap met private inisiatief is omtrent alle grond met ŉ ekonomiese

waarde in privaatbesit. Dit staan in skrille kontras met die staat se alleeneienaarskap

van grond in ŉ sosialistiese stelsel. In sommige stelsels van private

ondernemerskap, veral in die Nuwe Wêreld, besit die staat ook soms groot stukke

grond, veral in afgeleë gebiede. Hierdie grond het egter gewoonlik ŉ relatief lae

ekonomiese waarde en is meestal net geskik vir ekstensiewe bewerking in ŉ

bestaansboerdery.

• Arbeid. In ŉ stelsel van private ondernemerskap is arbeid vry om na eie keuse aan

enige ekonomiese aktiwiteit deel te neem. Van nog groter betekenis is dat werkers

ook vry is om op verskeie maniere protes aan te teken in ŉ poging om hul

werkomstandighede te verbeter. Dit sluit stakingsaksies in, ŉ belangrike vryheid wat

arbeiders verwerf het ná ŉ langdurige stryd wat teen die einde van die agttiende eeu

in Engeland begin het. Dit het dwarsdeur die negentiende eeu voortgeduur in die

eerste fases van die Industriële Rewolusie.

Die nuwe werkomstandighede wat deur die gebruik van masjiene in fabrieke

teweeggebring is, het veroorsaak dat werkgewers sowel as werknemers met ŉ groot

verskeidenheid nuwe uitdagings in die werksplek moes worstel. Dit het die oormaat

nywerheidsonrus veroorsaak, wat uiteindelik moeitevol die weg gebaan het vir

moderne bestuursmetodes, indiensnemingspraktyke en nywerheidsverhoudinge.

Stakingsaksies, veral wanneer dit ŉ uitgerekte proses geword het weens die

hardkoppigheid van arbeid of bestuur (of albei), het oor baie dekades aanleiding

gegee tot baie kritiek op vrye ondernemerskap as ŉ ekonomiese stelsel.

Militante vakbonde, wat veral in Engeland voorgekom het, was tekenend van die

slegste aspekte van die stelsel van private onderneming. Vir werkgewers was dit ŉ

groot struikelblok in hul strewe na die vergroting van hul markaandeel, beide plaaslik

en internasionaal. Arbeid, daarenteen, het die rigiditeit van loonskale, dikwels ook

die oorsaak van langdurige stakings, gesien as ŉ voorbeeld van die uitbuiting van

arbeiders deur werkgewers.

ECN105 Ekonomie


Gevolglik is die geskiedenis van arbeid in die stelsel van private onderneming

hoofsaaklik dié van wrywing tussen arbeid en kapitaal. Dit beloof om in die toekoms

so voort te gaan, omdat daar geen algemeen-aanvaarde formule bestaan van hoe

die winste van ŉ onderneming regverdig verdeel moet word tussen arbeid en die

aandeelhouers, die aanvanklike en uiteindelike voorsieners van kapitaal nie.

• Kapitaal. Die derde produksiefaktor, kapitaal, het van baie groter belang geword

sedert die aanvang van die Industriële Revolusie, en is ook onmisbaar in die

moderne produksieproses. Die onderskeid tussen reële kapitaal (byvoorbeeld

masjinerie) en finansiële kapitaal is nie van belang in hierdie verband nie, omdat

reële kapitaal verkry word deur middel van die finansiële kapitaal wat deur

aandeelhouers voorsien word. Reële kapitaal (masjinerie, geboue, ensovoorts) word

vir produksie gebruik, dit wil sê, in die kapitaal-intensiewe produksieproses wat tipies

is van die vervaardigingsproses in alle gevorderde lande.

Daar word gewoonlik na die stelsel van private onderneming verwys as die

kapitalistiese stelsel. Die term private ondernemerskap is verkieslik omdat "kapitalis"

sekere politieke, ideologiese en etiese botone het wat hul oorsprong veral in die

negentiende eeu gehad het. Dit gee nie meer ŉ voldoende beskrywing van die

werklike aard van die ekonomiese stelsels in alle gevorderde (en baie ander) lande in

die hedendaagse wêreld nie.

Die term “kapitalis” kom van die mislukte Chartiste-beweging wat in die 1830's in

Engeland ŉ aktiewe veldtog gevoer het vir parlementêre hervormings vir die

werkersklasse. Die term is daarna uitvoerig deur Karl Marx in sy geskrifte gebruik.

Hy het ŉ verkleinerende betekenis aan die woord gegee, as verteenwoordigend van

ŉ stelsel waarin die werkers volgens definisie deur die fabriekseienaars uitgebuit

word.

Hoe dit ook al sy, kapitalisme fokus op ŉ grief, op ŉ tekortkoming van die stelsel, en

nie op sy uitstaande kenmerk nie. Die is tweeledig, naamlik:

• private besit van produksiemiddele, en

• ekonomiese bedrywighede gegrond op eiebelang.

Eiebelang is die ware, dinamiese dryfkrag in die ekonomie vir almal wat

selfwerksaam is en indirek die ekonomiese welvaart van andere beïnvloed, naamlik

diegene wat nie selfwerksaam is nie. Dít word goed uitgedruk in Adam Smith se

ECN105 Ekonomie


klassieke An Enquiry into the Nature and the Causes of the Wealth of Nations

(1776).

Die idee van uitbuiting wat met die term kapitalisme geassosieer word, is dus

grootliks misleidend omdat dit die werklik verbasende prestasies van die stelsel, wat

selfs die bewondering van Marx afgedwing het, ignoreer.

• Ondernemerskap. Die vierde produksiefaktor is ondernemerskap. Daarsonder kan

ŉ ekonomie nie floreer nie. Omdat die stelsel van private inisiatief gegrond is op

eiebelang en die enkeling se optredes beloon word deur winste, is die kern van die

stelsel dat ondernemers winsgedrewe is. Dit kan ŉ verskeidenheid vorme aanneem,

van die skouspelagtige tot die doodgewone.

ŉ Ondernemer is iemand wat byvoorbeeld sien dat die binnelandse lugdiens nie aan

ŉ groeiende vraag kan voldoen nie en dan sy eie lugdiens stig. Dit doen hy met

kapitaal wat hy suksesvol verwerf deur aandele-uitgifte gegrond op prospektusse wat

optimistiese uiteensettings gee van die beoogde maatskappy, wat dan in

mededinging met die bestaande een sal opereer.

ŉ Ondernemer is ook iemand wat, nadat hy nie daarin kon slaag om ŉ lisensie te

verkry om roomys en koeldrank by die jaarlikse nywerheidskou te verkoop nie, dit wel

doen deur sy stalletjie net buitekant die toegangshekke te plaas en sodoende die

kliënte verwerf wat die skou moeg op ŉ warm dag verlaat. Hy is by uitstek ŉ

entrepreneur. Hy werk vir sy eie rekening en sien winsgeleenthede soms in

onbenullige, alledaagse aktiwiteite.

• Nie vir almal. Dít is die lewensbloed van die stelsel. Die ondernemer is net aan

homself verantwoordbaar. Hoe langer en hoe harder hy werk, des te groter sy

beloning. Dit is egter nie ŉ stelsel wat vir alle mense aanvaarbaar is nie.

Baie jare gelede het ŉ welbekende Duitse ekonoom, Max Weber, in sy dikwels

aangehaalde boek The Protestant Ethic and the Spirit of Capitalism (1904)

geredeneer dat die stelsel van private inisiatief met sy individualistiese lewensuitkyk

die beste pas by die temperament van Protestante, veral Calviniste. Die verkryging

van rykdom vervul hulle nie met afgryse nie, want hulle leef hul persoonlike saligheid

uit in harde werk en ŉ eenvoudige, spaarsame leefwyse.

Dít, soos al dikwels geredeneer is, is die werklike grondslag van die ekonomiese en

tegnologiese suksesse van die belangrikste lande van Wes-Europa en die Nuwe

ECN105 Ekonomie


Wêreld, veral die VSA. Baie mense deel egter nie hierdie amper Spartaanse,

materialistiese lewensuitkyk nie. Dit voldoen blykbaar nie aan die voorkeure,

doelwitte en lewenswyses van sommige lande van die Ontwikkelende Wêreld nie,

ondanks hul verklaarde wense vir vinnige en volgehoue ekonomiese groei.

Om op te som kan nasionalisering soos volg gedefinieer word. Dit is die proses

waardeur ŉ regering eienaarskap neem van private sakeondernemings en industrie,

gewoonlik, maar nie altyd nie, met gepaardgaande rewolusies wat dan ŉ

kommunistiese of sosialistiese ekonomie vestig.

4.9 Samevatting

Die openbare sektor is die vierde groot makro-ekonomiese sektor, soos uitgebeeld in Figuur

1.3 in Studie-eenheid 1. Die ander drie sektore is die huishoudings, die sakesektor en die

buitelandse sektor.


en die manier waarop die Staat inkomste verwerf. Eersgenoemdes verwerf inkomste deur


goedere of dienste. Die staat verwerf inkomste deur middel van sy wetlike gesag deur

belastingbetalings af te dwing in ruil vir gemeenskaplike openbare goedere en dienste.

Belasting is ŉ verpligte betaling deur die private sektor en individue aan die regering vir





en ondernemerskap op verskillende maniere kombineer in die produksieproses. Dit is in die



manier waarop aktiwiteite in ŉ ekonomie gereël word; onder watter omstandighede mense

werk; wat hul regte en verpligtinge is; hoe vry hulle is om te doen wat hulle persoonlik

verkies om te doen en watter rol die staat speel in die daaglikse keuses en werksaamhede


ECN105 Ekonomie


4.10 Selfevaluering

Aktiwiteit 12

1. Noem die drie vlakke van regering in die Suid-Afrika.

2. Verduidelik hoe die staat sy inkomste verkry.

3. Noem vyf vorme van belasting en bespreek elk kortliks

4. Noem vyf ekonomiese faktore wat die regering in sy nuwe groeipad ingesluit het om

ekonomiese groei te bewerkstellig.

5. Beskryf die voordele en nadele van privatisering.

ECN105 Ekonomie


Studie-eenheid 5: Die buitelandse sektor


Kennis en begrip



• Die buitelandse sektor

• Internasionale handel

• Invoertariewe

• Die wisselkoers

• Die vasstelling van die wisselkoers

Vaardighede


• Die buitelandse sektor te beskryf.

• Die redes vir buitelandse handel aan te dui.

• Die invloed van invoerbelasting te verduidelik.

• Die begrip “buitelandse valuta” te verduidelik.

• Aan te dui hoe wisselkoerse bepaal word in die oorsese markte.

• Wisselkoerse te bereken.

• Ekonomiese data te interpreteer.

ECN105 Ekonomie









• http://www.uri.edu/artsci/ecn/starkey/)




uitgewers.




Betalingsbalans Rekord van alle transaksies van ŉ land se uitvoere en invoere

van goedere en dienste, asook lenings en terugbetalings.



nasionale inkomste te beïnvloed .

Handelsbalans Rekord van ŉ land se uitvoere en invoere van goedere en

dienste.

Hulpbronne Al die dinge wat gebruik kan word om ekonomiese groei te

bevorder.

Industrie ŉ Groep van sakeondernemings wat dieselfde of soortgelyke

produkte vervaardig.

Kapitalisme ŉ Ekonomiese sisteem gekenmerk deur die privaatbesit van

produksie en eiendom.


ECN105 Ekonomie


aanbod van geld en die toestaan van krediet en rentekoerse te

beheer.

Nasionale inkomste Die algemene term wat gebruik word om ŉ land se totale

waarde van uitvoer van produkte en dienste te bepaal.

Ontwikkelingsekonomie ŉ Onderafdeling van ekonomie wat spesialiseer in die proses

van langtermyngroei en verandering in onderontwikkelende

ekonomie.

Per kapita inkomste Die totale inkomste gedeel deur die aantal mense in ŉ land.

Risiko Die onderneming om produkte te produseer of dienste te lewer

sonder die versekering van inkomste.

Sentrale bank ŉ Agentskap deur die regering gemagtig om ŉ land se monetêre

en finansiële instellings te reguleer en die hoeveelheid

buitelandse valuta te bestuur.

Siklus Die uitbeelding van die vloei van geld en die ooreenstemmende

vloei van produksie in die ekonomie.

Tarief Belasting wat gehef word op ingevoerde goedere.

Tegnologie Kennis wat die transformasie van hulpbronne in goedere of

dienste omskep.

Wisselkoers Die prys van een land se geld ten opsigte van die geldeenheid

van ŉ ander land.

5.4 Inleiding

Die probleem van skaarste as die sentrale probleem van die ekonomie, is reeds in Studie-

eenheid 1 aangespreek. Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie

behoeftes aan te spreek, is beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ŉ wanbalans

van hulpbronne in verskillende lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om

aan die behoeftes van die mense in die land te voorsien.

Die ekonomiese interaksie tussen die binnelandse en die buitelandse sektore word die

internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige term

ECN105 Ekonomie


is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande. Die koper

en verkoper in hierdie geval woon in verskillende lande. Vandaar die terme invoer en

uitvoer.

Internasionale handel is wanneer die ekonomiese sektore van een land, naamlik die

huishoudings, sakeondernemings en die staat, handel dryf met die ekonomiese sektore van

ŉ ander land. Hierdie handel kan vergelyk word met die ekonomiese aktiwiteite soos dit sou

plaasvind in die binnelandse ekonomie met die enigste verskil dat dit handel is tussen twee

lande. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende voordele

en die handelsbeleide van die lande betrokke.

Invoertariewe is ŉ vorm van belasting wat regerings instel op die invoer van goedere en

dienste van ander lande. Die sleutelbeginsel van invoertariewe is om die invoer van

goedere en dienste te verminder. Die invoertariewe verhoog die aanvraagprys en verlaag

die aanbodprys en verlaag dus die hoeveelheid goedere en dienste wat verhandel word.

Invoertariewe is een van drie buitelandse handelsbeleide wat geskep word om invoere te

beperk en uitvoere aan te moedig. Die ander twee maatreëls is invoerkwotas en

uitvoersubsidies.

ŉ Wisselkoers is die geldeenheid van een land uitgedruk in die geldeenheid van ŉ ander

land. Die geldeenheid van Amerika, die dollar, kan dus uitgedruk word in Rand, die

geldeenheid van Suid-Afrika. Daar is twee tipes wisselkoerse, naamlik die nominale

wisselkoers en die reële wisselkoers.

Faktore soos rentekoerse en inflasie speel ŉ belangrike rol in die bepaling van ŉ land se

ekonomiese welstand. Daar is egter nog ŉ baie belangrike faktor in die bepaling van ŉ land

se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ŉ rol in ŉ land

se buitelandse handel. Een manier om die binnelandse ekonomie te stimuleer is om

buitelandse geld te verdien. Om hierdie rede is die wisselkoers een van die faktore wat die

meeste ontleed word en waar regerings ingryp om die wisselkoers so te manipuleer dat die

ekonomie volgens die regering se fiskale beleid kan presteer.

5.5 Die konsep van die buitelandse sektor

Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek is

beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ŉ wanbalans van hulpbronne in verskillende

lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense

in die land te voorsien.

ECN105 Ekonomie


Party lande het meer van ŉ bepaalde natuurlike hulpbron en kan dit na ander lande uitvoer

waar daar ŉ behoefte aan hierdie goedere en dienste is. So kan Suid-Afrika sy goud en

diamante uitvoer na ander lande en so ŉ groot inkomste verdien. Hierdie inkomste word

buitelandse valuta genoem. Hierdie buitelandse valuta kan dan weer gebruik word om te

betaal vir goedere en dienste soos olie wat na Suid-Afrika ingevoer word. Op hierdie wyse

word lande van mekaar afhanklik en vind internasionale handel plaas. Die handel wat

tussen lande plaasvind, beïnvloed die ekonomie op dieselfde wyse as handel binne die

grense van ŉ land. Hierdie ekonomiese aktiwiteite dra by tot die algehele groei van die

ekonomie en die skep van welvaart vir die inwoners van die land.

Die redes wat aanleiding gee tot die skep van internasionale handel, kan soos volg opgesom

word in Tabel 5.1.

Rede vir internasionale

handel

Omskrywing

Natuurlike hulpbronne • Suid-Afrika het baie goud, diamante en ander

delfstowwe wat nie in ander lande voorkom nie.

• Die Arabiese lande het baie oliereserwes.

Klimaatstoestande • Reënvalpatrone verhoed dat sekere lande hul eie

landbouprodukte kan verbou.

• Voorbeeld: Hout vir Steinway klaviere kan net uit baie

koue lande soos Noord-Kanada en die noorde van

Rusland kom.

Arbeid en tegnologie • Suid-Afrika spesialiseer in die vervaardiging van sekere

wapentuig.

• Frankryk bou goeie vliegtuie.

• Taiwan vervaardig van die beste elektroniese

toerusting.

• Indië het van die wêreld se beste

rekenaarprogrammeerders.

Effektiewe behoeftes • Sekere lande bied beter toerisme-aantreklikhede as

ander.

• Mense emigreer na lande met beter klimaatstoestande.

ECN105 Ekonomie


Inkomste • Lande verstaan die belangrikheid van buitelandse

valuta en sal daarom handelsooreenkomste soek met

ander lande wat goedere en dienste het wat die

ekonomie sal laat groei.

Gevestigde nywerhede • Gevestigde nywerhede se produksie-effektiwiteit is baie

hoog en dit verseker die kwaliteit en die laer pryse van

goedere en dienste.

Massaproduksie • Duitsland is ŉ voorbeeld van hoogs-ontwikkelende

meganisasie van hul nywerhede wat produksie verhoog.

Kapitaal • Arm lande het nie kapitaal vir ekonomiese groeiprojekte

nie en is die uitvoer van grondstowwe ŉ alternatief.

Kommunikasie en vervoer • Lande met goeie kommunikasie- en vervoerstelsels

skep maklike handelspatrone.

• Europa is ŉ voorbeeld van goeie kommunikasie- en

vervoerstelsels.

Tabel 5.1: Redes vir buitelandse handel

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade)

Soos gesien uit die bogenoemde, behels die buitelandse sektor alles en enigiets wat buite

die landsgrense van ŉ land lê. Die primêre rol van die buitelandse sektor in die binnelandse

ekonomie, is buitelandse handel. Die binnelandse huishoudings, sakeondernemings en die

staat koop en verkoop van en aan die buitelandse sektor en so vind internasionale handel

plaas.

5.5.1 Die eksterne aktiwiteit

Terwyl die buitelandse sektor bepaal wie almal ingesluit is (ander lande) in die internasionale

ekonomie, is dit ook belangrik om te weet wat dit verteenwoordig. Soos wat die regerings

van lande gemoeid is met die bestuur van die ekonomie, binnelands tussen huishoudings,

sakeondernemings en die staat, is dit buitelandse aktiwiteite wat die dinamika binnelands

beïnvloed. Hierdie invloed is nie altyd positief nie en word afgespeel teen die agtergrond

van die balans tussen invoer en uitvoer.

ECN105 Ekonomie



internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige vorm

is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande. Die koper

en verkoper, in hierdie geval, woon in verskillende lande. Vandaar die terme invoer en

uitvoer.

Die vloei van die ekonomie is breedvoerig in Studie-eenheid 1 bespreek. Die buitelandse

sektor is ŉ komponent van daardie vloei van die ekonomie. Die vloei van die ekonomie vat

die voortdurende beweging van die produksie in een rigting en die beweging van geld in die

ander rigting saam. Die hoofdoel van die buitelandse sektor in die vloei van die ekonomie, is

tweeledig.

1. Dit voeg by tot die uitset van produksie na die huishoudings, sakeondernemings en

die staat deur invoere.

2. Dit skep ŉ inkomste na die huishoudings, sakeondernemings en die staat deur

uitvoere.

Soos in Studie-eenheid 1 bespreek in die analogie van die waterpretpark, sal die uitvoer van

goedere en dienste die water laat toeneem en die invoer van goedere en dienste die water

verminder. Hoe meer water in die stelsel, hoe vinniger beweeg die ekonomie.

5.5.2 Die teorie van absolute en relatiewe koste

Die sleutel ekonomiese beginsel van buitelandse handel is die beginsel van vergelykende

voordeel. Hierdie beginsel verteenwoordig die gedagte dat elke land ŉ produksie-aktiwiteit

het wat laer geleentheidskoste het as ŉ ander land. Dit beteken dat enige land

produksiegeleenthede sal vind wat uitvoer bevoordeel en ander wat invoer sal bevoordeel.

• Absolute voordeel: ŉ Land wat ŉ spesifieke produk teen ŉ laer prys as ŉ ander land

kan produseer deur minder of goedkoper produksiefaktore te gebruik, het ŉ absolute

voordeel in die produksie van daardie produk.

• Relatiewe voordeel: ŉ Land het ŉ relatiewe voordeel as dit ŉ produk teen ŉ

relatiewe laer geleentheidskoste kan produseer as ander lande.

Die beginsel van vergelykende voordeel kom in elke land voor omdat elke land ten minste

een produk of diens teen ŉ laer geleentheidskoste kan vervaardig as ŉ ander land. Hierdie

beginsel is die sleutel tot buitelandse handel en beteken dat ander lande die voordeel kan

ECN105 Ekonomie


trek deur sekere goedere en dienste goedkoper te kan invoer as wat dit self geproduseer

kan word.

Die inligting in Tabel 5.2 illustreer die absolute voordeel. Twee lande produseer die

volgende met 5 eenhede arbeid en kapitaal.

Wyn Tee

Land A - (5 x arbeid en kapitaal) 20 eenhede 10 eenhede

Land B - (5 x arbeid en kapitaal) 10 eenhede 20 eenhede

Tabel 5.2: Absolute voordeel


Die volgende stappe kan gebruik word om die absolute voordeel soos hierbo aangedui, te

beskryf:

Stap 1: Land A het ŉ absolute voordeel bo Land B in die produksie van wyn, terwyl Land

B die absolute voordeel bo Land A het in die produksie van tee.

Stap 2: Land A sal in wyn spesialiseer (en tee van Land B invoer) en Land B sal in tee

spesialiseer en wyn van Land A invoer.

Stap 3: Land A sal nie bereid wees om minder as 11 eenhede tee vir 20 eenhede wyn te

aanvaar nie, want hy kan vir elke 20 eenhede wyn, 10 eenhede tee produseer.

Stap 4: Land B sal om dieselfde rede nie bereid wees om minder as 11 eenhede wyn vir

elke 20 eenhede tee te aanvaar nie.

Stap 5: Die koers waarteen die goedere geruil sal word, sal iewers tussen die twee

moontlikhede val.

ECN105 Ekonomie


Stap 6:

Dit sal tot albei lande se voordeel wees as die wisselkoers 20:15 is, dit wil sê,

Land A ontvang 15 eenhede tee, in ruil vir 20 eenhede wyn (wins = 5 eenhede

tee) terwyl Land B 15 eenhede wyn vir 20 eenhede tee ontvang (wins = 5

eenhede wyn).

Een land kan egter ŉ vergelykende voordeel bo ŉ ander land hê. Dit beteken dat een land

albei produkte goedkoper as ŉ ander land produseer, maar die kostevoordeel is in die een

land groter. Die voorbeeld hieronder in Tabel 5.3 illustreer hierdie punt.

Land A kan met dieselfde hoeveelheid arbeid en kapitaal albei produkte goedkoper

produseer as Land B, maar die kosteverskille is in elke geval van een produk vergelykend

groter as die ander.

Suiker Mielies

Land A - (5 x arbeid en kapitaal) 40 eenhede 30 eenhede

Land B - (5 x arbeid en kapitaal) 30 eenhede 40 eenhede

Tabel 5.3: Vergelykende voordeel


Die volgende stappe kan gebruik word om die absolute voordeel te beskryf:

Stap 1: Land A se voordeel is vergelykend groter in die produksie van tee (50% groter),

in teenstelling met 25% groter in die produksie van wyn.

Stap 2:

Dit is tot albei lande se voordeel as land A in die produksie van tee en Land B in

die produksie van wyn spesialiseer, sodat die twee lande hierdie twee produkte

kan gebruik om met mekaar handel te dryf.

Absolute koste verskille kom voor wanneer twee lande dieselfde produkte produseer, maar

elke land, vanweë spesialisering, kan een produk teen ŉ absoluut laer koste as die ander

produseer.

ECN105 Ekonomie


Relatiewe koste verskil kom voor wanneer een land albei produkte goedkoper as ŉ ander

land produseer, maar die voordeel van een produk is relatief groter as die ander is.

5.6 Internasionale handel



ŉ ander land. Hierdie handel kan vergelyk word met die ekonomiese aktiwiteite soos dit sou

plaasvind in die binnelandse ekonomie met die enigste verskil dat dit handel tussen twee

lande is. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende

voordele en die handelsbeleide van die lande betrokke.

Buitelandse handel vind dus plaas wanneer ŉ land die goedere en dienste wat met die

hulpbronne van die binnelandse produksiefaktore vervaardig is, ruil met die buitelandse

sektor. Dit sluit in enige goedere en dienste wat in die binnelandse ekonomie van ŉ land

vervaardig is en verkoop word aan die buitelandse sektor. Hier is twee tipes van handel wat

kan plaasvind, naamlik, invoere of uitvoere.

Internasionale handel word gesien vanaf die perspektief van die wêreldekonomie, waarvan

elke land in die wêreld ŉ rol speel in die ruil van produkte en dienste tussen twee lande.

Buitelandse handel word gesien vanaf die perspektief van ŉ land se binnelandse produksie

en die handel met die buiteland.

5.6.1 Binnelandse en buitelandse handel

Die vloei van die handel tussen ŉ land en sy buitelandse sektor word netto uitvoer genoem.

Netto uitvoer is die verskil tussen die uitvoer van goedere en dienste geproduseer in die

binnelandse ekonomie en die koop (invoer) van goedere en dienste geproduseer in die

buiteland. Internasionale handel word beter verstaan as daar van die perspektief uitgegaan

word dat binnelandse of buitelandse handel bestuur word deur buitelandse handelsbeleide,

in- en uitvoertariewe en in- en uitvoerbeperkings en hoe dit netto uitvoere vergroot. Die

sleutelbeginsel van buitelandse handel is handelsbeleide, tariewe, invoerkwotas en

uitvoersubsidies. Die onderskeid tussen hierdie twee begrippe, binnelandse en buitelandse

sektore is belangrik om te verstaan.

• Binnelandse handel: Handel in die binnelandse sektor is handel wat plaasvind

binne die politieke grense van ŉ land. Hierdie aktiwiteite word onderneem deur die

hulpbronne wat besit word deur die burgers van ŉ land. Die binnelandse sektor of

ekonomie sluit produseerders, verbruikers en die regering van ŉ land in.

ECN105 Ekonomie


• Buitelandse handel: Handel in die buitelandse sektor is enige handel wat plaasvind

buite die politieke grense van ŉ land. Die buitelandse sektor sluit produseerders,

verbruikers en regerings van ander lande in.

Buitelandse of internasionale handel is dus die ruil van goedere en dienste tussen twee

binnelandse ekonomieë.

5.6.2 Invoere en uitvoere

Die rigting waarin die handel plaasvind tussen twee binnelandse sektore word

gekategoriseer as òf invoere òf uitvoere. Met ander woorde, wie doen die aankope en wie

doen die verkope?

• Invoere: Invoere is die goedere en dienste vervaardig deur die buitelandse sektor en

aangekoop word deur die binnelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste wat

invloei in die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei van die

binnelandse ekonomie na die buitelandse ekonomie.

• Uitvoere: Uitvoere is die goedere en dienste vervaardig deur die binnelandse sektor

en verkoop word aan die buitelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste wat

uitvloei uit die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei vanaf die

buitelandse ekonomie na die binnelandse ekonomie.

• Netto uitvoere: Netto uitvoere is die verskil tussen uitvoere en invoere. Dit is die

verskil tussen die goedere en dienste wat uit die binnelandse ekonomie uitvloei en

die goedere en dienste wat in die binnelandse ekonomie invloei.

5.6.3 Geslote en oop ekonomieë

Terwyl die meeste lande van die wêreld in een of ander handel met mekaar betrokke is (oop

ekonomieë), is dit moontlik dat ŉ binnelandse ekonomie geen buitelandse handel het nie.

Hierdie soort ekonomie word na verwys as ŉ geslote ekonomie.

• Geslote ekonomie: ŉ Geslote ekonomie is ŉ ekonomie met geen buitelandse

handel, bedoelende dat die ekonomie totaal selfonderhoudend is. Alle goedere en

dienste wat geproduseer word, word binnelands verbruik.

• Oop ekonomie: ŉ Oop ekonomie is ŉ ekonomie wat betrokke is in buitelandse

handel. Dit beteken dat sommige van die goedere en dienste wat binnelands

ECN105 Ekonomie


vervaardig word aan die buiteland verkoop word en dat sekere goedere en dienste

van die buiteland aangekoop word.

Die term “buitelandse handel” impliseer een van twee maniere wat die ruil van goedere en

dienste tussen twee lande kan plaasvind. Die mees algemene manier is van die perspektief

van die binnelandse ekonomie. Die ander siening is van die perspektief van die

wêreldekonomie.

• Die binnelandse ekonomie siening: Met die binnelandse siening is die fokus op

buitelandse handel, die vloei van handel tussen twee binnelandse ekonomieë met

mekaar. Die binnelandse ekonomie sluit aktiwiteite in wat plaasvind binne die

politieke grense van ŉ land. Die buitelandse sektor is dan enige aktiwiteit wat

plaasvind buite die politieke grense van ŉ land. Hierdie siening skep ŉ “ons” en

“hulle” perspektief.

• Die wêreldekonomie siening: Hierdie is ŉ breër siening wat na alle lande kyk as

deelnemers aan die internasionale handel, die vloei van handel tussen lande. Met

hierdie perspektief bedryf elke land sy eie binnelandse ekonomie en is gelyktydig ook

deel van die buitelandse sektor vir elke ander land. Internasionale handel

beklemtoon dus die handel tussen lande.

Terwyl die binnelandse ekonomie onderskei tussen invoere en uitvoere, is die globale

siening dat dit twee kante van dieselfde munt is. Die invoere van een land is die uitvoere

van ŉ ander land. Alle invoere is uitvoere en alle uitvoere is invoere. Terwyl een land dalk

meer invoere as ŉ ander land sal hê, is die teenoorgestelde ook waar, dat een land dalk

meer uitvoere sal hê as ŉ ander land. In die wêreldekonomie is die balans tussen uitvoere

en invoere altyd gelyk.

5.6.4 Die handelsbalans

Die boekhou van invoere en uitvoere (die buitelandse handel van ŉ land) word gedoen deur

die handelsbalansrekening van ŉ land. Die handelsbalans is die verskil tussen die waarde

van goedere en dienste wat uitgevoer word en die waarde van goedere en dienste wat

ingevoer word.

Die handelsbalans is een komponent van ŉ meer komplekse vorm van internasionale

finansiële rekeninge wat die betalingsbalansrekening genoem word. Die

betalingsbalansrekening verteenwoordig die verskil tussen alle betalings wat in die land

ECN105 Ekonomie


inkom teenoor alle betalings wat uit die land uitgaan. Op dieselfde manier wat netto uitvoere

positief of negatief kan wees, kan die betalingsbalans ŉ surplus of tekort wys.

• Betalingsbalanssurplus: ŉ Surplus in die betalingsbalansrekening beteken dat die

inkomste van uitvoere, die uitgawes van invoere oorskry het. Vir die binnelandse

ekonomie beteken dit dat daar ŉ invloei van geld in die ekonomie plaasgevind het.

Hierdie invloei van geld beteken dat die ekonomie groei en welvaart vir die inwoners

van die land geskep word.

• Betalingsbalanstekort: ŉ Tekort in die betalingsbalansrekening is die gevolg van

die groter uitgawe met die invoer van goedere en dienste as wat verdien is met die

inkomste verkry uit uitvoere. Die binnelandse ekonomie het ŉ netto uitvloei van geld

uit die ekonomie wat ŉ laer standaard van lewe vir die inwoners beteken.

5.7 Invoertariewe







uitvoersubsidies.

Tariewe is buitelandse beleide wat deur binnelandse regerings ingestel word en wat ten doel

het om die binnelandse produk te beskerm teen buitelandse kompetisie. Tariewe is dus ŉ

vorm van belasting, soms per eenheid en soms ad valorem-belastings wat gehef word op

invoere.

Die doel van invoertariewe is om die aanvraagpryse te verhoog wat deur binnelandse

verbruikers betaal sal word en dit bepaal terselfdertyd die prys wat die verkoper in die

buiteland sal ontvang. Met minder goedere en dienste beskikbaar vanuit die buiteland, sal

die verbruikers meer binnelandse produkte aankoop (http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade).

Daar is vyf redes waarom invoertariewe en ander buitelandse beleide geïmplementeer word:

ECN105 Ekonomie


• Binnelandse indiensneming: Omdat buitelandse invoere in ander lande

geproduseer word deur buitelandse werknemers, verlaag invoere die moontlikheid

van werkskepping.

• Lae buitelandse lone: Die heffing van invoertariewe maak die laer lone wat

buitelandse werkers ontvang, effektiewelik hoër en word die speelveld meer

mededingend gemaak.

• Baba-industrieë: Baba-industrieë is industrieë wat nog jonk is (nuwe industrieë) en

nie van die sneeubaleffek in die ekonomie gebruik kan maak nie. Invoertariewe

beskerm nuwe en opkomende sakeondernemings.

• Onregverdige handel: Buitelandse sektore kan gebruik maak van “storting” deur

produkte in massas in ŉ binnelandse ekonomie, teen verlaagde pryse, in te “stort”.

Tariewe maak die speelveld gelyk en meer mededingend.

• Nasionale sekuriteit: Tariewe kan ook invoere beperk en binnelandse produksie

aanmoedig wat uiters belangrik is vir die beskerming van die nasionale ekonomie.

Die invoertariewe beskerm sakeondernemings en individue in binnelandse ekonomieë teen

invoere van goedere wat kompetisie meebring. Die tariewe bevoordeel dus die binnelandse

vervaardiger ten koste van die binnelandse verbruiker, omdat die pryse van goedere en

dienste hoër is as invoere nie mag plaasvind nie. Binnelandse eienaars verdien dan groter

salarisse en winste teenoor huishoudings se groter besteding.

5.7.1 Invoere na Azania: ŉ Voorbeeld

Gestel ons het ŉ hipotetiese land genaamd Azania. Azania voer goedere en dienste in van

buitelandse markte en die regering in Azania besluit om invoertariewe in te stel. Azania,

soos enige ander wettige land in die wêreld, mag invoertariewe instel soos en wanneer dit

goeddink. Die doel van Azania is om netto uitvoere te verhoog. Azania het besluit om

invoertariewe in te stel teen die invoer van Vuvuzelas vanaf Zimbabwe omdat Zimbabwe ŉ

relatiewe voordeel het in die vervaardiging van Vuvuzelas.

In Figuur 5.1 kan Azania se binnelandse mark vir Vuvuzelas gesien word. Die binnelandse

markaanvraag word verteenwoordig deur die negatiewe aanvraag kromme Dc. Die

binnelandse aanbod word verteenwoordig deur die positiewe kromme Sc. In die

afwesigheid van invoere is die ewewig in die Azania mark vir Vuvuzelas teen ŉ prys van 12

ECN105 Ekonomie


Madibas (Madibas is die binnelandse geldeenheid van Azania). Die hoeveelheid Vuvuzelas

wat teen 12 Madibas verkoop word, is 200.

Figuur 5.1: Azania se binnelandse mark vir Vuvuzelas


bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade)

Invoere van Zimbabwe se Vuvuzelas verander die binnelandse ewewig. Figuur 5.2

verteenwoordig die internasionale mark vir Vuvuzelas. Die invoer aanvraagkurwe, Dm, toon

die tekort aan van Azania se mark vir Vuvuzelas teen pryse van minder as 12 Madibas. Die

uitvoer aanbodkurwe, Sx, is gebaseer op die ooraanbod veroorsaak deur Zimbabwe se

Vuvuzelamark (nie getoon) vir pryse bo 8 Madibas.

Die internasionale mark behaal ŉ prys van 10 Madibas en daarom voer Azania 100

Vuvuzelas in van Zimbabwe. Die doel van Azania se Vuvuzela vervaardigersassosiasie is

om die aantal invoere van Vuvuzelas te verminder en die plaaslike prys te verhoog.

Veronderstel die regering van Azania stel ŉ invoertarief van 2 Madibas vas vir elke

Zimbabwese Vuvuzela wat ingevoer word. Hierdie tarief veroorsaak dat die uitvoerkurwe,

Sx, in die internasionale mark afneem. Die resultaat is ŉ nuwe ewewig in die internasionale

mark van 11 Madibas. Dit veroorsaak die styging in Azania se Vuvuzelamark van 10

Madibas na 11 Madibas – die helfte van die 2 Madibas invoertarief wat deur Azania se

invoerders betaal word en die helfte deur die uitvoerders in Zimbabwe.

ECN105 Ekonomie


Figuur 5.2: Internasionale mark vir Vuvuzelas


bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade)

Sommige van die gevolge van die invoertarief is verwag en ander nie. Die invloed van die

invoertarief op die ekonomie word soos volg verwoord:

• Die verhoogde prys van 11 Madibas teenoor die 10 Madibas verhoog die

binnelandse produksie van Vuvuzelas van 50 na 75 in ooreenstemming met die wet

van aanbod. Hierdie verhoging verlaag ook die binnelandse hoeveelheid Vuvuzelas

wat verbruik word van 250 na 225 in ooreenstemming met die wet van aanvraag.

• Met hierdie verandering in die hoeveelheid aangebied en hoeveelheid aangevra, is

daar ŉ verlaging in die binnelandse tekort vir Azania se Vuvuzelas. Om hierdie rede

verlaag die aantal Vuvuzelas ingevoer van Zimbabwe van 100 na 50.

• Azania se Vuvuzelavervaardigers vervaardig meer Vuvuzelas (175 teenoor 150) teen

ŉ hoër prys (11 Madibas teenoor 10 Madibas). As gevolg hiervan vloei meer

inkomste na Azania se vervaardigers. Die Azania Vuvuzelavervaardigers is beter

daaraan toe as voor die invoertarief ingestel is en in hierdie opsig het die invoertarief

in sy doel geslaag.

ECN105 Ekonomie


• Azania verbruikers koop ŉ kleiner aantal Vuvuzelas (225 teenoor 250) en teen die

hoër prys (11 Madibas teenoor 10 Madibas). Die verbruiker betaal meer vir

Vuvuzelas en is daarom slegter af na die invoertarief ingestel is.

• Die Azania regering wen so bietjie inkomste, 100 Madibas om presies te wees. Die

staat ontvang invoerbelasting van 2 Madibas vir elk van die 50 ingevoerde Vuvuzelas

vanaf Zimbabwe. Dit is inkomste wat die regering van Azania nie gehad het en dus

ŉ belasting wat die inwoners van Azania betaal vir die invoer van Vuvuzelas.

Die regering in Azania en die Vuvuzela vervaardigers vind albei baat by die invoertarief op

Vuvuzelas terwyl die verbruikers slegter daaraan toe is. Die tarief beperk ook die algemene

voordele van die buitelandse handel tussen Azania en Zimbabwe. Invoertariewe verhoog

dus die netto uitvoere.

5.7.2 Invoerkwotas

Invoerkwotas is nog een van die buitelandse handelsbeleide wat netto uitvoere sal verhoog.

Invoerkwotas is die wettige beperking op die hoeveelheid invoere wat deur binnelandse

regerings ingestel kan word. Invoerkwotas kan byvoorbeeld ingestel word op ŉ eerste-kom-

eerste-diens basis. Sodra die toelaatbare aantal ingevoerde produkte verkoop is, word geen

verdere goedere en dienste van die spesifieke produk toegelaat nie. Die beperking kan ook

pro-rata verdeel word tussen buitelandse vervaardigers op ŉ ooreengekome voorwaarde.

Terwyl invoerkwotas die binnelandse vervaardigers bevoordeel, benadeel dit die

binnelandse verbruikers. Met die vermindering in ingevoerde produkte beperk dit die keuse

van binnelandse verbruikers en betaal verbruikers gewoonlik meer vir die produk

(http://www.amosweb.com/cgi-bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade).

5.7.3 Uitvoersubsidies

ŉ Uitvoersubsidie is die direkte betaling van ŉ subsidie aan binnelandse vervaardigers om

hul aan te spoor om meer produkte uit te voer. Hierdie uitvoersubsidie verhoog die

algemene inkomste ontvang deur binnelandse vervaardigers wanneer hul uitvoer.

Uitvoersubsidies word geregverdig as ŉ doel om binnelandse vervaardigers te help om mee

te ding teen ander buitelandse vervaardigers.

Die subsidies aan binnelandse vervaardigers verlaag effektiewelik die vervaardigings koste

en maak die produk meer mededingend in die internasionale mark. Die probleem met die

ECN105 Ekonomie


subsidie is dat die belastingbetaler daarvoor betaal (http://www.amosweb.com/cgi-

bin/awb_nav.pl?s=gls&c=dsp&k=foreign+trade).

5.8 Die wisselkoers




wisselkoers en die reële wisselkoers. Die nominale wisselkoers is die wisselkoers wat op ŉ

spesifieke tydstip gegee word, byvoorbeeld, $1 = R7.65 om 15h00 op 15 November 2011.

Reële wisselkoerse is nominale wisselkoerse wat by inflasie aangepas is.

Benewens die nominale en reële wisselkoerse kan die wisselkoers ook as ŉ vaste of

swewende wisselkoers aangebied word.

• ŉ Vaste wisselkoers is wanneer wisselkoerse vasgestel word, aangekondig deur die

monetêre owerheid soos die staat – dus ŉ statutêre wisselkoers. Hierdie vasstelling

word ook dikwels ŉ wisselkoerspariteit genoem, dit wil sê ŉ muntpariteit of ŉ

goudpariteit.

• ŉ Swewende wisselkoers is waar die waarde van die geldeenheid voortdurend

verander as gevolg van die kragte van vraag en aanbod. Daar is twee soorte

swewende wisselkoerse:

o Vrye swewing: Vrye swewing of onbelaste swewing vind plaas wanneer die

waarde van ŉ geldeenheid deur die kragte van vraag en aanbod bepaal word.

Daar vind gewoonlik geen staatsinmenging plaas nie.

o Beheerde swewing: Beheerde swewing vind plaas wanneer die geldeenheid

toegelaat word om sy eiewaarde te vind. In die geval van die rand sal dit daartoe

lei dat die Suid-Afrikaanse Reserwebank stappe sal doen om die waarde van die

rand te stabiliseer deur valuta te koop of te verkoop.

Tabel 5.4 stel die terme voor wat gebruik word om vaste en swewende koerse te beskryf.

ECN105 Ekonomie


Vaste koerse Swewende koerse

• Revaluasie (herwaardering) is ŉ

maatreël wat deur die staat afgedwing

word om die ruilwaarde van sy

geldeenheid te verhoog.

• Devaluasie (waardevermindering) is ŉ

berekende stap deur die staat om die

waarde van die geldeenheid te verlaag.

• Appresiasie is ŉ styging in die waarde

van ŉ geldeenheid in vergelyking met

ander geldeenhede vanweë die kragte

van vraag en aanbod.

• Depresiasie is ŉ vermindering in die

waarde van die geldeenheid vanweë

vraag en aanbod.

Tabel 5.4: Vaste en swewende koerse


5.8.1 Suid-Afrika se ruilstelsel

Die kommersiële rand toon die amptelike wisselkoers tussen die rand en ander buitelandse

geldeenhede en is van toepassing op alle transaksies wat Suid-Afrikaanse burgers met

ander lande aangaan.

Herleide koerse word gebruik om alle wisselkoerse te bereken. Dit word gedoen deur die

rand/dollarkoers en ander verwante wisselkoerse te gebruik. Dit word gewoonlik in

buitelandse geldeenhede (valuta) per rand genoteer, behalwe in die geval van pond sterling,

waar die wisselkoers in Suid-Afrikaanse sent per pond sterling genoteer word. Die

kommersiële rand word deur kragte van vraag en aanbod, dit wil sê, markkragte bepaal,

maar dit hang ook van die reserwebank af.

5.8.2 Vraag en aanbod van buitelandse valuta

Die valutamark kan vergelyk word met ŉ gewone mark waar goedere en dienste teen

spesifieke pryse gekoop en verkoop word. Verskillende geldeenhede word teen vasgestelde

pryse op die valutamark gekoop en verkoop. Die koop en verkoop van valuta word geld- of

valutahandel genoem, waar die kopers en verkopers van valutabanke en gemagtigde

valutahandelaars is. Banke en valutahandelaars tree as agente in die vraag na en aanbod

van buitelandse valuta op.

Hieronder volg ŉ voorbeeld van so ŉ transaksie:

Stap 1: ŉ Handelaar in Pretoria koop Duitse kameras ter waarde van R50,000 by ŉ

vervaardiger in Berlyn, Duitsland.

ECN105 Ekonomie


Stap 2: Die koper en verkoper sluit die transaksie/beklink die transaksie – die Pretoriase

sakeman gelas sy bank om sy rekening in Duitsland te vereffen.

Stap 3: Die Pretoriase bank debiteer sy kliënt se bankrekening met R50,000 en gee sy

agent in Berlyn opdrag om die ekwivalent van R50,000 in euro’s aan die

uitvoerder uit te betaal.

Stap 4: Rande word teen die heersende wisselkoers vir euro’s verruil.

Die vraag na buitelandse valuta word bepaal deur:

• Die invoer van goedere

• Dienste wat die betrokke land van ander lande vereis

• Betaling van rente en dividende op buitelandse kapitaal

• Betalings van paaiemente op terugbetaling van buitelandse lenings

• Oordrag van kapitaal aan ander lande

• Toeriste of verteenwoordigers wat in die buiteland geld bestee

• Ander betalings aan ander lande wat van tyd tot kan plaasvind

Die aanbod van buitelandse valuta word geskep deur:

• Die uitvoer van goedere

• Dienslewering aan ander lande

• Die ontvangs van rente en dividende op kapitaal wat in die buiteland belê is

• Invloei van buitelandse kapitaal ter wille van sekuriteit en kort- en

langtermynbeleggings

• Besteding van geld deur buitelandse moondhede, toeristeverteenwoordigers of

buitelandse sendings

• Die aangaan van nuwe lenings in die buiteland

• Ander ontvangste van ander lande

Vraag en aanbod het ŉ groot invloed op die wisselkoers. Boonop veroorsaak skommelings

in die vraag en aanbod van buitelandse valuta, skommelings in die wisselkoers. ŉ Toename

in die vraag na ingevoerde goedere sal die prys van die geldeenheid wat nodig is om die

ECN105 Ekonomie


goedere te koop, verhoog. As Suid-Afrika byvoorbeeld meer goedere uit die VSA invoer, sal

die prys van dollars ooreenkomstig ander geldeenhede soos die rand, styg.

As die vraag die aanbod oorskry, sal die prys van dollars styg. Die gevolg is dat die prys wat

vir dollars betaal word, hoër sal wees. Om hierdie rede kan die waarde van die rand

uitgedruk in dollar daal, aangesien meer rande betaal moet word om dieselfde hoeveelheid

dollars te koop. Die gevolg is dat die goedere en dienste uit die VSA duurder word. Die hoë

prys van ŉ geldeenheid sal meebring dat die vraag na daardie land se goedere en dienste

daal omdat mense dit nie meer kan bekostig om produkte te koop nie.

Die hoër prys van die dollar sal daartoe lei dat mense van ander lande, wat meer

bekostigbaar is, koop. Daar sal ŉ groter vraag deur die Amerikaners vir buitelandse valuta

wees aangesien hul geldeenheid, die dollar, ŉ groter waarde sal hê. In hierdie

omstandighede sal die VSA ook meer dollars aan ander lande beskikbaar stel.

In Figuur 5.3 word die prys waarteen dollars gekoop en verkoop word, getoon waar die

krommes vir vraag en aanbod kruis. Die wette van vraag en aanbod geld ook in hierdie

geval. Hoe hoër die prys van die geldeenheid (die rand) hoe groter die hoeveelheid wat

aangebied word en hoe kleiner die hoeveelheid wat gevra word en omgekeerd.

Figuur 5.3: Die vraag na en aanbod van buitelandse valuta

(Bron: Greyling et. al. (2008:93)

Hierdie twee wette verseker dat die sentrale banke van lande die waarde van hul

geldeenhede appresieer of depresieer deur die vraag na en die aanbod van hul geldeenheid

te vergroot. Depresiasie vind plaas wanneer die aanbod van die geldeenheid op die

ECN105 Ekonomie


valutamark vergroot word. Dit word gedoen om te voorkom dat die hoë prys van die

geldeenheid ŉ afname in die vraag na die land se geldeenheid en goedere sal veroorsaak.

Dit sou tot die afname in uitvoer lei en kan ŉ nadelige uitwerking op die betalingsbalans hê.

Die volgende grafiek in Figuur 5.4 toon hoe die aanbod van en vraag na rande uitgedruk in

dollars gemanipuleer word. Die oorspronklike wisselkoers is R1 = VSA $0,30. As die rand

verstewig tot R1 = VSA $0,50 (P1), kan die VSA dalk meer rande vra om vir Suid-Afrikaanse

invoergoedere te betaal. Dit sal daartoe lei dat uitvoergoedere vir Amerikaners duurder

word en die vraag na Suid-Afrikaanse uitvoergoedere kan daal. As druiwe wat R10 kos,

voorheen VSA $3 gekos het, het die prys nou tot VSA $5 gestyg.

Figuur 5.4: Die vraag en aanbod van rande uitgedruk in dollars


Voortgesette styging in die prys van rande sal tot ŉ daling in uitvoer lei. Die Suid-Afrikaanse

Reserwebank kan ingryp en meer rande verkoop deur die aanbod van rande op die

valutamark te vergroot, wat die waarde van die rand sal verminder tot prys P2, waar daar

weer ŉ ewewigkoers is.

$0,3

P1

H1

Hoeveelheid “R”

Prys van “R” uitgedruk in

A

V

Oorspronklike vraag na “R”

Oorspronklike aanbod van “R”

0

H2 H3

P2

E1

E2

E3

$0,5

Nuwe vraag na “R”

V1

Nuwe aanbod van “R”

nadat Reserwebank “R”

verkoop en daardeur

die waarde van “R”

gedepresieer het.

ECN105 Ekonomie


5.9 Die berekening van wisselkoerse



se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ŉ rol in ŉ land

se buitelandse handel. Een manier om die binnelandse ekonomie te stimuleer is om

buitelandse geld te verdien. Om hierdie rede is die wisselkoers een van die faktore wat die

meeste ontleed word en waar regerings ingryp om die wisselkoers te manipuleer sodat die

ekonomie volgens die regering se fiskale beleid kan presteer.

Voordat die kragte wat inwerk op die wisselkoers in meer besonderhede bespreek word,

word die effek van die wisselkoersbewegings op die land se handelsverhoudings met ander

lande eers bespreek. ŉ Hoër wisselkoers maak ŉ land se uitvoere duurder en invoere

goedkoper in buitelandse markte. ŉ Hoër wisselkoers kan veroorsaak dat ŉ land se

handelsbalans sal afneem.

5.9.1 Faktore wat ŉ rol speel in die wisselkoersvlakke

Baie faktore bepaal wisselkoerse en al hierdie faktore is verbind aan die handelsverhouding

tussen twee lande. Onthou dat wisselkoerse relatief is en dat dit ŉ uitdrukking is van die

verhouding tussen die twee geldeenhede. Die faktore wat hier bespreek word, is nie in

enige volgorde van belangrikheid nie. Soos in die geval met die ekonomie in die algemeen,

is die relatiewe belangrikheid van hierdie faktore onderworpe aan subjektiwiteit en

debatvoering.

• Differensiasie in inflasie: As ŉ algemene reël sal ŉ land met ŉ lae inflasiekoers tot

gevolg het dat die geldeenheid se waarde styg. ŉ Voorbeeld hiervan is die lae

inflasie wat vir lang periodes gehandhaaf is deur lande soos Japan, Duitsland en

Switserland. Dit het tot gevolg dat hierdie lande ŉ relatiewe sterk geldeenheid het

wat hul wisselkoers positief beïnvloed. Lande met ŉ hoë inflasie het tot gevolg dat

hul geldeenheid depresieer. Hoë inflasie koerse het ook gewoonlik hoë rentekoerse

tot gevolg.

• Differensiasie in rentekoerse: Rentekoerse het ŉ hoë korrelasie met inflasiekoerse

en die wisselkoers. Sentrale banke soos die Reserwebank van Suid-Afrika

manipuleer die wisselkoers en inflasie deur rentekoerse te verander. Hoër

rentekoerse het tot gevolg dat mense meer geld sal spaar omdat hul verdienste uit

rente-inkomste groter is en lenings duurder is. Hierdie hoër rentekoerse trek ook

ECN105 Ekonomie


buitelandse beleggers wat kapitaal na die land bring en die wisselkoers laat styg.

Die teenoorgestelde is ook waar, dat as rentekoers daal die wisselkoers ook sal daal.

• Lopende rekening tekorte: Die lopende rekening is die handelsbalans van ŉ land

en sy handelsvennote en toon alle transaksies tussen lande vir goedere en dienste

asook rente en dividende. ŉ Tekort op die handelsbalans is die bewys dat ŉ land

meer geld bestee as wat dit geld verdien en dat die land kapitaal leen van die

buiteland om die tekorte aan te vul. Hierdie aanvraag na buitelandse geld laat die

land se wisselkoers daal totdat die land se goedere en dienste bekostigbaar is vir

buitelanders.

• Openbare skuld: Regerings pak grootskaals projekte aan en het fondse nodig.

Alhoewel hierdie projekte die ekonomie stimuleer word lande met groot staatskuld as

onaantreklik beskou vir buitelandse beleggers. Groot skuldlaste dwing die

inflasiekoers boontoe en as inflasie hoog is, word skuld oor langer termyne as

gewoonlik afbetaal. In die slegste scenario, kan ŉ land besluit om geld te druk om

die skuldlas te vereffen maar dit het tot gevolg dat die inflasie vinniger sal styg. ŉ

Voorbeeld hiervan was die onlangse hoë vlakke van inflasie in Zimbabwe wat ŉ

direkte gevolg was van die regering se aanhoudende druk van geld om vir lenings te

betaal.

• Politieke stabiliteit en ekonomiese prestasie: Buitelandse beleggers soek lande

met stabiele regerings en gesonde ekonomiese prestasie om geld in te belê. Lande

met sulke kenmerke trek gewoonlik beleggings weg van ander lande met swak

regerings en ekonomiese prestasie. Politieke onstabiliteit veroorsaak die verlies aan

vertroue in ŉ geldeenheid en die gepaardgaande verswakking van die wisselkoers.

Die diagram in Figuur 5.5 is ŉ voorstelling van hoe die wisselkoers bereken kan word. Die

model word in drie groepe verdeel, naamlik:

• Korttermyninvloed

• Mediumtermyninvloed

• Langtermyninvloed

ECN105 Ekonomie


KORTTERMYNINVLOED LANGERMYNINVLOED

GEDRAGS-

PATRONE

AANKOOPKRAG-

PARITEIT

INVESTOR

SENTIMENT

STRUKTURELE

VERANDERINGS

VLOEI

WISSELKOERS

TERME VAN

HANDEL

INTERNASIONALE

PARITEIT

KONDISIES

LOPENDE

REKENING

PATRONE

KAPITALE

VLOEI

MONETÊRE

BELEID

FISKALE

BELEID

EKONOMIESE

GROEI

RESERWEBANK

INGRYPING

MEDIUMTERMYNINVLOED

Figuur 5.5: Die berekening van die wisselkoers

(Bron: Aangepas van Rosenberg. M, 2003:205)

ECN105 Ekonomie


5.9.2 Korttermyninvloed op die berekening van die wisselkoers

Die korttermyn veranderings in die wisselkoers is die moeilikste om te voorspel en is

gewoonlik gebaseer op oorreaksie op nuusgebeure, spekulasie en tegniese analises.

In Figuur 5.5 word die korttermynfaktore soos volg gedefinieer:

• Gedragspatrone: Gedragspatrone is die tendens van die mark om ŉ patroon te volg.

Met ander woorde, wanneer die wisselkoers styg, is daar ŉ algemene gevoel dat die

wisselkoers gaan aanhou styg.

• Investorsentiment: Investorsentiment is gebaseer op die konsensus van die mark.

ŉ Voorbeeld is wanneer die dollar in ŉ bulmark is, behoort die dollar ook teen ander

wisselkoerse te styg.

• Ordevloei: Ordevloei is die bewys dat daar ŉ korrelasie is tussen spotruil bewegings

en ordevloei in die agentemark en met bewegings in kliënte ordevloei. Dit beteken

dat sekere inligting bekend is aan handelaars en hulle dan hierdie inligting gebruik

om handel te dryf of nie.

(Rosenberg. M, 2003:206)

5.9.3 Langtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers

In Figuur 5.5 word die langtermynfaktore soos volg gedefinieer (Rosenberg. M, 2003: 206 -

207):

• Aankoopkragpariteit: Aankoopkragpariteit gaan van die veronderstelling uit dat die

wisselkoers dieselfde moet wees in verskillende lande. Die wisselkoers tussen twee

lande behoort ŉ ratio van die pryse in elke land te wees.

Die relatiewe aankoopkragpariteit stel dat die wisselkoers sal verander om die

verskille in nasionale rentekoerse uit te skakel. Met ander woorde, as Land A ŉ hoër

inflasiekoers het as Land B, behoort Land A se geldeenheid te depresieer teenoor

Land B se geldeenheid.

• Strukturele veranderings: Strukturele veranderings kan in drie faktore verdeel word

wat die langtermynpatrone in wisselkoerse beïnvloed:

ECN105 Ekonomie


o ŉ Verhoging in beleggersbesteding: Beleggersbesteding in die

binnelandse ekonomie sal bydra tot die versterking van die land se

geldeenheid.

o Fiskale stimulus: Regeringsbeleggings in ŉ land se ekonomie kan ook die

geldeenheid versterk.

o ŉ Afname in private spaarpatrone: As die burgers van ŉ land se

spaarpatrone toeneem, sal die land se geldeenheid ook verstewig.

• Terme van handel: Terme van handel is die veronderstelling dat die prys van ŉ

produk wat internasionaal verhandel word, sal ŉ impak hê op die land se

geldeenheid. Hierdie veronderstelling is van toepassing op invoere en uitvoere.

5.9.4 Mediumtermyninvloed op die berekening van die wisselkoers

• Internasionale pariteitstoestande is:

o Koopkragpariteit: Dit beteken dat die pryse van goedere in twee lande

dieselfde behoort te wees, en dat die wisselkoers in die twee lande die ratio van

die pryse in elke land bepaal.

o Gedekte rentekoerspariteit: Dit beteken dat ongebalanseerde

pariteitstoestande ŉ laer risikogeleentheid skep vir die handelaar.

o Ongedekte rentekoerspariteit: Hierdie is ŉ aansienlike hoër risiko belegging vir

die handelaar, aangesien die winste aan die einde van die periode slegs

afhanklik is van die wisselkoers.

o Die fisher effek: Dit beteken dat die nominale rentekoers in ŉ land gelyk behoort

te wees aan die werklike rentekoers, plus inflasie.

o Toekomstige wisselkoerse: Dit is ŉ wisselkoers wat vandag gekwoteer word vir

die betaling op ŉ datum in die toekoms.

(Rosenberg. M, 2003:211)

• Lopende rekeningpatrone: Lande waar die lopende rekening vir lang tydperke in

die surplus is, sal die geldeenheid van die land verhoog. Kragtens die lopende

rekening is daar drie kanale wat die wisselkoers beïnvloed.

ECN105 Ekonomie


o Die aanbod van en aanvraag na buitelandse valuta – aanbod van rande word

gedryf deur die aanvraag na buitelandse goedere en dienste.

o Welvaart verandering – die positiewe verandering in die welvaart van ŉ land kan

lei tot die voorkeurhandel in die geldeenheid van daardie land.

o Die volhoubaarheid van eksterne skuld – tekorte sal lei tot depresiasie van ŉ

land se geldeenheid.

• Kapitale vloei: Buitelandse aanvraag na ŉ land se geldeenheid sal lei tot ŉ

verhoging in die waarde van die binnelandse geldeenheid. Kapitale vloei kan kom

van direkte buitelandse beleggings.

• Monetêre beleid: Indien die staat die rentekoerse verlaag sal daar ŉ uitvloei van

kapitaal na die buiteland wees wat sal lei tot die depresiasie van die land se

geldeenheid.

• Fiskale beleid: ŉ Fiskale beleid wat gefokus is op uitbreiding, verhoog die

binnelandse rentekoerse en verhoog binnelandse ekonomiese aktiwiteit.

• Ekonomiese groei: Indien die ekonomie binnelands groei relatief tot die ekonomiese

groei van ander lande, sal aanloklike beleggings van die buiteland getrek word.

Sentrale banke neem deel aan die handel in buitelandse valuta en word geregverdig deur

die feit dat die wisselkoers van die land bestuur en beheer moet word. Verskeie argumente

word aangevoer ter ondersteuning van die Reserwebank se ingryping, naamlik:

• Buitelandse wisselkoersmarkte mag dalk nie al die faktore in ag neem nie.

• Buitelandse markte mag deur handelspatrone beïnvloed word.

• Buitensporige spekulasie deur agente.

• Buitensporige risikofaktore

• Buitelandse agente mag dalk van verkeerde modelle gebruik maak om

wisselkoerse te bepaal.

• Markpersepsies mag verkeerd wees.

• Buitelandse markte mag verkeerde inligting gebruik.

• Buitelandse markagente mag deur emosie aangedryf word

(http://www.investopedia.com/university/exchange-traded-fund/#axzz1g8DrIbVs)

ECN105 Ekonomie


5.10 Samevatting

Menslike behoeftes is onbeperk maar die middele om hierdie behoeftes aan te spreek, is

beperk. Om hierdie rede bestaan daar dus ook ŉ wanbalans van hulpbronne in verskillende

lande en moet lande sekere goedere en dienste invoer om aan die behoeftes van die mense

in die land te voorsien.


internasionale handel of net die buitelandse handel genoem. In die mees eenvoudige term

is die buitelandse handel slegs die ruil van goedere en dienste tussen twee lande



ŉ ander land. Hierdie handel vind gewoonlik plaas met inagneming van die vergelykende

voordele en die handelsbeleide van die lande betrokke.







uitvoersubsidies.




wisselkoers en die reële wisselkoers.



se ekonomiese welstand en dit is die wisselkoers. Die wisselkoers speel ook ŉ belangrike

rol in ŉ land se buitelandse handel.

ECN105 Ekonomie


5.11 Selfevaluering

Aktiwiteit 13

Kyk na die items in die tabel en verduidelik hoekom elke invoer- of uitvoeraktiwiteit

plaasvind.

Aktiwiteit Rede vir internasionale handel

Uitvoergoedere soos

landbouprodukte wat elders

vervaardig word

Die VSA voer rekenaars in

Suid-Afrikaner in China voer

biltong in

Switserland spesialiseer in

die maak van sjokolade

In Durban word net piesangs

verbou

Suid-Afrika voer steenkool uit

Motorvoertuie word ingevoer

Aktiwiteit 14

Voltooi die sinne aan die hand van die volgende tabel:

Suiker Mielies

Land A (5 x arbeid en kapitaal) 40 eenhede 30 eenhede

Land B (5 x arbeid en kapitaal) 30 eenhede 40 eenhede

1. Land A het ŉ absolute voordeel bo Land B in die produksie van ………..

ECN105 Ekonomie


2. Land B het ŉ absolute voordeel in die produksie van ………..

3. Land A sal nie bereid wees om minder as … eenhede ………. vir … eenhede ………

te aanvaar nie.

4. Wanneer ŉ land albei produkte goedkoper as ŉ ander land kan produseer, word dit

…………………. genoem.

Aktiwiteit 15

Beantwoord die vraag hieronder aan die hand van die volgende tabel:

Suiker Koffie



Dit is duidelik dat Land A suiker, sowel as koffie goedkoper as Land B kan produseer. As

elke land egter in een produk so spesialiseer, hoe sou hulle besluit watter een om te

produseer?

Aktiwiteit 16

Beskryf elk van die volgende terme kortliks en maak gebruik van voorbeelde:

1. Binnelandse handel

2. Buitelandse handel

3. Invoere

4. Uitvoere

5. Geslote ekonomie

6. Oop ekonomie

7. Handelsbalans surplus

8. Handelsbalans tekort

ECN105 Ekonomie


Aktiwiteit 17

1. Wat is die vyf redes waarom invoertariewe vasgestel word?

Aktiwiteit 18

Vir hierdie aktiwiteit benodig jy:

• ŉ sakrekenaar

• ŉ werkboek

Jy word aangestel as invoeragent vir ŉ rekenaarmaatskappy en jy moet die maatskappy

adviseer met die aankope van rekenaars vanaf die buiteland. Die volgende tabel toon die

wisselkoerse aan vir lande vanwaar rekenaartoerusting aangekoop kan word.

Land Geldeenheid Simbool Beskrywing

VSA USD $ Amerikaanse dollar

Japan JPI ¥ Jen

Brittanje GBP £ Pond

Duitsland EUR € Euro

1. Veronderstel die volgende wisselkoers is van toepassing:

Rand Dollar Jen Pond Euro

R8 $1 ¥12000 £0,5 €3

a. As een moederbord $2 kos, hoeveel rande het jy nodig om 500 moederborde te

koop?

b. Hoeveel ponde het jy nodig om 500 moederborde van die VSA te koop?

2. Gebruik dieselfde tabel soos hierbo.

Die volgende pryse word in Suid-Afrika vir jou gekwoteer:

ECN105 Ekonomie


• Een moederbord kos $2 in die VSA

• Een moederbord kos £1,50 in Brittanje

• Een moederbord kos ¥20000 in Japan

a) Uit watter land sou Suid-Afrika moederborde invoer? Toon alle berekeninge.

ECN105 Ekonomie


Terminologie in Engels

Afrikaans Engels

Aanvraag en aanbod Demand and Supply

Arbeid Labour

Begeertes Wants

Behoeftes Needs

Besteebare inkomste Disposable Income

Betalingsbalans Balance of Payments

Bruto binnelandse produk (BBP) Gross National Product (GNP)

Entrepreneurskap Entrepreneurship

Fiskale beleid Fiscal policy

Hulpbronne Resources

Indirekte belasting Indirect Tax

Industrie Industry

Inflasie Inflation

Kapitale rekening Capital Account

Kapitalisme Capitalism

Konsumpsie Consumption

Korporasie Corporation

Lone Wages

Lopende rekening Current account

Makro-ekonomie Macro economy

ECN105 Ekonomie


Markte Markets

Monetêre beleid Monitory policy

Monopolie Monopoly

Nasionale inkomste National Income

Ontwikkelingsekonomie Developing economy

Openbare belang Public interest

Openbare goedere Public goods

Per kapita inkomste Per capita income

Privatisering Privatization

Regeringsuitgawes Government spending

Risiko Risk

Seisoenale werkloosheid Seasonal unemployment

Sentrale bank Central bank

Skaarsheid Scarcity

Skedule Schedule

Subsidie Social grant

Tarief Tariff

Tegnologie Technology

Werkloosheid Unemployment

Werkloosheidsyfer Unemployment figure

Wisselkoers Foreign exchange

ECN105 Ekonomie


Bronnelys

• Acemoglu, D. 2007. Introduction to Modern Economic Growth. Department of

Economics, Massachusetts Institute of Technology.

• Annual Economic. Report 2011. South African Reserve bank.

• De Jager S. 1998. The framework of the monetary block’s equations in the South

African Reserve Bank econometric model. Occasional Paper No 11.

• Department of Economic Development. The new growth path: The framework 2010

• Greyling C., Muller U., Powel J. 2008: X-Kit Ekonomie. Cape Town: Pearson

• http://myfundi.co.za/


• http://www.amosweb.com


• Jones, M. 2005. Understanding the Consumer Price Index: Answers to Some

Questions U.S. Department of Labor Bureau of Labor Statistics August 2004

(Revised)


uitgewers.

• Rosenberg, M. 2003. Exchange Rate Determination. Whited: McGraw Hill.

• Skidelsky R. & Keynes J.M. 1992. The Economist as Saviour. London: Macmillan.

• Saunders P. & Gilliard J.V. 2000. A framework for teaching basic economic concepts.

New York: QuarkXPress.

ECN105 Ekonomie


Selfevalueringsriglyne

Riglyne: Aktiwiteit 1

1. Afdeling 1.7 verduidelik die ekonomie aan die hand van die skakel tussen

huishoudings en sakeondernemings.

2. Afdeling 1.6.2 en 1.6.3 verduidelik die konsep van produksie en inkomste.

3. Die wet van aanvraag kan formeel soos volg verklaar word: Vir enige goedere of

dienste bestaan daar in die mark ŉ teenoorgestelde verhouding tussen die prys van

die goedere of dienste en die hoeveelheid van die goedere en dienste waarvoor

kopers hul aanvraag op aandring. Indien daar ŉ aanvraag is na ŉ motor deur 1000

mense en daar is slegs een motor op aanbod, dan sal die verkoper die motor

beskikbaar stel aan die persoon wat die hoogste prys daarvoor kan betaal. Indien

daar slegs een persoon is wat ŉ motor wil aanskaf en daar is ŉ 1000 motors in die

mark, sal die koper kan kies van wie hy die motor wil koop en dus baie min daarvoor

betaal.

In teenstelling met aanvraag, is aanbod ŉ aanduiding van die hoeveelheid produkte

wat verkoop sal word teen ŉ sekere aanvraag. Hoe hoër die aanvraag, hoe meer

produkte sal verkoop word. In beide voorbeelde van aanbod en aanvraag speel prys ŉ

belangrike rol. Omdat die aanvraag verhoog, sal sakeondernemings die pryse van die

goedere en dienste hoër maak. Indien die prys te hoog word, sal die aanvraag

outomaties afneem. ŉ Voorbeeld hiervan is sportbyeenkomste soos rugby. Omdat

daar waarskynlik ŉ hoër aanvraag is na rugby kaartjies vir die Springbokke, sal die

kaartjies vir toetse hoër wees as vir ander provinsiale wedstryde.

4. Gebruik die diagram van die sakesiklus (Figuur 1.10) en beskryf dan die siklus.

Makro ekonomie behels die totale uitset van ŉ nasie en hoe die nasie sy skaars

hulpbronne aanwend om maksimum produksievlakke te bereik vir toekomstige groei.

Mikro-ekonomie behels soortgelyke doelwitte, maar op die vlak van individue en

sakeondernemings binne die groter ekonomie van ŉ land. Mikro-ekonomie volg ŉ

meer wetenskaplike benadering en verklaar aspekte van die groter ekonomie.

ECN105 Ekonomie



1. Die hoofdoelwitte:






1. 3 000

2. 32 000

3. Portefeuljebeleggings en die finansiële rekening

4. Reserwerekening

5. Spesiale trekkingsregte

6. Laaste, bates, netto direkte belegging

7. Sistematiese optekening van internasionale transaksies met die res van die wêreld.


1. Die internasionale arbeidsorganisasie

2. Ekonomiese groei, afname in inflasie,

3. Ja

4. 0% of dan 3% tot 5%


1. Die jaar 2000 is as die basisjaar gebruik.

2. Dit toon hoe inflasie van maand tot maand verander het.

3. Dit toon hoe inflasie van jaar tot jaar verander het.

4. Die laer koers vir Mei Jaar 2 in vergelyking met dié vir April Jaar 2 kan verklaar

word deur dalings in die jaarlikse tempo van verandering vir die volgende:

a. VPI vir voedsel het van 1,5% in April Jaar 2 tot 1,2% in Mei Jaar 2 gedaal.

b. VPI vir behuising het van 2,9% in April Jaar 2 tot 1,3% in Mei Jaar 2 gedaal.

ECN105 Ekonomie


Hierdie dalings is egter gedeeltelik teëgewerk deur stygings in die jaarlikse tempo van

verandering in die volgende:

• VPI vir die bedryf van huishoudings het van 4,6% in April Jaar 2 tot 5,9% in Mei

Jaar 2 gestyg.

• VPI vir mediese sorg en gesondheidsuitgawes het van 7,2% in April Jaar 2 tot

7,3% in Mei Jaar 2 gestyg.

• VPI vir vervoer het van 4,5% in April Jaar 2 tot 5,9% in Mei Jaar 2 gestyg.


Betalingsbalans

Uit die aard van die saak sal die inligting van jaar tot jaar verskil. Kyk weer na par 2.8

om hierdie vraag te beantwoord.


Inkomste en uitgawes is omtrent nooit gebalanseer nie en daarom is daar ŉ behoefte by

verbruikers om ŉ sekere voorraad geld aan te hou. Hierdie voorraad geld sal verseker dat

daar vir elke transaksie genoeg geld sal wees (de Jager 1998:5).

Sekere verbruikers hou aan geld vas as ŉ voorsiening vir onvoorsiene uitgawes wat van

tyd tot tyd plaasvind. Die begeerte om geldvoorraad te bêre, hou verband met die vlakke

van risiko wat die verbruiker vir homself stel.


1. Vanaf die ruilhandel met al sy probleme na die moderne ekonomie met geld as ruil- of

betaalmiddel.

2. Die funksies van geld:




ECN105 Ekonomie


• Die standaard van uitgestelde betaling.

3. Waarde in gebruik; waarde in ruil.


1. Fraksionele bank. Bestudeer weer Par. 3.6.4 en 3.6.5.

2. Reserwes afkomstig van deposito’s


1. Eienskappe van geld (verwys ook na Par 3.6.6 vir meer besonderhede)

• Duursaam

• Deelbaar

• Vervoerbaar

• Nie vervalsbaar nie


• Verhoging van inflasie

• Styging van die pryse van algemene goedere en dienste


1. Die drie vlakke is:

a. Nasionaal

b. Provinsiaal

c. Plaaslik

2. Inkomste is hoofsaaklik uit drie bronne verkrygbaar:

a. Individuele belasting

b. Belasting op maatskappye

c. BTW

3. Vorme van belasting:

ECN105 Ekonomie


Belastingtipe Beskrywing

Aksynsbelasting Belasting op, onder andere, alkohol- en tabakprodukte en

sommige kosmetiese produkte, televisie, oudiotoerusting en

motorvoertuie. Vrystelling is beskikbaar op sekere

uitvoerprodukte en spesifieke boerdery, bosbou en ander

vervaardigingsbedrywe.

Boedelbelasting Boedelbelasting word gehef op alle eiendom en ander bates

van die afgestorwe persoon.

Donasiebelasting Donasiebelasting word gehef op die waarde van die eiendom

wat deur ŉ eienaar aan ŉ ander persoon of instansie geskenk

word.

Inkomstebelasting Inkomstebelasting is die staat se grootste bron van inkomste

en word gereguleer deur die Belastingwet van 1962. Onder

hierdie wet word individue en maatskappye belas.

Kapitale winsbelasting Kapitale winsbelasting is belasting op die gedeelte van die

wins wat gemaak word deur die verkoop van bates.

Lughawebelasting Lughawebelasting is ŉ heffing wat gehef word op passasiers

wat op internasionale en binnelandse vlugte vertrek.

Ongesertifiseerde

sekuriteitsbelasting

Ongesertifiseerde sekuriteitsbelasting word gehef in terme

van die verandering van begunstigdes waar eienaarskap

verander is sonder ŉ geskrewe ooreenkoms en wat geen

sertifikaat as bewys kan lewer nie.

Oordragbelasting Belasting op die aankoop van eiendom deur individue en

maatskappye of trusts. Die koers vir individue wissel van 0%

tot 8% en dié van maatskappye is vasgestel op 8%.

Vaardigheidsontwikkelings-

heffing

Die vaardigheidsontwikkelingsheffing is ŉ verpligte

heffingskema wat aangewend word vir opleiding en

opvoeding. Enige onderneming wie se salarisrekening groter

is as R 500,000 per maand, word volgens wet verplig om

ECN105 Ekonomie


hierdie heffing te betaal.

Werkloosheidsversekering Werkloosheidsversekering is ŉ fonds wat korttermynverligting

verleen aan werkers wat werkloos is of wat nie kan werk nie,

as gevolg van swangerskap, verlof of siekte.

Werknemersbelasting

Pay As You Earn (PAYE)

Werknemersbelasting op lone en salarisse.

Ander belastings Ander belastings sluit in provinsiale dobbelbelasting. Plaaslike

regerings vorder ook belastings in, in die vorm van munisipale

dienste en heffings op die waarde van eiendom.

4. Nuwe groeipad ekonomiese faktore:

• Die nuwe groei pad

• Binnelandse uitset

• Binnelandse besteding

• Prysinflasie

• Wisselkoers

• Buitelandse handel

• Handelsverhoudings

• Ekonomiese transformasie

• Staatsondernemings

• Uitgebreide openbarewerkeprogram

5. Privatisering:

Argumente ten gunste van privatisering Argumente teen privatisering

• Sakeondernemings in staatsbesit is

dikwels ondoeltreffend. Hulle voorsien

ook nie in verbruikersbehoeftes nie,

plaas ŉ swaar las op die

belastingbetaler en die bestuur is

gewoonlik sonder kreatiwiteit en

vernuwing.

• Privatisering lok buitelandse belegging,

wat buitelandse valuta na die land

• Die private sektor misluk soms met

betrekking tot doeltreffendheid.

• Private monopolie kan

staatsmonopolie vervang.

• Die private sektor hoef, in teenstelling

met die staat, nie aan die publiek

verantwoording doen oor eksterne

koste nie.

• Nie-winsgewende dienste word

ECN105 Ekonomie


bring.

• Private ondernemings betaal belasting,

wat staatsinkomste verhoog.

• Die privatesektor het

beleggingskapitaal beskikbaar en kan

by veranderde ekonomiese toestande

aanpas.

• Fondse wat deur privatisering

opgelewer is, kan vir behuising,

onderwys en gesondheidsdienste

gebruik word.

• Privatisering verhoog die privatesektor

se aandeel in die ekonomie en dien as

ŉ instrument van swart ekonomiese

bemagtiging.

dikwels gestaak, wat ŉ nadelige

uitwerking op sekere

minderbevoorregte landelike gebiede

kan hê.


Kyk na die items in die tabel en verduidelik hoekom elke invoer- of uitvoeraktiwiteit

plaasvind.

Aktiwiteit Rede vir internasionale handel

Uitvoergoedere soos

landbouprodukte wat elders

vervaardig word

• Klimaatstoestande

Die VSA voer rekenaars in • Massaproduksie

• Tegnologie

Suid-Afrikaner in China voer

biltong in

• Effektiewe behoeftes

Switserland spesialiseer in

die maak van sjokolade

• Gevestigde nywerhede

ECN105 Ekonomie


In Durban word net piesangs

verbou

• Klimaatstoestande

Suid-Afrika voer steenkool uit • Beskikbaarheid van grondstowwe

Motorvoertuie word ingevoer • Tegnologie

• Massaproduksie


Voltooi die sinne aan die hand van die volgende tabel.

Suiker Mielies



5. Land A het ŉ absolute voordeel bo Land B in die produksie van suiker.

6. Land B het ŉ absolute voordeel in die produksie van mielies

7. Land A sal nie bereid wees om minder as 31 eenhede mielies vir 40 eenhede

suiker te aanvaar nie.

8. Wanneer ŉ land albei produkte goedkoper as ŉ ander land kan produseer, word dit

relatiewe koste genome.


Bereken persentasie voordeel, byvoorbeeld: Land A het 50% voordeel in die produksie

van suiker, maar 80% voordeel in die produksie van koffie. Hieruit kan ons aflei dat Land

A koffie en Land B suiker sal produseer.


• Binnelandse handel: Handel in die binnelandse sektor is handel wat plaasvind

binne die politieke grense van ŉ land. Hierdie aktiwiteite word onderneem deur die

hulpbronne wat besit word deur die burgers van ŉ land. Die binnelandse sektor of

ECN105 Ekonomie


ekonomie sluit produseerders, verbruikers en die regering van ŉ land in.

• Buitelandse handel: Handel in die buitelandse sektor is enige handel wat plaasvind

buite die politieke grense van ŉ land. Die buitelandse sektor sluit produseerders,

verbruikers en regerings van ander lande in.

• Invoere: Invoere is die goedere en dienste vervaardig deur die buitelandse sektor

en aangekoop word deur die binnelandse ekonomie. Hierdie is goedere en dienste

wat invloei in die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei van die

binnelandse ekonomie na die buitelandse ekonomie.

• Uitvoere: Uitvoere is die goedere en dienste vervaardig deur die binnelandse

sektor en verkoop word aan die buitelandse ekonomie. Hierdie is goedere en

dienste wat uitvloei uit die binnelandse ekonomie in ruil vir betaling – valuta vloei

vanaf die buitelandse ekonomie na die binnelandse ekonomie.

• Geslote ekonomie: ŉ Geslote ekonomie is ŉ ekonomie met geen buitelandse

handel, bedoelende dat die ekonomie totaal selfonderhoudend is. Alle goedere en

dienste wat geproduseer word, word binnelands verbruik.

• Oop ekonomie: ŉ Oop ekonomie is ŉ ekonomie wat betrokke is in buitelandse

handel. Dit beteken dat sommige van die goedere en dienste wat binnelands

vervaardig word aan die buiteland verkoop word en dat sekere goedere en dienste

van die buiteland aangekoop word.

• Betalingsbalans surplus: ŉ Surplus in die betalingsbalansrekening beteken dat die

inkomste van uitvoere, die uitgawes van invoere oorskry het. Vir die binnelandse

ekonomie beteken dit dat daar ŉ invloei van geld in die ekonomie plaasgevind het.

Hierdie invloei van geld beteken dat die ekonomie groei en welvaart vir die inwoners

van die land geskep word.

• Betalingsbalans tekort: ŉ Tekort in die betalingsbalansrekening is die gevolg van

die groter uitgawe met die invoer van goedere en dienste as wat verdien is met die

inkomste verkry uit uitvoere. Die binnelandse ekonomie het ŉ netto uitvloei van geld

uit die ekonomie wat ŉ laer standaard van lewe vir die inwoners beteken.


• Binnelandse indiensneming: Omdat buitelandse invoere in ander lande

geproduseer word deur buitelandse werknemers, verlaag invoere die moontlikheid

van werkskepping.

• Lae buitelandse lone: Die heffing van invoertariewe maak die laer lone wat

ECN105 Ekonomie


buitelandse werkers ontvang, effektiewelik hoër en word die speelveld meer

mededingend gemaak.

• Baba-industrieë: Baba-industrieë is industrieë wat nog jonk is (nuwe industrieë) en

nie van die sneeubaleffek in die ekonomie gebruik kan maak nie. Invoertariewe

beskerm nuwe en opkomende sakeondernemings.

• Onregverdige handel: Buitelandse sektore kan gebruik maak van “storting” deur

produkte in massas in ŉ binnelandse ekonomie, teen verlaagde pryse, in te “stort”.

Tariewe maak die speelveld gelyk en meer mededingend.

• Nasionale sekuriteit: Tariewe kan ook invoere beperk en binnelandse produksie

aanmoedig wat uiters belangrik is vir die beskerming van die nasionale ekonomie.


1 (a) 1 moederbord kos = $2

500 moederborde kos = $2 x 500

= $1,000

$1,000 x R8

= R8,000

1 (b) 1 moederbord = $2

500 moeder borde = $2 x 500

= $1,000

$1 = £0,5

$1,000 X-£0,5

= £500

2 VSA:

$1 = R8

$2 = R16

Brittanje:

£0,50 = R8

£1 = R16 (8 x 2)

R16 x £1.50

= R24

ECN105 Ekonomie


Japan:

¥12000 = R8

R8/¥12000 x ¥20000

= 13,33

Suid-Afrika moet uit Japan invoer.

www. a k a d e m i a . a c . z a

konomie is deel van die sosiale wetenskappe en is ’nvakgebied wat poog om te verklaar hoe die doeltreffendegebruik van skaars bronne kan bydra tot die maksimum

voordeel van ekonomiese behoeftes.

Ekonomie verklaar hoe rykdom geskep, versprei en verbruik word.Dit verduidelik hoe ’n land soos Suid-Afrika produkte produseer, ditdan versprei en hoe dit verbruik word. Ekonomie verklaar voortshoe die inkomste wat gegenereer word deur die aktiwiteite, sooshierbo genoem, versprei word deur die partye wat aan dieekonomiese aktiwiteite deelgeneem het. Die partye betrokke indie ekonomie is gewoonlik sakeondernemings, werknemers, diege meenskap en die staat.

Ekonomie probeer ook vrae beantwoord soos: Wat word ge -produseer? Hoe word dit geproduseer? Hoekom produseersekere lande slegs sekere produkte? Hoe word natuurlike hulp -bronne gebruik? Hoe verdien ‘n land geld en hoe word geld be -stee? Hoe word mense in diens geneem? Watter tipe tegnologieword gebruik in maatskappye? Wat is die verhouding van al hierdieaspekte van die ekonomie tot mekaar en hoe beïnvloed ditrykdom en armoede in verskillende gemeenskappe?

Soos in die geval van Suid-Afrika, het enige ekonomie ’n ontstaangehad. Daarna het ’n sekere ontwikkeling plaasgevind wat gelei hettot groei in die ekonomie. Binne ’n bepaalde ekonomie, soosbyvoorbeeld Suid-Afrika, word die ekonomiese landskap verderverdeel in strukture soos die mynwese, landbou, konstruksie,finansies en die staat, om net ’n paar te noem. Hierdie sektore indie ekonomie is op die een of ander wyse met mekaar verbind enword beïnvloed deur veranderinge in ander sektore.

Hierdie studiegids kan gesien word as ’n inleiding tot Ekonomiewat as grondslag vir verdere studie kan dien.

E

a k a d e m i aj o u o o p , a f r i k a a n s e l e e r t u i s t e

ekonomie ecn105

Documents