1

EEEKKKOOONNNOOOMMMSSSKKKAAA AAANNNAAALLLIIIZZZAAA SSSJJJEEEVVVEEERRROOOZZZAAAPPPAAADDDNNNOOOGGG RRREEEGGGIIIOOONNNAAA

RRRSSS///BBBiiiHHH III MMMOOOGGGUUUĆĆĆNNNOOOSSSTTTIII PPPRRRIIIVVVRRREEEDDDNNNOOOGGG RRRAAAZZZVVVOOOJJJAAA

RRREEEGGGIIIJJJEEE -diplomski rad-

Student: Mentor: Darko Šukunda Prof. dr Željko Baroš

Banja Luka, septembar 2005.

2

DARKO ŠUKUNDA Prof.Dr. ŽELJKO BAROŠ

EKONOMSKA ANALIZA SJEVEROZAPADNOG REGIONA

RS/BiH I MOGUĆNOSTI PRIVREDNOG RAZVOJA REGIJE

-Diplomski rad-

Student: Mentor: DARKO ŠUKUNDA Prof. Dr. ŽELJKO BAROŠ

Banja Luka, septembar 2005

3

Rad posvećujem svojim Roditeljima kao “mali dio” moje zahvalnosti za svu ljubav, vjeru i strpljenje. Hvala.

Vaš Darko

4

SADRŽAJ 1. UVOD.................................................................................. 1 2. PRIVREDA BiH .......................................................................................3

2.1. Privreda prije 1991. god................................................... 3 2.2. Privreda nakon 1995 god.................................................. 3 2.3. Ekonomske informacije za BiH.......................................................5

3. SJEVEROZAPADNI EKONOMSKI REGION-SZR ......6 3.1. Opis Sjeverozapadnog regiona.......................................... 6

3.2. Reljefne karakteristike SZR ............................................. 9 3.2. Klima SZR ...................................................................... 10 3.3. Vode SZR ....................................................................... 11 3.4. Šume i zemljište SZR ....................................................... 12

3.5. Minerali i rude................................................................. 12 3.6.1. Trenutno stanje i mogućnosti primjene minerala i ruda .............12

3.7. Stanovništvo SZR .................................................................................14 3.7.1. Demografski pokazatelji ..............................................................15 3.7.2. Nacionalna struktura stanovništva SZR.......................................15 3.7.3. Starosna i polna struktura SZR....................................................15

3.8. Infrastuktura SZR ........................................................... 15 3.8.1. Saobraćajne karakteristike ...........................................................15 3.8.2. Drumski saobraćaj; ceste .............................................................16 3.8.3. Željeznički saobraćaj....................................................................16 3.8.4. Riječni saobraćaj ..........................................................................17 3.8.5. Vazdušni saobraćaj ......................................................................17

3.9. Vodosnadbijevanje i otpadne vode..................................... 17 3.9.1. Vodosnabdijevanje.......................................................................17 3.9.2. Otpadne vode ...............................................................................18

3.10. Upravljanje krutim otpadom ......................................... 18 3.11. Elektroenergetska mreža................................................ 18 3.12. Toplotna energija .......................................................... 19 3.13. Industrijska infrastruktura............................................ 19 3.14. Telekomunikacije .......................................................... 19 3.15. Obrazovni sistem SZR.....................................................................20

3.15.1 Osnovno i srednjoškolsko obrazovanje........................................20 3.15.2 Visokoškolsko obrazovanje .........................................................21 3.15.3 Instituti.........................................................................................21

3.16. Tržište rada – zaposlenost i nezaposlenost....................... 22 3.16.1 Zapošljavanje ..............................................................................22 3.16.2 Nezaposlenost .............................................................................23

3.17. Zdravstvene institucije................................................... 23

5

3.17.1 Socijalna zaštita...........................................................................24 3.18. Ekonomija i poslovanje SZR.......................................... 24

3.18.1 Bruto domaći proizvod – BDP...................................................24 3.18.2 Uvoz i izvoz ...............................................................................24 3.18.3. Privredni subjekti.......................................................................25 3.18.4. Plate............................................................................................26 3.18.5. Investicije...................................................................................27 3.18.6. Finansijske institucije na području SZR ....................................29

3.19. Poljoprivreda ............................................................... 31 3.19.1. Stočarstvo....................................................................................32

3.20. Turizam u SZR............................................................. 33 3.21. Rezime stanja u regionu................................................ 34 4. SWOT ANALIZA.............................................................. 35 4.1 Snage............................................................................ 35 4.2. Slabosti ......................................................................... 36 4.3. Šanse ............................................................................ 37 4.4. Prijetnje........................................................................ 38 4.5. REZI ME: (Snage, Slabosti, Šanse i Prijetnje) ................. 38 4.6. SWOT MATRICA ......................................................... 40

4.6.1 .Drvoprerada i industrija namještaja..............................................40 4.6.2. Poljoprivreda i industrija hrane.....................................................41 4.6.3. Ekologija i turizam / industrija zdravlja i odmora ........................42 4.6.4. Energetski sektor...........................................................................43 4.6.5. Informacione tehnologije ..............................................................43 4.6.6. Sektor infrastrukture .....................................................................44 4.6.7. Interregionalna partnerstva...........................................................45 4.6.8. Procjena vremena izvodivosti......................................................45

5. ODRŽIVA PRIVREDA KAO STRATEŠKI CILJ....... 46 5.1. Razvijena i održiva privreda............................................. 47 ZAKLJUČAK ........................................................................ 49 LITERATURA ...................................................................................................51 Indeks skraćenica ..................................................................................................52

6

Zahvaljujem se mentoru Prof. Dr Željku Barošu na “slobodi” koju mi je dao pri izradi ovoga rada, korisnim i pravovremenim savjetima koji su mi neizmjerno pomogli da ne “zalutam” na neizvjesnom putu od ideje do rješenja.

7

1. UVOD U Republici Srpskoj i Federaciji BiH kupovna moć građana je 10% od prosjeka

Evropske unije. Prema istraživanjima koja su rađena u Ekonomskom institutu u Banjaluci, Republici Srpskoj i Federaciji BiH potrebno je još 25 godina da bi postigle nivo razvoja koji su imale 1990. godine. Tada je BiH ostvarivala 25 odsto prosjeka Evropske unije, a sada taj prosjek ostvaruju Hrvatska, Bugarska i Rumunija.

Dokazi siromaštva nisu samo niska primanja, nego i raspad sistema školstva,

zdravstva, nauke i kulture. Kada je siromaštvo u pitanju, BiH je na 99 mjestu u svijetu, a u Evropi dijeli zadnju poziciju sa Moldavijom.

Prosječna plata u Srpskoj, prema obračunima Zavoda za statistiku, je 356 KM.

Stopa nezaposlenosti prelazi 50 odsto. U Republici Srpskoj je oko 145 hiljada nezaposlenih, 233 hiljade zaposlenih i 180 hiljada penzionera. Ovo je veoma “alarmantna” situacija koja jednostavno ukazuje na činjenicu da su prostor i resursi Republike Srpske u velikoj mjeri neiskorišteni i degradirani. Informacije vezane za Federaciju BiH odnosno BiH kao državu takođe su dosta obeshrabrujuće.

Definisanje ekonomskih, prirodno determinisanih i apolitičnih regiona unutar

BiH, formiranje osnovnih institucionalnih okvira razvoja te izgradnja ljudskih resursa prenošenjem kvalitetnih znanja i potrebnih tehnologija trebali bi biti osnovni ciljevi svakog plana regionalnog razvoja. Ovo su principi kojih bi se trebalo pridržavati ako se želi postići konstantni napredak koji u svakom slučaju neće biti tako “brz”, ali je najbitnije da je moguć, pod uslovom da se svi generalno rješimo loših pogotovo “političkih” navika i pustimo da rade oni koji su kvalifikovani za obavljanje određenog posla, ne osvrtajući se na to da li je to i” partijski podobno”.

Za prostor BiH identifikovano je pet ekonomskih regiona, od kojih je jedan

region “Sjeverozapadna RS /BiH” koji ujedno predstavlja i temu ovog rada. Jedna od osnovnih i početnih aktivnosti ovog plana regionalnog ekonomskog razvoja, jeste provođenje ekonomske analize, u funkciji detaljnog upoznavanja regiona njegovih snaga i slabosti, kroz upoznavanje njegovih osnovnih obilježja (položaja, klime, demografske slike, prirodnih i drugih resursa, infrastrukture i ostalog) koji, zajedno sa S WOT komparativnom analizom služe kao osnovno polazište definisanja razvojne vizije, određivanja strateških pravaca raz voja i na kraju razvojnih projekata po prioritetima.

Sjeverozapadni region RS/BiH sačinjavaju najveći dio REPUBLIKE SRPSKE i manji dio Federacije BiH i kao

8

takav predstavlja najveći i najznačajniji ekonomski region i trebao bi biti nosilac ukupnog razvoja RS/BiH. Analiziraćemo ga kao posebnu cjelinu i pokušati utvrditi moguće strategije daljeg razvoja na osnovu rezultata SWOT analize koja je rezultat prethodno provedene socio – ekonomske analize uz uvažavanje činjenice da SZR ne funkcioniše sam već u sklopu BiH i za njegov dinamičniji razvoj potrebne su pozitivne promjene na nivou BiH, koje bi trebale rezultirati “boljim” životom svih nas na ovim prostorima.

Položaj RS/BiH u okruženju:

9

2. PRIVREDA BiH 2.1. Privreda prije 1991. god.

10

Između Drugog svjetskog rata i 1991. godine, u vrijeme kada je bila jedna od šest republika bivše Jugoslavije, Bosna i Hercegovina postigla je značajan ekonomski preobražaj.

Ekonomski rast je u prosjeku bio 5% godišnje. U 1991. godini prihod po glavi

stanovnika bio je 2.400 $, isključujući uslužni sektor, što je bila uobičajena praksa u bivšim socijalističkim privredama.

Dvanaest velikih kompanija proizvodile su 35% ukupnog bruto domaćeg proizvoda (BDP), a četiri od njih su generisale više od 40% ukupnog izvoza. Kompanije su bile organizirane kao samoupravna preduzeća udruženog rada u skladu sa principom samoupravne tržišne ekonomije, koja je bila na pola puta između ekonomije sa centralnim planiranjem i savremene tržišne ekonomije.

Godine 1990./1991., najvažniji vanjskotrgovinski partneri Bosne i Hercegovine

bili su bivši SSSR, Njemačka i Italija. Trgovina sa zemljama Evropske ekonomske zajednice 1991. godine ostvarila je višak. Najvažniji izvozni sektori bili su hemikalije, teška metalurgija, obrada metala, kožna obuća, električni uređaji, finalna obrada drveta, drvna građa i f inalno obrađeni tekstilni proizvodi.

2.2. Privreda nakon 1995 god.

Prije rata, Bosna i Hercegovina je imala 4,4 miliona stanovnika. Procjena stanovništva koje sada živi na toj teritoriji je 3,6 miliona. U Federaciji BiH,otprilike četvrtina ljudi koji žive ispod granice siromaštva su zaposleni. Prosječna neto plata u poslovnom sektoru može obezbjediti samo oko 68% potrošačke korpe, a u neprivrednim djelatnostima oko 87%. Samo zaposleni u finansijskim institucijama i organima uprave zarađuju dovoljno da budu na granici ili malo iznad granice siromaštva.

I penzija i sistem naknade nezaposlenima su u deficitu, i isplate su ne samo sa

kašnjenjem, već su i ispod minimuma. Prosječan dnevni prihod siromašne osobe tako je nizak da takve osobe preživljavaju od finansijske pomoći rodbine u zemlji, rodbine i prijatelja koji žive u inostranstvu, međunarodne humanitarne pomoći i aktivnosti u sjeni nezvanične privrede.

11

Prema statističkim podacima UNDP-ovog “Sistema ranog upozorenja” u BiH, uposljednjem kvartalu 2003., “u Republici Srpskoj broj domaćinstava sa prihodom ispod 100 KM se udvostručio. Sada iznosi skoro 15,6% domaćinstava... Četveročlane porodice u BiH moraju ostvariti mjesečni prihod iznad 1.000 KM, da bi mogli biti iznad granice siromaštva. Ova suma omogućila bi trošenje od 4$ po članu domaćinstva. U FBiH 12,5% ljudi ovo uspijeva, dok je ovaj procenat u Republici Srpskoj samo 4,3%. Stoga ne iznenađuje što je 55,3% građana spremno da izađe na proteste i da štrajkuje zbog nedovoljnog prihoda”1

Zvanična statistika bilježi impresivan rast bruto domaćeg proizvoda: 21% u 1995. godini, 69% u 1996. godini, 30% u 1997. godini, i 18% u 1998. godini.

Ali, bruto domaći proizvod bio je pao na tako nizak nivo u toku rata, da su ova ostvarena povećanja proporcionalno visoka samo kao procenat vrlo niskog osnova. Zemlja proizvodi puno manje nego prije rata. Mnogi prijeratni privredni kapaciteti nisu popravljeni, ili nisu zamijenjeni novima, ili se vrlo malo koriste.

Nedavni rast bruto domaćeg proizvoda uglavnom je rezultat pomoći, što se

odražava u platnom bilansu. Platni deficit u 1996. godini iznosio je skoro polovinu nominalnog bruto domaćeg proizvoda, a u Federaciji je pao na skoro 1/5 te vrijednosti u prvoj polovini 1999. godine. I u Federaciji i u Republici Srpskoj, samo oko 25% uvoza pokriveno je izvozom u prvih pet mjeseci 1999. godine.

Svjetska banka predvidjela je da nivo izvoza do kraja 2000. godine bude 1.816 miliona dolara. U praksi, izvoz je dostigao nivo od 1.100 dolara. S

1 UNDP, Early Warning System, oktobar-decembar 2000., str. 26.

12

druge strane, Svjetska banka predvidjela je da ukupna vrijednost izvoza bude 2.863 miliona dolara na kraju 2000. godine.

Umjesto toga, vrijednost uvoza je otprilike 3.200 miliona dolara. Prema tome,

trgovinski deficit dostigao je 4.402 miliona KM (odnosno otprilike 2.100 miliona). U 1999. godini, trgovinski deficit bio je 4.686 miliona ili otprilike više nego 52% bruto domaćeg proizvoda.2 Iz ugla ekonomskog razvoja Bosne i Hercegovine, struktura bruto domaćeg proizvoda zaslužuje posebnu pažnju.

Godine 1998., energetski i industrijski sektor u ukupnom bruto domaćem

proizvodu učestvovao je sa 21% i proizveo je vrijednost od 1.156,7 milijardi KM . Trgovinski sektor učestvovao je u bruto domaćem proizvodu sa 903,9 miliona KM . U godini 1999., i energetski i industrijski sektor učestvovali su u bruto domaćem proizvodu Bosne i Hercegovine sa 1.850,7 KM , a trgovinski sektor sa 1.237,3 miliona KM .3

Graf 1; (udio trgovine u BND u BiH, Slovačkoj, Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj )

2 Prema podacima UNDP-a i Čaušević, F. “Zaposlenost i priv atizacija”, (neobjav ljeno, Sarajevo, 2001. str. 17. 3 Čaušević, F. op. cit. str. 17.

13

2.3. Ekonomske informacije za BiH Tabela 1: Ekonomski parametri u BiH za period januar – april 2005 Izvori: CBBH, FBiH i RS zavodi za statistiku, Ekonomski odjel OHR-a

Iz svega ovoga može se zaključiti sljedeće:

• industrijska struktura i proizvodnja u BiH su u stanju letargije i • trgovinski sektor je u stanju ekspanzije, posebno vanjske trgovine. Zato je veliki trgovinski deficit u funkciji takvih ekonomskih odnosa. 3. SJEVEROZAPADNI EKONOMSKI REGION-SZR

3.1. Opis Sjeverozapadnog regiona

14

Sjeverozapadni ekonomski region BiH predstavlja prirodnu, klimatsku, geografsku i ekonomski jedinstvenu cjelinu koja se sastoji od 34 opštine ovog dijela BiH. Prema državno administrativnom uređenju, opštine koje ga čine smještene su u četiri različite administrativne cjeline oba entiteta BiH.

U SZR spada veliki dio Republike Srpske, 21 opština, uključujući Prijedor i Doboj kao razvojne podcentre, te Banjaluku kao razvojni centar.

U dijelu regiona koji obuhvata Federaciju BiH, nalaze se dvije opštine

Srednjobosanskog kantona (Jajce i Dobretići), tri opštine Hercegbosanskog kantona (Drvar, Bos. Grahovo i Glamoč ), te Unsko-sanski kanton sa svojih 8 opština i Bihaćem, kao razvojnim podcentrom.

Slika 1: Karta sjeverozapadnog regiona RS/BiH

15

• PROFIL SJEVEROZAPADNOG REGIONA

16

Tabela 2: Osnovne socio – ekonomske informacije o SZR-u 4 FBiH RS SZR BiH

1. Površina u km 6.925,9 10.151,55 17.077,45 51.209 2. Procjena broja stanovnika 341.832 759.872 1.101.704 3.680.333 3. Gostoca naseljenosti 49,36 74,85 64,51 74,2 4. BNP u mil. KM u BiH 7.846 3.401 nema 11.627 5. BNP po gl. st. u KM, BiH 2.770 2.248 nema 3.037 6. Radno sposobna populacija 116.223 256.356 372.579 7. Zaposlenih 35.568 127.363 162.931 625.224 8. Nezaposlenih 26.211 69.937 96.148 9. Broj registriranih subjekata 3.461 7.820 11.281

Ukupna površina SZR predstavlja 33,35% površine BiH. Prema tome, SZR je

najveći region u zemlji. Karakteriša ga složenost njegovih geografskih faktora, velika udaljenost između centra, podcentara i periferije, slaba infrastruktura i slabe komunikacije u okviru samog regiona kao i između ovog područja i drugih regiona, dobar geografski položaj, te značajni prirodni resursi i potencijali.

1.101.704 stanovnika ovog regiona čini nekih 26% ukupnog procijenjenog

broja stanovnika BiH (na osnovu statističkih podataka za 2002. godinu). U ovom smislu, SZR je region sa najvećim brojem stanovnika. Stanovništvo karakterišu veliki dispariteti u pogledu gustine, tj. neravnomjeran razmještaj stanovništva u različitim dijelovima ovog područja, ali takođe i značajan ljudski resurs, koji predstavlja veliku šansu za razvoj. Gustina naseljenosti SZR je niska, 64,51 st./km2, niža od prosječne gustine naseljenosti u BiH (75 st/km2). Zapadni dio SZR pruža priliku za planiranje i sprovođenje raznih poljoprivrednih projekata, kao što su projekti primarne proizvodnje, uzgoj raznih vrsta stoke, proizvodnja organske hrane, proizvodnja mesa i mesnih proizvoda, uzgoj voća, uzgoj ljekovitog bilja, itd. Republiku Srpsku ( RS ) čini velika koncentracija većih gradova,kao što su Banja Luka, Prijedor i Doboj, sa razvijenijom industrijskom i administrativnom mrežom. Ovaj dio SZR takođe posjeduje gore pomenute poljoprivredne potencijale, možda nešto drugačije strukture, imajući u vidu različite geografske odnosno klimatske uslove, koji više odgovaraju uzgoju i preradi povrća, raznih vrsta žitarica, i sl. Graf 2: Osnovni socioekonomski pokazatelji dijela SZR u FBiH i RS

4 Izvori: Federalni zavod za statistiku i Republički statistčki zavod RS

17

• OPŠTINE SJEVEROZAPADNOG REGIONA RS / BiH

FEDERACIJA BiH REPUBLIKA SRPSKA

UNSKO – SANSKI KANTON

Bihać Banja Luka Sanski Most Prijedor Cazin Doboj Velika Kladuša Derventa Ključ Jezero Bos. Petrovac Kneževo Bos. Krupa Kotor Varoš Bužim Koz. Dubica Krupa na Uni SREDNJOBOSANSKI KANTON Laktaši Jajce Mrkonjić Grad Dobretići Novi Grad Petrovac Drinić

HERCEGBOSANSKI KANTON Prnjavor Drvar Ribnik Glamoč Srbac Bos. Grahovo Srp. Kostajnica Srpski S. Most Šipovo Gradiška Čelinac

3.2. Reljefne karakteristike SZR

18

SZR ima raznoliku geografsku strukturu. Obuhvata planine u svom zapadnom i južnom dijelu, te široke doline, sa bogatim riječnim slivovima rijeke Une, Vrbasa i sliva rijeke Save u istočnom dijelu.

3.3. Klima SZR

Postoje tri različite klimatske oblasti na području Sjeverozapadnog regiona:

• umjereno kontinentalna, • pretplaninska umjereno kontinentalna,

• planinska.

Umjereno kontinentalna klimatska oblast zahvata sjeverni dio SZR, a odlikuje se toplim ljetima, dok su zime umjereno hladne. Prosječna godišnja temperatura vazduha je oko 11 stepeni C. Tokom godine jasno su izražena četiri godišnja doba, a padavine su ravnomjerno raspoređene.

Pretplaninska umjereno kontinentalna klimatska oblast zahvata međuplaninski unutar gorski, dolinski i kotlinski prostor BiH. Ovaj tip klime zastupljen je u srednjem dijelu SZR. Zime su nešto oštrije, dok su ljeta umjereno topla. Prosječna godišnja temperatura je nešto niža. Srednja godišnja količina padavina iznosi od 1000 do 1250 mm.

Planinska klimatska oblast zahvata srednje planinske predjele do 1.700 m

nadmorske visine u južnom dijelu SZR. Ljeta su svježa i kratka, dok su zime duge, hladne i sa puno snijega. Srednja godišnja količina padavina u ovoj oblasti iznosi od 1250 do 1500 mm. Na području SZR najviša godišnja temperatura iznosi 35,3°C, a najtopliji

19

mjesec je jul. Najniža godišnja temperatura u regionu iznosi -17,68°C, a srednja godišnja temperatura je 13,01°C. Graf 3: Temperature na području SZR

Prosječan broj sunčanih dana u godini je 186,4. Prosječna godišnja količina padavina od 737,35 mm ravnomjerno je raspoređena u toku godine. Većina padavina se javlja u periodu proljeća i jeseni. 3.4. Vode SZR

Rijeka Una, zajedno sa svojim pritokama, predstavlja značajan vodeni potencijal SZR. Una se vezuje za planinske padine Grmeča i Plješevice. Od Martin Broda do Bihaća rijeka Una teče dinarski. U slivu oko Bihaća rijeka Una prima male pritoke i nastavlja preko Kostajnice i Dubice, sve do ušća u rijeku Savu u Jasenovcu. Ova rijeka obiluje slapovima, među kojima su najpoznatiji oni u M artin Brodu i Štrbačkom Buku. Vrbas je rijeka planinskog sliva. U dolini ove rijeke stvorile su se Banjalučka i Jajačka kotlina. Najvažnije pritoke Vrbasa su Vrbanja, Pliva i Ugar. Na Vrbasu su iz građene i dvije hidrocentrale: Jajce II i Bočac.

Osnovna karakteristika većeg broja r ijeka SZR jeste da se najvećim svojim tokom

protežu planinskim, tj. brdovitim kanjonima, što ih čini veoma brzim, hladnim i čistim. SZR ima značajne vodene potencijale, počevši od mogućnosti jednostavnog industrijskog flaširanja i prodaje iste vode za piće, pa do korištenja vode kao hidroenergetskog potencijala.

Različite mogućnosti turističke eksploatacije ovog resursa takođe su vrlo znač ajne. SZR može da ponudi aktivnosti za rekreaciju i odmor; seoski turizam, sportove na divljim vodama, kao što su splavarenje i vožnja kanuom, ribarenje i druge vidove riječnog turizma.

20

Ono što će definitivno predstavljati pravi izazov centrima donošenja razvojnih odluka, jeste kako postići kompromis između interesa za očuvanjem voda ovog ekonomskog regiona u nezagađenom stanju, te potrebe za industrijalizacijom, uključuju i iskorištenost hidro potencijala za proizvodnju električne energije.

Iz gore predstavljenoga može se zaključiti da su vodeni potencijali SZR-a

ogromni, počev od mogućnosti jednostavnog industrijskog flaširanja i prodaje vode za piće, pa do korištenja vode kao osnove hidroenergetskog potencijala. Ovaj prvi je značajan samim tim što globalne procjene budućnosti svijeta ozbiljno upozoravaju na nedostatke vode za piće već u naredne dvije decenije.

Danas, kako kod nas na lokalnim, tako i na globalnim svjetskim tržištima, litar flaširane vode je dostigao cijenu litre mlijeka, ili čak cijenu 2/3 cijene goriva, tako da ove činjenice svakako treba imati u vidu kod planiranja upravljanja ovim resursom.

Tabela 3: Rijeke SZR

RIJEKE SZR – a u FBiH RIJEKE SZR – a u RS Una 212 km, Vrbas, Kozica, Strigova, Vijaka, Unac 23 km, Lišnja, Sokočnica, Ilomska, Klokot, Ribnik, Vojskova, Japra, Sana, Lubovica, Gumjera, Lubina, Sanica, Jablanica, Turjanica, Krušnica, Vrbaška, Crkvena, Gomjenica, Jošavka, Mahovljanska rijeka, Pliva 38 km, Perućka rijeka, Crna rijeka, Vrbas 170 km, Ugar, Ponor, Ugar 21. Cvrčka. 3.5. Šume i zemljište SZR

29% SZR, (7.050,92 km2) prekriveno je šumama. Šume SZR čine 26,11% ukupnog šumskog potencijala BiH, te prema tome, predstavljaju vrlo važan izvor u domenu drvoprerađivake industrije ovog regiona.5

Drvna industrija je bila jedna od naj razvijenij ih industrija u BiH. Industrij ska bukva, hrast i druge vrste drveta predstavljaju jednu od najkvalitetnij ih tehnoloških sirovina u drvnoj industrij i Evrope. Nažalost, trenutno stanje u drvnoj industrij i je veoma teško. Ratna razaranja su oštetila i uništila većinu proizvodnih kapaciteta, a tržišne veze su pokidane.

Drvo se izvozi prvenstveno kao sirovina, dok je proizvodnja poluprerađenih i gotovih proizvoda od drveta ograničena. Naj izazovnije pitanje u ovoj grani je povećanje i jačanje malih privatnih preduzeća/proizvođača, u cilju prevazilaženja problema u ovoj oblasti. Na zapadni dio regiona otpada 53% ukupne površine pod šumama, prvenstveno zbog njegovog planinskog reljefa. Zato je ovo specifičan podregion u pogledu mogućnosti razvoja drvne industrije.

5 P rivredna komora BiH

21

Očuvanje šuma, pravilno gazdovanje i pošumljavanje je bitan izazov koji sa sobom nosi, ne samo potrebu strateškog osiguranja sirovine za drvnu industriju SZR, nego i pitanje očuvanja prirodne ravnoteže flore i faune.

58% površine SZR obuhvata obradivo zemljište dobrog kvaliteta. 81% ovog tla

smješteno je na istoku, što omogućava razvoj prerađivačke proizvodnje u oblasti poljoprivrede. Ukupan odnos između oranica i obradivog tla je 41% naspram 59%.

3.6. Minerali i rude

SZR je bogata rudama i mineralima, od kojih su najistaknutiji dolomit, željezo, ugalj, krečnjak, kvarcni pijesak, gips, opekarska glina, treset i boksit. Rudnik gipsa u Kulen Vakufu i rudnici željeza u Ljubiji i Omarskoj su me u najvećim ovog tipa u Evropi. Međutim, razmatrajući postojeće stanje, te obim korištenja ruda i minerala u SZR, nema mjesta zadovoljstvu. Većina ovih rudnika nije u funkciji ili radi s minimalnim kapacitetima. U većini slučajeva, privatizacija ovih rudnika još nije završena.

3.6.1. Trenutno stanje i mogućnosti primjene minerala i ruda Dakle, generalno rečeno, može se konstatovati da je SZR bogato područje rudama i mineralima, npr. rudnik gipsa u Kulen-Vakufu je jedno od većih nalazišta gipsa u Evropi, a po kvalitetu se takoder može svrstati u red boljih. Rudnici željezne rude svrstavaju se u red većih te vrste u Evropi, a definitivno su najveća nalaziša ove rude na prostoru zemalja bivše Jugoslavije.

22

Što se tiče trenutnog statusa i stepena iskorištenosti ruda i minerala u SZR-u, može se

zaključiti da nije zadovoljavajući . Ogroman broj ovih rudnika ne radi ili ako radi,

onda je to sa minimalnim kapacitetima. U većini slučajeva nije provedena privatizacija

ovih nalazišta, iako su, s formalno pravne strane gledano, doneseni potrebni zakoni o

koncesiji, kako na entitetskom, tako i na kantonalnom nivou . Generalno govoreći,

stanje u dijelu SZR-a u FBiH je bolje nego u dijelu tog regiona u RS-u, o čemu govore

i sljedeće informacije:

• Rudnik Boksita DD iz B. Krupe privatizovan je od strane firme «Arda» iz Banja Luke, sa 98% vlasništva, a trenutno se bavi isključivo eksploatacijom i izvozom sirove rude boksita.

• Firma «Rudnici gipsa DD Donji Vakuf» dobila je koncesiju na rudnik gipsa na lokalitetu Brešcic, kod Kulen-Vakufa, i trenutno se bavi prostom eksploatacijom rude gipse i njihovim izvozom.

• Rudnik «Kamengrad» iz Sanskog Mosta je privatiziran javnim upisom dionica 100%, i u fazi je konsolidacije trenutnog stanja firme, s ciljevima otpočinjanja daljnje eksploatacije mrkog ugljena na površinskom kopu.

• Glina, kao sirovinska osnova za proizvodnju cigle također je u funkciji postojećih građevinskih industrija, ciglana u Cazinu i Sanskom Mostu.

U predmetnoj analizi bitno je upozorititi na potencijale nekih od najznačajnih

ruda i minerala, a u kontekstu mogućnosti njihove primjene kako slijedi.

Dolomit se može koristiti:

u proizvodnji vatrostalnih materijala, za izradu bazičnih opeka, kao topitelj u crnoj metalurgiji, u proizvodnji cementa, u staklarskoj, hemijskoj i gumarskoj industriji u keramičkoj industriji, u poljoprivredi (kalcitfikacija zemljišta), u građevinarstvu (spravljanje betona i dr.), u niskogradnji, za tamponske slojeve srednjeg saobracajnog opterećenja, kao frakcija kamenog agregata za projektovanje asfaltnih mješavina, u industriji boja, lakova, papira i sl.

Krečnjaci, poput dolomita, značajno su rasprostranjeni na terenima ovoga regiona,

23

a zbog svojih osobinama imaju veoma široku primjenu: u crnoj metalurgiji kao topitelji kod dobijanja sivog i livenog željeza, u obojenoj metalurgiji kao dodatak kod flotacije i cijanizacije rude, u proizvodnji glinice, kao osnovna sirovina za dobijanje metalnog kalcija, u građevinarstvu se upotrebljavaju kao kamen za zidanje, oblaganje, utvrde obala, cestogradnju, u proizvodnji raznih kamenih agregata, kao ukrasni kamen, u industriji stakla, šecera i papira.

Kvarcni pijesak u zavisnosti od kvaliteta može služiti:

kao sirovina za izradu kalupa, kao livarski pijesak, u građevinarstvu, u industriji stakla, u finoj keramici.

Gips se najviše upotrebljava u građevinarstvu za proizvodnju cementa. U slucaju podizanja fabrike za preradu gipsa na ovom regionu, pored navedene primjene, mogao bi se proizvoditi: sirovi gips (komadni i mljeveni), pečeni gips “alabaster” svih vrsta, fino mljeveni, zatim gips za gletovanje, keramiku, modelarski gips, medicinski gips, industrijski pakovan u cisternama, gips za maltere te za pregradne i dekorativne ploče. Opekarska glina je pogodna za proizvodnju punih i šupljih opeka u ciglarskoj industriji, kao i za proizvodnju kvalitetnih podnih i obložnih ploča. Tuf se može upotrebljavati kao neophodan dodatak cementnom klinkeru u proizvodnom procesu cementara, kao i dodatak za pobošanje kvaliteta betona i kao asfaltno punilo u dogradnji. Boksit se primjenjuje u cementnoj industriji (za specijalne vrste cementa) te u vatrostalnoj industriji. 3.7. Stanovništvo SZR

Ekonomski region Sjeverozapadna RS/BiH određuju tri dominirajuće nacionalne kategorije, koje se prvenstveno zasnivaju na vjerskim karakteristikama: Srbi su pravoslavci, Bošnjaci su muslimani, a Hrvati katolici. Uprkos njihovoj

24

velikoj sličnosti u jezičkom, kulturološkom i istorijskom smislu, ove kategorije postaće osnova za ekspanziju nacionalnih politika, koje će raspadom bivše Jugoslavije prerasti u ne tako davno okončani rat (1992-1995). Posljedice ovog rata su vrlo očite demografske promjene u SZR, kao i u čitavoj BiH.

Procjene sadašnje demografske situacije u BiH su u stvari zasnovane na popisu

stanovništva iz 1991. godine, pošto otada nije službeno proveden novi popis stanovništva.

3.7.1. Demografski pokazatelji

Na prostoru SZR živi 1.107.205 stanovnika, što predstavlja nekih 31% ukupnog broja stanovnika BiH (3.800.000). Prema tome, ovaj ekonomski region je najveći region u BiH po broju stanovnika.

Od ovog broja, 341.832 stanovnika, ili 30,35%, žive u dijelu Federacije.

Raspodjela po kantonima je sljedeća: Kanton 1 ima 307.124 stanovnika, ili 89,85% ukupnog federalnog dijela SZR;

Kanton 6 ima 20.392 stanovnika, ili 5,97% ukupnog federalnog dijela SZR, dok Kanton 10 ima 14.316 stanovnika, ili 4,19% ukupnog federalnog dijela SZR. 784.374 stanovnika koji žive u RS čini 69,65% ukupne populacije S ZR. Broj stanovnika u SZR, u dijelu koji se nalazi u RS bilježi blagi porast u poređenju sa federalnim dijelom regiona, što može značiti da povratak izbjeglih osoba još uvijek traje. 3.7.2. Nacionalna struktura stanovništva SZR

Prema skorašnjoj procjeni broja stanovnika SZR, u junu 2003. godine, nacionalna

struktura je bila sljedeća: S rbi 62,76 %, Bošnjaci 33,63 %, Hrvati 3,17 %, te ostale manjinske grupe 0,44 %.6 3.7.3. Starosna i polna struktura SZR

6 Izvor: FZS i RZSRS

25

Starosna struktura upućuje na činjenicu da je SZR relativno “mlad” region. Visok procenat radno sposobnog stanovništva predstavlja vrlo bitan potencijal ovog regiona za buduće razvojne projekte. Procjena polne strukture pokazuje da 49% stanovništva čine žene, a 51% muškarci. Ovaj odnos je prirodan i predstavlja pozitivan trend polne strukture SZR.

3.8. Infrastuktura SZR

Infrastruktura SZR, u poređenju sa drugim regionima BiH, je osrednje razvijena. Međutim, u samom regionu infrastruktura nije jednako razvijena po opštinama. Jedan od infrastrukturno nerazvijenih dijelova ovog regiona je dio Kantona 10 (Drvar, Bos. Grahovo, Glamoč ), kao i jugozapadno područje koje pripada Republici Srpskoj. Proces unapređenja infrastrukture u poslijeratnom periodu odvija se teško i sporo.

3.8.1. Saobraćajne karakteristike

Sjeverozapadni ekonomski region ima povoljan saobraćajni položaj s obzirom na to da zauzima prostor na pravcu osnovnih koridora zapadna Evropa – M editeran – Bliski istok. Ovakav položaj daje mu razvojne šanse kroz povezivanje, ne samo ostalih regiona BiH sa Zapadnom Evropom, već i ostalog dijela Južne sa Zapadnom Evropom.

3.8.2. Drumski saobraćaj; ceste

Većina puteva u SZR je u lošem stanju. Prosječna udaljenost najvećih gradova regiona (Banjaluka,

26

Prijedor, Bihać ) od glavnog grada BiH je približno 300 km, ili 4-5 sati vožnje. Izgradnja autoputa u regionu predviđena je u bliskoj budućnosti.

Ukupna dužina magistralnih puteva u SZR iznosi 1.207 km, od čega se 507 km nalazi u Federaciji, a 700 km u RS. Sljedeći putevi su najvažniji: M4, koji spaja Novi Grad i Doboj, kroz Prijedor i Čelinac; M5, koji spaja zapadni dio regiona sa srednjom Bosnom, tj., sa Sarajevom i M16, koji spaja Gradišku sa Jajcem i izlazi na magistralni put M5 u pravcu Sarajeva).

Ukupna dužina regionalnih puteva iznosi 1.466 km; 681 km u FBiH i 785 km u

RS. Gustina mreže kategorizovanih puteva u opštinama Federacije je 41,63 km/100 km2, a u opštinama RS je 39,10 km/100 km2. Ukupna gustina mreže drumskog saobraćaja u SZR iznosi 40,12 km/100 km2. Dakle, ukupna dužina magistralnog puta na prostoru sjeverozapadnoga ekonomskog regiona je 1.207 km, od cega 507 km na prostoru Federacije BiH, te 700 km na prostoru Republike Srpske.

Najznačajniji magistralni putni pravci su svakako M-4 koji spaja Novi Grad sa Dobojem, preko Prijedora i Čelinca, te magistralni pravac M-5, koji spaja zapadni dio regiona sa centralnom Bosnom, tj. Sarajevom kao glavnim gradom, kao i magistralni pravac M-16, koji spaja Gradišku sa Jajcem i utapa se u magistralni put M-5 u pravcu Sarajeva.

Ukupna dužina regionalnih puteva SZR je 1.466 km, od cega 681 km na prostoru

Federacije BiH, a 785 km na prostoru RS-a.

3.8.3. Željeznički saobraćaj Željeznička pruga S ZR-a ide u četiri pravca. Prvi pravac je dio magistralnog željezničkog pravca Slunj - Bihać - Split, koji

prolazi sjeverozapadnim regionom u dužini od 138 km. Od ukupne dužine ove

27

pruge 95 km ide dolinom Une od Bos. Otoke do Martinbroda, a preostali dio od 43 km je relacija Martinbrod – Strmica.

Drugi pravac se nastavlja od Bos. Otoke prema Novom Gradu do Kostajnice.

Treći pravac ide od Novog Grada do Doboja u dužini od 168 km. Na ovom dijelu željeznička pruga ima samo jedan kolosijek, maksimalna brzina je 80 km/h i inače kompletna željeznička infrastruktu ra daleko je ispod evropskih standarda.

Četvrti pravac, u dužini od 45 km, kreće od okoline Doboja (mjesto Trbuk) do Koprivne.

Kompletna željeznička infrastruktura je tokom rata pretrpjela velika oštećenja, a danas se ni približno ne koriste prijeratne mogućnosti u pogledu postignutog nivoa prevoza roba i putnika.

Trenutna iskorištenost željezničkih infrastrukturnih kapaciteta je na samom minimumu. Željeznički saobraćaj u prijeratnom periodu igrao je vrlo značajnu ulogu u Sjeverozapadnom dijelu BiH. Željeznička mreža još uvijek ima veliki značaj za ovo područje, jer je Doboj glavno željezničko čvorište u BiH koje povezuje glavne putne pravce: Zapadna Evropa – Mediteran – Bliski istok.

Ukupna dužina pruge na prostoru SZR je 399 km, od čega se 261 km nalazi u RS i 138 km u Federacij i BiH. Gustina željezničke mreže ovog regiona je 2,34 km/100 km (dio FBiH 1,99 km/100 km2, dio u RS 2,57 km/100 km2).

3.8.4. Riječni saobraćaj

Riječni saobraćaj u RS/BiH je djelimično razvijen krajem 19. i početkom 20. vijeka. Na podru ju SZR-a on je razvijen u donjim tokovima rijeka Une i Vrbasa, dok se rijeka Sava trenutno razmatra kao lokacija za izgradnju regionalne luke. 3.8.5. Vazdušni saobraćaj

Na udaljenosti od 23,5 km od Banja Luke, u opštini Laktaši, nalazi se aerodrom Mahovljani. Osnovna funkcija ovog aerodroma je prihvatanje unutrašnjih i čarter letova, dok se putem ovog aerodroma ne obavlja teretni saobraćaj. Civilno – komercijalna funkcija ima dobre preduslove za daljnji razvoj, pogotovo na održavanju veza na prostoru bivše Jugoslavije i jugoistoka Evrope. Banja Luka ispunjava sve uslove za međunarodni saobraćaj i zbog dobrih meteoroloških performansi može da se razvije u značajnu vazdušnu destinaciju na širem prostoru juga Evrope.

28

Pored aerodroma u Bana Luci, na 11 km sjeverozapadno od Bihaća, u mjestu Golubi nalazi se neizgrađena zelena staza za sportske avione. Da bi se podstakle mogućnosti razvoja grada Bihaća, predviđeno je građenje regionalog aerodroma sa aerodromskim traktom zgrade, kao i potrebnim saobraćajnim površinama. Na krajnjem sjeverozapadu, u graničnom području sa Republikom Hrvatskom, nalazi se bivši vojni aerodrom Željava, koji trenutno nije u funkciji. Najbolja solucija u ovom trenutku bi bila puno iskorištavanje potencijala za razvoj privrede koje pruža aerodrom u Banja Luci i, eventualno, turističkih potencijala.

3.9. Vodosnadbijevanje i otpadne vode 3.9.1. Vodosnabdijevanje

Na području SZR vodosnabdijevanjem putem vodovodnih sistema pokriveni su korisnici us kih središta opštins kih centara i većih naselja. Pored vodovodnih sistema većih opština i naselja, postoj i i više manj ih seoskih vodovoda koj i imaju relativno nizak nivo vodosnabdijevanja. Ostali periferni dijelovi, koj i su bez vodovodnog sistema, koriste alternativne sisteme poput lokalnih izvora i bunara, cisterni i sl. Kvalitet vode koja se zahvata kod više vodovodnih sistema nije uvijek povoljan. Situacija u ovom polju zahtijeva velike napore za obnovu i popravku vodovoda jer često dolazi do prekida u vodosnabdijevanju. Neophodno je formirati veće vodovodne sisteme na opštinskom, međ uopštinskom i regionalnom nivou. Formiranje regionalnih vodovoda radi prenosa velikih kol ičina vode na veće udaljenosti neminovno je za dalj i privredni i društveni razvoj .

3.9.2. Otpadne vode

Samo u većim opštinama SZR, i to u užim središnjim zonama, postoji organizovana kanalizacijsko-odvodna mreža. U mnogim opštinama postoje kanalizacijske mreže koje imaju mali prihvat otpadnih voda i vrše njihovo ispuštanje bez prethodnog tretmana. U ostalim mjestima regiona ovo pitanje se rješava alternativnim, ekološki neprimjerenim načinima. Kolektora za prečišćavanje otpadnih voda ima samo nekoliko, a posjeduju ih samo dvije ili tri veće opštine. Neka postrojenja za prečišćavanje industrijskih otpadnih voda nisu u funkciji. Mnoge fabrike ispuštaju svoje otpadne vode direktno u riječne tokove, bez prethodnog ili sa nedovoljnim stepenom prečišćavanja. Problematika očuvanja voda neminovno zahtijeva razvoj strategija za rješavanje ovog pitanja. Trenutno se u tom pravcu preduzimaju minimalne tehničke mjere, uglavnom u nadležnosti posebnih javnih preduzeća koja osnivaju opštine.

Vodosnabdijevanje i tretman otpadnih voda predstavlja važno pitanje u zaštiti

čovjekove sredine, a samim tim i u složenom konceptu održivog razvoja.

3.10. Upravljanje čvrstim otpadom

Sistem upravljanja krutim otpadom u SZR zasnovan je na sakupljanju, transportu i odlaganju krutog otpada od strane javnih komunalnih preduzeća na opštinskom nivou. Smeće se odlaže na deponije koje su u lošem stanju i ne zadovoljavaju ni minimalne sanitarne i higijenske uslove. Sortiranje otpada je vrlo loše organizovano ili uopšte ne postoj i. Da bi se sprovela adekvatna politika u pogledu resursa i energije, neophodno je podići ekološku svijest, formirati horizontalnu i vertikalnu stru kturu upravljačke organizacije i unaprijediti pravne regulative i ekonomske mjere po ovom pitanju.

29

3.11. Elektroenergetska mreža

Prvi izvori energije u BiH predstavljali su otvaranje prvih rudnika uglja, koj i su korišteni za proizvodnju električne energije u termoelektranama (TE). Ukupne rezerve mrkog uglja u BiH koncentrisane su na pet lokaliteta. Jedan od nj ih se nalazi u SZR. Međ utim , u SZR nema termoelektrana, pa je samim tim riječna struja jedini izvor energije. Sveukupno postoj i 14 hidroelektrana u BiH, od koj ih se četiri nalaze u Sjeverozapadnom regionu.

3.12. Toplotna energija

Osim električne energije i čvrstih goriva, na području SZR nema drugih vidova energije pogodne za grijanje. Manj i broj domaćinstava koristi se grijanjem putem mreže ili alternativnim mogućnostima (plin, nafta, mazut). Javne (kolektivne) usluge grijanja su i prije rata bile ograničene samo na pojedine kvartove ili zgrade urbanih centara (Banja Luka, Bihać, Prijedor) putem kotlovnica-toplana na mazut ili čvrsto gorivo, dok je u poslijeratnom periodu ovo svedeno na još zanemarlj ivij i broj korisnika. Upotreba solarne energije za grijanje nije zastupljena, a ako jeste koristi se u zanemarlj ivom obimu.

3.13. Industrijska infrastruktura

Industrijska infrasturktura SZR stvarala se oko većih centara. Prostornim planovima tih centara uglavnom se predviđala izgradnja industrijskih zona, koje su izmještene dalje od koncentrisanih naseljenih područja radi lakšeg i boljeg razvoja infrastrukture, ali i očuvanja sredine u kojoj ljudi borave. Pomenute industrijske zone stvarane su čisto na prostornoj osnovi, a ne u smislu industrijskih zona koje bi pružale određene olakšice grupisanim industrijskim proizvodima te štitile njihove interese kao posebne grupacije.

Inkubatori i tehnološ ki parkovi ne postoje na ovom području. Postoje i instituti, privatna preduzeća i druge institucije koje se bave pitanj ima obrazovanja, kvalifikovanja i prekvalifikovanja i tehničkog usavršavanja i slično, mogli bi konačno dovesti do formiranja inkubatora, tehnoloških parkova, i sl.

3.14. Telekomunikacije Telekomunikaciona infrastruktura je bitan faktor za razvoj svakog regiona. U SZR djeluju tri državna preduzeća: Telekom S rpske, BH Telekom S arajevo i HT Mostar. Na polju mobilnih komunikacija, sjeverni dio regije takođe pokrivaju i dva hrvatska operatera: HR Cronet i HR VIP. Karakteristike tržišta usluga telekomunikacija u fiksnoj telefoniji u SZR su slijedeće:

1. Fizička / prostorna podjela tržišta po entitetima i kantonima;

30

2. Monopol operatera fiksne telefonije; 3. Povećani troškovi; 4. S manjen kvalitet usluga. Karakteristike tržišta mobilnih komunikacija u SZR su slijedeće:

1. Podjela tržišta na entitete i kantone se smanjuje jer svi operateri počinju da nude svoje usluge na čitavoj teritoriji regiona.

2. Slično tržištu fiksne telefonije, ovo tržište je podijeljeno između tri GS M operatera.

3. Jedino je u blizini granice moguće spajanje na više mreža. 4. Operateri imaju velike koristi od monopola. 5. Usluge mobilne komunikacije su preskupe. 6. Ponuđene usluge nisu zadovoljavajućeg kvaliteta.

Telekomunikacioni sistem u SZR sačinjen je od nekoliko s istema fiksne i mobilne telefonije. Proces tranzicije tri javna telekomunikaciona preduzeća (BH Telekom, Hrvatske telekomunikacije i Telekom Srpske) je još uvijek u toku. Potencijali, kako fiksne tako i mobilne mreže, dobro su razvijeni. Svaki od telekomunikacionih sis tema pruža dodatne usluge kao što su internet, automati, ISDN, itd.

Na području SZR djeluje nekoliko TV i radio stanica, kao i dnevnih i sedmičnih novina. Kao posljedica stvaranja medija u ratnim i poslijeratnim okolnostima, kada profesionalne kvalifikacije nisu bile prioritet, nažalost, postoj i veliki broj nekvalifikovanog radnog kadra u ovoj oblasti.

3.15. Obrazovni sistem SZR

U skladu sa procesom tranzicije BiH kao jedan od kljucnih segmentata nameće se i potreba što hitnije reforme obrazovnog sistema, kako bi ovaj značajan sistem razvoja zemlje pratio novonastale prilike i potrebe.

Obrazovni sistem BiH se sastoji od obaveznoga - osnovnog, te neobaveznog

srednjeg i visokog obrazovanja u institucijama koje su 99% u državnom vlasništvu. 3.15.1 Osnovno i srednjoškolsko obrazovanje

Na području SZR ima 179 osnovnih škola (ovaj broj se odnosi na broj osnovnih škola, a ne zgrada). Specijalne škole uopšte ne postoje; nekad su u

31

sklopu redovne škole organizuju specijalna odjeljenja.

Nastava se u osnovnim školama na području SZR izvodi se prema tri različita plana i programa prilagođena većinskom stanovništvu određenog područja na bosanskom, srpskom i hrvatskom jeziku.

Srednjoškolsko obrazovanje nije obavezno, pa je samim tim i manji procenat učenika koji ga pohađaju (prema studiji UNDP na nivou BiH 98% od ukupne populacije djece starosti izme u 7 i 15 godina pohađa osnovnu školu, dok samo 57% djece u dobi od 15 do 19 godina pohađa srednju školu).

Kao i osnovne, i srednje škole su u državnom vlasništvu, a u njima se učenici obrazuju za zanimanja prema odabiru budućeg posla. Pored teorijskog dijela, srednjoškolsko obrazovanje podrazumijeva i praktični dio obuke, koja se, nažalost, provodi samo formalno. Ukupno 70 srednjih škola nalazi na području SZR.

Tabela 4: Osnovne i srednje škole SZR SZR OSNOVNE ŠKOLE SREDNJE ŠKOLE Dio u FBiH 53 25 Dio u RS 126 45 S ZR 179 70

32

3.15.2 Visokoškolsko obrazovanje

U skladu sa obrazovnim sistemom BiH, po završetku srednje škole ispunjene su predispozicije za upis na neku od visokoškolskih ustanova. Područje SZR ima dva javna univerziteta, Univerzitet u Banjoj Luci (RS) i Univerzitet u Bihaću (FBiH).

Privatni univerzitet iz Bijeljine "Slobomir P.", sa dijelom u Doboju, Fakultetom Poslovne ekonomije u B.Luci/Laktašima, te još nekoliko privatnih fakulteta.

Od značaja je da se upis studenata za određene profesionalne profile prilagodi budućim potrebama regiona. Finansiranje visokoškolskih institucija nije regulisano, što rezultira i njihovom sporom reformom.

Postdiplomska nastava postoji na Univerzitetu u Banjoj Luci, Fakultetu u B. Luci/ Laktašima, a treba da otpočne i na Univerzitetu u Bihaću.

SZR je bogat visokoškolskim institucijama, sa dva univerziteta, mnoštvom

fakulteta, viših škola i nekoliko instituta, što mu daje dobru osnovu za obrazovanje, te pripremu odgovarajućih kadrova za potrebe vlastitog razvoja. Inače, SZR je i prije rata bio jedno od najznačajnijih tehnoloških područja BiH. 3.15.3 Instituti

Instituti djeluju sa osnovnim ciljem povezivanja poslovnih subjekata sa naukom. Geografska blizina SZR sa razvijenim zemljama zapadne Evrope daje mu dobre osnove i šanse za transfer tehnologija i vjerujem da se u budućnosti može razvijati u tom pravcu, te postati najznačanij i centar ovoga tipa u BiH.

SZR-u postoje brojne institucije i lokalne nevladine organizacije koje se bave razvojem različitih vještina, kao i procesom prekvalifikacija, dokvalifikacija te sličnim aktivnostima.

33

Ove organizacije treba da predstavljaju osnovu za logističku podršku u razvoju SZR u svim njegovim sektorima. Njihovim udruživanjem, jačanjem, specijalizacijom i vlastitim razvojem podsticao bi se sveopšti razvoj SZR; i treba istaći da je rad na tom planu značajan te treba da nađe svoje mjesto u planu strateškog razvoja.

3.16. Tržište rada – zaposlenost i nezaposlenost

Sistem agencija za zapošljavanje organizovan je na nivou entiteta. Ne postoji zajednička institucija u BiH koja se bavi ovim pitanjem.

Ovaj sistem, iako je donekle izmijenjen, je zaostavština iz prošlosti koja daje isključiva prava i obaveze po pitanjima zapošljavanja biroima za zapošljavanje. Ove institucije, kao što je to slučaj i sa drugim državnim ustanovama, imaju monopol koji uzrokuje neaktivnost i nedovoljnu pokretljivost.

3.16.1 Zapošljavanje Sljedeće tabele prikazuju osnovne podatke o zaposlenost i u SZR-u. Tabela 5: Zaposleni u SZR-u Zaposleni u SZR-u 2000 2001 2002 2002 (%) Dio u FBiH 36. 607 35. 630 35. 568 5, 69 Dio u RS 119. 919 126. 094 127. 363 20, 37 S ZR 156. 526 161.724 162. 931 26, 06

Stvarna situacija se i po brojkama i po

strukuri sektora razlikuje od službenih podataka kojima raspolažu nadležnie

34

institucije. To je zato što u velikoj mjeri postoji tzv. “zapošljavanje na crno”, do 50% (prema nekim procjenama), posebno u primarnom sektoru, t.j., u poljoprivredi. Važno je istaći da je radna snaga jedan od ovdašnjih najvećih “izvoznih proizvoda” u zapadnu Evropu. Prema statističkim podacima iz 1991. godine, 236.000 stanovnika ovog regiona je živjelo i radilo u inostranstvu. Prema podacima Centralne banke BiH, prihod od individualnog transfera novca iz inostranstva (kategorija naših ljudi u inostranstvu) iznosi 15% BDP. Jedan od prioriteta razvojne strategije SZR biće projekti koji imaju za cilj da privuku ove izvore finansiranja za razne vidove investicija.

Stanje na ovom polju bi se moglo značajno poboljšati iniciranjem socioekonomskog dijaloga. Ogromni problemi su se javili u već privatizovanim preduzećima, većinom uslijed neadekvatnog ponašanja velikog broja poslodavaca.

Tabela 6: Zaposolenost po sektorima u 2004

Zaposlenost po sektorima u 2004 7FBiH RS S ZR Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo 768 5. 667 6. 435 Rudarstvo i energetski sektor 10. 266 3. 616 13. 882 Prerađivačka industrija 2. 457 21. 811 24. 268 Trgovina 957 9. 849 10. 806

7 Izvor podataka: Statistika FZS i RZSRS

35

Ugostiteljstvo 314 4. 024 4. 338 Komunikacije 500 3. 696 4. 196 Građevinarstvo 1. 255 6. 717 7. 972 Banke, finansijske institucije 465 660 1. 125 Prevoz 755 1. 804 2. 559 Usluge 5. 558 1. 687 7. 272 Javni sektor 7. 327 14. 483 21. 810 Ukupno 30. 649 74. 014 104. 663

3.16.2 Nezaposlenost

Sa najvećim procentom nezaposlenosti BiH je na prvom mjestu ispred susjednih zemalja bivše Jugoslavije.

Porast stope nezaposlenosti u SZR-u u 2002. godini može da se objasni kao rezultat povećanog broja privatizovanih preduzeća, što je ostavilo veliki broj radnika da čekaju ponovno započinjanje procesa proizvodnje. Nakon završetka procesa privatizacije, ovi radnici su otpušteni i trenutno su nezaposleni.

Polna struktura nezaposlenih lica u SZR-u za 2002. godinu iznosila je 56 % muškaraca i 44% žena. Najveći broj nezaposlenih se još uvijek kreće u starosnoj grupi od 19 do 50 godina. U starosnoj grupi starijih od 51. godinu, 29,37 % nezaposlenih su žene a 70,63 % muškarci. 59% nezaposlenih nisu imali posao u periodu do 5 godina; 29% njih do 10 godina; 9% nezaposlenih nema posao do 15 godina, a 3% njih čeka na posao više od 15 godina.

Tabela 7: Stopa nezaposlenosti Stopa nezaposlenosti FBiH RS SZR BiH 2004 42, 43 (%) 35, 45 (%) 37, 11 (%) 41 (%)

36

3.17. Zdravstvene institucije

Usluge zdravstvene zaštite u SZR-u pružaju se u bolnicama i sličnim ustanovama (klinike, hitna pomoć , domovi zdravlja, itd.). Od ukupno 34 bolnice u BiH (statistika iz 2001) nj ih 6 pripada SZR: Univerzitetsko-klinič ki centar u Banjoj Luci; Kantonalna bolnica “Dr Irfan Ljubijanki ” u Bihaću; bolnica u Doboju; Opšta bolnica u Prijedoru; Opšta bolnica u Gradišci i Opšta bolnica u Jajcu. U ostalim opštinama SZR postoje domovi zdravlja koj i pružaju osnovne zdravstvene usluge.

Sve ove ustanove su javnog karaktera. U regionu nema privatnih bolnica, ali postoji veliki broj privatnih klinika i privatnih liječnkih ordinacija. Zdravstvene ustanove preživljavaju u vrlo teškim uslovima, sa zastarjelom opremom i nedostatkom osnovnih uslova za rad. Termalne banje i lječilišta takođe spadaju u domen zdravstvene zaštite. 3.17.1 Socijalna zaštita

Socijalna zaštita i briga u ovom regionu se provodi putem centara za socijalni rad i zaštitu, koji su organizovani na opštinskom nivou. Ovi centri putem namjenskih sredstava iz budžeta pružaju pomoć socijalnim slučajevima, najugroženijim kategorijama stanovništva. Međutim, taj oblik pomoći nije ni blizu potreba, naročito kada se govori o starijoj populaciji. Osim centara za socijalni rad, postoje i specijalizovane institucije za brigu o starim osobama (starački domovi), zatim institucije koje rade sa osobama zaostalim u razvoju, dok o mentalno oboljelim osobama brigu vode posebni bolnički odjeli. Sve ove institucije rade u teškim uslovima, uglavnom zbog nedostatka sredstava.

Broj nevladinih organizacija koje rade sa ugroženim grupama stanovništva (starije

osobe, djeca, lica sa posebnim potrebama) se povećao u posljednje vrijeme, što je naravno u ovako teškim uslovima olakšavajuća okolnost.

3.18. Ekonomija i poslovanje SZR

37

3.18.1 Bruto domaći proizvod – BDP

2002. godine, BDP po glavi stanovnika u FBiH iznosio je 1,252 US$, i bio je viši nego u RS, što opet dokazuje da unutar države postoje mnoga neslaganja između različitih područja. Po visini BDP po glavi stanovnika država BiH zauzima pretposljednje mjesto među zemljama Evrope.

Ekonomski rast u BiH je usporen – u godini 2002. sa stopom od 3,3% bio je niži od stope ekonomskog rasta u većini susjednih zemalja. Međunarodna pomoć čini 9% ukupnog BDP. Prema procjenama Centralne banke, iznos individualnog transfera novca iz inostranstva je 1,5 milijarda KM, ili 15% ukupnog BDP.

Javni rashodi u BiH, a samim tim i u SZR-u, su ogromni i iznose 56% BDP; većina ove sume odlazi na plate i administrativne troškove. Dakle, ne postoje razvojni fondovi niti projekti kojima bi se podsticao razvoj.

Prikazani podaci potvrđuju negativnu preraspodjelu pojedinih privrednih sektora

u učešću u BDP-u. Smanjenje u industrijskom sektoru imalo bi značajan uticaj na sposobnost privrede BiH da stvori dodanu vrijednost, a porast u uslužnom sektoru bi dodatno povećao veliku razliku između izvoza i uvoza, t.j., nizak procenat uvoza pokrivenog izvozom.

3.18.2 Uvoz i izvoz

Prikupljanje podataka o uvozu i izvozu na nivou SZR nije omogućeno. Na osnovu

38

spoljne trgovine BiH za prvih jedanaest mjeseci 2003. godine, u poređenju sa istim periodom 2002, može se reći da je postojao određeni pozitivan učinak, ali ispod očekivanih rezultata.

Vodeće zemlje u koje BiH izvozi, za gore pomenuti period su: Hrvatska – 373 miliona KM , povećanje od 34 %; Srbija i Crna Gora - 370 miliona KM , smanjenje od 3%; Njemačka - 320 miliona KM, povećanje od 37%; Italija - 298 miliona KM , povećanje od 49%; Švicarska - 205 miliona KM , smanjenje od 2%; Slovenija – 141 milion KM , povećanje od 5%; Austrija - 83 miliona KM , povećanje od 14%, u poređenju sa istim periodom za prethodnu godinu.

Vodeće zemlje iz kojih BiH uvozi, za gore pomenuti period su: Hrvatska – 1.656 miliona KM , povećanje od 5.4%; Slovenija - 883 miliona KM , smanjenje od 10,4%; Njemačka - 708 miliona KM , povećanje od 7,4%; Srbija i Crna Gora - 604 miliona KM , smanjenje od 4,7 %; Italija - 553 miliona KM , bez promjena; Švicarska – 108 miliona KM , smanjenje od 11%, Austrija - 407 miliona KM , smanjenje od 15,5 %, u poređenju sa istim periodom za prethodnu godinu.8

Podaci o strukturi uvoza su ohrabrujući. Evidentan je porast uvoza kapitalne opreme koja služi za dalju proizvodnju. Najteža situacija je u poljoprivrednom sektoru gdje je pokrivenost uvoza izvozom samo 8 %.

Imajući u vidu pozitivnu tendenciju ka bržem porastu izvoza i sporijem porastu uvoza ukupni

8 Podaci carinskih uprava FBiH, RS i BD BiH obuhvataju izvoz i uvoz roba prema ICD i UCD.

39

iznos negativnog salda vanjskotrgovinske razmjene ipak raste.

U cilju postizanja kvalitetnog vođenja regionalne razvojne politike na opštinskom

nivou, neophodno je poboljšati situaciju na ovom polju u smislu rješavanja problema čuvanja i predstavljanja statističkih izvještaja, posebno onih koji se odnose na ekonomske aktivnosti a mogli bi da posluže kao polazna tačka za sve ekonomske analize, kako na opštinskom tako i na regionalnom nivou.

3.18.3.Privredni subjekti

Ukupan broj registrovanih privrednih subjekata na prostoru SZR iznosi 11.281, od kojih je:

7.820, ili 69%, na prostoru RS , 3.461, ili 31%, na prostoru FBiH.

Najvažnije privredne aktivnosti u SZR-u vezane su za sljedeće oblasti (u procentima):

1. ostala javna i uslužna djelatnost 31%, 2. trgovina 21%, 3. prerađi vačka industrija na trećem mjestu sa 13 %, 4. finansijsko posredovanje 8%, 5. usluge prevoza 6%, 6. građevinarstvo 5%, 7. poljoprivreda, lov i šumarstvo sa samo 4%.

Od ukupnog broja privrednih subjekata SZR, dvije trećine ih je koncentrisano na tercijarni sektor, t.j., usluge. Svi ovi podatci vode do zaključka da je neophodno osnivanje ekonomskih djelatnosti, te stvaranje novih dodatnih vrijednosti. Na prvom mjestu, to podrazumijeva otvaranje novih i starih industrijskih pogona putem strukturalne reorganizacije srednjih i velikih preduzeća, gdje je to ostvarivo, kao i jačanje razvoja te poboljšanje sektora malih preduzeća, kroz sprovođenje svih dostupnih mjera.

Uspješan završetak procesa privatizacije i uspostavljanje strateških

partnerstava sa velikim svjetskim kompanijama bi bio jedan važan korak naprijed. Uloga razvojnih planova i onih koji o njima odlučuju u ovom smislu prevenstveno treba da stimuliše i ohrabri proizvodnju i druge aktivnosti na stvaranju prihoda u ovom regionu. Namjera je takođe da se ponude usluge dobrog kvaliteta, “know-how”, moderne menadžerske i marketinške vještine, nove tehnologije i procesi proizvodnje, osnivanje tehnoloških parkova, inkubatora, kreditnih i garantnih fondova i drugih sličnih fondova, itd.

3.18.4.Plate

40

Sljedeća tabela prikazuje prosječne neto plate u SZR-u za godine 2003. i 2004. po industrijskim sektorima i granama.

Tabela 8: Plate u SZR 2003 2004 FBiH RS SZR FBiH RS SZR Poljoprivreda, lovstvo, ribogojstvo 411 332 372 497 356 426, 5 Rudarstvo i energetski sektor 293 363 328 331 380 355. 5 Prerađivačka industrija 274 234 254 313 273 293 Trgovina 243 259 251 272 272 272 Ugostiteljstvo 248 244 246 277 209 243 Komunikacije 639 456 548 653 457 555 Građevinarstvo 269 233 251 301 284 292, 5 Bankarstvo, finansijske institucije 636 481 559 688 669 678, 5 Prevoz 642 456 549 653 457 555 Servisi za lične usluge 322 299 311 373 329 351 Javni sektor 507 406 457 550 499 524, 5 Ukupan prosjek 408 342 375 446 380 413

Prethodna tabela pokazuje da su finansijske institucije, komunikacije i prevoz grane privrede sa najvišim platama u SZR-u, dok su najniže plate u ovom regionu u trgovini i prerađivačkoj industriji. Prema podacima Centralne banke BiH prosječna plata u SZR-u u 2001. godini bila je 408 KM, a 2002. ova suma se povećala za 1,21%, na 413 KM. Prema tome, prosječna plata u SZR-u je nedovoljna za pokrivanje potreba prosječne potrošačke korpe za 0,8%. Prosječna plata u SZR-u je na istom nivou kao i prosječna plata u čitavoj BiH.

41

3.18.5. Investicije

Jedan od najvažnijih elemenata za privlačenje stranih investicija je politička stabilnost. Postojao je blagi porast stranih investicija u periodu od 1994. do 1998. godine. Godine 1999. i 2000. su bile prekretnice u smislu značajnih investicija u BiH.

Ova pozitivna tendecija je bila posljedica efekata privatizacije. Zanimljivo je uočiti da od ukupnih investicija u pomenutom periodu 72,2% pripada FBiH, dok samo 27,8% pripada RS. Najveći procenat investicija je u proizvodnji, 63,5%, u bankarskom sektoru 15,9%, u uslugama 4,3% i trgovini 3,1%.

Značajan porast investicija je zabilježen u sektoru trgovine. Indeks investiranja 2002. godine bio je 154, a 2003. godine 123. Najvažniji investitor u SZR-u po broju kupljenih preduzeća je slovenačka firma “Citrus”, koja zauzima treće mjesto najvećih stranih investitora u BiH (poslije kompanije Coca-Cola i cementare u Kaknju). Ova firma je kupila 12 državnih preduzeća na podru ju Unsko-Sanskog kantona. Međutim, ove investicije mogu biti okarakterisane kao neuspješne jer imaju mnogo negativnih efekata koji bi mogli da uzmu maha u budućnosti.

42

Najvažnije institucije koje se bave podrškom i afirmacijom stranih investicija u BiH i SZR:

1.IGA ( Investment Guarantee Agency ), nezavisna korporacija u vlasništvu Vlade BiH. IGA je osnovana 1996. godine kao implementatorska jedinica u BiH za fondove Svjetske banke, a registrovana je za finansiranje i razvoj izvoza BiH.

2. Olakšice za izvozne kompanije BiH ( BEEF ). Glavni ciljevi BEEF su: pružanje radnog kapitala preduzećima orijentisanim na uvoz i izvoz i podrška samoodrživom privrednom razvoju.

3. MIGA ( Multilateralna agencija za garantovanje investicija ) osnovana 1988. godine kao dio Svjetske banke. Svrha osnivanja MIGA-e je podrška stranim investicijama orijentisanim ka zemljama u razvoju.

4. Fond EU za garantovanje investicija ( FUND ) je osnovan kao podrška prilivu direktnih stranih investicija Bosni i Hercegovini.

5. U julu 1999. godine osnovana je vladina agencija u Bosni i Hercegovini u okviru Vijeća ministara ( FIPA ). FIPA-in glavni zadatak je da obezbijedi usluge potencijalnim investitorima, te privuče nove investicije, afirmiše državni imidž u pogledu stranih ulaganja i unaprijedi poslovno okruženje u Bosni i Hercegovini.

Ako bismo htjeli sublimirati najznačajnije razloge i prepreke u privlačenju značajnijeg broja stranih investicija, mogli bismo istaći da su to:

• visok stepen politicke nestabilnosti i rizika; • nepostojanje jedinstvenoga ekonomskog prostora i usklađenosti fiskalnih i drugih legislativa na nivou države; • relativna zakašnjelost uključivanja u globalna «kretanja» kapitala sa razvijenog Zapada na manje razvijeni jug Evrope; (najvece investicije u južnoj Evropi su se desile od 1990. do 1995. godine kada je u BiH trajao rat); • visoka kamatna stopa i kratak rok za povrat kredita ne pogoduje poslovnom partnerstvu banaka i subjekata;

43

• u cijeloj BiH jedinstvena je destimulativna politika banaka koje nisu primarno «trgovci» finansijskog kapitala, nego svoje «dobre poslovne rezultate» ostvaruju zahvaljujući visokim tarifama servisnih usluga u transakcijama sa svojim komitentima; • mala je zastupljenost investicijskih kredita, što odražava politiku Centralne banke BiH.

U nastavku slijedi analiza glavnih razloga ili snaga zbog kojih se strani investitori najčešće opredjeljuju za ulaganje u BiH, ili pak SZR, a radi daljnjeg insistiranja na njihovom jačanju, te eventualnom slabljenju njihovih suprotnosti: • konvertibilnost valute, koja je povezana sa eurom, • otvorena ekonomija orjentirana ka EU, • najniža stopa inflacije u centralno-istočnoj Evropi, • značajan broj stranih banaka, • konkurentna cijena radne snage, • raznovrsnost proizvodnih sektora i raspoloživi resursi, • mogucnosti rasta sektora usluga i turizma, • educirana i kvalificirana radna snaga, • strani investitori imaju ista prava kao i domaća lica, • strani investitori imaju ista imovinska prava kao i domaća lica u pogledu prava na imovinu.

Tabela 9: Direktne strane investicije u BiH:9 Godina Iznos (u 000 KM) % Učešća 1994. – 1997. 83. 332 4, 3 % 1998. 117. 434 6 % 1999. 324. 533 16, 5 % 2000. 310. 098 15, 8 % 2001. 274. 198 14 % 2002. 604. 319 30, 8 % 2003. 392. 700 18, 6 % Ukupno 1994. - 2003. 2. 106. 614 100 % FBiH 1. 520. 614 72, 2 % RS 586. 000 27, 8 %

3.18.6. Finansijske institucije na području SZR

9 Izvor: M inistarstvo za vanjsku trgovinu i ekonomske odnose BiH

44

Problemi sa tržištem finansijskog kapitala izraženi su kroz skupe, komplikovane i nepovoljne bankovne kredite i druge usluge.

Kamatne stope su najviše u ovom regionu. Postoji mali pad kamatnih stopa, ali je to vrlo usporen proces. Kako bi se ubrzao priliv finansijskih sredstava u privredu, neophodno je stvoriti razne instrumente “vještačkog” smanjenja kamatne stope, kao i unaprijediti ostale kreditne uslove, kao što su garantni fondovi, fondovi za subvenciranje kamatnih stopa, itd.

Porast kapitala u BiH je evidentan i trebalo bi da je zadovoljavajući, no nažalost, to nije posljedica poboljšanog razvojnog procesa, nego uglavnom rezultat unaprijeđene poslovne discipline u smislu umanjenja “rada na crno”, t.j., neregistrovanih poslova, smanjenja broja fiktivnih preduzeća, itd. Ovaj pozitivni primjer mogao bi privući lokalne i strane investitore i doprinijeti

bržem privrednom rastu cijele zemlje, te tako i SZR.

45

Banke u SZR RS Kanton 1 Kanton 10 Kanton 6

46

Izvori: Agencija za bankarstvo RS i FBiH

Još jedna važna finansijska institucija u Sjeverozapadnom regionu je Banjalučka berza, osnovana 2001. godine.

U 2003. godini, berza je ostvarila 16,499 transakcija u ukupnoj vrijednosti od 51 milion KM. Za očekivati je da će berza dobiti veću važnost kako se finansijsko tržište Regiona i BiH bude razvijalo.

3.19. Poljoprivreda

Prema mišljenju domaćih i stranih stručnjaka, poljoprivredna proizvodnja je jedan od najvećih resursa u čitavoj BiH i u SZR-u. Učešće poljoprivrednog sektora u ekonomskom regionu SZR je približno 21%, što je više od prosječnog procenta BiH (približno 17,5%).

Najveći potencijal je u proizvodnji i preradi mesa i mesnih proizvoda, zatim slijede jaja i povrće, ali je potencijal za proizvodnju žita ograničen. Povoljni su uslovi za voćarstvo s obzirom na geografski položaj, klimu i osobine zemljišta. Prema tome, obim korištenja ovih resursa u SZR-u je već 1991. godine bio daleko ispod ukupnih potencijala.

Tabela 10: Poljoprivredni resursi SZR Obradivo tlo Oranice Ukupno (km) Dio u FBiH 1. 212, 92 648, 88 1. 861, 8 Dio u RS 4. 461, 31 3. 283, 78 7. 745, 09 S ZR 5. 674, 23 3. 932, 66 9. 606, 89

47

Opšte gledajući, u pogledu zemljišta i razvojnih mogućnosti u poljoprivredi, ekonomski region SZ je u povoljnom položaju. Imajući na umu činjenicu da razvoj poljoprivrede i poljoprivredne grane određuju prirodni i geografski uslovi, možemo reći da su se u SZR-u izdvojila dva regiona:

• Prvi pokriva jugozapadni dio regiona, gdje većina zemljišta pripada FBiH. Njegove osobine su: planinski reljef, obilje šuma i livada i mnogo obradivog zemljišta u dolinama.

• Drugi pokriva sjeveroistočni dio regiona, koji uglavnom pripada RS. Njegove osobine su: uglavnom ravnice koje obiluju plodnim zemljištem i oranicama, te je strateški definisano kao područje povoljno za razvoj prerađivačke prozvodnje u poljoprivredi.

Na osnovu ove prirodne/geografske klasifikacije SZR i njegovih osobina, definisana su područja povoljna za različite vrste uzgoja. Na primjer,

48

umjereno kontinentalna klima sa visokim stepenom vlažnosti na krajnjem sjeveru regiona je povoljna za uzgoj industrijskog bilja. Široko područje na sjevernom, posebno na sjeverozapadnom, dijelu SZR koji ima pretplaninsku umjereno kontinentalnu klimu, je povoljno za voćarstvo (šljiva je ovdje dominantna).

Važno je spomenuti da su oba ova dijela već imala visoko razvijenu prehrambenu

industriju u dva velika preduzeća: “Vitaminka” iz Banjaluke i “Agrokomerc” iz Velike Kladuše. Ova proizvodna preduzeća su sarađivala sa mnogo kooperanata, zadruga i mnoštvom formalnih i neformalnih poljoprivrednika i uslužnih djelatnosti. Nadalje, ovaj tip proizvodnje pospješuje stvaranje novih radnih mjesta, a u isto vrijeme potrebu za malim ulaganjima. Pozitivan primjer mljekare “Meggle” iz Bihaća ide u prilog ovoj konstataciji, jer ova mljekara je veza između 8.000 kooperanata sa ovog područja i njenih proizvodnih kapaciteta, a ukupno, direktno ili indirektno, zapošljava oko 20.000 radnika.

Većina prehrambenih artikala koj i se konzumiraju u SZR-u i BiH su uvezeni. Iako je i prije rata poljoprivreda bila jedna od najvažnij ih industrij skih grana, nismo mogli proizvesti dovoljne količine da pokrijemo sopstvene potrebe pa je uvoz bio neminovan.

Takođe postoj i potreba za spajanjem i jačanjem proizvođača, uspostavljanjem specijalizovane, komercijalno organizovane, tržišno orijentisane podrške tehnološkim i “know-how” vještinama, poljoprivrednim zadrugama i organizacijama, klasterima ili nekim drugim vidovima udruživanja poljoprivrednih proizvođača. Postojeća situacija je više koncentrisana na osnivanje različitih poljoprivrednih udruženja na opštinskom, kantonalnom, entitetskom i državnom nivou.

BiH, a naročito ovaj region, ima povoljne uslove za proizvodnju organske hrane. Preduslovi su prvenstveno čist vazduh, zemlj ište i voda. Međutim , bez snažnog profila u ovoj oblasti, biće se teško probiti na tržište bogatih zapadnih zemalja.

Struktura kultura u SZR-u je sljedeća: žitarice 61, 17%, krmno bilje 19, 36%; povrće 10, 75%; trava 7, 72% i industrijsko bilje samo 0, 60 %.

U pogledu razvoja poljoprivrednog sektora glavni problem predstavlja

usitnjenost poljoprivrednih posjeda kao rezultat nasljeđenih zakonodavnih rješenja iz prethodnog perioda.

3.19.1.Stočarstvo

Uzgoj stoke se uglavnom odvija u južnoj planinskoj oblasti SZR. Ovo područje posjeduje jednu od

49

najvažnijih grana uzgoja stoke u BiH – uzgoj ovaca. Pored farmi ovaca, tu su i farme goveda i konja. U poslijeratnom periodu revitalizacije u BiH i SZR-u uzgoj peradi je zabilježio najveći porast, slijedi uzgoj goveda, zatim ovaca, itd.

Dok je u južnim dijelovima SZR najveći broj stada ovaca, u sjeverozapadnom dijelu SZR najbrojnija su stada goveda. Na krajnjem sjeveru, pored stoke ima i veliki broj peradi i svinja.

Tabela 11: Stočni fond10 S ZR Goveda S vinje Ovce Koze Perad Ostalo Dio u FBiH 44. 203 11. 150 88. 492 4. 660 684. 333 3. 717 Dio u RS 89. 281 126. 740 91. 835 7. 423 1. 423. 799 3. 635 SZR 133. 484 137. 890 180. 327 12. 083 2. 108. 132 7. 352

Na osnovu grubih prorčuna, vrijednosti stočnog fonda u SZR-u su znatno niže u odnosu na predratni period. Ovaj podatak je vrlo uznemirujući, pogotovo ako se ima u vidu da je proizvodnja hrane jedan od najvažnijih resursa. Kao posljedica toga, postoji visok nivo uvoza stočnog fonda, kako na regionalnom tako i na državnom nivou, predodređenog na industriju mesa i mesnih proizvoda. Ovaj tip industrije se od kraja rata razvija nešto brže od ostalih sektora u ovom regionu.

Privatno vlasništvo preovlađuje u ukupnoj strukturi imovine u odnosu na državno vlasništvo.

10 Izvor: FZS i RZS RS

50

Ono uključuje sve vrste stoke osim peradi, gdje privatno vlasništvo iznosi skoro 100% (samo zanemarivih 0,71% je u vlasništvu države). S druge strane, ovo bi se moglo posmatrati kao pozitivna tendencija ali je činjenica da se broj grla stoke smanjio za u prosjeku 65% u poređenju na predratni period. Resursi ovog tipa koji su pripadali velikim državnim preduzećima su uništeni u toku ili poslije rata. Tradicija ekstenzivne proizvodnje je najveći problem stočarstva koji utiče na

BiH, kao i na SZR. 3.20. Turizam u SZR

Koncept razvoja turizma u SZR-u je prvenstveno zasnovan na različitim šansama koje “nudi” raznolika, netaknuta priroda i sva njena bogatstva, kao što je obilje vode, šuma, dolina, livada, itd. Ovaj koncept je uglavnom vezan za ovaj ekonomski region.

Turizam bi dao bitan doprinos sveukupnom prihodu regiona. Sportovi na vodi već dokazano čine jednu od najvažnijih turističkih aktivnosti, u okviru stvaranja turističkih potencijala. Splavarenje, sportovi s kajakom/kanuom samo su neke od aktivnosti na vodi koje iz godine u godinu privlače sve više turista u ovaj region.

Pored ove vrste turizma, postoje i realne šanse za razvoj sportskog ribolova, lova, avanturističkog turizma, kampovanja, kulturnog, vjerskog i

51

gastronomskog turizma. Pošto ovo područje obiluje i termalnim izvorima, može se računati i na razvoj ove vrste turizma, t.j., otvaranje banja za liječenje i rehabilitaciju.

Neophodno je napraviti turističku infrastrukturu, ne samo kao preduslov za ovu vrstu razvoja nego i za druge vrste turizma. Ova infrastruktura zasniva se na postojanju određene infrastrukture, hotela, restorana, reklamnih agencija za promovisanje značajnih kulturnih i tradicijskih obilježja regiona, stručnog i obučenog kadra i svih drugih elemenata neophodnih za koordiniran i samoodrživ razvoj ovog regiona.

Razvoj svih ovih elemenata, uzimajući u obzir snažnu konkurenciju u okruženju, kao i inostranstvu, mogao bi da potraje, uz mnogo truda i novca. Međutim, turizam bi mogao značajno da doprinese prihodu ovog regiona. Ovaj zaključak ne treba da umanji opšti interes za zaštitu i očuvanje ekološki čiste životne sredine. Naprotiv, ovaj interes treba da bude uključen i u druge strateške resurse, u okviru drugih ekonomskih aktivnosti, kao što je proizvodnja organske hrane, flaširanje vode za piće, itd.

Za uspješno funkcionisanje turizma i drugih oblasti privrede, neophodno je

uskladiti sve ove elemente, poštujći principe održivog razvoja, kako ne bi uspješan razvoj jednog segmenta dovodio u pitanje razvoj drugog, jednako bitnog dijela. Neophodno je istaknuti, npr. kako se od prvih koraka razvoja turizma mora imati na umu ekološka dimenzija.

U osnovi, prirodni ambijent je nezamjenjiv i treba da bude naša “konkurentna prednost”, naša netaknuta priroda. To bi pružilo realnu osnovu za “racionalno korištenje prirode, u skladu s održivim razvojem”.

52

3.21. Rezime stanja u regionu

Analiza SZR-a je definisala određene elemente koji će činiti osnovu za dalji

razvoj SWOT analize i Strategije regionalnog razvoja. Strategija SZR-a bi mogla dati odgovor na potrebe za zapošljavanjem i

ujednačenijim razvojem SZR-a usavršavajući poslovno okruženje, socijalnu povezanost i kvalitet života i razvoj ljudskih resu rsa. Ovo podrazumijeva i uključivanje u evropske tokove, uključujući međuregionalnu (međuopštinsku) saradnju. Razvojna filozofija treba da se zasniva na efektivnom korištenju zemljišta, proizvodnom zapošljavanju, razvijenom preduzetništvu, javnom i društvenom sektoru, povoljnoj i pogodnoj životnoj sredini, očuvanju multietničke kulture, efikasnoj i jeftinoj administraciji i visokom životnom standardu na svim nivoima zajednice, kao i osiguran stabilan kvalitet života građana.

Ovaj pristup znači i raznolikost zajednica i opština, kao i potrebu za

integrisanim politikama, strategijama i djelovanjima koje će koristiti čitavom regionu. Razvoj treba da bude sveobuhvatan u smislu održivog rasta stope zaposlenosti, afirmacije preduzetničkog pristupa privrednom razvoju i potvrdi tradicionalnih i kulturnih vrijednosti.

4. SWOT ANALIZA RAZVOJNIH POTENCIJALA SJEVEROZAPADNOG REGIONA RS/BiH

53

4.1 Snage

Geostrateška pozicija Ekonomski tokovi (sjever, SZ) Komunikacijska povezanost (putna, željeznička, vazdušna...) Most ka jugoistoku Evrope

Prirodni uslovi i resursi Klimatski uslovi, nezagađeno zemljište, poljoprivredna, stočarska i voćarska

tradicija u dijelovima regiona Očuvana zdrava okolina (npr. termalne vode,čiste rijeke, šume...) Hidroenergetski potencijal Kvalitet, asortiman i raspoložive kolicine drveta

Tradicija i iskustvo Poljoprivredna ( stočarska ) voćarska tradicija u dijelovima regiona sa solidnom

poljoprivrednom infrastrukturom Industrijska tradicija i iskustvo (posebno: mašinska, elektro, industrija namještaja i

prehrambena industrija) sa solidnom industrijskom infrastrukturom Solidan kvalitet obrazovnih institucija za ove industrije Banjsko-rekreativni kapaciteti

Rast privatnog građevinskog sektora i pratecih industrija (usluga) zanata, sa značajnim zapošljavanjem

Izrazita tražnja za građevinskim radnicima sa prakticnim vještinama Imidž građevinskih firmi i radnika iz ranijeg perioda

Niz malih preduzetnika u prehrambenoj ind., ind. namještaja (značajan dio u “sivoj” ekonomiji)

Značajno interno tržište regiona Tržište rada

Obučena i jeftina industrijska radna snaga Mlada, jeftina, jezički osposobljena, prilagodljiva, kreativna radna snaga

Rastuća lokalna energija i motivacija Kvalitetan napredak lokalne uprave (servis građana i servis preduzetnika) Partnerstva javnog i privatnog sektora na lokalnom nivou

4.2. Slabosti

Ljudski resursi i tržište rada

54

Zastarjela znanja i vještine Zastario obrazovni sistem, zasnovan na ranijem industrijskom i društvenom

konceptu, memoriranju informacija, višku teoretske i manjku prakticne obuke, tradicionalnim profilima, konceptu: jedno zanimanje - jedna karijera za cijeli život Pasivnost aktera na tržištu rada Niska poslovna kultura i kultura rada Nerazvijena kultura preduzetništva

Infrastruktura, posebno saobraćajna i komunalna Privredni sistemi

Zastarjela tehnologija i oprema Nezavršena privatizacija i prestrukturiranje vecih preduzeca Nelikvidnost

Nepovoljna privredna struktura Mnogo mikro i malih firmi, nedovoljno srednjih i velikih Veliko ucešce grana sa malim potencijalom zapošljavanja (trgovina)

Menadžment, posebno menadžment resursima Niska ekološka kultura i upravljanje otpadom Nepodsticajno poslovno okruženje

Skupa lokalna i kantonalna administracija Nepovjerenje gradana i preduzetnika u upravu Nepovoljni uslovi kreditiranja Nema podsticaja za investicije

4.3. Šanse

Integracijski procesi

55

EU i NATO integracije, politička stabilizacija Balkana Primjena evropskog koncepta ekonomskih regiona Uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora u BiH, u perspektivi i u

okruženju Pozitivan uticaj napretka Slovenije i Hrvatske na SZR-u (blizina, brzo učenje)

Stimulativna ekonomska i porezna politika, usmjerene ka višim stepenima obrade proizvoda, supstituciji uvoza i izvozu

Brza i uspješna privatizacija i prestrukturiranje strateških preduzeca

Tržišne šanse Rast tražnje za zdravom hranom na evropskim tržištima Rast industrija zdravlja i odmora (turizam) u Evropi Blizina tržišta Hrvatske i Srbije Tražnja za energijom u okruženju Voda postaje strateška sirovina

Tehnološke šanse Intenzivan razvoj informacijsko-komunikacijskih tehnologija sa

relativno jeftinim radnim mjestima Prodor elektronskog poslovanja u sve sfere rada i života Tehnološki centri Koncept doživotnog učenja i učenja na daljinu

Investicije Strane investicije, zajednička ulaganja (otvaranje proizvodnih pogona u regiji) Industrijski distrikti i klasteri Dijaspora («stara» i «nova») – znanje, poslovna i radna kultura i kapital

Mladi u dijaspori Domace investicije

Očekivani veliki infrastrukturni projekti Velike infrastrukturne investicije u okruženju (posebno Slovenija i Hrvatska) Koncesije

Očekivana stvarna decentralizacija 4.4. Prijetnje

Pravna nestabilnost

56

Neefikasno sudstvo U regionu postoji više pravnih i administrativnih sistema Pravna nesigurnost potencijalnih ulagaca

Politicka nestabilnost u BiH i na Balkanu Nejedinstven ekonomski prostor Spor proces reformi u svim sferama Pogoršanje demografske situacije

Negativan prirodni priraštaj Odlazak mladih u inostranstvo Migracije uzrokovane ratom i ekonomskim stanjem Starenje populacije

Pogoršavanje ekonomske i egzistencijalne situacije Poslovno okruženje

Skupa elektricna energija Skupe telekomunikacijske usluge Skupa administracija Administrativne i regulativne barijere

Prestrukturiranje privrednog sistema Zastoji u privatizaciji i prestrukturiranju strateških preduzeća Socijalno zbrinjavanje viškova radnika

Udio «sive ekonomije» Negativne posljedice potpunog otvaranja tržišta zbog

nekonkurentnosti domace privrede Nedostatak razvojnih fondova i fondova za prestrukturiranje Propušteno vrijeme za privlacenje ozbiljnih stranih investitora Smanjenje donatorske pomoci

4.5. REZIME: (Snage, Slabosti, Šanse i Prijetnje)

Sjeverozapadna ekonomski region je nerazvijeno područje sa veoma raznolikim razvojnim potencijalima. Zbog toga, razvojne šanse zasnovane na regionalnim snagama, koje predstavljaju osnov budućeg razvoja, leže u slijedećim sektorima:

57

Drvoprerada i industrija namještaja, Poljoprivreda i prehrambena industrija, Ekologija i turizam, industrija zdravlja i odmora, Energetika, Infrastrukturni sektor, ICT i Međuregionalna partnerstva.

Postoje mnoge šanse za podršku ekonomskom razvoju regije. Ključne šanse

proizilaze iz različitih integracionih procesa, kao što su integracija u EU i NATO, politi čka stabilizacija Balkana, primjena evropskog koncepta ekonomske regionalizacije, uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora u BiH i pozitivan uticaj napretka susjednih zemalja u integracionim procesima.

Razvoj izabranih sektora se oslanja na slijedeće snage:

Geo-strategijski položaj regiona omogućava dobru komunikacijsku

povezanost (ceste, željeznica, vazdušni saobraćaj itd.) i kao posljedica, predvi đa se da SZR bude most između BiH i Evrope.

Prirodni uslovi, kao što su klima i očuvano zdravo okruženje, planine,

visoravni i doline, prirodna bogatstva, kao što su termalni izvori, rijeke, šume, hidro-energetski potencijali i nezagađeno zemljište, predstavljaju dobru osnovu za razvoj različitih privrednih sektora, posebno turizma i poljoprivrede.

Tradicija i iskustvo u poljoprivredi, uzgoju stoke i voća i jaka poljoprivredna

infrastruktura, kao dodatak industrijskog tradiciji, posebno mašinskoj, elektri čnoj i industriji namještaja i prehrane, sa jakom industrijskom infrastrukturom i kvalitetnim obrazovnim institucijama i obučenom radnom snagom, predstavljaju dobru osnovu za dalji razvoj ovih sektora. Uz sve ovo, region ima tradiciju i kapacitete za banjsko-rekreativni turizam, sportove na vodi i ribarstvo.

Značajno unutrašnje tržište regiona je prouzrokovalo primjetan porast

privatnog građevinskog sektora i pratećih industrija, servisa i kućne radinosti, osnivanja brojnih malih preduzeća prehrambene i industrije namještaja i razvoja trgovine, servisnih preduzeća i bankovnog sektora, i prema tome omogućilo stvaranje novih radnih mjesta.

Povećana regionalna i lokalna snaga i motivacija su važan trend koji

pomaže dalju konsolidaciju regiona kroz uravnotežen unutar-regionalni razvoj, stvaranje unutar-regionalnih mreža, izgradnju pozitivnog imidža regiona i jačanje javnog i privatnog partnerstva.

58

4.6. SWOT matrica: ( ukrštanje snaga i šansi )

4.6.1 .Drvoprerada i industrija namještaja Snage: Šanse:

Geostrateška pozicija – ekonomski tokovi (sjever, SZ) – komunikacije

Tradicija i kapaciteti u drvopreradi i u ind. namještaja

Kvalitet, asortiman i raspoložive kolicine drveta

Obucena i jeftina radna snaga u drvopreradi i ind. namještaja

Niz malih preduzetnika u ind. namještaja u «sivoj» ekonomiji

Znacajno interno tržište regiona

• Stimulativna ekonomska i porezna politika, usmjerene ka višim stepenima obrade proizvoda, substituciji uvoza i izvozu • Brza i uspješna privatizacija i prestrukturiranje strateških preduzeća • Uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora u BiH, u perspektivi i u okruženju • Industrijski distrikti i klasteri

Strateški programi i projekti: Razvoj industrije namještaja na konceptu klastera Razvoj pratecih usluga / zanata Tehnološki centri – transferi razvoj tehnologija Razvoj usluga dizajna Poslovne razvojne usluge – postizanje tehnickih standarda,

povezivanje biznisa

59

4.6.2. Poljoprivreda i industrija hrane Snage: Šanse:

Geostrateška pozicija – ekonomski tokovi (sjever, SZ) – komunikacije

Industrijska tradicija i iskustvo (posebno: mašinska, elektro i prehrambena industrija)

Klimatski uslovi, nezagađeno zemljište (djelimično sertificirano), poljoprivredna, stočarska i voćarska tradicija u dijelovima regiona

Značajno interno tržište regiona

• Rast tražnje za zdravom hranom na evropskim tržištima • Strane investicije, zajednička ulaganja (otvaranje proizvodnih pogona u regiji) • Stimulativna ekonomska i porezna politika, usmjerene ka višim stepenima obrade proizvoda, substituciji uvoza i izvozu • Uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora u BiH, u perspektivi i u okruženju • Industrijski distrikti i klasteri

Strateški programi i projekti: Razvoj industrije hrane i pića, koncept klastera Razvoj pratećih industrija (mašinska, elektro) Tehnološki centri – transfer i razvoj tehnologija Poslovne razvojne usluge – postizanje tehničkih standarda,

povezivanje biznisa

60

4.6.3. Ekologija i turizam / industrija zdravlja i odmora Snage:

Geostrateška pozicija – ekonomski tokovi (sjever, SZ) – komunikacije

Banjsko-rekreativni kapaciteti Klimatski uslovi, prirodni resursi

(npr. termalne vode, čiste rijeke, šume...) zdrava okolina...

Mlada, jeftina, jezički osposobljena, prilagodljiva radna snaga

Šanse: Rast industrija zdravlja i odmora

(turizam) u Evropi EU integracije, politička

stabilizacija Pozitivan uticaj napretka

Slovenije i Hrvatske na SZR Uspješna privatizacija i

prestrukturiranje strateških preduzeća Dijaspora («stara» i «nova») –

znanje, poslovna i radna kultura i kapital

Strateški programi i projekti:

Razvoj industrija zdravlja i odmora: Banje, liječilišta Specifični vidovi (lov, ribolov...) Razvoj orijentacije na kupca Razvoj pratećih usluga

61

4.6.4. Energetski sektor Snage:

Geostrateška pozicija – ekonomski tokovi (sjever, SZ) – komunikacije

Hidroenergetski potencijal Tradicija i kapaciteti u mašinskoj i

elektro industriji Rast gradevinskog sektora

Šanse:

Tražnja za energijom u okruženju Voda postaje strateška sirovina Spremnost investitora Koncesije

Strateški programi i projekti: Intenzivan razvoj infrastrukture Izvozni građevinski poslovi Snažan rast građevinskog sektora sa nizom pratećih industrija /

usluga zanata/ Projekti prekvalifikacije / dokvalifikacije za građevinska zanimanja

4.6.5. Informacione tehnologije Snage:

Mlada, jezički osposobljena radna snaga, kreativnost («izvan sistema, izvan šablona»)

Solidna tehnička kultura i tehnička znanja

Značajno interno tržište regiona

Šanse:

Intenzivan razvoj informacijskokomunikacijskih

tehnologija sa relativno jeftinim radnim mjestima

Prodor elektronskog poslovanja u

62

sve sfere rada i života Mladi u dijaspori Strateški programi i projekti: Razvoj industrije softvera i elektron skog poslovanja Programi razvoja menadžmenta i marketinga za

informacijskokomunikacijske tehnologije IT inkubatori

4.6.6. Sektor infrastruktu re Snage:

Primjetan rast privatnog građevinskog sektora i pratećih industrija / usluga / zanata, sa značajnim zapošljavanjem

Lokalni razvojni planovi sa nizom infrastruktu rnih projekata

Obučena i jeftina radna snaga

Šanse:

Očekivani veliki infrastrukturni projekti Pojačan interes inostranih

investitora za infrastrukturne projekte Velike infrastrukturne investicije

u okruženju (posebno Slovenija i Hrvatska)

Koncesije

Strateški programi i projekti: Intenzivan razvoj infrastrukture Izvozni gradevinski poslovi Snažan rast gradevinskog sektora sa nizom pratećih industrija

/ usluga /zanata Projekti prekvalifikacije / dokvalifikacije za gradevinska

zanimanja...

63

4.6.7. Interregionalna partnerstva

Snage:

Kvalitetan napredak lokalne uprave (servis gradana i servis preduzetnika)

Rastuca partnerstva javnog i privatnog sektora na lokalnom nivou (snažna lokalna motivacija)

Šanse:

Integracijski procesi Ocekivana stvarna

decentralizacija Interesi razvijenih regiona Dijaspora

Strateški programi i projekti: Promocija regije na medunarodnom planu Partnerstva sa evropskim (ali ne samo evropskim) regijama i gradovima

kao podloga za partnerstva između preduzeća Brzo ucenje po modelu «benchmarking»

4.6.8. Procjena vremena izvodivosti Segment Procjena vremena Drvoprerada i industrija namještaja Izvodivo u kraćem roku Poljoprivreda i industrija hrane Izvodivo u kraćem roku Industrija zdravlja i odmora Izvodivo u dugom roku Energetski sektor Izvodivo u srednj. roku Infrastrukturni sektor Izvodivo u srednj. roku IT sektor Izvodivo u srednj. roku Interregionalna partnerstva Izvodivo u kraćem roku

64

5. ODRŽIVA PRIVREDA KAO STRATEŠKI CILJ

Dobre prakse pokazuju da uspješan ekonomski razvoj na državnom, regionalnom ili lokalnom nivou uvijek počinje formulisanjem strategije. Potreba izrade strategije ekonomskog razvoja još više je naglašena zbog postojećih izazova koji uključuju međ unarodni, državni, regionalni i lokalni aspekt.

Globalizacija definitivno dovodi preduzeća u poziciju međunarodne konkurencije, u kojoj se nudi mogućnost razvoja novih tržišta, ali isto tako dobija konkurencija stranih kompanija na lokalnom tržištu. Povećava se konkurencija za investicije, finansijsku pomoć , poslovnu privlačnost i dugoročno zadržavanje investitora. Multinacionalne i svjetske proizvodne, bankarske i uslužne korporacije konkurišu na globalnom nivou kako bi za sebe obezbijedile rentabilna

65

područja za proizvodne operacije i operacije upravljanja uslugama. Pri tome, lokalni uslovi određuju konkurentsku prednost zajednice da privuče i zadrži investicije.

Makroekonomske i monetarne politike, zasnovane na konceptu tržišnog privre đivanja i neophodnim reformama u tom pravcu, bitno utiču na kreiranje poslovnog ambijenta za domaća preduzeća, što može pomoći ili ugroziti realizaciju ciljeva regionalnog i lokalnog razvoja. Proces deregulacije privrede ide u pravcu decentralizacije vladinih funkcija i afirmaciji “slobodnog preduzetništva”.

Regionalni izazovi ekonomskog razvoja vezani su za činjenicu da se zajednice unutar regiona i između regiona takmiče u privlačenju stranih i domaćih investitora. S druge strane, postoji veliki broj šansi da lokalne zajednice sarađuju na zajedničkim projektima i u zajednič kom interesu

66

vlastitog razvoja. Ova saradnja trebala bi da unaprijedi konkurentsku sposobnost cjelokupne regionalne privrede i stvori širi prostor za afirmaciju regiona i privlačenje investicija.

Za svaki privredni razvoj veoma je važan lokalni nivo u smislu uslova za poslovanje u okviru lokalne zajednice. U državama kao što je Bosna i Hercegovina firme se često lociraju u urbanim područjima zbog aglomeracije privrednih grana, uređene infrastrukture, radne snage, komunikacionih prednosti i slično.

Najvažnija i najefikasnija aktivnost koju opštine mogu preduzeti u pogledu

afirmacije ekonomskog razvoja je pojednostavljenje i poboljšanje procesa i procedura kroz koja prolaze preduzeća u okviru lokalne administracije. Brojne analize funkcionisanja lokalnih vlasti u BiH ukazuju na dosta složene, loše vođene, skupe i nepotrebne sisteme registracije preduzeća, što drastično umanjuje konkurentsku sposobnost područja.

Veoma je važno za jedan region da shvati i radi na svojim vlastitim snagama, šansama, slabostima i prijetnjama, da bi svoje područje učinio atraktivnim za poslovanje i ugodnim za život.

5.1. Razvijena i održiva privreda

Jedna od osnovnih karakteristika razvijene privrede je njena sposobnost da obezbijedi dovoljno vlastitih sredstava za proširenu reprodukciju. Ova sposobnost uslovljena je nizom faktora kao što su:

67

opšti ambijent privređivanja, mogućnost primjene najnovijih tehničko-tehnoloških dostignuća, efikasnost i efektivnost korištenja resursa, konkurentska sposobnost na svjetskom tržištu, struktura osnovnih sredstava, racionalnost upravljanja zalihama, visina i struktura dugoročnih ulaganja, visina i održavanje realne vrijednosti vlastitog kapitala u uslovima inflacije i Narušavanje navedenih i drugih faktora akumulativne i reproduktivne sposobnosti vodi privredu u stanje dezinvestiranja i nerazvijenosti, sa dugoročno negativnim uticajem na ukupan društveni razvoj zajednice.

U takvo stanje je, na žalost, dospjela privreda regiona Sjeverozapadna RS/BiH, pa je sasvim razumljivo što je ''razvijena i održiva privreda'' definisana kao jedan od strateških razvojnih ciljeva.

Niz je negativnih karakteristika preduzeća na prostoru Regiona, a kao ključne mogle bi se istaći:

izražena zaduženost i nelikvidnost; višak zaposlenih radnika; nizak stepen korištenja kapaciteta; izgubljeno tržište; zastarjela tehnologija; nekonkurentni i neprofitabilni programski sadržaji; nedostatak razvojne komponente; nizak nivo znanja u oblasti menadžmenta, marketinga i informatičkih tehnologija.

68

Od pozitivnih karakteristika treba izdvojiti:

očuvanu radnu snagu; pogodne lokacije; zadovoljavajuću infrastruktu ru; zadovoljavajuću sirovinsku osnovu.

Vizija razvoja Regiona potencira prednosti njene privredne raznovrsnosti koju bi dobro obučena i uposlena radna snaga trebala maksimalno iskoristiti. Razvijena i održiva privreda je nesporno osnov za ostvarenje takve vizije i trajan cilj razvoja Regiona.

Ekonomska i S.W.O.T analiza takođe pokazuju da postoji opravdanost izbora ovog strateškog cilja, kako sa aspekta snaga i šansi za privredni razvoj, tako i sa aspekta postojećih ljudskih i materijalnih resursa.

Realizacijom ovog strateškog cilja obezbijedili b i se uslovi za rast dohotka kroz:

poboljšanje stručnih znanja i umjeća; akumulaciju kapitala; tehnološki progres i bolju privrednu organizaciju/strukturu.

69

Osim toga, razvijena i održiva privreda je osnova kvalitetne nadgradnje i zadovoljavanja potreba u oblastima koje utiču na životni standard i radnu sposobnost stanovništva (obrazovanje, zdravstvo, kultura, sport, rekreacija, penziono invalidska zaštita i slično).

Svi prioritetni ciljevi su obavezni koraci u procesu realizacije strateškog cilja. Svaki prioritetni cilj je fokusiran na grupu povezanih problema i zbog toga je vrlo bitna koordinacija procesa realizacije svih prioritetnih ciljeva. Uključivanje svih prioritetnih ciljeva je uslov za postizanje strateškog cilja.

Realizacija ovog strateškog cilja je moguća kroz realizaciju slijedećih prioritetnih ciljeva:

1. razvijen sektor malih i srednjih preduzeća (MSP); 2. razvijena poljoprivreda i ruralna područja regije; 3. razvijen sektor šumarstva; 4. razvijen sektor turizma; 5. stvoreno konkurentno poslovno okruženje; 6. započeto prestrukturiranje preduzeća i restrukturiranje

energetskog sektora; 7. stvoren afirmativan imidž regije. ZAKLJUČAK

70

Opis regiona Sjeverozapadna RS/BiH ukazuje na postojanje određenih i jasnih prilika privlačnih za određena ulaganja, ali i na neophodnost iznalaženja načina i sredstava sa ciljem potpunog iskorištavanja nj ihovog potencijala. Opis također ukazuje na postojanje mnogih prepreka koje je neophodno prevazići da bi se ojačala regionalna privreda na korist građana i privrednika.

SWOT analiza je omogućila prepoznavanje komparativnih prednosti Regiona i strateških pravaca koje treba slijediti ka ko bi se u potpunosti ispolj io potencijal regiona.

Komparativne prednosti na kojima bi se trebala graditi strategija

Sjeverozapadnog regiona, poredane prema svom značaju za razvoj regiona su:

Geostrateška pozicija, izražena kroz komunikacione veze (ceste, željezničke pruge, avio prevoz ...) i položaj prema Jugoistočnoj Evropi;

Prirodni uslovi i resursi kao što je klima, nezagađeno zemljište, poljoprivredni potencijal, očuvano i zdravo okruženje sa termalnim izvorima, čistim rijekama, šumama i hidroenergetskim potencijalima;

Tradicija i iskustvo u poljoprivredi, stočarstvu i voćarstvu, sa dobrom poljoprivrednom infrastrukturom; industrijska tradicija i iskustvo u mašinskoj, elektro, drvoprerađivačkoj i prehrambenoj industriji, također sa solidnom industrijskom infrastrukturom; i dobre obrazovne institucije u vezi sa ovim privrednim granama;

Potencijali za multisektorski razvoj privrede izraženi kroz veliki broj malih preduzeća u oblasti prehrambene industrije i industrije namještaja i potencijale zasnovane na izvoznim mogućnostima, značajnom internom tržištu regiona i otvorenosti za strana ulaganja;

Potencijali za razvoj ljudskih resursa zasnovani na prilagodljivoj i kreativnoj omladini, obučenoj industrijskoj radnoj snazi i lokalnoj energiji i motivaciji.

Ako, zajedno sa rezultatima EA i SWOT analiza, uzmemo u obzir ove

faktore, možemo zaključiti da šansa za Sjeverozapadni region leži u:

optimalnom korištenju raznolikih regionalnih potencijala radi razvoja održive i izvozno orijentisane privrede i energetike otvorene za strana ulaganja;

razvoju ekologije i turizma; industrije zdravlja i odmora, zasnovane na korištenju prirodnih resu rsa, na geostrateškom položaju, tradiciji i ljudskim resu rsima, ali također i na uvođenju visokih ekoloških standarda u zaštiti čovjekove okoline;

razvoju inovacija, tehnologija, ICT i ljudskih resursa kao osnova za dostizanje visoke stope zaposlenosti i visokog životnog standarda u budućnosti;

uspostavljanju međuregionalnih partnerstava i razvoju institucionalne infrastruktu re zasnovane na zajedničkim naporima javnog i privatnog sektora.

71

Postoje mnoge šanse za podršku ekonomskom razvoju regiona. Ključne šanse proizilaze iz različitih integracionih procesa, kao što su integracija u EU i NATO, politička stabilizacija Balkana, primjena evropskog koncepta ekonomske regionalizacije, uspostavljanje jedinstvenog ekonomskog prostora u BiH i pozitivan uticaj napretka susjednih zemalja u integracionim procesima. Ostale razvojne šanse mogle bi se izroditi kroz primjenu stimulativne ekonomske

i poreske politike koja bi podstakla domaće privrednike da dostignu viši stepen prerade proizvoda i da substituišu uvoz; iz brze i uspješne privatizacije i prestrukturiranja strateških preduzeća; te iz specifičnih tržišnih zahtjeva, kao što su zadovoljenje povećane tražnje za zdravom hranom, tražnje u oblasti industrije zdravlja i odmora (turizma) na tržištu EU i tražnje za energijom u susjednim zemljama.

Postoje, isto tako, i tehnološke mogućnosti koje podrazumijevaju intenzivan

razvoj ICT sa relativno jeftinom radnom snagom, i koje proizilaze kao rezultat prodiranja elektronike u sve sfere života i rada. M ogućnost za razvoj tehnoloških centara i kocepti “cjeloživotnog” učenja i učenja na daljinu otvaraju vrata za nove mogućnosti.

M ogućnosti, isto tako, postoje za ulaganje u nova proizvodna postrojenja u

regionu; za uspostavljanje industrijskih oblasti i k lastera; za saradnju sa dijasporom, koja može obezbjediti transfer znanja, poslovno/radne kulture i kapitala; u očekivanim velikim infrastrukturnim projektima, koji će povećati interes među stranim investitorima; te za projekte i za mogućnosti koje pružaju koncesije.

Da bi se pronašli način i za r ješenje identifikovanih problema, potrebno je

postaviti ciljeve, prepoznati prioritete i odrediti mjere i prioritete koji će zajedno pomoći lakšem odgovaranju na izazove sa kojima se suočava Sjeverozapadni ekonomski region.

72

LITERATURA: Stavrić, B., Baroš, ; Teorija troškova, KIZ “Centar”, Beograd 2004. Baroš, Ž.; Osnovi menadžmenta, Vizija, B.Luka 2005. Galogaža, P. M ilan,; Reinženjering i repozicioniranje RS i BiH, Novi Sad 2005. UNDP BiH: Rani sistem upozoravanja. Sarajevo, 2000. Čaušević, F.: Zaposlenost i privatizacija. (neobjavljeno) Sarajevo, 2001. Statisticki godišnjak/ljetopis Federacije BiH, Sarajevo, 1996., 2002. Statisticki pregled – razni brojevi, Republički zavod za statistiku RS, Banja Luka USK u brojkama, 2002., Federalni zavod za statistiku (FZS), Sarajevo, 2002. SBK u brojkama 2002., Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2002. Statistički podaci o privrednim i drugim kretanjima, FZS, Sarajevo, 2003. BDP i investicije u FBiH za 2002. godinu, FZS, Sarajevo, 2003 Ekonomski bilten, OHR, 2004. Izvještaj o humanom razvoju za 2002. godinu, UNDP, Sarajevo, 2003. Informativni ekonomsko-socijalni bilten, Opština Prijedor, 2003. Turizam – budućnost Unsko-sanskog kantona, Bihać, 1998. Informacija o stanju poljoprivrede RS, Vlada RS, 2004. Predsjedništvo Bosne i Hercegovine www.predsjednistvobih.ba M inistarstvo vanjskih poslova BiH www.mvp.gov.ba M inistarstvo vanjske trgovine i

ekonomskih odnosa BiH www.mvteo.gov.ba

Kancelarija za reviziju finansijskog poslovanja institucija BiH

www.revizija.gov.ba

Agencija za promociju stranih investicija

www.fipa.gov.ba

Central Euro Pages Business Directories

www.centraleuropages.com

Business Innovation Center www.ceebic.com Vlada Federacije BiH www.fbihvlada.gov.ba Vlada Republike Srpske www.vladars.net Privredna komora Federacije BiH www.kfbih.com Privredna komora Republike Srpske www.pkrs.inecco.net M inistarstvo trgovine i turizma RS

73

Žute strane www.yellowpages-bosnia.com OHR www.ohr.int www. bosnia.ba RTV BiH www. rtvbih.ba RTRS www. rtrs-bl.com INDEKS SKRAĆENICA Indeks skraćenica Short terms

BiH - Bosna i Hercegovina - Bosnia and Herzegovina SZR - Ekonomski region Sjeverozapad - Northwest economic region FBiH - Federacija Bosne i Hercegovine - Federation of Bosnia and Herzegovina RS - Republika Srpska - Republic of Srpska EU - Evropska unija - European Union UNDP - Razvojni programi Ujedinjenih naroda - United Nations Development Program FZS - Federalni zavod za statistiku - Federal Office for Statistics RZSRS - Republicki zavod za statistiku RS - Republic Office for Statistics in the RS HE – Hidroelektrana - Hydro plant TE - Termoelektrana - Term plant BDP - Bruto domaci proizvod - Gross domestic product KM - Konvertibilna marka - Convertible mark US$ - Americki dolar - American dollar WB - Svjetska banka - World Bank CBBiH - Centralna banka BiH - Central Bank of B&H