el fütuhatül mekkiyye hakkında

8/20/2019 El Fütuhatül Mekkiyye Hakkında

1/39

t s vvufİ l m lv Akademik r a ş t ı r m aDergisi

·

Ankara 2 3


2/39

Klasilderimiz/X

c el-Fütuhatü,l-Mekkiyye,,

Muhyiddin b n ü l - A r a b i -ö 638/1240)

M Mustafa ÇAKMAKLIOGLUErciyes ü. ilahiyat Fakültesimcakmaklioglu@hotma il.com

Özet

Bu makalede e y h ü ' I- k b e rMuhyiddin ibnü I-Arabl nin m eş h u r l üı ı 7 b i i t i i ' l - M e k k i y y eisimli eserini incelemeye ç a l ı ş t ı k .Makalede öncelikleİ b n ü I - A r a b l ' n i n h a y a t ıve eserleri h a k k ı n d agenel bir bilgi verilmekte, rd ı n d a nibnü I-Arabi nin, k ı s a c aF i i t ı i h i i tş e k l i n d ea n ı l a nns ik lopedik eseri a y n n tı l ı bir ş e k i l d ea n m l m a k t a d ı r .İ b n ü ' l A r a b i n i nen k a ps am l ıeseri560 b a b l ı kF ü t u h a f t ı r .Bu bablardan bir a ç ı yn b a s ı l d ı ğ ızaman müstakilbir kitap olabilecek t a r z d : . ı d ı r .Bu ansiklopedik eser, İ b r ı ü ' I - A r a b i ' n i nkendi m nevi tecrübelerinin y a n ı s ı r a , ı n e t a f ı z i ğ i nilkeleri, tasavvufi ö ğ r e t i l e r ,

d h önceki sul ilerin hayat hikayesi ve söz leri , e r i a t i ne s a s l a r ı, Tann-iHemi l i ş k i s ive birçok f a r kl ı konuyu ihtiva etmekted ir ı s a c a sı eserin konusu,metafizik , psikoloji, Kur an y o n ı ı m ıve hatta neredeyse i ğ e rbütün İ s a . m l

ilimierin a l a n l a r ı n ıkapsayacak r : ı r z d aç e ş i d i d i r .

Anah t r Kavramlar: İ b n ü I - A r a b l, Fütuhatü I-Mekkiyye, Sembolizm,Metafizik.

e l- F ü t ı 1 h a t ü l - M e k k i y y e ,Ş e y h- i Ekber Muhyiddin İ b n ü ' l- A ra b i ' n i nderin irfan ı n ı, döneminin dini ve tasawut i kültürünü, a y r ı c abizzat müellifin h a y a t ı n ıvemanevi y o k u l u ğ u n uy a n s ı t a nk a p s a m l ıbi r eserdir. F ı : t t ü h a t ,otuz ı l l ı kuzun birte lif süresini n y a n ıs ı r a İ b n ü ' l - Ar a b l ' n i nh a y a t ı n ı n s o n l a r ı n ad o ğ r ug e n i şte drish a l k a s ı n d aetüd edilip gözden geçirilerek tekrar kaleme a l ı n dı ğ ı için Ş e y h i nsonte lifi ve det d i ğ e rbütün eserlerinin o l g u n l a ş m ı şbir meyvesi mes bes inde olm u ş t u r .Biz bu a z ı m ı z d a ,öncelikle b n ü 'l - A . r a b in i nhayau a k k ı n d ak ıs a bir bilgi verdikten sonr tasavvufi kü ltürümüzü n zirvesini, a deta dönüm n o kt a s ı n ıt e ş

kil eden bu k a p s a m l ıeseri genel h a t l a r ı y l at a n ı t m a y aç a l ı ş a c a ğ ı z .


3/39

4 8 w s r ı v v u f

I Muhyiddin İ b n ü l - A r a b i n i nH a y a t ıve serleri

I A H a y a t ı

Tam künyesi e ş- Ş e y h u'l-Ekbe1 ·Muhyiddin Mu bammed b. Ali b. Muhammed eiArabf et -Tclf el- a t ı m fş e k l i n d e d i r .M e ş h u rMaliki k a d ı s ıve m i . ı t e k e l l i mEbübekirİ b n ü ' I- Ar a b l(ö. 5 4 3/ l 1 4 8 )ı ile k a r ı ş t ı n l m a m a s ıiçin ismi, k a y ı tl a r d agenelde g a l a t - ım e ş h u rolarak İ b nArabl ş ek l i n d egeçmektedir. y r ı c akimi zaman , memleketi olm as ı hasebiyle e l-Endelii..si nisper eki de künyesine eklenir. İ b nSüraka l ve

1hn F:flatun ' gibi lakap lar ise b a z ıa r a ş u r ı n a c ı l a n ny a k ı ş t ı r m a l a r ı n c l a nibarettir.Muhyiddin İ b n ü ' I- A r a b l ' n i nh a y a t ıve eserlerinin d o ğ r ubir e k il de tes pitini ko

l a yl a ş t ı r ac ak önem l i sebep ler v a r d ı r .öncelik le b izzat İ b n ü ' I- A r a b l, yeri geldikçeeserlerinde kendisi, a il esi , a k ı n l a r ı, y a ş a d ı ğ ıyerler , a n ış n u şo l c l u ğ uş a h s i y e tl e r veeser leri h a k k ı n d abilgiler ve ren bi r s C ı f ic l i r. ; D o ğ r u d a n ,İ b nü ' l - 4 r a b ' n i nv e r m i şold u ğ ubu otobiyografik bilgilerden isti fade edi lmek ü r e ıiy l e ,ori.un a k kı n d amuhtelif e n a k ı p n a m eve biyografiler de h a z ır l an m ı ş t ı r . İ ş t ebütün bu kaynaklar ib-

n ü ' l A ı - a b l ' n i nh a y a t ıh a k k ı n d ad o ğ r u d a nbilgi e d e b i l m e ı n i z ik o l a y l a ş t ı r m a k t a d ı

ı H ay at ı ve ese rleri h a k k ı n d abk . a l t a cı , A h ı n e ı .' ibnü I -Arabl, Ebu Bekir mad., DlA, c. XX , ss .4S8 49 1.

2 Makl-wri , Gü b ri nl'nin Unviinu d · D i ı - a y eisiml i eserine isimauen ibnü I- Arabi'nin n d ül ü s 'ı e b ul : l k ; ı p l ab i l in u i fı i n l söy ler. Hk. Makkilri,A l ı m e db. Muhammed, N e j l ı u'r- Tfb n ıin Gusni l -Endelüsi 'rRatlb , ı h l Muhammed u l ı y i d di n A b d u l l ı a r ni d , K a l ı i r e1949, c. II , s. 379 .

3 Bu l f ı k a b ıkaynak b e l i r t ı n e d e nilk k u l h ı n : ı n. M. As in Pa lacious'tur. Bk . Pa lacios M. As in, ;bnArabf- HayatuhU. ı . · eMezbebubu , çev. A b d u r m l ı n ı a nBedevi, Kahire 1965, s . 5. Daha sonra bu lakapb a z . ıa r a ; ; u r m a cı l a r t a r a f ı n d a nda e l ı r la n n ıış u r .Mesel;}bk. Corbin, Henry,C r e a / i ı l ( JImaginCttion inth e ı ı f l s mo bn Arabi, İ n g i l i < . c e ' ye çev. H ~ı l p hManheim, Princeton1969, s 21 .

4 K ı l ı ç ,Mahmut Erol, M ı ı h y i < l d i nibnü t-Arabf 'de V a r l ı kı - eMertebeleri. ( B a s ı l m a ı n ı ; ;D o kı o r aTezi), MÜSBE,İ s ı a nb u l 1 9 9 ' 5 ,s . 8.

5 Öze llikle e d- D ü n - e ı ü ' I F a b i r e/)(i R ı l h u ' l- K u d s, isimli eserlerinde l b nü I - A r. ı bi , ç e ş i t l ivesilelerle g ör t iş n ıü ş o ld u ğ uve kend ilerinden i sı i t :ı d e e t t i ğ iş e y h l e r d e nbahsetmektediL Ralph W . A u s ı i n,Ruhu 1- K ı u l : ;' ü , ed -Dürretü l-Fahirctde n p : ı r ç ; ıl a r l a birlik te, Sujls o A n d c ı l us i c ı a d ı a lı ı n d aİ n g i li < : c < : : ' y eç e v ir m i ş t i r .İ b n ü ' I- A . r a b l ' r ı i n~ e y l ı l e r il ıa k k ı n d : ıd o ğ r u d a nbilgi b u l a b i l d i ğ i m i zı n e z k u riki

eseri e . ~ a : ;a l ı n: ı ı~ ı k o l u ş tu r ula n bu es er , dilimize de ç e v r i l m i ş .ı ir . Ak Austin , Ralph \Xl. , EndiihisSiifileri , çev. Retlk Algan. tswnbul 2002. y r ıc a ,F ı l l ı ? h l i fı n d a d ; ı ibn üi -Arabl'nin J ı a y: ı t ı l ı : ı k k ı n dbirçok ı ı ı al üm ~ tbulmak mümkündür . Mahmud ei-Gu rab ibnü 'I-Arabl'nin eserlerinde ki bu tarz ot o ·b i y o g r . ı f i kbilgileri deriemek üzere bir biyografide nemesi y a p m ı ş t ı r .Bk. Mahmud M. El -Gurab, e şŞ e y h u ' l · F . k b er M u l ı y i ı . k l i ni b ı ı ü ' l-A r a b f .· Tercemeti liayiitihf min KeliJmihf, Ş a m1983. Fütühiitdakibu ı a r . ~ :biyogmfik bilgiler in bir k ı s m ıNihat Keklik t a r a f ı n d a nr o r . ı n a m kbir a r . ı y ag e ı i r i l m i şı i r . Bk.Kekl ik, Nihat, lbnü l -A rabf 'nin Eserleri Lle K a y n a k l a r ıiçin Misdak olarak l - F ü t ı ' i b a ıel -Mekkö'J J J,Ankara 1990, ss. 257 -305.

6 Bk. Ali b. ib r ahim ei-Kfirie i - B a ğ d < l d i ,ed -Daml s- S & n ı f nj e n i i k ı b i ş-Ş e y hMubyiddin, Beyrut1959. (Türkçe ı e r c ü m e . s i :M u h y i d d i r ıl b nı t I - A r a b f ' n t nMenkabderi , tre. A. Ş e n e r- . Rahmi A ı : ıı s ,An b m 1972); Muhammed Receb Hilm i, ei-Durbanu J . Ezher . ll e r ı i i k ı b i ~ . . Ş e y b i ' I-E k b e r, M ı s ı r13 26 ;Pabcios, M. Asin, El Ts/am Cris t ianizado, Madrid 1931. L Tslam C h i r i s t i a n i s e a d ıa l t ı n d aF r a n s ı z . c a ) • aı e r cü n ıe e d i l m i şolan ese r. AbdurrahmanBedevi a ra fı n d a nk ı s m e nA r a p ç - . - ı' y ada e v r i l m i ş t i r. A. Bedevl,ese rin, i b n ü ' I - A r: ı b i n i n muhteli eserler inden s e çi l m i şmetinlerden o l u ~ : ın üçüncü bö lü mü tercüme


4/39

m . m u s t : ı f aç a km a k l ı o ğl u / e l fü t u h d t ü-mekkiyye " 409

I A ı . Ail esi

Halis bir Arap o l d u ğ u n u ,asil bir soydan g e l d i ğ i n ive soyunun c ö n ı e r t l i ğ ivem e r t l i ğ iile e ş h u rHatem-i Tal'ye d a y a n d ı ğ ı n ı, Benü Tayy kabil es inden e l d i ğ i

ni İ b n ü l - A r a b l ' n i nkendisi söyler. ; Ailesi, Endülüs toplumunun en yüksek tabak as ı nı o l u ş t u r a nhclssaya dahildir. İ b n ü ' I- A r a b i ' n i nhiyografisini titiz b ir ş ek i l de

kaleme alan Claude Addas'a göre, Ş e y h- i Ekber'in mensup o l d u ğ uBenO Tayykabilesinin bir ı s m ı ,kesin olmamakla beraber, ilk fetih y ı l l a n n d aİ s p a n y a ' y agelip e r l e ş m i şo l m a l ı d ı r .8

B a b a s ı, Abbas halifesi Müstencid B i l l a h ' ı nk o m u t a n ıve Muvahhidlere muhalif olarak Ş a r k ü ' I- E n d e l ü s ' ebelirli bir süre hükmeden .Muhammed b. Sa'd İ b n

. M e r d e n i ş~ k a t ı n d ah a t ı r ı s a y ı l ı rbir mevkii olan ve y r ı c ad ö n e ı ~·ü n m e ş h u rfilozofve k a d ı s ıİ b nR ü ş d(ö. 595/1198)'ün y a k ı ndostu 10 Ali b . Muha"t,nmed 'd tr. Her ne

\ .kadar hangi vazifeyi yerine e t i r d i ğ itam olar


5/39

410 t a s a v v ı f f

590/1194 y ı l ı n d ab a b a s ı n ı n, hemen a r d ı n d a nda annesinin e f a t ın d a nsonra,ailenin tek erkek ç o c u ğ uİ bn ü . l - A r a b l y eiki k ı zk a r d e ş i n eb a k ı n ay ü k ü m l ü l ük a l ı r Halbuki o, y ı a r önce fakirlik yolunuseçip bütün variyerini terk ederekı n a i ş e t i n iAllah'a havalee t m i ş t i r .Y a k ı nçevresi onu, tercih e t t i ğ iyo lu terk etmesi hususunda ikna etmeye ç a l ı ş ı r ,bu sebeple y a k ı nçevresiyle b a z ıproblemlery a ş a r Fakat o, ş e y h l e r i n d e nSalih el-Berberl'niny ı l l a rönce a p m ı şo l d u ğ utavsiyelere uyarak s e ç t i ğ iyolu terk etmez.12 Fakat iki k ı zk a r d e ş i n i nb a k ı m ı n ıda ihmal etmez , o n l a r ıdaha sonra Fas'ta e v l e n di ri r .ı .l

Muhyiddin İ b n ü I- A r a b l ilk e vl i l i ğ i n imemleketinin ilerige lenlerinden olanMuhammed b. A b d t ı nei-Bica'l'nin k ı z ıMeryem ile y a p m ı ş t ı r .Bu ilk h a n ı m ı n d a

sürekli övgüylebahseder ve tasavvufl yönelenHz. Meryem'e b e n z e d i ğ i n isöyler. • İ k i n c idefa evlenmesi ise Mekke'de, Haremeyn Emi i Yunus b. Yusuf' un k ız ı Fa nma ile o l a c a k t ı r Bu e v l i l i ğ i n d e nMuhammed İ m a d ü d d i n(ö . 667 1268)a dı n da k io ğ l uolur . İ b n ü I - A r a b idaha sonra bu o ğ l u n aF ü t i i . h a t ı nilk n üs h a s ı n ıverir. Üçüncü v l i l i ğ i n iSadredelinel Konevi'nindul annesiyle,dördüncü evliliğ i n iise a m k a d ıs ı ez -Zevavl'nink ı z ı y l ay a p t ı ğı rivayet edilir. Buson iki v l i l i ğ i n-den hangisinden o l d u ğ ua çı k ç a belli olmayan Muhammed Sa'deddin(ö.

656/1258) isimli ikincibir ğ l uv a r d ı r .i6 A y r ı c ah a k k ı n d afazla bir malumatasahip olamasakda Zeynep isimli bir k ı z ı n ı no l d u ğu da bilinmektedir.

A m c a s ıEbu Muhammed Abdullahb. Muhammed e i Arabl ve d a y ı l a nEbuM ü s l i ı nei-Havlanl ile Yahya b. Yagan da devrio önemlisOfileri ve h a t . ı r ıs a y ı l ı rş a h s i y e t l e r d e ns a y ı l ı r l a r .Bu a hs i y e tl e r i nibn Ara bi'nin e t i ş m e s i n d ebüyük tesirlerinin o l d u ğ u ,İ b nArabl'nin kendi ifadelerinden a n l a ş ı l m a k t a d ı r .İ b n ü I- A ra b l ,gençlik y ı l l a r ı n d aözellikle a m c a s ıEbu Muhammed el-Arabl den e t k i l e n m i ş t i

Nitekim İ b n ü I - A r a b l onun, kesin bir tevbe ile g e ç i r d i ğ iı n a n e v id e ğ i ş i mhadisesine' ve tasavvufi mertebesine eserlerinde'9 yer vermektedir. Oldukça i l e r l e m iş

12 i b n ü l - ı \ n ı b l, ed -Dürretü I -Fiibire , En


6/39

. n ı u s c ı f aç a k n ı a k l ı o ğ l u / e l7( ü t ü h d t u-mekklyye 411

bir a ş t asüluka giren Ebu Muhamm ed el-Arabl, İ b n ü l - A r a b l ni n gerçek a nlamda sülukundan (h . 580) önce vefat e t m i ş t i r. 2 0 m ca s ı n ı nh a y a t ı n d a k im ane vi değ i ş i m ebenzer bir hadise, d a y ı s ıTlemsen Meliki Yahya b. Y a ğ a nes-Senhacl (ö .537 h.)'nin h a y a t ı n d ada g ö r ü l m e k t e d i ı· .1 ı İ bn ü l - A r a b l, d i ğ e rd a yı s ı Ebu Müslimel-Havba nl'nin ise, abidler den olup bütün geceyi k ı y a mile g e ç i r d i ğ i n isöyler. 22

G ö r ü l d ü ğ ügibi tbnü 'I-Anabl, henüz çok erken denilebile cek y a ş l a r d a ,abid , zahic ve velilerden l u ş an y a k ı nçevresinden manevi olarak etkilenmekred ir A y r ıca onun seçkin ve soylu bir aileden geliyor l m a s ı ,döneminin seçkin i m al a r ı yla devlet ricali ve ilmiye s ı n ı f ı y i r r i b a t ı n ı ,d o l a y ı s ı y l ada iyi bir e ğ i t i ma l m a s ı n ıs a ğ l a m ı ş t ı r .Bunun a n ıs ı r a, sGfiyane hayat y a ş a y a ny a k ı nçevresi ve man evi et

kilenmelere ç ı k k iş i l i ğ ionun oldukça genç a ş l a r ı n d abir a k ı mo l a ğ a n ü s t ütecrübele r y a ş a n ı a s ı n d aetkili olacakru·.

I A 2 o ğ u m uve ençlik ı l l a r ıİ b n ü l- A r a b l ,Muvahhidlerin u ş a t m a s ıve tehdidi l t ı n d ave oldukça müstah

k e ı nbir ş e h i rola n Mürsiye'de 560/1165 y ı l ı n d a ,ailesinin ilk ve tek erkek çocuğ u olarak dünyaya g e l i r .2 ~ Muvahhidlere muhalif olarak Ş a J · k ü l - E n d el ü s ehük

meden,M u l 1 a n ı m e d

b. Sa'd b .e r d en iş z a m a n ı n d a

Mürsiye'ded o ğ d u ğ u n u

bizzat kendisi söyler. 24 Ş a m ' d ag ö r ü ş t ü ğ ütarihçi İ b nNecdir 'a da (ö . 643/1245) tamd o ğ u mvaktini s ö y l e m i ş t i r :17 Ramazan 560/27 Temmuz 1165 Pazartesi gecesi. ;

İ b n ü I - A r a b l n i nç o c u k l u ğ u n u nilk sekiz y ı l ıd o ğ d u ğ uş e h i rMürsiye'de geçm i ş t i r .563/1 168 'de Muvah hid lerin b a ş ı n ageçen Ebu Yakub Yusufun , b n Mer-d e n i ş iyenmesi ve akabinde 567/1172'de b n M e r d e n i ş i n v e f a t ı n d a nsonra Mürsiye e şr af ı ve İ b nM e r d e n i ş i no ğ u l l ar ı , Muva h hid s u l r a n ı n ab a ğ l ı l ı k l a r ı n ıbild ir-mek için İ ş b i l i y y e y egiderler. ' İ b n üI - A r ab i n i nailesi de bu ı r a l a r d a, muhtemelen 568 / 1173'de, Mürsiye (Murcia)'den kesin olarak y r ı l ı pb a ş k e n ti ş b i l iy y e(Seville) 'ye gider 2' ve İ b n ü l- A r a b i n i nb a b a s ıburada Sulta n Ebu Yaku b'un hizmetine girer. Ebu Yakub Yusuf, felsefe, t ı p ,astroloji, edebiyat o n u l a r ı n aözel bir il-

20 ibnü'I·Arabl, R ı ı h u'1-Kuds , s. 1l l .21 S e n i ı k i n i nh a y a t ı n d a k ibu d e ğ i ş i mhadisesi için bk. ibnü 'l-Arahl, Fiitubiit byr), c. lll, s. 29;

Adda$, i b t ı Arabf , s . 40. A y r ı c aSenhad n in manevi n ı e r ı e b e s ih a k k ı n d abk . İ b n ü I - A r a b i, age ., c. ı ,s . 312.

22 y n ı eser c. lll, s. 28 .23 İ b n ül - A r a b i ,eserle rinde s ı k s ı k aile üyelerinden. b a b a s ı, annesi ve iki k ı : r .k a r d e ş i n d e

bahseder. Fakat bu bilgileri verirke n herhang i bir erkek a r d e ş een uf ak bir t ı fyapmaz . B a b a s ı n ı n

ölü ı d ö ş e ğ ie t r : ı f ı n d atoplanan aile fertleri de b nü I · A r a b i ni n kendis i, annesi ve iki k ı zk a r d e ; ı i n d e

ibare ttir. ibnü'I ·Arabi 'nin, aile f e ı t l e ri h a k k ı n d aP ü t u b ı l f w .y a p m ı şo l du ğ u a t ı l l a riçin bk . Keklik ,Nihar, Misddk O/orak l -F ı.ı r ı l h a t.. . ss. 262 -265.

24 İ b ni i l- A r a b i ,Fütübat byr),


7/39

412 tasavl uf

gisi olan, kültüre önem veren bir siyaset a d a m ı y d ı .Dini ilimle rele bilgiliydi, Sa-hfhayn'i ezbere bilmekle övünürdü. E t r a f ı n aİ b nTufeyl, İ b nR ü ş dve İ b nZührgibi m e ş h u rilim e r b a b ı n ıt o p l a m ı şve pek çok a i r ,m ü s i k l ş i n a s ,alim ve filozofubir araya e t i r miş t i ~ İ b n ü ' I A r a b l çocukluk ve ilk gençlik ı l l a r ı n ıi ş t eböylesi birkültürel -siyasi ortam içerisinde geçirmekteyciL

I A 3 ah kik Yo l un a i r iş i v e İ l k o c al a rı

sil ve zengin bir ailen in ç o c u ğ uolan İ b n ü ' l - A r a b i ' huzurlu ve k a y g ı s ı zbirgençlik e ç i r m i ş ,bütün yüksek tabaka ailelerin in çocuklan gibi, özel ö ğ r e r m e n

lerlee ğ i t i l m i ş r i r . ı o '

Çocuk lukç a ğ l a r ı n d a

Ebu Abdullah ei -Hayym isiml i r.asavvufehli bir zattan K u r ' a n- ı Kerim dersleri a l m ı ş t ı r .İ b n ü ' l A r a b 1 ,Ebu Abdullah elHayyat ve onun a r d e ş i n d e no kadar t k i t e n m i ş t i rki ehlullahtan bu iki zara ben-zemeyi ister. 31 ' Yine bu y a ş l a r ı n d a a m c a sı n ı na r k a d a ş ıve arifbir zat olan Ebu Alie ş- Ş a k k f ı zile t a n ı ş t ı n l n ı ı ş t ı r .A y r ı c aİ b n ü ' l- A r a b l ,bizzat kend isinin k a y d e tt i ğ i n e

göre , henüz yüzünde tüy b i t m e m i şbir çocukken Kurruha K a dıs ı İ b nR ü ş d(ö.595/1198) ile g ö r ü ş ü ponunla sembolik tarzda k o n ı . ı ş u r .~ ı Oldukça yüksek bir

m a k a n ıi ş g a le tmes ine r a ğ m e n ,b ilgiye doyrnayan ve son derece m ü t e v a z ıolanibn R ü ş d ' ü nb izzat kendisi, o s ı r a l a r d ahenüz on b e şy a ş i a n n e l a Hbulunan gençtbnü'l-Arabl ile g ö r ü ş m e kister.

İ b n ü ' l - A r a b l ' n i nİ b nRüsd'le k a r ş ı l a ş m a s ıhususunda v e r m i şo l d u ğ ub ilgilerile F ü ı u h a t t a k id i ğ e rb z ık a y ı t l a r c l a n ,henüz çok gençken manevi b ir i ş a r et l e

inzivaya ha/vet) çekilip kendi iç d ü n y a sı n ı dinlemeye karar e r d i ğ i n ive bununneticesinde de manevi ç ı l ı m(fetih)lar elde t t i ğ i n iö ğ r e n m e k t e y i z .İ b n ü ' l- A r a b l ,

bu manevi e ğ i ş i ms o n r a s ıbir çok kez halve te çekilir. Fakat ü l f ı k u n u nb a ş l a r ı nda, muhtemelen İ ş h i l i y em e z a r l ı ğ ı n d a k ii n z i v a s ıe s n a s ı n d a k ifethi oldukçaönemlidir ve d i ğ e rs f ı f i l e . rin manevi serüvenleri göz önünde b ı . ıl u n c l u r u l d u ğ u-

28 Addas, lbn Ambf, ss. 44, 45 ; K ı lıç , Mubyiddin hnü 1 - A n : ı b f' d e'Varlik t (J M e ıt e b e fe ri . s. 9.29 Addas, a y n ıesl t·. s. 45.30 İ b n ü 'I - Ar . ıb l, R ı ? b u l - K - t ' l d s ,ss. l05 , 106.31 İ b n ü 'I A r a b l, a y n ıese r, ss . 108, 10 9; Bu $ , 3 hıs h : ı k k ı n d a: ı y n c abk. İb n ü ' I A r . ı b l, e d D ü t - r e t ı l f -

F c l b i ı v ,Endüliis Sufilert iç inde, ss. 121 , 122 .32 .. Bir gün k : t d ıEbu'I-Velid i lm R üş d ' l eg ö r ü ş m e kü:tere K u m ı b a ' y ag e l ı n i ş t i m. l b l v e ti n ı

e s n a s ı n d aR a bb ' i n ı i nbana l ; r .ı hş e t t i ğ ifet ih le rden haberdar o l m u ş t uve bu sebeple de benimleg ö r ü ~ r n e kistiyor du .. O s ı r a l :ı r da h enü z yü zü nele tüy i t m e iş bir o cu lm ı m. Y : ı nı na g i r d i ğ in ı ~ ıı n a no w r d u ğ uyerden k : ı l k t ıve muhabbet ve hürmer le beni k uc al d: ı d ı s o n r : ıever deui. Ben de on ak : ı r şı ı k ~ v et dedim Onu a n l a d ı ğ ı m ıd ü ~ ü n e r e k m u t l ul u ğ \ 1daha da ı r t t ı .Ben, o n : ıbu m u t l u l u ğ u

veren ş e y i nne o l d u ğ u n uhissedince bu sefe r h a y ı r dedim . . Bana ·senin k eş f ve feyz -i ı l a h i ' d eb u l d u ğ u nş e ym a n t ı ğ ı n( n a z : . ı r ıbiz


8/39

m . m u s ı a f aç a k m a k l ı o ğ l u/ ''el:fiUuhi/t i i -mekkiyye 413

d


9/39

İ b nBerrecan ise İ ş b il iy e yöresind e, oldukça g e n i şbir muhitte imam o larak tan ı n m ı ş t ı . ' İ b n ü l - A r ab i , bu siltllerden en çok İb n ü ' I A r l f t e ne t k i l e n r n i ş t i r Fütuh a t ı npek çok e ıi n d eondan bahseder ve onu n Mehasinü l -Mecalis isimli ese

r ine a t ıf t a bu lunu r.'.İ b nü ' I - A r a b t ' n i ny a ş ad ı ğ ıdönemde, a ğ r i b ' i nbir i ğ e rtasavv u tl ı n e k t e b iise ,

a s l ı n d aözel bir ğ r e t ive a z ı l ıbi r esere sahip l m a d ı k l a r ıiçin wm a n l a m ı y l abirekol s a yı lı n a s ada, b a ş l ı c a ,İ b nHirzihim (ö. 559/1 163), Ebu Ye' za (ö. 572/1177)ve d aha so nr a da bu iki sütinin ö ğ r e n c i s iEbu Medyen (ö. 594/1198 ) t a r a f ı n d a n

temsil e d ilen ekoldür. 4·' Bu tasavvuf eko lünün e n büyük te msilcisi Ebu Medyeno l m u ş tu r . Gazall a y r a n l ı ğ ıile m e ş h u rİ b nHirzihirn'den, Muhasibl ve Gazall 'nin

eserle rini okuyan Ebu Medyen , Ebu Ye'za 'run mü rididir. jb n ü' I-Arabi h iç k a r ş ı-J a ş m a s ada, 4' eserlerinde s ı k ç az i k r e t t i ği ; bu s C ı f i d en oldukça e t k i l e nm iş t i r . '

6Zi

ra, İ b n ü ' l - A r a b l ' n i nş e y h l e r i n i npek ç o ğu Eb u Medyen'in halifeleridir: Yusuf el

Kumi, Abdülaziz i e hd e v ı ,Abdullah i M e v n ı r i '. ..vs.İ b n ü ' I - A r a b l ,tasavvufi bir ğ i t i malmakla ka lmaz, e r lilimlerde de derinleme-

sine vuküfiyet k a z a n m ı ş t ı r .Çocukluk a ş l a r ı n d a nitiba ren bu ilimleri tahsile b a ş

lar. H a y a r ı nı n sonraki dönemietinde a l d ı ğ ıb i r t a k ı mmanevi ş a r e t l e rs o nr a s ı n d a

tam bir tecr it ve fakirlik yolunu seçen b n ü 'l -A m b ' i, yine manevi bi r i ş a r e tl e ken

disini ciddi bir ş e k i l d eKur 'an ve Hadis ilmine veri r. ' ' İ b n ü ' l A r a b l n i ngeleneksel

dini ilim ler a h a s ı n d aistifaele e t m i şo l d u ğ uh o c a l a n n ı nve kendi eserlerinin k ı s

mi bir listesini Me lik Muzaffer' e g ö n d e r d i ğ iİ c a z e ' s i n d ek a y d e d e r. ~ 'Burada zikre

dilen h o c a l a r ı nç o ğ uMuvahhicller dev rinin en a y g ı nalimlerindendir ve u n l r ı n

yedisi Muvahhicl i k t i d a r ıa l t ı n d ak a d ıya da hatip olarak resmi görev ifa e t m i ş t i r :

4 ı Ekol h : ı k k ı n d ı ıbk. C o r b i r ı ,H e n r ~· Mam Felsq/esi Tariht: çev . Hüseyin Harem , ist . 1985. ~ ~ .2 ı 7 , 221; Addas, ibn Arabf, ss. 67, 71.

42 M e s e l f ıbk. ibnü'I ·Arabl, F ü t u b r 1 ı(byrJ, c. ı , ~ s .145, 174, 345; c. v ı ı ,s . 136; c. vu, s. 384 .43 Addas, age . s. 72.44 T b n ü ' I - M ı b l, R ı l h u I - K u d ,s . ~ . 125, 126.45 Mesela bk. ibnü'I-Arabl, F ü t ı 1 M ıC b , y ı ) ,c. ı . ss. 279, 335. 370, 379; c . ll , ss . 106, 152 , 284 ; c.

VIII , ss. 276, 29 1, 294; e t - T e d b f r a t ı l ' l- 1 / a h ( y y e ,Kleinere l : b ı i J i e l ldes l b r ıa i -Ambi içinde , n ş r .H. S.Nyberg, Leiden 1919 , ss . 126, 158-159.

46 Bu m e ş h u rs l ı t i n i nh a y a tı , fikirleri ve l b n ü ' I- A r : ı b iile irtibau için bk. Makkari , ~ j b... c. JX, ss .342 -351; Bedevi, Abdurrahman, "Ebu M e d y ~ nve ilm 'Arabl", K i t t i b ı ı t - T e z k d r f, 1 1/ ı ı h y i d d f nibnAmb-i içinde , Kahire 1969 ss. l 1 5- ı 2 8; Claut.le, Addas, "Abu Madyan and lbn 'Arabi", M u h y f d d i r ı

Jbn ' A ı · a b f .A C o ı n m e m o r a ı i ~ eVolume , ed. Sttphen i r t e n s t e i n- M i d ı a e lT i e r n< ın , (Element Books ,Dorset 1993, ss . 1 6 3- 18 1;Y a : ı ı c ı ,Tahsin , Ebu Medyen" m ; ı d. , Di , c . X, ss. ı f l 6 - I 8 7 ;A. Hel, EbuMedyen" n ı a d. , İ A , c. 4, ss. 36-38.

47 A d d : ı s ,age. , s. 73. y r ı c ai h n ü I - A n ı b i ' n i n ,l::ndülüs ve M a ğ r i b' d ek i muhrelif a s a v v u f i : ı k ı m hı rf ı ı i l i ş k i s ih a k k ı n d a k ibir çi efge için bk.

age .,ss .

329,330.

48 A d c l ı s, age . s. 60; K ı lı ç , Mubyidd in İ b n ü1-Arabi de V a r l ı kve Mertebelert , s. 12, dipnot 37 .49 Bk . İ b o ü I - A r . ı b i ,Muhyicldin, k.aze i l - M e / U ı i l-M u z a j { e r, f st t l i l h i i t u' ş -Ş < - Y hMubyiddin ib n ii /-


10/39

m. mustafa ç a k m a k l ı o ğ l uel-fütubiitü 1-mekkiyye• 4 15

Hacer , İ bn Zerkun, İ bn Ebi Cemre, Taclili , b n ü I H a r r a t ,İ b n üI- F e r e s ,b n Semh f ı n .O halde b n üI -A r . ı b l n i n Endülüs entelektüel elirinden uzak l m a dığ ı hatta

ulema ve resm

i d ingö

revlileri çevre leriyley a k ı ni l i ş k ik u r d u ğ ua ş i k ih d ı r . ~

I A 4 ey aha tleriİ b n ü I - A r a b ih a y a t ı n ı nbüyük bi r k ı s m ı n ıhakikati aramak için seyahatle geçi

rir . Kend isini be lir li bir mekan ve a hıs l as ın ır l an d ı r m a y a nİ b n ü I - A r a b l ,bu seyahatlerinde pek çok e y hve alimle t a n ı ş ı r ,o n l a r ı nders halkalanna k a t ı l ı rve onlardan istifade ede r. İ l k kez 589/1193 y ı l l a r m d aC e Z ı r e t ü I- H a d r aüzerindenF a s ı nönemli bir liman kenti Sebte 'ye , oradan da Tun us'a geçer ve bu rada, daha sonra ei-Fütuhatü 1-Mekkiyye ve Ruhu. l-Ku.ds 2 isimli eserlerini kendisine ithaf d e c e ği Ş e y hAbdü 'I-Aziz el-Mehdevi ile t a n ı ş ı r .

İ b n ü 'l - A r a b l ,M a r a k e ş t eiken g ö r d ü ğ ümanevi bir i ş a r e t l e596 y ı l ıs o n l ar ı yada 597/1200 ı l ı b aş l a r ı n d abir daha Endülüs'e geri d ö n ı n e m e küzere ve hac n iyetiyle, Mekke'ye o ğ r uyola ç ı k a r .M a d i k e ş t e na y r ıl d ı k t a nsonra Kahi re ve Fi

listin üzer inde n , bu rada Mescid -i k s a y ıve Hz. İ b r a h i m i nkabrini ziyaret ettikten sonra, 598/1201 de Hicaz'a u l a ş ı r . , .Büyük eseri el-Fütuhatü 1-Mekkiyye ilkdefa Mekke'de kendisine ilham o lunmaya b a ş l a r .Yine bu kutsa l toprakla rda,büyü k övgüyle b a h s e t t i ğ iİ m a mEbu Ş ü c aZahir b. Rüstem' le t a n ı ş ır ve ondanTirmizi' n in Sünen ini o k u r .~ sibnü'l -Arabl, mezkGr ı n a ı n k ı z ıNizarn'la da Mekke'de , tavaf s n a s ı n d ak a r ş ı l a ş ı r .Ş e y h- i Ekber'in ilim , edep , marifet ve güze llikb a k ı m ı n d a ne ş s i zkabul e t ti ğ i bu k ı z T e r c ü m a r ı ü1 - E ş v a k t a k iş i i r l e r i n i nilhamk a y n a ğı o l a c a k t ı r . ' '

İ b n ı YI - A r a b ibütün bu seyahatlerle de yetinmez, B a ğ d a t a ,oradan da M ıs ı r' a

geçer. Daha sonra 601/1204 y ı l ı n d aUrfa. D i y a r b a k ı rve Sivas üzer inden Malatya'ya g e l m i ş t i r .Ona bu y o l c u l u ğ u n d aSad reddin el -Konevi'nin b ab a s ı Mecdüddin s h a k da refakat t m i ş t i rki onunla ilk kez 600/1204'te Mekke'de a r ş ı l a ş ı r .Os ı r a l a r d a ikinci defa Anadolu Selçuklu Dev leti t a h t ı n aç ı k a nI G ı y a s u d di n Key-hüsrev, eski dostu Mecdüddin' i Konya'ya davet edince İ b n ül - A r ab l de onu n la

50 Add; tS J b r ıAt Cibi , Ss 112, 113.5 1 ibnü'l-Arabl, Futuhiit lbk), c. ı s. n

52 Bk. i b n ü ' I - A r : ı b i ,R u h u I- K ı ı d s ,s . 31.53 Addas, age., s. 184; K ı l ı ç ,M u b y i d d i r ıi b r ı ü I - A r a b i d eV a r l ı kve M e ı · ı e b e l e r i ,s. 19.54 İ b n ü ' l - A r ; ı b i ,F ı l l u h i i tlbk),


11/39

416 u ı s a w u f

beraber Konya'ya yönelir. 602/1205'te Ko ,9ya'd a bulunan İ b n ü ' l-A r a b l ,buradabir müddet sonra Ş e y hEvhadüddin K i n m ı n iile g ö r ü ş ü rve hatta talebes i Konevi'nin e ğ i t im i n i bir müddet için Kinnani'ye tevd eder .' 7

İ b n ü ' I- A r a b i ' n i nAnadolu 'dan ram olarak ne zaman a y r ı l d ı ğ ıbilinmem ekleb e n ı b er 620/ 1221 y ı l ı n d aa r t ı kŞ m y e r l e ş m i şo l d u ğ ugö rül mektedir. Burada627/1229 y ı l ım u h a n e ı na y ı n d aı m ı n e v ib ir i ş a r e t l eFusüsü l-Hike m isimli k i t a bın ı y a z a r .5 ~ Mekke'de 598/1201 y ı l ı n d atelife b a ş l a d ı ğ ıhacimli eseri F ü t u h a f ı nilko l i s h a s ı n ıŞ am ' d a ,629/1231 y ı l ı n d at a m a r n l : . ı r .Ş e y h ü ' l E k b e rMuhyidclin İ b n ü ' I

Ambl 22 Rebiülahir 638 / 8 K a s ı m1240 ta rihinde Ş a m d a vefat e t m i şve buradaKasyOn d a ğı eteklerine d e f n e d i l mi ş t i r . ;v Türbesi , so nraki devirlerde o l u ş a nilmi

raassub ve aleyhte r o p a g a n d a l a r ı ntes iriyle u n u t t ı l m a y ayüz t u t m u şve bir sü reb a k ı m sı z k a l m ı ş t ı r .O s m a n l ıS u l t a n ıL Selim (Yavuz) M ı s ı rseferi d ö n ü ş ün d e ş e y

hin türbesini tamir e t ti r m iş , y a nı n b ir cami bir de tekke ilave e t t i r m i ş t i r .Dahaso nra Tl . Abdülhamid a r a f ı n d a nb ir k ere daha tami r ettirile n bu türbe , halen ziyaret mahalli o l m a y ısürdürrnektcd ir on

ı . B serleri

Oldukça v e l f ıd bir ı n ü e l l i folan İ bn ü ' l- A r a b l , h a y a t ıh a k k ı n d ao l d u ğ ug ibieserleri h a k k ı n d ad : : ıbizzat kendisi bilgi vermektedir. B : ı ş r aF ü t ı 1 h a t o 1 m a küze

re muhtelif eserle rind e m ü e l l e t a t ıh a k k ı n d abilgiler vermesin in y a n ıs ı r < liki kezkendi eserlerinin listesini ç ı k a r m ı ş t ı r .Osman Y a h y a n ı ntespit t t i ğ in e göre , 627se nesinde a m ' d a ,Sadreddin Konevi için l u ş t u r u l a nilk listede İ b n ü ' l- A r a b i ,248tane eserinin ismin i zikretmektedir. ' Eserlerinin b ir d i ğ e rlistesin i ise b n ü 'l - A r a

bi , E y y ı . l b lhanedamndan Melik Adil'in o ğ l u ,Ş a mS u l t a n ıMelik E şr e f Muzaffer

Bahauddin Mus


12/39


13/39

418 tasavtiuf

Bedr i - H a b e ş l y e ithafen ka leme l m l ş t ı r .7 1 F e t h / F ü t C ı h a tkelimesininetimotojikve ı s t ı l a h ia n i a r n ı n ı nda i ş a r e te t t i ğ igibi İ b n ü l - A r a b ibu eserin Mekke'dekirecıü b e si e s n a s ı nd a elde t t i ği manevi ç ı l ım la r ve ilhamlar neticesindekaleme alm ı ş t ı r .Nitekim ei-Fü tu hcltü -Medeniyye/ 2 ei -F ethu I-Fasf 3 ve Tenezzüliitü IM e v s ı l i y y i4 gibi ese rl erini de kendisinefetibiering el d iğ i yerlere(Medine, Musul,Fas) göre i s i m l e n d i r m i ş t i r .F ü t u h a t ı nbu ö z e l l i ğ i n iç e ş it l i vesilelerle vurgulayanİ b n ü l- r a b i ,sadece ihtiva e n i ğ ibilgilerinilham ürünü l m a s ıb a k ı m ı n d a nd e ğ i l ,bu bilgilerin i ş i e n i şbiçimi, üslübu, i m l a s ı tertibi gibi husu siyetleri b a k ı m ı n d neserinin ram bir manevi feth ve ili:lhl ilham ürünü o l d u ğ un u s ö y l e r . ~ Bu özelliksadece

Fütuhtit içind e ğ i lonun d i ğ e r

eserleri içinde

geçerlidir.FusU.Sii. I

-Hikem in y a z ı l ı ş ıh a k k ı n d ada bu türden bilgiler vermektedir.76

II A serin Y z ı l ı ş ı

İ b n ü l - A r a b l ,Mekke'deki ilahi fetihlersonucu kendisinde h a s ı lolan marifetleri kaleme a l d ı ğ ıF ı / . t u h a f ı nilk y a z ı l ı şser üveni h a k k ı n d amisal aleminde y a ş a m ı şo l d u ğ ub a·z ı tecrübelerinisembolik tarzda a n l a t ı r .E s a s ı n d aha yatmdan bah

sede rken ded e ğ i n d i ğ i m i z

gibiİ bn ü ' l- A r a b l n i n

külll tarzdaki ilk fethi henüzMekke'ye ge lmezde n önce İ ş b i l i y y em e z a rl ı ğ ı n d a ki uzleti e sn a s ı n d ag e r ç e k l em i ş t i r. Bu ilk fethi s o n r s ı n dş ö y l esöyler: O e z r l ı k tdört gün a l d ı m ,sonra oradan bütün bu ilimler/e ç ı k t ı m ' n Bu ş e k i l d esahip o ld u ğ ubütün ilimlerini bu ilk fetbine b a ğ l a y a nİ b n ü f-A r a b l ,daha sonra da ç e ş i t l ivesllelerlebu tarztecrübeler y a ş a y a c a k ,icmali w rz d ~ elde t t i ğ i m e ar i f i ni ta tsi J olarak g e r ç e k l e ş trece k ve bu bilgiJerini uzun bi r telif hayalt boyunca, öm rünün son un a kadar yaz a c a k t ı r .

Mekke dea ş a d ı ğ ı

bu tecrübelereİ b n ü I- A r a b i ,

Fütuhaftag e n i ş ç e

yervermektedir. B u n l a r ı nilkinde, 59H senesinin hacmevsiminde7g y a ş a d ı ğ ıbir tecı i . ib e s i n d ehe m F t . ı t ı l h a t ıyazmaya b a ş l a m as ı ve hem de ke ndisinin velayetinni-hal dere cesine u l : ı ş t ı r ı l m a s ıhususunda a ç ı kbilgiler vermektedir. Misal alemindeki bu v a k ı a s ı n d aİ b n ü I- A r a b l ,Hz . Peygam ber'i oldukça yüce bir makamdagörür; d i ğ er peygamberler ile Hz. EbObekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz . Alionun h u z u r u n d a d ı r l a r .Melekler Hz. Peygamber'in m a k a m ı n ıç e v r el em i ş l er ve

onun önü nde safu t m uş l a r dı r .7

Bu tecrübesiniİ b n ü l - r a b i ,ş ö y l ea n l a t ır :

..Hz.

71 i l . ı n ü I -A r J b l, F ü ı u b dt (ibk.), c. 1 s. 72.72 Eser h a k kı n d abk. Y ~ hy a , M ü e l l e f i i ı ,s. 474.73 Ş e y h i nharfler ilmi üzerine y a r . dığ ı ei -Meb lf ı > e ' l- G i i y at i ş i n ı l ieser inin d i ğ e rismidir. Bk.

l b n üI A r : ı b l K i u ı b ıı I -M i m... , s. 90; Yah y a, uge. , s. 541.7 Eser a k k ı n d abk. Yahya, age . ss . 260-262.75 ibnü'l-Ambi. Füt ubiir byr), c. lll, s. 24S.76 ibn ü'I-Arabi, Fusfistt l -Hikem , t l ı k .Eb u'I-Ala Afifi, Kahire 1946,s. 47.77 8 a ğ d : 1 d i ,i h n i i I-A ı · a b f ' n . i ı ıM e n J . ı a b e f e r i ,s. 21; Addas, i h r ıAmbl, ss .56, 57.

8 Addas, a g e . ~ .207.bl


14/39

ı n .mustafa ç a k m a k l ı o ğ l u /e l f ü r ı l . b l i ı ü'1-mekkiyye 419

P e y g a m . b e 1~ Hatem. (Hz. İ s a )ile a r a m . ı z d a k imakam o r t a k l ı ğ ısebebiyle beniHatem 'in r k a s ı n d agördü ve ona ö y l ededi: 'Bu senin henzerin, o ğ l u nve dostundur. Onun o t u r m a s ıiçin kürsüyü getir ve önüme koy. Sonra hana i ş a r e t

etti ve sözlerine ö y l edevam. etti: 'Kalk ey Muhammed, kürsüye ı k ve beni gönderene, seni vazifelendirene hamd et; çünkü sende benden bir c ı r ç av a r d ı rvea r t ı khenden uzak kalmaya a b r ık a l m a m ı ş t ı r. Senin a t ı n d a k ihakikale hükmeden de o c w ç a d ı r '.. . Hatem kü.rsü.yü e r l e ş t i ı- d i. Kiirsünün a l ı n l ı ğ ı n d aparlak bir ı r . r l a'Bu en saf Mubamm.edf k m d ı r, Intraya oturan onun vm·isidir, Allah bu a t ı ş e r i a t ı nm u h a f a z a s ıiçin ö n d e r m i ş t i r ' y a z ı y o r d u .O andabana hikmet e r g i l e ı· i b a h ş e d i l d i .Sanki bana ceuamiu l-ke/im v e r i l m i ş t i... Ni

hayet bu yüce a k ı a d a ngeri gönderiterek bu dünyaya döndüm ve bu. mukad-des h a m d ık i t a b ı ng i ı · i şk ı s m ıy a p t ı m ' ~ F ü t u h a f ı ng ir iş i n ibu e k i l d emisal alemindeki bir a k ı a s ı n d a nsonra kaleme alan İ b n ü I - A r a b l, Kabe de , tavaf s n a s ı n

da a ş a d ı ğ ıesrarengiz bir tecrübesini de F ü t ı l h a f d aa n l a t ı r .Bu tecrü b esinde b ~

nü l-Arabl, Hacer-i Esved in önünde b ir vecd hali y a ş a rve o l a ğ a n ü s t üv a s ı t l a r ı

olan , ı r a d ı ş ıbir gençle (fet;/) a rş ı l a ş ı r Bir görünüp bir kaybolan bu genç , hemsusan hem o n u ş a n ,hem basit hem ı n ü r e k k e p ti r, y n ızamanda ne a n l ı d ı rnede ölü. Y a r a r ı l ı ş ıg e r e ğ ii ş a r e tve remizlerle k o n u ş u r . ı ı ıKendisinden kah bir melek kah bir insan gibi bahsedilen bu gencin kim o l d u ğ ukonusunda ; RGhu I-Kuds ün bir t e ces sümü , ; İ b n ü l - A r a b l ' n i nrühanl e ş i, semavl ikizi (divine alterelJ ot • gib i a r k l ıg ö ı i i ş l e rileri s ü r ü l m ü ş t ü r .E s a s ı n d aİ b n ü I - A r a b l ' n i nbu tecrübesin i n l a t ı r k e nk ' U l l a n d ı ğ ıifadeleri oldukça semboliktir ve feta ile kimi ya da neyi k a s t e t t i ğ itam olarak n l a ş ı l m a m a k t a d ı r .Kabe nin hakikati ya da levh-i n ı a h f u

zun tecessüm e t m i şb ir ş e k l io l a b i l e c e ğ iyönünde ö r ü ş l e rde ileri s ü r ü l m ü ş t ü r .8 s

Burada bizim için önemli olan husus , fetil ile g e r ç e kl e ş t i r i l e nbu sess iz/ se mbolik

diyalogdan e i - F ü t ı l b a t ü ' l-M e k k ~ Y Y egibi devasa bir ese rin husüle g el ı ne s i d i r .Çünkü , ibare ehline k a p a l ıolan, en b e l i ğhatiplerin dahi hiçbir nasibinin olmad ı ğ ıbu ·sembolik k o n uş m a y ıİ b n ü I - A r a b la n l a ı n ış ve a m ı nhakikati kendis inea çı l ı n ış t ır .ı ı ı• Nihayet f e ta , İ b n ü I - A ra b l y e ş u n la r ı söyler: P e ş i m d e nayak izlerimitakip ederek benimle hi1-likte tavaf et . ana bizzat benim ay ı ş ı ğ ı n ı l abak kin e ş e ti m d e nk i t a b ı n ay z c ğ mve katipl en:ne dikte e t t i r e c e ğ i n(bilg ileri) alasm. ' .. . i m d iü.zerimdeki perdeleri k a l d ı rve su re timin ihtiva ettiklerini oku.

80 ib n ü I-Arabi , F ü t ü b t ı ı( t / . ı i . ?J , c 1, ss . 44, 45.s ı c ı . c w, c. ı , s . 58.82 age. , c. 1, s. 215, 216.83 Adua s , ibn mht s . 210.84 Corb in, Creati ve l m e t g i r ı a l i o n ss. 278 , 279.85 i ı . : he l Ch o ki w icz A n c e c ı n, ss 28 29 . K ı l ıç , Mah m u t t r o l e l - F ü t C ı l ı a t i . i I - M e k k i y y e

n ı : ı d . ,DiA c. XIII, s 2 il.86 i b nü I - A r ~b i age ., c. 1, s . 21H.87 ym eser c. ı . s . 2 ı 9.

88 ym eser, c. ı s . 230.


15/39

420 ı a s a w u f

Bende görecek/erin k i t a J . ı r ı akoy ve a r k a d a ş l a r ı n aö ğ r e t . ' O zaman perdelerini a ç t ı mve göz u c ı ~ v l aonun a z ı / a n n a ,s a t ı r i a r ı n ab a k t ı m .Kendisin e tevd ie d ü m i şolan nuru, o s a t n - l a r ı n-ihtiva e t t i ğ igizli ilimiere gözlerimin nüfuz et

mesini a , q l a d ı .Onun sut-etinde o k u d u ğ u milk a t ı rve muttalf l d u ğ u milk ı r,ş i m d ige lecek olan ikinci hapta a n l a t a c a ğ ı m d - ı r 00

İ b n ü ' I- A r a b i ' n i n ,esrarengiz genç ile olan sembolik diyaloguna yer e r d i ğ ibirinci baba B ı ıkitaba a z d ı ğ ı mş e y l e r i n e ş e t i n i ninceliklerinden a l d ı ğ ı mruhunt a n ı n m a s ıve benimle onun m · a s ı n d a k is ı r l a r ' » ~ş ek l i n de bir a ş l ı kseçmesindende a nl ş ı l a c a ğı gibi ütübat bu tarz ı m ı ne v i tecrübe ve feUhlerin ürünüdüL Buk a p s a m l ıeserin ve hatta İ b n ü ' l - A r a b l ' n i nd i ğ e rbü tü n eserlerinin ihtiva e t t i ğ iı n e-

n r i f b t ıve benzeri tecrübeler ne t icesinde onda icmall a r z d a h a s ıl o l m u ş t u r .ibnü I-Arabl nin bu tecrübesi h a k kı n d a k iifade lerinden de a n l a ş ı l a c a ğ ıgibi burada ö ğ

renme, zahiri anlarnda bir ğ i t i faaliyeti ve zihinsel bir eylem d e ğ i l d i r .Yani but e c ı ü b e s i n d eş e y h ,b e şyüz a l t m ı şb a b l ı kdevasa eserini bir k i ş i d e nveya bir kitap

tan s a t ı r s a t ı rokuyup ö ğ r e n m i şd e ğ i l d i r İ b n ü l -A r a b ieserine d e r e e e l e c e ğ is ı r l a r ı

bir kitapta d e ğ il bir kimsede mütalaa n n ş t i r . ~ı Yine o , bu kimsenin ona bu ı r la r ıo k u m a s ıya da te lkin e tmesi ş ek l i n e le d e ğ i l ,bizzat bu kimsenin n e ş' et i n d eve ba

kikatind e bu ı r l a r ıı n ü ş a h e d ee t m i şt i r . Çünkü feta, s ı r l a r ı n ıö ğ r e n m e ki s t e d i ğ i n d

ibnü l-Arabl ye N e ş ' e t i m i ninceliklerine ve ö r ü n i i ş ü m d e k iJertibe bak , i s t e d i ğ inş e y i nhende y a z ı l m ı ş o l d u ğ u n u .görürsün. Çünleü ben n e söz söyleyenim ne desöyleten. ,y 3 der . Zaten daha önce de a h s e t t i ğ i m i zgib i bu diyalog sessiz / sembolikbir diyalogdur . s l ı n d abu a rş ı l aş m a c i kelime bile k u l l a n ıl m a m ı ş t ı r ,zira y a r a t ı l ı

ş ı g e r e ğ isadece sembol ve ima ile k on u ş m ak t aolan feta k o n u ş ı n a zama oldukça

fasihtir. . . Ş e y h- i Ekber in m t ı t t a l lo l a c a ğ ıve bizim için tercüme e d e c e ğ iilim ler fet a n ı nbizzat n e ş ' e t i n d esembo lik olarak ve icma ll tarzda b u l u n m a k t a d ı r .Faka t buv a k ı a y ın a s ı lyorumlarsak y o n . ı m h ı y a l ı r n neticede F ü t ı ? . h a f ı nhemen o anda müellifin zihninele nih ai e k l i n ia l d ı ğ ı n ıiddia etmemiz o ldukça zordur. Pek çok sene

ye y a y ı l a c a kbir y a z ı msüreci iç inde s ı k s ı k hususi b i n a k ı mno ktalarda b aş k a it

hamlar söz konusu o lacak ve bun lar bazen İ b n ü ' l - A r a b 1için bile beklenmedik bir

niteli k t aş ı y : : ı c a kt ı r. ,~ Bazen de bir ı ne s e l eh a k k ı n d adaha önceki bir bapta söy lem i şo l d u k l : : ı r ı n ı ,

ralebeler ini ns o r u l a r ı

ya dai h t i y a ç l a r ı n a

göre birb a ş k a

bapta ta-

89 Bu ifade . sı n : ı nYahya t ar a fı nd


16/39

m ı n u s t a f aç a k ı n a k h o ğl u / "e l f ü t u h d t ü / - m e k k i y y e421

m a m l a d ı ğ ı n ıya da tasrih e t t i ğ i n igörmek mümkündür . Mesela 296. b a b ı osonunda halku 'l-ef'al meselesine d e ğ i n i r k e n ,talebes i İ b nSevdek in'in bir tespiti üzerine

bu meseleyi 2 . bapta ele a l m ı şo l d u ğ u n d a nb a ş k abir tarzda a ç ı k l a r. Ve hatta t ı p k ış e y h l e r i n i nkendisinden istifade e t t i ğ igibi kendisinin de ralebesinden is tifade ett i ğ i n ive l l a h ' ı ninayeciyle daha önce b i l m e d i ğ ibir e y iö ğ r e n d i ğ i n isöyler. 96

İ b n ü l - A r a b 1eserinin ve daha genel olarak, is ter i f a h iister a z ı l ıolsun bütünı r f a n ı n ı nilhama d a y a n d ı ğ ı n ıpek çok defa v ı . ı r g u l a m a k r a d ı r :Sohbetlerimde vee s e r l e ı - i n ı d es ö y l e d i ğ i m, her e y Kur 'an hazretinden ve bana e h i n ıa n a h t a r l a r ın ı n v e r i l m i şo t e l u ğ ubazinelerinden gelmektedir.' ' F ü t u h a ısöz konusu oldu-ğ u n d aise bu vurgu iyice b e l i r g i n l e ş i r. Hatta ona gö re ilahi ilham ese rin sadecem u h t e v a s ı n ıd e ğ i ltanzimini de tayin etmektedir ve mesela baplann ı r a l a n ı ş ı n d a

ki zahiri a h e n k s i z l i ğ i nsebebi de bu i l h a m d ı r ." Ş e r i a b k a m ı . ns ı r l a r ına dair 88.baba i l i ş k i nola ra k ş ö y l eyazar: Bu h a b ıibadet/er e dair a h ı nöncesine e r l e ş

tlrseydik daha m ı m t z mg6tünürdü , ama böyle varid oldu . Bu benim ş a h s f

hi1· tercihim d e ğ i l d i r . " " Bunu da bizzat K u r ' a n ı n tertibine benzetir . Zira İ b n ü l

Arabl 'ye göre, Namaz/ara (özellikle) m·ta namaza i k i n d ~ y e )devam edin . Say -g ı ve b a ğ l ı l ı kiçinde Allah a kulluk edin . (Bakara 2/ 238) ayetinin talak ve nikahh a k k ı n d ahükümler ihtiva eden ayetle r a r a s ı n d age lmesi de , zahiren i r t i b a t s ı zgibi görünen bu tertip de bir hikmere i n a e n d i r . ı >


17/39

' 22 ı a s a v v u f

n e ş r i n ih a z ı r l a y a nOsman Yahya F ü t u b a t ı nen mükemmel met n inin bu iki müellif n ü s h a s ı mn bi rlikte tahki k edile rek elde e d i l e b i l e c e ğ i n i ,zira iki nci nüshadabu ekleme le rle bi rükte b a z ıç ı k a r m al a r ı nda söz konusu o l d u ğ u n usöyler. '"' Osman Yahya bu iki nüsha a r a s ı n d atespit e t t i ğ ilafzl, fik ri ve tarihi b a zı f a r k l ı l ı k l a

ra i ş a r e tede r ve b n ü ' l-A r a b l ' n in ilk nüshaela ifade b ak ı mı nd a ndaha cü retk3r old u ğ u n uvurgular. '"; Mi.iellif a r a f ı n d a nkaleme l ı n a niki n nüsha b ir sü re İ b n ü l

Arabl ' nin Ş a m d a k itü rbes in ele muhafaz a edildikten so nra üvey ğ l u Sa d reddinKonevi'ye int ikal e t m i ş ,XX. y ü z y ı l ı nb a ş l ar ın a kadar da o n un Konya'daki zaviyekütüphanesinde özen le k oıu n m u ş t ur . Bu nüsha bugün İ s t a n b u l ' d aTü rk ve İ s· ·

Him Eserleri Müzesi'ndedir (nr. 1845 -1881 ). Konya ü s h a s ıolarak bilinen ve otuzye d i cilrten m ü t e ş e k k il bu nüsha a ç ı kve i t i n a l ıbi r ı n a ğ r i bneshiyle a z ıl m ı ş n r . ' '

Bu nüshada , eserin ç a ı n a m ı m ı nmi.iellife hayana iken o k u n d u ğ u n uve eseri n

hem müellif ve hem de e n i ş bir ğ r e n c ikitles i t a r a f ı n d a ndinlenip ter < ik edi ldiğ i n i gösteren sema k a y ı t l a r ıb u l u n m a k t c ı d ı r

1 0 Osman Yahya F ü t ü h a t ı ny e t m i ş

bir sema k a y d m ıtespit e t m i ş t i rve bu k a y ı t l a r aeserin tahkikli n e ş r i n d eyer ver-m i ş ,k a y ı t l a r ı nr a m a m ı n ıise İ bn ü ' I - A n ı b l n i neserleri h a k k ı n d a ki k a p s a m l ıç a l ı şm a s ı n d az i k r e t m i ş ti rı ' ' B u n l a r c h ı n

ilk elli yedis i 633 ve 638 seneleria r a sı nd a

bizzat İ b n ü ' l- A r a b it a r a f ı n d a nv e r i l m i şolan dersleri n sema ' k a y c l ı d ı r . ı0 9 Son on clördü ise ş e y h i nv e f a t ı n d a nsonra b n Sevelekin ve Konevi t a r a f ı n d a nve rilen elersIerin k a yı t l a r ı d ı r ." Bu k a y ı t l a r ,bu derece k a p s a m l ıbir eserin so nr adan izafelerle tahrif edilmes i gibi bir problemi ortadan a l d ır m a s ıve e y hin y a k ı nçev resi veö ğ r e n c i l e r ih a k k ı n d as ı h h a t l ibilgiler ve rm esi a ç ı s ı n d a nolduk ça ö nemlidir. Nitelti m İ b n ü ' l- A r a b l ' n i nh ay a t ı h a k k ı n d ak ı y m e t l ibir ese r vücuda getiren Claucle

Addas, b u sema k a y ı tl a r ın ı d e ğ e r l e nd i n n e ksüretiy le ş e y b i nö ğ r e n c i l e r ih a k k ı n -da a z ıkanaatiere u l a ş m ı ş t ı r .Mesela Addas, 633 ve 638 seneleri a r a s ı n d abizzatİ b n ü 'I - Ar a b lt a r af ı n d a nv e r i l m i şolan ilk elli yedi elersin sema k a yı t l a r ı n d : ı nş e y

h in derslerine k a t ı l a n l a r ı ns a y ı s ı n ı nyüz y irmi c i v a r ı n d ao l d u ğ u n usöyler." ' Yinebu k a y ı t l ar da n , ş e y b i nözell ik le tasavvufi k l ı n l i k l e r i y l ete mayüz e r m i şm e ş h u rö ğr e n c i l e r iKo nevl , i l i ı n s a n lve İ b nSevdekin'in harici nde , ul ema çevrelerinden

104 ibnü "I-Arabi , F ı t t a b f i tfthk. c. 1 ~ 20, (takdim).05 :v n ıeser c. v ss. 37 , 38 (takd im).

106 y nı e8er, c. ı s ~ .34, 35 (ta kdim); K ı l ı ç ,"fütGhiit" mad., D İ A ,c. x ı r ı, ss . 252, 253.107 Bu sema ' k ; ı y ı da r ı sadece Füfflhat içi n d e ğ i lş e y h i nd i ğ e reserleri için de söz konusudur.

Fakat, k o n u l a r ı n ı no l a ğ a n ü s t üç e ş i t l i l i ğ isebebiyle l e ş i i r i l e r ee n az imkan veren F i i r i ı l ı : ı rde rslerineoldukça a l a b al ık bir dinleyici kitlesi k a t ı l ı rk e n ,ş e y h i ndo k trinal ve e t : ı f ı : r . i kn i t e l i ğ idaha ğ ı rbasaneserlerinin ise çok d a h ; ıs ı n ı r l ıb ir ö ğ r e n c ih a l k a s ıiçinde o k u n m kt a d ı r. Mesela , l usus un tek birs e m ; ı k a y d ı v ar d ı rve yegane dinleyici de Konevl'dir . Bk . Yahya, M ü e l l ~ ( t ı . ı .s. 479.

108 Mesela bk .İ b n ü ' l - A r a b l ,

age . c.ı ,

. 137, 21 4 , 294 , 361; Yahya ,M ü e l f < f a ı

ss . 435-466.109 age . ss . 435 -463.11O age. , ss. 464-466 .


18/39

m . ı m ı ~ ı a f aç : ı k m a k l ı o ğ l u / e l:f i i t u / ı aı ü -mekk{yye 423

de bu ders h a l k a s ı n ak a t ı l a nl a r ı no l d u ğ utespit d i l m i ş t ir Bunlar; k a d ı ,hatip, vaiz imam , muhacldis, ilh . ..gibi ulema muhitinden olan talebelerdir. y r ıc a o lduk-

çag e n i ş

olan bu dinleyici kitlesinde ,m e ş h u r

sütl le rin ve ilima d a m l ar ın ı ny a n ı

s ı r a ,s ı r a d < ı nm ü t e v a z ıbi r toplumsal tabakaya mensup k i ş i l e r i nde u l u n m a s ın

dan hareketle Addas , Ş e y h- i Ekbe r'in i r f an ı r u nbelki he rkese a ç ı kve h a r c- ı alems a y ı l ı n a s abile gayr -i e ş r t lve gizli s a y ıl m a d ı ğ ıkanaati ne u l a ş m a k t a d ı r .

1 1 2

Ş e yh i nv e f a t ı n d a nsonra da s ı r l a rboyunca bir çok defa istinsah ediJen Fütü.-b f ı nİ s t a n bu l kütüphanelerinde, hatta sadece Süleyma n iye kütüphanesindeyüzlerce n ü s h a s ı b u l u n m a k t a d ı r .j Bu nüshabrdan a z ı l a r ıold u kça eskid ir. Me

sela, n ı ü el l i f i n629 y ı l ı n d at a m a m l a dı ğ ı ilk nüshad an istinsah edilen B e y a z ı t(nr.3743 -3746) n ü s h a s ı683/1284 ı l ı n d a nönce isrinsah e d i l m i ş t i r .Maalesef eksik o lmakla be raber Fatih nr . 275> n ü s h a s ıda, bizzat h n ü ' I - A r a b ' i ' ' n i nilk dönem ö ğ

rencilerinden olan b nSevelekin en -Nu ri (ö. 646 / 1248) t a r a f ı n d a nistinsah edildiğ i için eski ve önemli bi r n ü s h a d ı r . •• • G ö r ü l d ü ğ ügibi bu gün F ü t ı t h i i l ı n, bizzatİ b n ü - A r a b lt a r a f ı n d a ny a z ıla n ikinci n ü s h a s ımevcuttu r ve bu nüsha Türkiye'dedir. Yine bizzat onun a z d ı ğ ıve bu gün mevcut olmayan ilk ü s h a n ı nise 1 b n ü ' l-

Arabl'nin a s r ı n c i ave ilk dönem ö ğ r e n c i s ita rafmdan kaleme l ı n a noldukça eskimüstensih nüshalan b u l u n m a k t a d ır Böyle olmakla be raber Abdi.ilvehMb e şŞ a ' r a n l, M ı s ır ' d a k ib a z ınüshalarda m l ı r i f a ty a p ı l d ı ğ ıi d d i a s ı n ıileri s ü r m ü ş t ür .Ş a ' r a n l F ü t u h a f ıözerlerneyi a m a ç l a d ı ğ ıel-Y


19/39

4 24 t a s a w ı i f

oldukça önemli bir eser olan F ü t ı 1 h i i t ' ı n ,müellif n ü s h a s ıülke mizde mevcutolm a s ı n ar a ğ m e nmaaleseftam bir ilmi n e ş r i n ebu gün sah ip d e ğ i l i z E s a sı nd a eserin ilmi n e ş ri n e 1972 y ı l ı n d aOsman Yahya t a r a f ı n d a nM ı s ı r ' d ab a ş l a n m ı şt ı r . Oldukça k a p s a m l ıve titiz bir tahkik faaliyeti olarak planlananbu ç a l ı ş m a d aF ü t ı l h a t ın y u k a r ı d ab a h s e t t i ğ i m i zKonya, B e y a z ı t ,Fatih n ü s h a l a r ıile Bulak b a s kıs ıesas l ı n m ı ş r ı r .7 M ı s ır Kültür B a k a n l ı ğ ve Sorbone Ünivers ites i'nin b a ş l a t t ı ğ ıbuprojeyeXII. ciltten itibaren UNESCOt a r af ı n d a nda destek e r i l m i ş t ir . Konya n ı ü eltif n ü s h a s ı n auygun olarakotuz yedi cilthalinde n eş r e d i l m e s iplanlananeser inmaalesefen son XIV . cildi a y ı m l a n a b i l m i ş t i r .

ü t u h i i f ı ntahkikli olmasa dabi rkaç a r k l ıb a s k ı s ıv a r d ı r .Eser ilk olarakEmir

Abdulkadir el-Cezair t ar a f ı n d a nM ı s ı r ' d an e ş r e d i l m i şt i r

(Bulak 1297).A y r ı c a

eser1876 ve 1911'de tekrar a sı l mı ş , bu so n b a s k ı n ı nB e y n ı t ' t abir çok t ı p k ı s ı m y a p ı l m ı ş t ır ( B e }r ı u t ts.). Üçüncü b a s ı m c i aönceki b a s k ı l a r agöre b a z ıf a rk l ı l ı k l a rve b a s kı hatalan b u l u n d u ğ u n d a nilk b a s k ıdaha mureber s a y ı l ı r .A y r ı c aeser ,B e y n ı t ' t aAhmed e ı n s e d d i nt a r a f ı n d a nIX cilt halinde b as ı l m ı ş ,bu b a s k ı d aIXcilt F i U u h a fı n genel bir fihristi olarak d ü z e n Je n m i ş ti r 1 A y r ı c aeserin, İ b n ü ' I -Arabi'nin vasiyetleriniihtiva eden son bölümü el- Vasaya d ı a l tı n d aa y r ıbir ki

tap olarakb a sı l mış r ı r .2 < J

U C Ş e r h le r i , Muht s r l n v e Ter c ü m e l e ri

Olduk ça g e n i şm u h r e v a l ıansiklopedikbir eser l d u ğ uiçin ü t ü h i i t ' ı ntam birş e r h iyoktur. Fakat eseringeneline n is petle k a p a l ıbir üslupla y a z ı l m ı şolan a z ıb a b l a r ıile eserdeki b a z ıbey itler ş e r he d i l m i ş t i r .Müellifi meçhul bir çok ş e r b i ny a nı s ı r a e k b e ı ' içizgileriylem e ş h u rb a z ıönemli simalarda i i t ı ~ h a fı n k ıs m ış e r h

lerini y a p m ı ş l a r dı r ~ Bu k ı s mi ş er h le r d e nb a z ı l a r ı n ıilgili bö lümler ine göre u ş e -kilde ı r a l : ı y a b i l i ıi z : F ü t u h a t ı n g ir i ş k ıs m ıüz e rin e y a p ı l an ş er h le r: Muhammedb.Arabl el-Cezairi'nin Ş e r h uH ı t t b et i l- F ü t ü h a t ı(DTCF. Ktp., İ s ı n a i lSaib, nr . 5147),Muhammed ei-Ba'll e i- E ş ' a r l ' n i nmukaddimedeki b a z ıifadeleri ş e r h i ,


20/39

m . ı n u s t a f a ç a k ı n a k l ı o ğ l u / " e l f ü t i i l ı t ı ı ü ' l- m e k k i y y e425

M c ı h a l l i ' l- M u k f e lisimli ş er h i ( İ s t a n b u lÜnv. nr . 3164/ vr . 15b 1 9 b ) .ı z . ı559. babüzerine ş e r h l e r :Abdülkerim el-Cill'nin Ş e r h uM i i ş k i l a t i l - F ü t ü h i ı t i ' l - M e k k i y( Ş e h i tAli P a ş anr. 2717/ vr. 48-70) ve R i s a l e t ı . ' i n . f i ' l - E t v a ı i s - S e h c ı ( Ş e h i tAli Paş a nr. 1397/ vr. 127- 28) a d l ıe s e r l e r i. ı • A y r ı c aŞ e y hÖmer Gürani', Ş e r h - iMün-t e h a h c 1 t - ıF ü t ı ? . h a t - 1Mekkf a d ı y l aeserin b z ı bölümlerini Türkçe, k ı s m e ndeArapça olarak ş e r he L m i ş t i r . S a r ıAbdullah Efenelide , F ü t t 1 h a t ' ı nözellikle 309.bölümü ve e l i ğ e rb z ıbölümlerinde yer alan meliimetedair konulan Jlfir 'atü lAsfiya j ı f a t iM e l a n ı e t i y y e t i' l - A h . / ~ v aa d ıa l t ı n d aş e r he t mi ş ve bu eser Mirka tü' l-Evliya a d ı y l aTürkçe'ye ç e v r i l mi ş t i r ı İ s ı n a i lH a k k ıBursevl'ye miyoksa Niyazi-iM ı s r l ' y emi ait o l d u ğ ukesin olarak bilinmeyen Lühbü l-Lü.b a d l ırisale ise Fütü-h a t : ı n" h a z e ı - a t- ı hams " ile ilgili bölümlerinintercüme ve ş e r b i n d e nibarettir.'26A y r ı c atam bir e r h n i t e l i ğ i n d eolmasa da, y a k ı nzamanda Nihat Keklik t a r a f ı ndan kaleme a l ı n a nlhnü 1-Arabf 'n i n Eserleri ve a y n a k l a r ıİ ç i nMisdak Olarake l - F ı ' i . t ü h a tel-Mekki;Y. Je isimli k a p s a m l ıç a lış m ada ü . t ü b a t ' ı na n i a ş ıl ı p yorumlanm a s ıa ç ı s ı n d a no l d u k ç ; ıönemlidir . MezkOr eserde Fütubattan İ b n ü ' l- A r a b l n i nk a y n a k l a r ıve eserleri b a k ı m ı n d a nkriter olabilecek muhtelif birçok parça seçilm i şve tahlil e d i l m i ş t i r .117

B u n l a r ı n y a n ıs ı r aeserde geçen z ı ş i i r l e rde müstakil ş e r h l e r ekonu o l m u ş -tur. Meseh1, "Künna h urufen 'aliyen ... ş e k l i n d e b a ş l a y a nbey t Müeyyidücldinei-Cendl, Molla Fenar'i,Abdurrahman ei-Bistiiml, Celaleddin ed-Devvanl,UMinei-Hamevl gibi alimler a r a f ı n d a n ,''bi kuvveti ' c ~ y n i ' ş- ş i i h u d ... ibaresiyle b a ş l ayan beyitde a v l ı d- i Kayseri a r a f ı n d a nş e r he d i l ı n i şt i r .1 2 8 "Subhane men ezhre'le ş y a e. .. " ş e k l i n d eb a ş l a y a nbey t ise Miftlihu - V ü c ü d i l -E ş b e ra d ıa l t ı n d aAbdullah Salahaddln-i U ş ş a kt a r a f ı n d a nş er e d i l m i ş t i r. ~9 A y r ı c a" e r - R c ı h b uh a i . J k ı ı n

ve 'l- 'ahdu h a k k ı m.. " e k l i n d eb a ş l a y a nbeyit ise Risliletü 'l-fetbi 'l-Mühfn a dı y l aAbdullahel-Halidi ve Cemal-i H a l v e r i l a r a f ı n d a n ş e r he d i l m i ş t i r .ı . « ıA y r ı c aİ b n ü 'l - A r a b l ' ni n h a v a s s ü l - h a v a s ı nakidesinia n l a t t ı ğ ıbölümde pek taf

si'lat v e r m e d i ğ i n isöyleye n ç a ğ d a şM ı s ı rr n e ş a y i h i n de n Mubyiddin er-Tu'm de il-gili babaTekm il etü Fü tühati' l-.Mekkiyye a d ıa l t ı n d a a l t m ı şbölümlük bir tekmiley a z m ı ş t ı r. 1 ~1

123 Yahya, Müellqfat, s. 469.

124 A y n ıeser, ss. 470, 471.125 K ı l ı ç ,P ü l ı l ıa maci . s. 255 .126 Ese r, i s m : ı i lH a k k ıBursevl ye izafe edile rek ingil izce ye de e v r l m i ş ti r . Bk. Burs ev i, i s ı n a i l

H ak k ı , Kernel oj'Ke-me4 Great Britain 1981.127 11k . 4 no .lu ipnot.128 K ıl ı ç, ; ı g .ı m ı d .~ . 255129 Ş e r hh a k kı n d a: . ı y r ı n u lı bilgi için bk. k l ış , Mehmet, l l b d ı t l l a bSatiihad.dfn -i U ş ş c l k i ' 1 1 i r t

H a y a ı toe Eserleri , Ankara 1998, ss. 108-111.130 Yahya, age ., s. 469.131 et -Tu ml, M u l ı y i d di n , T e k m i l e ı üFütübiiti 'l-Mekkiyye, ( M e k ı e b et ü 's -S a k a f i y y e ), B e y n ı tl993.


21/39

F i U ı 2 h a t ' ı nş e r h l e r i n i ny a n ıs ı r a i h t i s a r l a r ıda y a p ı l m ı ş t ır Bunlardan en m e şh u r l a r ıŞ a' rani (ö . 973/1567)'nin Levakibu l-Envc?r , el-Yeviikft ve I -Ceviihir ve elKibrftü i-Ahmer isimli ı n u h t a s a r l a n d ı r .Ş a ' r a n l ,F i i t u h a t ıönce Levakihu 1-E r ı v a

ri l-Kudsiyye el -Mii.ntekti.t m i r ı e ' l - F i i . t i i h i i t i ' l - M e k k i y y eisimli eserinde ö z e t l e m i ş,

sonra da bu eserini el-Kibrftü l- hmer f i Beyilni U l i i m i ' ş- Ş e y h i l- E k b e r a d ıl t ı n

da daha da muhtasar hale g e t i r m i ş t i r 3 2

A y r ı c aŞ a ' r a n lbu b a ğ l a m d a ,e l - Y e v t ı k f

ve l-Ceviihirfi e y i i r ı iA k t ı i d i ' l - E k a b f r3J a d ıa l t ı n d ab ş k bir eser a z m ı şve bueserinde de k e ş i fehli ile k e l a m c ı l a r ı ni n a n çl a n nı u z l a şt ı r m a y aç a l ı şm ı ş t ı r .Eser,b a ş t aF i i . t i i h i i t o l ı n a küzere e y h- i Ekber'in i ğ e rb a z ıeserlerinden e n i şa l ı n t ı l a

n ihtiva e t t i ği için F ı U ı 1 h i i f ı nmuhwsan n i t e l i ğ i n d e d i r .Za ten Ş a ' r a n ' ide Yevii

kftin,Fütiihatekseninde d ö n d ü ğ ü n ü

her bir bölümü yazmak içinF i i t u l w t ' ı

birkez mütalaa e t t i ğ in i eserin sonunda e l i r t i r . ' ~4

A y r ı c aŞ e y h i Ekberi, ifade ve derinlik b a k ı r n ı n d a nsOfiyyenin en a p s a m i ı s ıg ö r d ü ğ ü n üd o l a y ı s ı y J ada büyük sutllerin ak idesin i ihtiva eden eserin i , ş e y hin b a ş t aFütuhat ve d i ğ e rb a z ıeserleritemelinde i n ş ae t t i ğ i n isöyler . J ;

Fütühiit üzerine b a ş k abir çok ihtisar ç a l ı ş m a s ıdaha v ar d ı r: Abdulgan enN a b C ı s l n i n S e v a t i u l- E n v i i r i ' l- K u d s ~ yy e s i ,Abdulmuhsin b. Muhammed'in e i-

Miintehabm i n e ' l - F ü t O h a t ' ı,

Hüseyin Harndi el-Hanefi er-Ruml'nin Safvetü l-Füt ı 1 h i i f ı ,hep e yhi n ansiklopedik eseri üzerine a p ı l m ı şm u h t a s ar l ar d ı r ; l 6

Ş e r hl e r i n d eo l d u ğ ugib i F ü t u h i U ı ntam bir tercümesi de yoktur. Fakat b a z ı

dillere k ı s m itercümesi y a p ı l m ı ş t ı r .B a t ı d ailk kez Michel V alsa n (Mustafa Abdül a ı i z )t a r a f ı n d a nF r a n s ı z c ak ıs m ibir tercüme a p ı l m ı şve on bir parçadan ibaretolan bu rercüme 1953-1966 y ı l l a r ıa r a s ı n d aEtudes T r a d i t i o r ı n e l e s(Paris) derg isini n ç e ş i t l is a yı l a n n d ay a y ı m l a n m ı ş t ı r .7 Daha sonra V a l s a n ' ı ntalebele rinden

Charles -Andre Gilis (Ahdürrezzak Yahya), «Hac ve S ı r l a r ı "a d l ı72. bölümü LaDoccrine Initiacique du Perinage (Paris 1982) a d ı y l a ,"Rahman l Nefes ve ı r l ar ıa d l ı198. bölümü ise Le Ccwan et la o n e t i a r ıd Hermes(Paris 1984) a d ı y l aFrans ı z c a ' y atercüme e t m i ş r i r .D iğ e r ta raftan r m ı h a b b e t edair 178 . Bölüm MauriceGloton a r a f ı n d a nTraite de l amour(Paris 1986) , "Kimya -i Saadet" a d l ı167 . bölüm is e S. Ruspoli t a r a f ı n d a nL Alchimie du Bonheur Paifait (Paris 1980) d ı y laF r an s ız ca ' y aç e vr i l m i ş t i r Yine b nü I - A r a b iü z e ı i n ea r a ş t ır m a l a n y l at a n ı n a nMic

132 Bk . e ş- Ş f ı r a n i, Abdülvehhiib , ei-Kibrftü i -Ahmet; el - Yeviikft ı ı e1-Cevahii in ham ş i n d e ,

Kahi re 1959, s. 2.133 Ş f i ' r ü n i ' n i nh a y a t ıve bu eseri h a k k ı n d abk. Uluç, Tahir, "Abdülvahhiib e ~ - Ş a ' r : t n ive el -

Yevakit ve ' I Cev ilhir fi Beyani Akiiidi'l-Ekabir A d l ıEseri , T a s a v v ı . ı ( ,Y ı l3 S. 9 m m u z- A r a l ı k2002,ss . 20 9 -21 9 .

134 Bk. Ş f ı ' r ; 1 n i, age., c. ll, s. 201.135 A y n ıaser, c. 1, s. 3.136 Bk. Yahya, Müellefiit, ss. 471 , 472.137 Yahya, a y n ıeset; s. 472; K ı l ı ç ,F ü t C ı h i i t "mad. s . 255.


22/39

m . m u s t : ı f aç a k m a k l ı o ğ l u /" e l { ü t ı l b m ü-mekkiyye 427

hel (Ali) Chod kiewicz'in b a ş k an l ığ ı n d aF r a n s ı z c ave İ n g i l i z c e ' y ey a p ı l an tercü-me le r ise, Chodkiewicz 'in oldukça önemli bir mu kad dimesiyle birlikte y a yı m -l a n m ı ş t ı r(Les Illuminat ions de la Mecqu e, Paris l 9 88 ) . ı ı . ı

B a t ı d aa y r ı c aFütiihat ekse n li oldukça önemli ç a l ış m a la r da y a p ı l mış t ı r. M.As in Palacios'un, F ü t i i . ha t ı nb a z ıbölümleriyle Dante'nin İ l a h f K o m e d y a sı a r a s ı n

daki benzerlikleri gösteren La cscatologia Musulmcma en la Divina Cornedia(Madrid 1919) isimli eseri y a y ı m l a n m ı ş tı r Chodkiewicz'in ü t ı 2 h a t ü z e r i n eyoruml a r ı n d a no l u ş a nmakalelerin i ihtiva eden d i ğ e rbir r a n s ı z c aeser ise Un OceanSans Rivage d ı y l ay a yı m l an m ı ş tı r (Paris 1 9 9 2 ) . . ı9 Yine William Chitt ick' in The Su

.fi Path o f Knowledge isim li ese ri bu a ç ı d a noldukça önemli bir ç a l ı şm ad ı r .Fi.ltu

hattan öneml i b ir çok nakil üzer ine n ş a e d i l m i şolan ese rde b n ü l - A r a bi n i nmetafizik h a k k ı n d a k ig ö r ü ş l e r i ,müell ifin ese rin g i r i şk ı s m ı n d ak a y e l e t t i ğ igibi uz mano l m a y a n l a r ı nda n l a y a b i l e c e ğ ibir tar zda ele a l ı n m ı ş t ır . ' ' ıStephen Hirtenstein veMichael Tiernan t a r a f ı n d a ny a yı m a h a z ı r l a n a nM.ubyiddin Ibn Arabf.- A C o m n ı e -

morative Volu. ·me d l ıderlemede de F ü t ı 1hattan a z ıseçkilere yer e r i lm i ş t i r .1 4ıF ü t u h a t ı nk ı s m ide olsa Türkçe'de hayli tercümesi v a r d ı r .F a r k l ıbir çok bab

O s m a n l ı c a y a ve günümüz Türkçe'sine a k t a n l m ı ş t ır . Bir ş e y hbul madan önce

müridi n y a p m a s ıge reken e y l er i ihtiva eden 53. b a bı n müre reimi meç hul bi r te rcümesi Süleymaniye kütüphanesi nde (Tahi r a ğ an r 772) , cennet ve menzilleriniihtiva ede n 65. bab n yine mü rereimi meç hul bir te rcümesi de s t an b u lBelediyesi Atatürk K i t a p l ı ğ ı 'n c la (Os man Ergin, n r 72) u l un ma k t a d ı r .Ş e yh l e r es a y g ıveo n l a r ı nkalp lerine girme konusu na dai r 181. b a b ı n Ş e y hMustafa Efendi t a r a f ın -

dan y a p ıl a n bir tercümesi de b a sı l m ı ş t ı r( İ s t a n b u l1285). Yine 178. bab Neh a-iMuhabbet a d ı a l t ı n d aÖmer Lütfi Efendi t a r a f ı n d a n ,ş e y l u nvasiyet lerini ihtiva

eden 560. bab ise Kaymakam Osman Beyt a r a f ı n d a n

tercümed i l m i ş t i r .

1 4 2

Fütühat a y r ı c a ,Selahattin Alpay, M Sadettin Bilg iner, İ b r a h i m A ş k iTantk ,Naim E r d o ğ a nve özell ik le de son zamanlarda Mahmut K an ı k t a r a f ı n d a n k ı s m

olarak günümüz Türkçe'sine k a z a n d ı n l m ı ş t ı r. ı 4 3

138 K ı l ı ç, Fütuhat mad., s. 255.139 Eserin İ n g i li zc e tercümes i için bk . An c c a r ı\ (//tbou.t Sbore. çev. David t r e i g l ı t ,New-York

1993 .

140 Bk. Chit tick, W illiam C., bc Sujl Pa tb q[ Knowledge, New -York 1989 s. XX .14 1 Bk. Mubytddin J b t ı Arabf, A C o m m e m . o r a ı i o eVolume, ed. Stephen H i ı t e n s t e i n- M i c l ı a e l

T i e n ı a n ,(Element Books), D o r s e ı1993. Mesela, William C . Chi ttiçk'in Two Chapters from TheFu tühii t ai-M3kk iyye , age. ss. 90-124 ve). Winston Morris'in ·'How to Study the F u t ü l ı i t :lbn A r : ı b i ' s

wn Adv ice age . . 73-90 isimli y a z ı l a nbu ç ı d a nöneml idi r.142 K ı l ı ç ,; ı gmaci ., s . 256.143 Bk. Selahattin Alpay , F ü t t 1 b u t- ı Mekkiyye, istanbul 19$6; M. Sadeeldin Bilginer, A b a d i y y e ı

Risalesi ve F i i t u b i i t- ı M e k k ~ ) ye : d e nS e ç i l m i ş T c ı s a W t / aDair 6 l ı 1 m l e r istanbul 1983; İ b r a h i m A ş ka n ı k ,Tasawu t: i s ı a r ı b ul 1955; Na im E r d o ğ a n ,F ü ı u b i i t - ıM e k k ~ y y e ' d e nA l tı n Sayfa la r , istanbul trs.;

Mahmut K a n ı kF ü t u h t i l ' ı nş u bölümlerini tercüme e t m i ş t i r :178 b· 1b , ilahf ş k , istanbul 1992; ı . , 2.,


23/39

428 tasavvuf

l l D Ese r in Üs lubu v e M u h te v a sı

Tasavvufi eserler içerisindeihtiva e t t i ğ iı m ı e l d eve konu b a k ı m ı n d a nen zengin, ifade b a k ı m ı n d a nen titiz ve fikir b a k ı m ı n d a nda en derini olan Fütuhat, Tas a V V \ ı f T ar i h i a ç ı s ı n d a nz i ı v e d ebir yerde, adeta dönüm n o kt a s ı n d abulunmaktad ı r .Ş e y h- i Ekber in v e f a t ı n d a ngünümüze kadar bir çok m ı t a s a v v ı f d ü ş \ . i n ü rvea r a ş t ı r ı n a c ıonun eserlerine ve ö r ü ş l e r i n ek a y ı t s ı zk a l a m a m ı ş t ı r .Zengin muhleva ve üslupla kaleme a l ı n a nFütuhat , bazen e l e ş t i r e lmahiyetteve l o l a y l ıtarzdada olsa a s ı r l a rboyunca bir çok kimsenin ilgisini ç e k m i ş t i r .

Daha önce de vurgulamaya a l ı ş t ı ğ ı m ı zgibi muhteva, imJ5 ve tertibi a k ı mı nelan bütünüyle ilham ürünü olan F ü t ı 1 b c 2 r ı nfikri a k ı ş ış a ş ı ı t ı c ıve zor takip eelilirbir mahiyetarz etse de eserin geneli i t i b a r ı y l abir üslup a d e l i ği içinde y a z ı l d ı ğı -n ı söylemek mümkündür . Özlü ve d o l a y s ı zbir nesir üslGbu, ş e y h i nd i ğ e rb a z ıeserleriyle mukayese e d i l d i ğ i n d eF ü t u b a t ' ı no k u m a s ı n ık o l a yla ş t ı r ı u a k t a d ı rözellikle miiellifin F u s ı 1 s ü'l-Hikem, '44 e i-A n k a u l - M u g r i b1 4~ ya da K i t a h ı t 'I Ara '46

gibi vecizeserlerini dikkate a l d ı ğ ı m ı z d a ,F ü t u h c U ı n ,b a z ıbölümleri istisnaedilmek k a y dı y l asade birnesir ü s l l ı b u y l ay a z ı l d ı ğı n ı söyleyebiliriz. Böyle olmaklaberaber z ı bölümler e r hedilmeyeihtiyaç duyulacakkadar a p a l ı d ı r .Nitekimeserin e r h l e r i n d e nbahsedilirkende u r g u l a n d ı ğ ıgibi bu bölümler e r hde edilm i ş t i r Geneliltibanyla ç ı kbir nesir ü s l ı 1 b u y l a y a z ı l m ı şo l m a s ı n ar a ğ m e nr 1 / t ı 1 -bta ilk e t a p t : . ıyüzeysel bir okumayla n i a ş ı l ı pihtiva e t ti ğ i konular a k k ı n d ahemen ı h h a t l ibir kanaate u l a ş ı l a b i l e c e ktarzda bir eser de e ğ i l d i r .Çünkü İ b n ü ' IArabl nin ü s l l ı b u n d a k ik a p a l ı l ı kher zaman dikkatiç e k m i ş ,h a t t a h a z ıhususlarciaa ç ı k ç aifade etmek yerine sad ece i ş a r e tderecesinde a p a l ıifadeler u l l an m ı şt ı r .1

47 D i ğ e rtaraftan dil i.islubununy a n ıs ı r aİ b n ü 'I A r a b l ' y ia n l a m a y ız o r l a ş t ı r a nb a ş k aetkenler de v a r d ı r .Mesela onun bu eserinin bir ı s t ı l a hl r d e r y a sı o l m a s ı kendinden önce s O f ı l er t a r a f ı n d a nk u l l a n ı l a nı s t ı l a h i a r ık u l l a n m a s ı n ı ny a n ıs ı r a

onlara kend i a r l ı k insan ve bilgi tasavvurud o ğ n . ı l r u s u n d aözel :anlamlaryükle-

3. d . ı z l e rile m u l ıt d i f b ı b f ıh l a r d a nseçkilc:r, M a ı ·{f e t ue Hik-met, is tan b ul 1995; . , 2., ve 26. hahlar ,Hm:flerin ilmi , B u r s :ı 2000 ; 560. b ; ı b ı n ilk k ıs m ıile muh tel i bir çok baJ yJan ş e ç k i l er f l c ı k i k a tı : eT ~ j ' e k k ü r ,A n k a r .ı 2003.

144 e y hin en vec iz ve o l a y ı s ı y l ada en çok e r hed ile n ~ e r ik o n u ı m ı n d aobn u s l ı s' un üsiGbuh a k kı n d a, l b n ü I · A r ~b l n i n fd;efe i üze rine do kto ra t e ı ih a zı r la ya n Afifl'nin u sö:deri o l u u k ç~ı dikkatçek icidir : 'Fususu 'l-Hikcm'den b a ş l a y a r a kibnü l- rabl 'nin k i t t ı p l c m n ıokumaya b a . ş l t ı d ı m.F u s t 1 s u ' l - H i l u.m ı i, K a Ş i i n i n i 1 ış e r h y l e birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana bu kitaptanhiçbir hakikati ç m a d ı .Kitap, a ç - ı kbir Arapça idi, tekil l a r c ı ka l d ı ğ ı m d aher a f t ıa n k l ş·l i ı y o r d u ,

fakat ber cümlenin (}( ya cümlelc-'rin büyülr bir ı s m ı t ı mtoplam n l a m ı ,deytmlert'C sembollerdeni b c ı re t li ... " At'il'i', Ebu 'I-Aia, Fustlsü 'I-HikC m O k u m a l a r ı{çin Anabtar, çev. Ekrem Demirli, istanb ul2000, s. 43.

145 Bk . ib n ü I ·Arabi , ei-Ankii tt 'I-Mugrib. thk . Halid Ş i bl Ebu Sü leyman , Kah ire 1997.146 Bk. i b nü ' I- A r ; ı b l Kiliibü 'l-isri i i .ti Makiim.i 'I-Esra, Resai/ iç ind e, ss. 156-222.

147T : ı h r a l ı ,

Muswfa,F us C ı s i i ' I- H i k e ı nŞ e r h i

veV a h d e ı- i V ü c C ı d

ile AlakahB : ı z ı

Meselder ,F u s ı 2 s ü'1-Hikem T e ı · c u r n eve e d ı i- 1 iç ind e, istanbu l 1999 , s. 35.


24/39

. ı mı s t a f aç a k m a k l ı o ğ l u/ " e l7j i l t i i h t i ı ü1- m e k k ~ y ) - ' (" 429

mesi ve anlam çerçeveler ini seman tik a ç ı d a ng e n i ş l e t m e s ionu a n h ı ı n a y ız o r l a ş ı r a n, ya da b aş k a bir ifad eyle a n l ı şa n l a ş ı l ı n a s ı n ıve h a k k ı n d abir çok t a r t ı ş ı n al a r ı nhusule gelmesini k o l a y l a ş t ı r a nsebeplerde ndir. ibnü 'l-Arabl'nin adeta ken

dine has b ir l i t e r a t ü ı ü v a r d ı r .O , kelimelere özeJ» d i y e b i l e c e ğ i m i zanlamlar yükler, kendi ifadesiyle ' ' ı n ü c ı n e l l af ı z l a rk u l J a n ı r. ı ; sBu hususiyet eserlerinin tercüı n e s i n ide z o r l a ş r ı r ı n a k t a dı r Zira , te rcüme e d i l d i ğ i n d ekelimelerin pek ç o ğ uyaorijinal haliyle k a l a c a k t ı rki böylesi bir tercümeyi o k u m a n ı nhi çbir n l a m ıolma-y a c a k tı r . Ya da s tı l a h l a ra n l a ı n l a n y l abirlikte verilecektir ki bu durumda da muhtemelen anlam kaymalan olacak, tercümenin hacmi g e n i ş l e y e c e kve okuyucubüyük bir ğ ı r l ı khissedecekt ir.' 19 A y r ı c aonun temelde a r l ı kve bilgi a n b y ı ş ı n ı n

z o ı u n l ubir sonucu olarak ö r d ü ğ ü m ü zparadoksal i f a d e l e r i ~ de onu d o ğ r uanlamak ç ı s ı n d a noldukça önemlidir. M a n t ı ka çı da n birbiriyle ç e l i ş i rgörünen buifade ler, onun genel sistemi a ç ı s ı n d a nb a kı l d ığ ı n d bir birini tamamlayan ifadelerdir ve her biri hakikatin ş k a bir veçhes ini ifade etme ktedir.

Bütün u n l a r ı ny a n ıs ı r adaha önce de vurgulam aya ç a l ı ş t ı ğ ı m ı zgihi , kendisia ç ı s ı n d a nesas t e ş k i leden g ö r ü ş l e r i n i n ,b a ş k < ıbir ifadeyle onu i ğ e rd ü ş ü n ü r l e r

den hatta d i ğ e rb a z ısüfilerden a y ır a nesas i t i k a d ı n ı n, her hangi bir konu bütünl ü ğ ü söz ko nusu o l m a k s ı z ı neserlerinin bütününe y a y ı l m ı şo l m a s ı ~ onun temelv u r g u l a r ı n ıa n l a m a y ız o r l a ş t ı r m a k t a d ı r .İ ş t ebütün bu hus us lar dik kate a l ı n ı n a y ı p

yüzeysel ve l a n d ı ş ıbir y a k l a ş ı m l ao k u n d u ğ uzaman İ b n ü ' I - A r a b l ,kendisiyle çel i ş e nve hatta üzerinde ı s r a r l avurgu y a p t ı ğ ıdin ve e r i a tdairesi d ı ş ı n aç ı k a nbiriolarak d e ğ e r l e n c l i r i l e b i l m e k t e d i r. ı ;ı İ b n ü ' l- A r a b l ' n i niki öne mli eseri F u s C ı s ü .l-Hikem ve T e d b i r t i . t - ıilahiyye nin ş a r i h iAvni Konuk, Ş e y h ü ' l - E k b e r ' i neserlerindea ç ı k l a d ı ğı marifetlerin ne kadar ince ve a n l a ş ı l m a s ızor l d u ğ uh u s u s u n < . ± ış u n l ar ı söy le r: " Ç o ğ ukimseler e y hin a ç ı k l a m ı şo l d u ğ uhakikat ve manfetlerden üt·

küp on an inkar · d e r l eı · . Ve b i r t a k ı mkimseler ise a n l a d z k l a n n ızannedip kull u ğ u ng e r e ğ iolan t a a t t e ı ıu z a k l a ş a r a kdaliliete ü ş e r l e r .Bu hakikat ve manfetler k ı l d a nince ı l ı ç t a nk e s l ı i n bir ı r a t- ı müstakfmdir . l a h itevfik ı ·e h b er olma -

148 Hk. Hakim , S u : ı d, e l~ u c e m ü : ,. s ı ? / ~B e y n ı t1981 , ss. 15 ·20; A y n ım üe llif, İ b 1 1Arubf uM ü ııe / Ud ü L ü g a t ıCedfde, B e y n ı t1991 , . 59 vd.: a l ı r < ıh , Mus tafa, : ı g ı n . ,s. 35.

149 Gürer, Dilave r. ilm Arabl 'de l üg at , l s t ıl ah ve B : l t ı nA n h u n l a r ı y l ain K a v r a m ı " Mtlrife , Y ı 1, S. 3 K ı ş 2002, s. -i5.

150 i b nü ' I- A r : ıb i ' n in eserler inele geçen paradoksal ifade le r a k k ı n da bk . Chitti c k, Tbe ı { j lPa tb ,ss . 1\9-76; A y n ımiiellif, a yat Alemler i, ~·e v. Me hm et D e n ı i r k : ı y a, istanbul 1999 , ss. 40 -43; T a l ı ml ı,Mu stafa. F us u s ü 'l · H ik e ı n ' d eT e : . : : : ı dl ı i f: ı d e e r ve Vah dt::t· i Vücud , F f / T Ş- I l iç i n d e, istanhul1997 , ss.9·38; Ça k n ıa k l ı o ğ l u ,/vi. Mus tafa , M u l ı yi d d in i b n i i 'I · A r : ı b i y e Göre Hayal ve Düzeyleri , T a s u w ı 4 ;Y ı l

4, S. 10. Oca k-Haz iran 2003, ss. 308, 309.151 ih nü 'I·Arab i, Fiitublit (ihk .), c. ı , s. 213 .ı 52 Mese la i b r :ı h i ı n ei -Bikai, Fütüh:lt'taki l n ı ıı rneseleler d en d o l ay ı Ş e y h- i Ekber ' tekfir eder.

F ak : ı tBikai'n in bu y a kl a~ ı ı n ıbirçok alim a r : ıf ı n da n r e d d e d i l m i şt i r. Celaledd in u y l ı ( ıbu d o ğ n ı l l l ı d a

küçlik bir eser kalem e a l m ı ş t ı r .Bk . Suy uti, Ceh11eddin Tenhfhu l-Cabi j i T a n ı ı e ı ilbn Arabf, ht:l.A b d t ı r r : . ı h ı n a nH ; ıs a n Ma hmu d, Kah ire 199 0.


25/39

430 ı a s a u v u f

d ı k ç aa k l ı na y a ğ ın ı nkayma korkusu v a r d ı r .• J > . ıA y r ı c aİ b n ü ' I- A r a b i ' n i neserlerinde, cümle içerisinele isimlerio yerineçok a y ı d ai ş a r e tzamiri k u l l a n m a s ıdacümleyi z o r l a ş t ı r ı n a k t a ,d o l a y ı s ı y l ada a n i a ş ı l m aproblemini d o ğ u r m a k t a d ı r .

K ı s a c a s ıd ü ş ü n c e s i n idaha ço k a r l ı küzerine o ğ u n l a ş t ı r a n ,v a r l ı ğ ı nmahiyeti hususunu tasavvufi bir metotlaan latmaya ve izahetmeye ç a l ı ş an İ b n ü ' l - A r abl'nin, t : ı s a v v u f iı e c r ü b e s isonucu elele e t t i ğ imarifeti ifadeetmede u l l a n d ı ğ ıdilüsiGbu b a ş l ıb a ş ı n abir problemdir. ÖzellikleFusiis ve Anka u l- ugrib gibi kap a l ıbir üslUplay a z ı l m ı şeserlerinin a n ıs ır a F z ' i t ü h l i t ' ı nb a z ıbö lümleri de oldukça veciz ve i m a lı d u · .İ b n ı Y I- A r a h ive eserleri h a k k ı n d aönemli ç a l ı ş m al a r ıolanAfit i , Fusüsun Arapça o l d u ğ uhalde an a y a m a d ı ğ ıilk eser l d u ğ u n ubu proble

mi de b a ş t aFütt?.hat olmak üzere İ b n ü ' l- A r a b l ' n in d i ğ e reserlerine b a şvurmaksuretiyle a ş t ı ğ ı n ıbeyan etmektedir. s D o l a y ı s ı y l aFütuhclt b a z ıbölümleri I m a l ıolmakla birlikteİ b n ü ' I- A r a b i ' n i nh < l Ş t arusasolmak üzere veciz eserlerinin anlaş ı l ı n a s ıb a k ı m ı n d a nönemlidirve hatta o n l a r ı nk a p sa m l ıbir e r h ik o n u m u n da d ı r.

r : . ı k a tbütün bu kompleks, a nl aş r l ma s ızor ü s l f ı b u n u ny a n ıs ı r a ,İ b n ü ' l- A r abi'nin eserlerinina yr ıc a l ık l ıbir yönü v a r d ı r :Hangi konudan bahsederse : ı h s e rsin, bu , f el s e t i k e l i i ı i Dbir konu o l a b i l e c e ğ igibi, fi khi veya dil ile ilgili birkonu

olabilir, hepsinin temel bir fikrin, teuhidve vahdet-i vücud fikrinin d a m g a s ı n ıtaş ı m a s ı d ı r O, ele a l d ı ğ ık o n u l a r ı ,ya vabdet -i v z ' i c ı ? . d: ı n l a y ı ş ı n d a nhareketle i ş l emekte ya da nihai olarakvahdet -i \1 ücuda b a ğ l a m a k t a d ı r .Bu sebeple onun fikirleri zaman zaman d a ğ ı n ı k, bir birinden kopuk gibi görünse de, bir biriyle incebir m a n t ı k lörgüyle b a ğ l a n t ı l ıve i n s i c : ı ml ıd ı r .

Fütuhat ansiklopedikbir eser o l d u ğ uiçin f ı k ı h ,kelam, rasavvufvb. gibi birçok ilmin konulan eserde ele l ı n m ı ş t ı r .u kon ular ş i e n i r k e nde v a ı n- h a v a sher

kesin kendi idrak seviyesinegöre a n l a y a b i l e c e ğ ik a p s a m l ıbir üslup k u l l a n ı l m ı ş-t ı r . Mesela n ı ü e l l i fü t ü h a t ı n m u k a d d i ı n e s i n d egenel olarak m ü s l ü m a n l a r ı nvekelam alimlerininitikat e s a s l a r ı n d a n a ç ı k ç abahsettikten sonra,ç o ğ uinsan idrakten aciz o l d u ğ uiçin a v a s s ı nakidesini ise k i t a b ı nbütününe a yd ığ ı n ısöylemektedir. 6Böylesi k a p s a m l ıbir eserde yer yer k a p a l ısembolik ifadelerbulunsa dageneli i t i b a r ı y l aa ç ı kve sade ifadelere r a s t l a n m a s ış a ş ı r t ı c ıd e ğ i l d i r .E s a s ı n d aİ bnü l -Arabl böyle birüslübu b e n i m s e d i ğ i n iT e d h f r a t ' ı n c l aa ç ı k ç aifade eder ve

eserlerinele a ç ı kifade beyan) ile sembolik n i a t ı ı n ı nremz) bir arada v e r i l d i ğ i n isöyler. Böylece hem avam ve hem de hava s bu ifadelerden kendi nasibinia l ı r .'

153 Konuk , Ahmed Avni, T e d b f r m- ı iliihiyy e Tercüme oe Ş e d J i ,h : . ı . l .Mustafa T a h r : d , i s ı: ı n b u l1992 ~ . 2 7

154 Mesel:1 bkz. İ b n ü ' l- A r ab 'i ı U ı . 7 h i i tr ı h k . ) c. l l ~ . 64.155 Atifl, Ebu'l-Alfl, usas O k u m a l a r ı. s. 44.156 İ b nü 'l -t \ r · . ı bi F ü t ı 1 b i i tihk.) c ı s. 213.

157 l b ı ı ü ' I- A r a b i ,Tedbii iit, s. 106 . MeseJ{I o, T e c l b f r a tı a , bir y ; ı n < . l a nt d ü n y a s ı n d ahüküm-d a r l ı k a k a m ı n d ab u l u n ; ı nhalife ye n a s i l ı nı ederken , bir yandan da ı a s a v v u f ia n l a m d : ıA l l a l ı ' ı n


26/39


27/39

432 t a s c ı w u j '

m a s ıona a n l ı l ı kk a t m a k t a d ı r .K a l dı ki F ü t ı l h a t ,sürekli n l a ş ı l m a s ızor, il mi ı n e

selelerin r a n ı ş ı l d ı ğ ıs o ğ u k ,yorucu bir eser l m a y ı p, mi.icllifin f a r k l ım a n e V ıtecrübelerinin ve u n l a r ı nc a n l ıtasvi rlerin in a n l a t ı l d ı ğ ı ,ş e y h l e r ive o s t l a r ıh a k k ı n -

da a n ı i m ive duygu lu ifadeler inin yer l d ı ğ ık a p s a m l ıbir eserdir. Daha sonra hayali ü slub undan bahsederken de e ğ i n e c e ğ i m i zgibi, A l l a h ' ı ns ı f a t l a r ı 'mes elesigibi k e l f ı m lbir konuyu hayall ı a s v i r l e r l e ,sembolik olarak n l a r ır k e neserin üslubu hiç de clonuk d e ğ i l d i r Yine fütüvvetin, 'M e f k a t ,merhamet ve i ğ e rg a m l ı ğ ı nz a y ı fgüçlü bütün mahlukata a m i lo l m a s ıg e r e ğ i n ivurgulamak üzere z i k r e t t i ğ iş u hadiseyi a n l a t ı r k e nde s l f ı b us o ğ u kd e ğ i l d i r :.. e y h in ı i s a f i r l e r es o f r a y ıser-mesin ·i e m ı - e t m i ş t : i. O ise o j l - a n ı nüzerindeki kannca/ardan d o l a y ıso.frayl ha -

z ı r l a m a d agecikti. S o f r a n ı nüzerindeki a r ı n c a l a r ıd a ğ ı t m a y ıfütüvvete uygungörmüyordu . Çü ü bayuan/ara dokunmamak, o n l a r ıserbest ı r a k m a kda ji i-tiivuettendir. İ şt e bu sebeple, k a r ı n c a l a rkendiliklerinden ç ı k ı n c a y akadar, on -l a r ısofradan zorla ı k a r m a k s ı z ı nbekledi . . i h a ~ v e tş e y b iona, 'hassas davran -d ı n dedi. ' < (>Ş e y h- i Ekber hiç ş ü p h e s i zhakimane bir üslupla kendini ifade etmektedir, zira yolun nihai menziline v a r ı phakka 'I-yakine l a ş m ı şbiri olarak kon u ş m a k t a ,g e ç t i ğ iyol üzerindeki hal ve dereceleri t < ı mbir vukufiy etle tasvir et

mekte ve bu yolda rehb erlik etme d ı n ay a z m a k t a d ı r . ' ~~E s a s ı n d aFütubtit, ük müellif n ü s h a s ıotuz y ı l l ı kuzun bir z a m a r ıdilimi içeri

sinele y a z ı l mı ş otuz yedi ciltlik ansiklopedik bir eser l d u ğ uiç in tek bir a z ı üsI O b t ı n d a nsöz etmek mümkün e ğ i l d i r .Temelde n ı : . ' t e l l i f i ny a ş a d ı ğ ıru han i tecrübe ve hallere ve bunun y a n ıs ı r c ıö ğ r e n c i l e r i n i ndurumuna ve s o r u l a r ı n ab a ğ l ı

olarak bir çok a r k l ıüslübu eserde görrne k mümkün: Hayali , ilmi , edebi üslubuny n ıs ı r aFii tu hlit 'cla kimi zaman diyalog üslubuna da yer verilmekreclir.

Bazen e ğ e rş ö y l edenirse biz ele ş ö y l ecevap veririz , ş e k l i n e l ediyalog üslubunu k t ı l l a n ı r . ' MGenelde hitab et s a n a t ı n aait ol an bu üslupta müellif, dinley ici

ya da o k u y u c u l a r ı nazim ve gayretlerini harekete geçirmek için onlarla k o n u ş u r .

Bu ifade t a r z ı n d aduru ma göre istilham, raaccüp ve isti.hkfira kadar biirün ü'ade

ed:t r a ~ı r a nbu b l l ı ponun H a l l t ı ch ~ k kı n : ı ki k a n ~ı a ti n i n a ~ı l o l u ş t u r d u ğ u n ;ı d : ıi r en e ğ e rl i ip ucun uU n ı n ~ı k t a d ı r . A d d a ~ .ilm Art tbi, ~ 21 2, ;ı s : ; i g n o n' u n La Passio11 de H a l l c ı jisimli eser inden c l l , ~.

4141 nak len. Mass igno n 'un ş e yh ha k k ı n d a k ibu k : ı n a a t i ,i b n ü ' l- A r . ı b l ' n i nHall5c hususunda s ı k s ı k

di le g et i r d i ği ihtiyat k ay ıt l an sebebiyle o labil ir. Yukanda M : ı s si g n o n d a n i k t i b a.~ edilen metn in sonk ıs n ı ıda bu yönd e bir ipu


28/39

m . m u s ı a f : ıı , : a k m a k l ı o ğ l u /el -j i1tubatü ı - m e k k i y y e 433

ş e k i l l e r i n eb aş vurularak hitapta etki, zenginlik ve güzellik s a ğ l a n ı r . ' ' >Geneldeistithamlarb diyalog üslübunu kullanan b n i . i ' l- A r a b l ,kimi zaman ö ğ r e n c i l e ri ni ns o r u l a r ıüzerine, kimi zaman da bizzat kendisi muhtemel sorulan dile getirerek,

ortaya o y d u ğ ug ö r ü şh a k k ı n d aakla gelebilecek a n l ı şa n l a ş ı l m a l a r atek tek ş aret eder ve bu y a n l ı şa ni a ş ı l m a l a r ıgidermeye ç al ı ş ı r ı7 o Mesela alemin v a r l ı ğ ıko-nusunu i ş l e r k e nmuhtemel a n l ı şa n l a ş ı l ı n a l ara ş u ş e k i l d ei ş a r e teder: eve hhü.mi olm-ak , alemin a r l ı ğ ıH a k k ı nvücudundan ne zaman sonra vücud buldu?gibi bi1· soru sorulursa ş ö y l ede riz: Ne zaman sorusu zamana a i t t i 1 ~zamanise görece/i nispetler alemine ait olup l l a h ' ı ny a r a t ı k l a r ı n d a n d ı r Nispetler alemi içinse yaratma takd i'rfdir, i'cadi' e ğ i l .D o l a y ı s ı y l abu soru b u t ı l d ı r ., ?ı

D i ğ e rtaraftan İ b n ü I - A r a b leserinde, ı n i s a V h a y a laleminde y a ş a mış o l d u ğ ubir çok tecrübes in i a n l a t ı r ,kimi zaman da b a z ımetafizik problemleri hayall tasvidere b a ş v u r m a ksOretiyle zihinlere y a k ı n l a ş t ı r m a y aç a l ı § ı r .Bu yönüyle onunbu tasvirle ri tabii mitleri n m dilini : : ı n ı m s a t m a k t : ı d ı r .Paul Tilicb İ n ı a n ı nDinamik-leri d l ıeserinde, Allah -alem ve insan i l i ş k i l e ı i ni sembolik tarzda anlatmaya matuf olan mit lerin her zaman mevcut l d u ğ u n u ,zir.1 bizzat lman dilinin sembol-lerden kurulu l d u ğ u n uvurgu lar . Mitolojik dil, zaman ve e k a n ı nöresinde olan

m e r a fiz i ğ inihallik i d d i a l a r ı n ıortadan k a l d ı o n a d a nzaman ve meka n ç a t ı s ıa l t ı n ay e r l e ş t i r i r .E s a s ı n d ate k T a n r ıbile , h a k k ı n d ak o n u ş u l m a y ab a ş l a n d ı ğ ıandan itibaren a ı n a nve mekan çevres ine e k i l m i şt i r ve d o l a y ı s ı y l ada mitolojik dilin birnesnesi o l m u ş t u r .ı n

İ n s a n ı nnihai k a y g ı sı n a ait e ı n b o l l e r i nbir i l e ş i m io lan mitler insan bilincinin daima var olan f o r m l a r ı d ı r bütünüyle sökülüp a t ı l a m a z .Fakat ku tsal k it : - ı pl : ı r d abulunan mitolojik ö ğ e le r , mitolojik olarak k a l m a l ı ,s e n ı o l i ku n s u r l a r ısü

reklik o n ı n ı n a l ı

ve bulunacak bilimselb r ş ı l ı k l a r l a

yere ğ i ş t i r i l ı n e ı n e l i d i r

Çünkü sembollerin ve mir lerin yerini alabilecek bir e y y o k n ı r Sembolleri ve mit leri d o ğ r u d a n: ı n l a m l a r ı y l aa l g ı l a m a y aç a l ı ş a nl i t e r a l i s tı7 4 bir a k l a ş ı m d asembolün kendisin in ötesinde bir ş e y ei ş a r e tetme karakteri göz a r d ıedilmektedir. Li-

69 H a * i n ı i ,A l ı m ı : d C e v b e r e t ü ' I- B e f a , i J , a J i ' l - M e i i r ı iw I -Beyan ve'l-Bedf; istanbul 1984, s. 44.170 i b n ü ' I · A r : :ı b l , e l- F ı U u b C i t(tbk.), c. ll , ss . 76 -78, 84, H5.ı 7 t ag e ., c. , s. Tl .

ı n Burada söz k o n t ı ~ l ıo l a n ı ntab ii ı n i lt ir . yoksa i b n ü ' l · A r : . ıb i ' n i nü sl l ı b um ı ne ~k i i r : ı nveY u ı ı ~ ı n' da obn ~ r i h lm itolo jikrle ı u k < ı y e ~ ~ s i n iyapmak gibi bir i y e t i ı ni : ôn o l m a dı ğ ı nı özellikle vurgulamak i ~ı iy o r u z Tabii n ı it le r i ny an ı s ı ra bir e ı ı ui ı mitler v a r d ı r .Eski iran'da o l d u ğ ugibi,y e r y ü < ıü n ü iki ili\hl gücün s a v a şa l a n ıo l : ıra k gö ren a n l a y ı ş ,yine esk i Yunan da o l d u ğ ugibiy e r ) ' Ü Z ü r ı ü nbirbi rine e ; ı i rolmayan bir tannlar h i y e m r ş i s it i l r a f ı n d a ny ö n e i l i i d i ğ i n ii ld i edena nl ay ı ~ b rtarihi mitlerdir. Rk. T i l l i c l ı ,Paul, i m a n ı ı ıDinamikleri , çev F a h n ı l l : ı J ıT e r k : ı n-S a l i hÖzer,A n k : ı r a2 Xl0, s. 55.

173 age .. s. 51.ı 7 4 L i t e n ıl i z n ı/ U \ f ı z c ıl ı

el fütuhatül mekkiyye hakkında

Documents