el-kuleyÎ ve el-kÂfÎ adli eserĐ -...
TRANSCRIPT
T.C.
A�KARA Ü�ĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER E�STĐTÜSÜ
TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ
HADĐS A�ABĐLĐM DALI
EL-KULEY�Î VE EL-KÂFÎ ADLI ESERĐ
Yüksek Lisans Tezi
Rukiye ŞE�GEZER
A�KARA - 2013
T.C.
A�KARA Ü�ĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER E�STĐTÜSÜ
TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ
HADĐS A�ABĐLĐM DALI
EL-KULEY�Î VE EL-KÂFÎ ADLI ESERĐ
Yüksek Lisans Tezi
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Bünyamin ERUL
Rukiye ŞE�GEZER
A�KARA - 2013
iii
T.C.
A�KARA Ü�ĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER E�STĐTÜSÜ
TEMEL ĐSLAM BĐLĐMLERĐ
HADĐS A�ABĐLĐM DALI
EL-KULEY�Î VE EL-KÂFÎ ADLI ESERĐ
Yüksek Lisans Tezi
Tez Danışmanı
Prof. Dr. Bünyamin ERUL
Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı Đmzası
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
Tez Sınavı Tarihi ..................................
iv
TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ
A�KARA Ü�ĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER E�STĐTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ�E
Bu belge ile, tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(…………./…………../………….)
Rukiye ŞENGEZER
v
ĐÇĐ�DEKĐLER
KISALTMALAR ....................................................................................................... VĐĐĐ
Ö�SÖZ ............................................................................................................................ X
GĐRĐŞ ................................................................................................................................ 1
1. ARAŞTIRMANIN KONUSU ....................................................................................... 1
2. ARAŞTIRMANIN AMACI .......................................................................................... 1
3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMĐ .......................................................................................... 2
4. ARAŞTIRMANIN METODU ...................................................................................... 3
GENEL OLARAK ŞÎA’DA HADÎS ................................................................................ 5
BĐRĐ�CĐ BÖLÜM
KULEY�Î’�Đ� HAYATI, ĐLMÎ ŞAHSĐYETĐ VE ESERLERĐ
I. HAYATI ...................................................................................................................... 16
A. Nisbesi, Doğumu ve Ailesi ..................................................................................... 16
B. Yetişmesi ................................................................................................................ 18
C. Vefatı ...................................................................................................................... 18
II. ĐLMÎ ŞAHSĐYETĐ ...................................................................................................... 19
A. Đlmî Seyahatleri....................................................................................................... 20
B. Hocaları ve Talebeleri ............................................................................................. 20
1. Hocaları: .............................................................................................................. 21
2. Talebeleri: ............................................................................................................ 24
III. ESERLERĐ ................................................................................................................ 25
IV. ŞÎA VE EHL-Đ SÜNNETE GÖRE KULEYNÎ ......................................................... 27
ĐKĐ�CĐ BÖLÜM
KÂFÎ’�Đ� TELĐF EDĐLĐŞĐ VE KAY�AKLARI
I. KÂFÎ'NĐN TELĐF EDĐLĐŞĐ .......................................................................................... 31
A. Eserin Đsmi .............................................................................................................. 31
B. Telif Amacı ve Süresi ............................................................................................. 32
C. Kâfî Üzerine Yapılan Çalışmalar ............................................................................ 33
1. Şerhleri: ............................................................................................................... 33
2. Ta’lîk ve Hâşiyeleri ............................................................................................. 37
vi
3. Tercümeleri ......................................................................................................... 38
4. Muhtasarları ......................................................................................................... 39
5. Tetkik ve Đncelemeler .......................................................................................... 40
6. Fihristleri ............................................................................................................. 41
7. Kâfî’nin Yazma Nüshaları ................................................................................... 43
8. Matbû’ Nüshalar .................................................................................................. 48
a) Usûlu’l-Kâfî Nüshaları ve Basıldığı Yerler ..................................................... 48
b) Furû’u’l-Kâfî Nüshalarının Basıldığı Yerler ................................................... 49
c) Ravda Nüshalarının Basıldığı Yerler .............................................................. 50
II. KÂFÎ’NĐN KAYNAKLARI ....................................................................................... 50
A. Kâfî’de Adı Geçen Eserler ...................................................................................... 51
B. Đsmi Bilinen Hocaları ve Rivâyet Sayıları .............................................................. 52
C. Hocaları Đçin Kullandığı Müphem ve Meçhul Đfadeler .......................................... 61
1. ’Idde (Birçok) Lafzıyla Nakilde Bulunduğu Kişiler ........................................... 61
2. ‘Idde Dışında Kullandığı Müphem Đfadeler ........................................................ 63
ÜÇÜ�CÜ BÖLÜM
KÂFÎ’�Đ� TAS�ĐF METODU VE ŞĐÎ VE EHL-Đ SÜ��ET ESERLERĐYLE
KARŞILAŞTIRILMASI
I. KÂFÎ’NĐN TASNĐF METODU ................................................................................... 67
A. Usûl ve Furû’u’l-Kâfî ............................................................................................. 67
1. Tasnif Yöntemi .................................................................................................... 68
2. Sened ve Metindeki Yöntemi .............................................................................. 71
B. Ravdatu’l-Kâfî ........................................................................................................ 81
1. Kitâbu’r-Ravda’nın Kuleynî’ye ve Kâfî’ye Aidiyeti Meselesi ........................... 82
2. Ravda’nın Muhtevası .......................................................................................... 84
3. Ravda’daki Yöntemi ............................................................................................ 85
II. KÂFÎ’NĐN ŞĐÎ VE EHL-Đ SÜNNET ESERLERĐYLE KARŞILAŞTIRILMASI ...... 88
A. Kitap Başlıkları ....................................................................................................... 88
B. Kâfî’nin Kütüb-i Erbaa’daki Diğer Kitaplarla Karşılaştırılması ............................. 91
C. Kâfî’nin Ehl-i Sünnet Eserleriyle Karşılaştırılması ................................................ 93
Yalnız Kâfî’de Bulunan Kitaplar ve Bazı Bâblar .................................................... 98
vii
a) Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl .................................................................................... 99
b) Kitâbu’l-Huccet ............................................................................................. 106
c. Şîa’ya Mahsus Görüşler Đçeren Bazı Bâblar .................................................. 114
ca. Takiyye ve Kitmân Bâbı .......................................................................... 114
cb. Ehl-i Hılâfın Sınıfları, Kaderiyye, Hâricîler, Mürcie ve Ehl-i Buldân
Bâbı................................................................................................................ 120
D. Kâfî’nin Sâhîh-i Buhâri ile Karşılaştırılması ........................................................ 122
III. ŞÎA VE EHL-Đ SÜNNET’E GÖRE KÂFÎ............................................................... 132
SO�UÇ ......................................................................................................................... 137
BĐBLĐYOGRAFYA ..................................................................................................... 140
ÖZET ............................................................................................................................ 147
ABSTRACT ................................................................................................................. 148
viii
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.md. : Adı geçen ansiklopedi maddesi
b. : Bin
A.y. : Aynı yer
Bkz. : Bakınız
çev. : Çeviren
d. : Doğumu
DĐA. : Diyanet Đslam Ansiklopedisi
Doç. T. : Doçentlik Tezi
H./h. : Hicrî
Hz. : Hazreti
mad. : Madde
MÜĐF : Marmara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi
No. : Hadis Numarası
ö. : Ölüm
Rk. : Rakam
s. : Sayfa
ix
Thk. : Tahkik eden
ty . : Tarih yok
vd. : Ve devamı
y. : Yayın evi
yy. : Yer yok
x
Ö�SÖZ
Asr-ı saadetten bu yana Müslümanlar, Hz. Peygamber’i en iyi şekilde
anlamak adına çaba sarfetmiştir. Sahabe O’ndan duyduklarını ve gördüklerini
ezberlemeye, hayatlarına geçirmeye ve gelecek nesillere aktarmaya çalışmıştır. Bu
çaba, ilim ehlini hadîsleri yazmaya yöneltmiş, daha sonraki asırlarda ise belli bir
metod gelişmiş ve günümüze kadar ulaşan bir hadis literatürü oluşmuştur.
Ecdadımızda görülen bu gayretten, sünnete ne kadar değer verdikleri açıkça
görülmektedir. Sonraki nesillere ise bu kaynaklara ulaşmak ve sünneti en doğru
şekilde anlamaya çalışmak kalmıştır.
Günümüzde bu literatürü tanımak adına birçok tezler ve araştırmalar ortaya
konmuştur. Ancak Đslam dünyasında görülen mezhep anlayışlarının getirdiği
farklılıklar, kabul edilen eserler noktasında da mevcuttur. Bilinmektedir ki
günümüzde itikadi anlamda temayüz eden iki Đslam mezhebi bulunmaktadır: Ehl-i
Sünnet ve Şîa. Ehl-i Sünnet nezdinde sünnet Hz. Peygamber’in söz, fiil ve
takrîrlerinden oluşurken, Şîa’da Hz. Peygamber’in yanı sıra masum olarak kabul
edilen imamların söz, fiil ve takrîrleri de sünnet dahilinde sayılmaktadır. Bu ise Hz.
Peygamber’in yanında farklı otoriteler kabul etmek anlamına gelmektedir.
Bu iki mezhep mensupları kendi inançları doğrultusunda Đslam’ı yaşamakla
birlikte birbirlerini tanımak ve anlamak adına gereği kadar çaba göstermemektedir.
Bu da karşılıklı olarak önyargılı tutumlar içerisine girilmesine neden olmaktadır.
Hâlbuki “bütün Müslümanlar kardeştir” gibi bir ümmet anlayışını bize getiren
Nebî’nin sünnetine bu tutum uymamaktadır. Bundan dolayı iki camianın da,
birbirlerine yaklaşmaları ve birbirlerini en iyi şekilde tanımaları için çaba
sarfetmeleri gerekmektedir.
Bu gereksinimlerden hareketle hadîs alanında Şiî kaynakları ne kadar
tanıdığımıza ve kullandığımıza baktık ve ülkemizde buna konudaki çalışmaların çok
az olduğu kanaatine ulaştık. Böylece danışman hocam Prof. Dr. Bünyamin ERUL’un
tavsiyeleriyle Şîa’nın en önemli hadis kaynağı olan Kuleynî’nin Kâfî’sini incelemeye
karar verdik. Bu eser hakkında daha önce çalışma fırsatı bulan Prof. Dr. Cemal
Sofuoğlu’nun “Hadis Tenkidi Yönünden el-Kâfî Üzerine Bir Đnceleme” adlı doçentlik
xi
tezinden de haberdar olmakla birlikte, sayın Sofuoğlu’nun, kaynakların yetersiz
olduğunu ve tezin istenildiği gibi çalışılamadığını belirtmesi ve kitap üzerine
çalışmalar yapılmasını gerekli görmesi1 de bizi bu çalışmaya yönlendirmiştir.
Tezimiz giriş ve üç ana bölümden ibaret olacaktır. Bu bölümlerde ele
aldığımız konular ve ele alınış biçimleri şu şekildedir:
Giriş bölümünde, eserin daha iyi anlaşılabilmesi için Şîa’nın hadis anlayışı
ve hadîs literatürüne yer verilecektir. Bununla birlikte, tezimizin asıl konusunu
oluşturmayıp hakkında geniş araştırmalar gerektirdiği için bu başlık altında yer alan
konulardan kısaca bahsedilecektir.
Birinci bölümde, eserin müellifi olan Kuleynî’nin hayatı, ilmi kişiliği ve
eserleri ele alınacak ve bu bilgiler sunulurken Şiî kaynakların kullanılmasına özen
gösterilecektir.
Kâfî’nin telif edilişi ve kaynakları adı altında incelemelerde bulunacağımız
ikinci bölümde ise Kâfi’nin telif amacı, üzerine yapılan çalışmalar ve Kâfî’ye kaynak
oluşturacak kitaplar ile Kuleynî’nin doğrudan rivâyette bulunduğu ismi açıkça
zikredilen veya zikredilmeyen hocaları ve rivâyet sayıları tespit edilmeye
çalışılacaktır. Bu bilgiler sunulurken ise daha çok Şiî kaynaklardan istifade edilmeye
gayret gösterilecektir.
Üçüncü bölümde ise, usûl, furû’ ve ravda olmak üzere üç ana bölümden
oluşan Kâfî’nin, tasnif metodu, sened ve metindeki yöntemi ve muhtevası ele
alınacak, kitap başlıkları, bâb ve hadîs sayıları tespit edildikten sonra Şiî ve Ehl-i
Sünnet eserleriyle karşılaştırılması yapılacak ve bunlar arasında yalnız Kâfî’de
bulunan bazı kitap başlıkları değerlendirildikten sonra Kâfî ve Sahîh-i Buhârî’de yer
alan ortak bir kitap seçilerek karşılaştırma yoluna gidilecektir. Daha sonra ise Şîa ve
Ehl-i Sünnet nazarında Kâfî’nin konumuna dair bazı görüşlere yer verilecektir. Bu
inceleme esnasında bilgilerin kendi kaynaklarından alınmalarına özen gösterilecek ve
tespitler yapılırken elektronik ortamdan faydalanılacaktır.
1 Sofuoğlu, Cemal, Hadis Tenkidi Yönünden el-Kâfî Üzerine Bir Đnceleme, Doç. T., Ankara 1982, s. I, 102.
xii
Bu araştırmanın, Şîa’nın hadîs kaynaklarını tanımada ve bu kaynaklarında
yer alan rivâyetlerle, hadîslere ve hadîs usûlüne bakış açılarını anlamada bir katkı
sağlayacağını ümit etmekteyiz.
Tez seçiminde beni yönlendiren, cesaretlendiren ve danışmanlığımı yapan
Prof Dr. Bünyamin ERUL hocama desteklerinden dolayı sonsuz şükranlarımı
sunuyorum. Ayrıca tezimin bütün aşamalarında yardımını esirgemeyen eşim Salih
ŞENGEZER’e de teşekkür ediyorum. Bunun yanı sıra kaynaklara ulaşmam için aracı
olan ve araştırma amacıyla Đran’a gitme fırsatı sunan ve orada bulunduğum müddet
içinde yardımlarını esirgemeyen Đran Büyükelçiliği Kültür Müsteşarlığı ile Kum’daki
Üniversite ve Kütüphane personeline teşekkürü bir borç bilirim.
Rukiye ŞENGEZER
Nisan-2013
GĐRĐŞ
1. ARAŞTIRMA�I� KO�USU
IV. yüzyıl Şiî alimlerinden olan ve Şiîler arasında güvenilirliğiyle tanınan
Kuleynî’nin hayatı ve Şiî hadis dünyasının en önemli kaynaklarından biri olan Kâfî
adlı eseri tezimizin konusunu oluşturmaktadır.
Ele alacağımız eser yaklaşık on altı bin hadis içermekte olup 8 ciltten
oluşmaktadır. Bu durum, tezimiz çerçevesinde, eserin tamamını incelememizi
zorlaştırmaktadır. Bundan ötürü eserin geneli ele alnıp daha çok tasnif yöntemi ve
metodu üzerinde durulacaktır. Ayrıca rivâyetlerde dikkati çeken uygulamalar ele
alınıp, örnekler verilerek kitap hakkında genel bir izlenim oluşturulması
hedeflenecektir. Bununla beraber Kuleynî’nin kendilerinden hadîs naklettiği râvîler
ve rivâyet sayıları tespit edilmeye çalışılarak kitabın kaynakları hakkında bilgi
verilmeye çalışılacaktır. Eserin sisteminin incelenmesinin yanı sıra Ehl-i Sünnet
hadis kaynaklarından farklı bulunan kitap başlıklarının ve rivâyetlerin bazıları
incelenecek ve özel bir bölüm açılarak karşılaştırma yoluna gidilecektir. Rivâyet
incelemesi yapılırken de sıhhati üzerinde durulmayacak daha çok merfû’iyetleri
dikkate alınacaktır.
2. ARAŞTIRMA�I� AMACI
Đslam dünyasında önemli bir yer tutan Şîa’nın hadîs alanındaki kaynaklarının
Sünnî çevrelerce tam olarak tanınmaması, alan açısından büyük eksikliktir. Şîa’nın
hadîs anlayışlarını objektif ve en doğru şekilde öğrenmek kendi kaynaklarına
ulaşmakla mümkündür. Biz de çalışmamızda bu eksikliği gidermek adına ilmî olarak
küçük de olsa bir katkı sağlamak niyetiyle yola çıktık. Kaynak incelemesi sonucunda
Şîa’nın eser karizması açısından neye öncelik verdiği, hadîsleri kimlerden almayı
tercih ettiği, Hz. Peygamber’in sözlerine ne kadar yoğunluk verdiği ve Đmamların
2
sözlerinin hadîsler arasında ne kadar yer işgal ettiğini tespit etmenin gerekli
olduğunu düşündük.
Büyük hadîs birikimine sahip olan Şiî kültür içinde hadîslerin konumunu
tespit etmek aslı itibari ile çok yönlü geniş okuma ve araştırmaları gerektirecektir.
Böyle bir çalışmanın ise bir yüksek lisans tezi boyutlarını aşacağı açıktır. Dolayısıyla
çalışmamızı belirli oranda kısıtlayıp net sınırlarla şekillendirmek yoluna gittik. Bu
sınırlamaları yaparken söz konusu hadîs birikimini en iyi şekilde yansıtacağını
düşündüğümüz ve Şiî hadîs literatürünün zirvesinde görülen ve en muteber Şiî hadîs
eserleri arasında sayılan Kâfî’yi ve musannifi olan Kuleynî’yi örneklemeyi tercih
ettik. Buradan hareketle Kuleynî ve Kâfî özelinde Şiî hadîs anlayışının bir derece
olsun aydınlatılmasını amaçladık.
3. ARAŞTIRMA�I� Ö�EMĐ
Allah Teâlâ’nın insanların kurtuluşa ermesi için gönderdiği son kitap
Kur’an-Kerim ve Kur’an’ın yaşayan örneği son elçi Hz. Muhammed’in sünneti,
Đslâm’ın iki temel kaynağını oluşturmaktadır. Kur’an’ın anlaşılması noktasında
temel bir yeri olan Hz. Peygamber’in sünnetini anlamak Đslâm’ı doğru anlamakla
eş değerdir. Çünkü Kur’an’ın doğru anlaşılması Hz. Peygamber’in yaşamını
doğru anlamaya bağlıdır. Zira Đslâm anlayışımız büyük oranda sünnete
yüklediğimiz mana ölçüsünde değişmektedir. Bu anlayışlar ise değişik
yorumlardan teşekkül etmiş farklı mezheplerin oluşmasına neden olmuştur. Bu
mezheplerden en önemlilerini Ehl-i Sünnet ve Şîa oluşturmaktadır.
Sünnetin iki cephede farklı anlaşılması elbette kabul edilen hadis
kaynaklarıyla alakalıdır. Bilinmektedir ki Ehl-i Sünnet ve Şîa’nın bu noktada
kabul ettiği kitaplar farklıdır. Sünnî dünyanın Şîa’nın hadîs anlayışını anlaması
ise bu kitapları incelemesine bağlıdır. Ancak ülkemizde bununla alakalı yapılan
çalışmalar oldukça sınırlıdır. Biz de bu yönde katkı sağlamak amacıyla Şîa’nın
temel hadîs kaynaklarının en önemlilerinden biri olan Kuleynî’yi ve Kâfî adlı
eserini incelemeyi tercih ettik.
3
Kuleynî ve Kâfî hakkında yapılan çalışmalar şunlardır:
- Cemal Sofuğlu, Hadis Tenkidi Yönünden el-Kâfî Üzerine Bir
Đnceleme, Doç. T., Ankara 1982 (Doçentlik Tezi).
- Sâmir Haşim Ceyb el-Amîdî, Şeyh el-Kuleynî Bağdâdî ve
Kitâbuhu’l-Kâfî (el-Furû’), Mektebetü’l-A’lâmi’l-Đslâmî, Kum, 1414h
(Yüksek Lisans Tezi) (Arapça).
- Dr. ‘Abdurrasûl Gaffâr, el-Kuleynî ve’l-Kâfî, Müessesetu’n-
Neşri’l-Đslâmî, Kum, 1416 (Arapça).
- Dr. ‘Abdurrasûl Gaffâr, el-Kuleynî ve Husûmuhu Ebû Zehra,
Dâru’l-Mehaccetu’l-Beydâ, Beyrut, 1415/1995 (Arapça).
- Emîn Tirmis Âmilî, Buhûs Havle Rivâyâti’l-Kâfî, Matbaa Adı
Yok, Kum, 1415 (Arapça).
- Emîn Tirmis, Âmilî, Sülâsâyâtu’l-Kuleynî ve Gurubu’l-Đsnâd,
Dâru’l-Hadîs, Kum, H. 1417 (Arapça).
- Muhammed Cevâd eş-Şebîrî, Tavdîhu’l-Đsnâdi’l-Müşkile fi’l-
Kütübi’l-Erba’a-Đsnâdu’l-Kâfî, Dâru’l-Hadîs, Kum, H. 1429 (Arapça).
- Muhammed Rızâ Hüseynî Celâlî, el-‘An’ane min Siyegi’l-Edâi
li’l-Hadîsi’ş-Şerîf fi’l-Kâfî, Dâru’l-Hadîs, Kum, H. 1429 (Arapça).
- Salâh Abdulfettâh el-Hâlidî, el-Kuleynî ve Te’vîlâtuhu’l-
Bâtınıyye li’l-Âyâti’l-Kur’âniyye (Arapça).
4. ARAŞTIRMA�I� METODU
Đncelemede bulunduğumuz eserin hacminin bir hayli büyük olması
tamamını detaylı bir şekilde incelemizi zorlaştırmıştır. Bundan ötürü biz de, eseri
tanıtma noktasında örnek olacağını düşündüğümüz birkaç bölümü örneklem olarak
aldık ve parçadan bütüne doğru bir yol izleyerek tümevarım metodunu kullanmaya
çalıştık. Böylece eser hakkında genel bir fikre ulaşmayı hedefledik. Bunun yanısıra
araştırmada betimleyici bir yöntem takip etmeye ve bu bağlamda eserin yazılış
metodunu objektif bir biçimde ortaya koymaya çalıştık. Eserde yer alan hadislerin
aidiyetini tespit ve ifade etme noktasında ise Sünnî hadîs terimleri ve ıstılahlarını
4
esas aldık ve yeri geldiğinde de aradaki benzerlik ve farklılığı anlamak adına Şîa’nın
tanımlarını zikrettik.
Eserin sistematiği, isnâd kullanımı ve bu açılardan Ehl-i Sünnet eserleriyle
benzer ve farklı yönlerini ve hadîslerin kaynağını incelerken Şîa’nın kendi
kaynaklarına ulaşma konusunda gayret sarfettik. Bu konuda ilk olarak gerekli
verilerin toplanması ve işlenmesi için kaynak taraması yaptık. Türkiye’de eser
hakkında yapılmış çalışmaların sınırlı olması hasebiyle Đran’da bulunan
kütüphanelerden Kuleynî ve Kâfî ile ilgili kaleme alınmış temel eserleri tespit etmeye
çalıştık. Güncel kitaplardan bazıları Farsça olduğundan dolayı bunlardan yeterince
yararlanamadığımızı itiraf etmeliyiz.
Kuleynî’nin hayatını incelerken Tûsî, Necâşî gibi Şiî alimlerin ricâl
kitaplarından faydalanmamızın yanı sıra hakkında yazılmış güncel eserler ve tezleri
de kullandık. Müellifin Kâfî adlı eserinin incelemesi yapılırken ise 8 ciltlik eski
basım matbû nüshayı esas aldık. Bu eser hakkında yazılmış, Şiîlerin kaleme aldığı
kitaplar ve tezlerin yanı sıra Cemal Sofuoğlu’nun Hadis Tenkidi Yönünden Kâfî
Üzerine Bir Đnceleme adlı eserinden ve Türkiye’de Şîa’nın hadîs anlayışı hakkında
az sayıda yapılan çalışmalar arasında yer alan ve Şîi hadîs literatürünü tanıma ve
isnâd sistemlerini anlama açısından önemli katkıda bulunan Bekir Kuzudişli’nin
Şîa’da Hadîs Rivâyeti ve Đsnâd adlı çalışmasından da istifade ettik. Ayrıca Şiî
kitaplar ve Kâfi için özel hazırlanmış elektronik programların da araştırmamıza
büyük kolaylık sağladığını belirtmek gerekir.
Tezle ilgili verdiğimiz bu bilgilerden sonra, eseri incelemeye geçmeden
önce, Şîa’nın hadis anlayışı hakkında genel bir bilgi sunmanın yerinde olacağını
düşünüyoruz.
5
GE�EL OLARAK ŞÎA’DA HADÎS
Đmâmiyye Şîası’na göre hadîs, “Hz. Peygamber ile onun gibi masum kabul
edilen on iki imamın sözleri, fiilleri ve takrirleridir.” Bunlar arasında fark yoktur.
Çünkü Rasûlullah’a gelen ruh, onun vefatından sonra imamlara intikal etmiştir.2 Ebû
Abdillah Câfer-i Sâdık (148/765) bir rivâyette şöyle demektedir: “Benim sözüm
babamın sözüdür, babamın sözü dedemin sözüdür, dedemin sözü Hüseyin’in
sözüdür, Hüseyin’in sözü Hasan’ın sözüdür. Hasan’ın sözü Emîru’l-Mü’minîn’in
(Hz. Ali’nin) sözüdür, onun sözü Rasûlullâh’ın (sav), Rasûlullâh’ın (sav) sözü de
Allâh’ın kelâmıdır.”3 Bu rivâyetten anlaşıldığı üzere imamların sözleri Allah’tan
gelmiş gibi kabul edilir ve onların, sözleri bakımından, Hz. Peygamberle bir farkı
yoktur. Bu anlayış en önemli hadis kaynakları olan ve tezimizde araştırma konusu
yaptığımız Kâfî’de de görülmektedir ki isnatta var olan kopukluklar bile göz ardı
edilerek imama ait olan sözler eserin çoğunluğunu oluşturmuştur. Đmamların
bilgisine dâir diğer bir rivâyette ise, onların, meleklerin ve peygamberlerin bildiği her
şeyi bildikleri gibi, öğrenmek istedikleri bilgiyi doğrudan Allah’tan alma imkanına
sahip oldukları ve ne zaman bir bilgi öğrenmek isterlerse Allah’ın onlara o bilgiyi
öğreteceği ifade edilmektedir.4
Şiî hadîs literatürünün tarihine bakıldığında ilk hadîs kitabı olarak
Rasûlullâh’ın (sav) yazdırdığı ve Hz. Ali’ye verdiği söylenen “Câmia” da denilen
“Sahîfetu Ali” karşımıza çıkmaktadır. Kuleynî’nin bu kitap hakkında naklettiği
rivâyet şu şekildedir: “Onun uzunluğu Hz. Peygamber’in (sav) zirasıyla yetmiş
ziradır (yaklaşık olarak otuz beş metre). Bu kitabı Rasûlullah (sav) mübarek ağzıyla
söylemiş Hz. Ali de eliyle yazmıştır. Orada bütün helal ve haram, insanların ihtiyaç
duyacağı her şey, hatta tırmalamanın diyeti bile bulunmaktadır.”5
Şiî kaynaklarda Câmia’nın iki hususu teyit etmek için öne çıktığı
görülmektedir. Birincisi, zikredilen eserle Hz. Peygamber tarafından yalnız Hz.
2 Kuleynî, Muhammed b. Ya’kûb, Kâfî, Huccet, No: 1, VIII, Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye, Tahran, 1383, I/73. 3 Kuleynî, Fadlu’l-Đlm, No: 14, I/53. 4 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/255; No: 1-3, I/258; Kandemir, Yaşar, “Hadîs” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989, XV/38. 5 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/238-239.
6
Ali’ye verilen bilgilerin imamlar vasıtasıyla Muhammed Bâkır veya Câfer-i Sâdık’a
ulaştığı düşüncesi.6 Hatta bu bilgilerin sadece Hz. Ali’ye verildiği iddiasından dolayı,
bazı rivâyetlerde, Ehl-i Sünnet alimlerinin Câmia’yı dikkate almadıklarından dolayı
zihinlerinin yanlış bilgilerle dolu olduğu ve meşhur görüşlerinin bile hatalı olduğu
bildirilmektedir.7 Đkincisi ise bu kaynak sayesinde halkı yönetebilecekleri fikri.8
Bu sahîfenin varlığına dair bir rivâyeti Buhârî el-Câmi’u’s-Sahîh’inde
nakletmektedir.9 Diğer bazı Sünnî hadîs kaynaklarında da nakledilen sahîfe
hakkındaki ortak ifade şudur: “Bizim yanımızda okuduğumuz sadece Kur’an bir de
şu sahîfe var.”10 Bunun yanı sıra hacmi konusunda da Sünnî kaynaklarda Şîa’dan
farklı rivâyetler mevcuttur. Şiî kaynaklarda söylenenin aksine Hz. Ali’nin bu sahifeyi
kılıcının kınınında taşıdığı haber verilmektedir.11 Bu rivâyetler değerlendirildiğinde
ise Şîa’nın Hz. Ali’ye nispet ettiği sahîfe hakkında farklı anlayışlar ortaya
çıkmaktadır.
Şîa’da Hadîs Rivâyeti ve Đsnâd adı altında bu konuda geniş bir çalışma yapan
Bekir Kuzudişli, Şiî kaynaklardaki Câmia’nın mahiyetiyle ilgili rivâyetler hakkında
şu tespitte bulunmaktadır: “Helal ve harama ait kıyamete kadar ihtiyaç duyulan bütün
konuları içerdiği belirtilen Câmia’nın Hz. Ali’den sonra oğulları Hz. Hasan ile Hz.
Hüseyin ve torunu Ali b. Hüseyin’de bulunmasına rağmen söz konusu zaman
diliminde Şîa’nın ibadet konularında niçin Ehl-i Sünnet alimlerini takip ettikleri
anlaşılmaz görünmektedir. Zira yukarıda iktibas edildiği üzere Kuleynî’nin
kaydettiği bir rivâyette Şîa’nın Ebû Câfer Muhammed Bâkır’a (114/732) kadar dînî
konularda Ehl-i Sünnet alimlerine uydukları açıkça vurgulanmaktadır.”12
Câmia dışında nakledilen diğer bir kitap ise Cefr’dir. Cefr, gelecekte
meydana gelecek olayları değişik metotlarla öğrettiğine inanılan harfler ilmine
6 Kuzudişli, Bekir, Şîa’da Hadis Rivâyeti ve Đsnad, Bsr yayınları, Đstanbul, 2011, s. 119 (Müderrisî, Traditional and Survival, I/5’ten naklen). 7 Kuleynî, Mevârîs, No: 3, VII/94-95. 8 Kuzudişli, a.g.e., s. 121. 9 Buhârî, Muhammed b. Đsmâîl b. Đbrâhîm, el-Câmiu’s-Sahîh, Fedâilu’l-Medîne, 1, No: 1870, I, Dâru’l-Đslâm, Riyâd, 1429/2008., s. 146. 10 Kandemir, Yaşar, “Ali” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989, II/375. 11 Kuzudişli, a.g.e., s. 121 (Rıfat Fevzî, Sahîfetü Ali, s. 15-16’dan naklen). 12 Kuzudişli, a.g.e., s. 123; Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 6, II/19-20.
7
denilmektedir. Bu ilimde her harfe bir değer yüklenerek gelecekteki olaylara dair
bazı kanaatlere ulaşılır.13
Kuleynî’nin, bu kitapla alakalı zikrettiği bir rivâyet şöyledir: “Bir gün Câfer-i
Sâdık ‘Yanımda el-Cefru’l-Ebyad/Beyaz Cefr var’ dedi. Orada bulunanlar, ‘Onda ne
var’ diye sordular. O da ‘Dâvûd’un Zebûr’u, Mûsâ’nın Tevrat’ı, Đsa’nın Đncil’i,
Đbrahim’in Sahîfeleri, helal ve haramlar ve Mushaf-ı Fâtıma var…’ diye cevap verdi.
Sonra Đmam ‘Benim yanımda el-Cefru’l-Ahmer/Kırmızı Cefr var’ dedi. Orada
bulunanlar ‘Onda ne var’ diye sordular. O da ‘Silah. Ancak bu mahfaza kan için
açılır. Bu kılıcın sahibi onu savaşmak için açar’ dedi.14 Bu rivâyetlerden anlaşıldığına
göre Kırmızı Cefr Hz. Peygamber’in silahı ve beyaz Cefr ise meydana gelen ve
geleceklerin ilmi olarak kabul edilmiştir. Diğer rivâyetler incelendiğinde ise bu iki
Cefr’in birbiriyle bağlantılı olduğu, özellikle de onların bilinen Đmamların haklılığını
ispat için kullanıldığı görülmektedir.15 Cefr, Şiî gelenekte önemli bir yer tutmakta ve
özellikle Đmamların kendi dönemlerinde meydana gelecek olayları önceden bildiği
fikrini desteklemektedir. Bu rivâyetler dışında Cefr’in Allah’ın emriyle Cebrail
tarafından indirilişini ve yazılışını anlatan bir rivâyet de bulunmaktadır.16
Bir kısım Ehl-i Sünnet alimleri, Cefr ve Câmia’yı Hz. Ali’ye nispet ettikten
sonra, bu kitaplar vasıtasıyla dünyanın sonuna kadar olacak olayların harfler ilmiyle
bilinebileceğini kaydetmekte, Đmamların bu ilmi bildiklerini ve çocuklarına da
öğrettiklerini belirtmektedir.17
Đlk Şiî kaynaklardan bir diğeri de Mushaf-ı Fâtıma’dır. Bu kitap hakkında
Kuleynî’de geçen bir rivâyette, Hz. Peygamber’in vefatından sonra Cebrâil’in Hz.
Fâtıma’ya gelerek babasının öbür dünyadaki yerini ve kendisinden sonra zürriyetine
neler olacağını haber verdiği, Hz. Ali’nin bunları yazdığı ve Fâtıma’nın Mushaf’ının
13 Yurdagür, Metin, “Cefr” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989, VII/215-216. 14 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/240. 15 Kuzudişli, a.g.e., s. 128. 16 Saffâr, Muhammed b. Hasan, Besâiru’d-Deracât, Mektebetu Âyetillah Mer’aşî, Kum, 1404, I/139. 17 Kuzudişli, a.g.e., s. 134 (Cürcânî, Seyyîd Şerîf, Ali b. Muhammed, Şerhu’l-Mevâkif ve yelîhi Hâşiyeteh es-Siyâlkûtî ve’l-Çelebî (tsh. Seyyid Muhammed Bedruddînen-Ni’sânî el-Halebî), Matbaatu’s-Saâde, Mısır, 1325/1907, VI/22’den naklen).
8
meydana geldiği anlatılmaktadır.18 Ancak başka bir rivâyette ise bu Mushaf’ın Hz.
Peygamber tarafından imlâ edildiği ve Hz. Ali’nin de yazdığı bildirilmektedir.19
Mushaf’ın içeriği konusunda ise iki iddia söz konusudur. Birincisi, onun ismi
itibariyle Kur’an sanılması ihtimalidir. Bazı rivâyetlerde onda Kur’an’dan bir şey
bulunmadığı belirtilirken,20 bazı rivâyetlerde içinde ayetlerin yer aldığı haber
verilmektedir.21 Diğer bir sav ise bu eserde Hz. Hasan’ın çocuklarının Đmamlar
arasında zikredilmediği22 ve böylece onların Đmamet’te hak iddia edemeyecekleridir.
Rivâyetler incelendiğinde, bazı farklar mevcut olsa da, Mushaf-ı Fâtıma’nın
geleceğe dair haberlerin23 yanı sıra Đmamlara bazı gaybî haberler bahşettiği, idareye
geçen şahısların ve kıyamete kadar geçecek olanların isimlerinin ne olduğuna dair
bilgiler verdiği bilgileri ağır basmaktadır.24
Sonuç olarak, incelenen bu üç kitabın Şiî alimler arasında büyük önem
taşıdığı ve sıhhatinden şüphe edilecek bir durumun söz konusu olmadığı
bilinmektedir.25
Bunlardan sonra gelen diğer hadîs kaynakları arasında, Đmam Ali b. Hüseyn
Seccâd’ın (95 h.) es-Sahîfetu’s-Seccâdiye’si ve Risâletu’l-Hukûk’u, Đmam
Muhammed b. Ali Bâkır’ın (114 h.) Tefsîru’l-Kur’ân’ı, Đmam Câfer b. Muhammed
Sâdık’ın (148 h.) Risâle ile eş-Şîa’sı ve Tevhîd’i, Ebû Râfi’ Kıptî Mısrî’nin (30 h.)
es-Sünen ve’l-Ahkâm ve’l-Kadâyâ’sı, Câbir b. Abdillah Ensârî’nin (78 h.) Mensik
fi’l-Hacc’ı ve Süleym b. Kays Hilâlî Âmirî’nin (90 h.) Şîa’yla ilgili ilk yazılan eser
olan26 es-Sekîfe’si sayılabilir.27
Şiî hadîs rivâyetinde hadîslerin imamlardan kitaplara ulaşmasında Dört Yüz
Asıl’dan bahsedilmektedir. Bu kavramı en erken kullanan Şeyh Müfîd’dir (ö.
18 Kuleynî, Huccet, No: 5, I/241. 19 Saffâr, a.g.e., I/153, 157. 20 Saffâr, a.g.e., I/150, 154, 156-157. 21 Kuleynî, Ravda, No: 18, VIII/58. 22 Kuleynî, Huccet, No: 8, I/242. 23 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/240. 24 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/239. 25 Kuzudişli, ag.e., s. 143. 26 Ünalan, Abdullah, Şia’da Hadis Usûlü, Đşrak y., Đstanbul, 2008, s. 61. 27 Celâlî, a.g.e., s. 127.
9
413/1022).28 Bazı alimler, bu eserlere kitap değil de asıl denilmesinin sebebi olarak,
asılda sadece Masum’un, kitapta ise müelliflerinin de sözlerinin bulunmasını
göstermişlerdir. Başka alimler ise asıldan kastın, kitaplardan değil de, doğrudan ya
da bir râvî aracılığıyla imamlardan alınarak yazılan eserler olduğunu
belirtmişlerdir.29 Ricâl alimleri tarafından en çok kabul gören tanım ise şu şekildedir:
“Asıl, musannifinin Masum’dan ya da (ondan alan) râvîden naklettikleri hadîslerdir.
Kitap ve musannefler ise muteber ve güvenilir hadîslerin genel olarak asıldan alarak
oluşturulduğu eserlerdir.”30 Son dönem Şiî alimlerinden Muhammed Hüseyin Celâlî
ise aslı şöyle tarif etmektedir: “Bana göre asıllar, genel olarak Đmam Sâdık’ın
râvîlerinin telifi olup söz konusu imamdan işitilen hadîsleri içeren kitaplardır.”31 Bu
konuda geniş bir araştırma yapan Kuzudişli, buradaki hadîslerin kime ait olduğu
konusundaki farklı açıklamaları dikkate alarak şöyle değerlendirmede
bulunmaktadır: “Mevcut asıllar dikkate alınarak, söyleyeni açısından hadîslere
bakıldığında, rivâyetlerin en fazla Câfer-i Sâdık’a ait olduğu görülmektedir. Bu
durum, asılda yer alan hadîslerin Câfer-i Sâdık’ın çeşitli sorulara verdiği cevaplardan
oluştuğunu ileri süren görüşe uygun olduğu gibi, Şiî temel hadîs kaynaklarında
hadîslerin en çok Câfer-i Sâdık’a nispet edilmesiyle de uyumludur.”32
Günümüze ulaştığı söylenen asıllara bakıldığında onlar, sadece doğrudan
veya bir râvî aracılığıyla alınan hadîsleri değil, iki râvî tarafından nakledilen hadîsleri
de barındırmaktadır. Aradaki râvîlerin belirtilmesinin yanı sıra “racul”, “ba’d” gibi
müphem râvîlere de yer verildiği görülmektedir. Ayrıca asıllardaki hadîsler
Muhammed Bâkır, Câfer-i Sâdık veya oğlu Mûsâ Kâzım’dan nakledilmekle beraber,
Hz. Peygamber, Hz. Ali ve Ali b. Hüseyin’den de rivâyet edilmiştir.33
Asılların sayısının kaç tane olduğu hakkında farklı görüşler mevcuttur. Bu
konuda Đbn Şehrâşûb, imamların ashâbının yedi yüz asıl yazdığını belirtmektedir.34
28 Kuzudişli, a.g.e., s. 177. 29 Kuzudişli, a.g.e., s. 180 (Mâmekânî, Mikbâsu’l-Hidâye, II/147; Hasan Sadr, <ihâye, s. 529’dan naklen). 30 Kuzudişli, a.g.e., s. 181 (Bihbehânî, el-Fevâidu’r-Ricâliyye, s. 34’ten naklen). 31 Kuzudişli, a.g.e., s. 182 (Celâlî, Usûlü Erbe’umie, s. 11’den naklen). 32 Kuzudişli, a.g.e., s. 188. 33 Kuzudişli, a.g.e., s. 185. 34 Kuzudişli, a.g.e., s. 193 (Kohlberg, Usûl el-Erbe’umi’e (Belief and Law in Imamî Shiism içinde) s. 130’dan naklen).
10
Seyyid Safâî Hansârî ise bu sayıyı biraz daha artırıp onların dokuz yüz elli üç tane
olduğunu söylemiştir.35 Buna karşın Celâlî ise bu asılların sayısının yüzü
geçmeyeceğini iddia etmektedir. Onu bu düşünceye sevkeden sebep meşhur Şiî ricâl
alimlerinden Tûsî ve Necâşî’nin bütün asılları toplama vaadinde bulunması ve
zikrettikleri eserlerin yetmiş küsürü geçmemesidir.36
Asılların sayısının dört yüz olduğunu belirten bazı alimler ise onlara
ulaşılamamasının iki nedeni olabileceği üzerinde durmaktadırlar. Birincisi, asılların
tertipli olmayışı ve rivâyetlerinin temel hadîs kaynaklarında kullanılması onlara olan
rağbeti azaltmıştır. Đkincisi ise, tarih boyunca Şîa’nın baskı görmesi ve
kütüphanelerin yakılması asılların kaybolmasına neden olmuştur.37
Dört yüz asıl olarak kabul gören bu eserlerin on altı tanesinin günümüze
ulaştığı bilinmektedir. Bunlardan on üç tanesine Meclîsî (ö. 1111/1699) Bihâru’l-
Envâr adlı eserinde yer vermiştir. Burada zikredilen kitaplar şunlardır:38
1. Kitâbu’n-Nersî
Bazı alimler bu asılda, Şîa’nın benimsediği temel prensiplere
uymayan veya teşbih, tecsim ve diğer konulardaki sorunlu hadîsler
içermekle, birçok münker rivâyetin bulunduğunu dile
getirmektedirler.39
2. Kitâbu’z-Zerrâd
Mirzâ Nûrî (ö. 1320/1920), Zeyd Zerrâd’ın aslındaki bütün haberlerin
sağlam, cebr ve aşırılıktan uzak olduğunu, Ehl-i Sünnet’in haberleriyle
örtüşmediğini ve orada yer alan hadîslerin tamamının hadîs
35 Kuzudişli, a.g.e., s. 193 (Sâidî, Duafâ, I/13’ten naklen). 36 Kuzudişli, a.g.e., s. 193 (Celâlî, Usûlü Erbe’umie, s. 27’den naklen). 37 Kuzudişli, a.g.e., s. 199 (Âgâ-i Bozorg Tahrânî, Zerî’a, II/134’ten naklen). 38 Kuzudişli, a.g.e., s. 201, 117. Dipnot. 39 Kuzudişli , a.g.e., s. 204.
11
kaynaklarında yer almasını delil göstererek bu aslın sahîh olduğunu
belirtmiştir.40
Đbn Dâvûd Hıllî (ö. 707/1307), her iki râvîyi de Ricâl adlı eserinin sika ya da
hakkında cerh ifadesi bulunmayan râvîlere ayırdığı birinci kısmında incelemiş,
onların mühmel, yani haklarında ne cerh ne de ta’dîl ifadesi bulunduğunu
belirtmiştir.41
3. Kitâbu’l-Usfûrî (Ebû Saîd Abbâd b. Ya’kûb)
Bu asılda on dokuz hadîs bulunmakla birlikte imâmet, fedâil ve ahlak
gibi konular yer almaktadır.
Şiî alimler Usfûrî’nin kim olduğu konusunda ihtilaf etmişlerdir. Tûsî
onun Ehl-i Sünnet’e mensup olduğunu ve Ahbâru’l-Mehdî ile
Kitâbu’l-Ma’rife fî Ma’rifeti’s-Sahâbe adında iki eseri bulunduğunu
haber vermektedir.42 Şîa kaynaklarında Abbâd’ın sika olduğuna dair
bir bilgi yer almasa da Đbn Kûleveyh’in sadece sika râvîlerden
oluşturduğunu söylediği Kâmil’inde ondan hadîs nakletmesi onun
sikalığına delil sayılmıştır.43 Allâme Hıllî ise onu zayıf ve problemli
râvîleri incelediği ikinci kısımda zikretmiştir.44 Bunun yanı sıra
Buhârî, Tirmizî ve Đbn Mâce gibi Sünnî kaynaklarda da Abbâd’dan
rivâyetlerde bulunulmuştur.45 Đbn Hıbbân, Abbâd’ın propagandacı bir
Râfizî olduğunu ve meşhur kişilerden münker rivâyetlerde
bulunduğunu belirtmiştir.46
4. Kitâbu Âsım (b. Humeyd)
5. Kitâbu Đbni’l-Hadrâmî (Câfer b. Muhammed b. Şureyh)
40 Mirzâ Nûrî, Hüseyin Nûrî Tabersî, Hâtimetü’l-Müstedreku’l-Vesâil, Müessesetu Âli Beyt, Kum, 1415 h., I/52. 41 Đbn Dâvûd Hıllî, Ricâlu Đbn Dâvûd, s. 163-165. 42 Tûsî, Fihrist, s. 159-160. 43 Đbn Kûleveyh, Kummî, Kâmilu’z-Ziyârât, Dâru’l-Murtadviyye, Necef, 1356 h., s. 97. 44 Kuzudişli, a.g.e., s. 208 (Hıllî, Hulâsa, s. 380’den naklen). 45 Đbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed Askalânî, Tehzîbu’t-Tehzîb, XII, Dâiratu’l-Meârif en-Nizâmiyye, Hind, 1326, V/109. 46 Đbn Hıbbân, Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed Ebî Hâtim, el-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Du’afâ ve’l-Metrûkîn, Thk: Mahmûd Đbrahim Zâyed, yayın evi yok, ty, yy., II/172.
12
Hakkında herhangi bir bilgi olmadığı belirtilmektedir.47
6. Kitâbu Muhammed b. Müsennâ b. Kâsım Hadramî
Hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır yani meçhuldür.48
7. Kitâbu Abdilmelik b. Hakîm
8. Kitâbu Müsennâ (b. Velîd el-Hannât)
9. Kitâbu Hallad (Sindî)
10. Kitâbu Hüseyin b. Osman (b. Şureyk)
11. Kitâbu’l-Kâhilî (Abdullâh b. Yahyâ)
12. Kitâbu Selâm b. Amre Horasânî
13. Kitâbu’n-Nevâdir (Alî b. Esbât)
Ali b. Esbât’ın Fatâhî olduğu yani altıncı Đmam Câfer-i Sâdık’tan
sonra Mûsâ Kâzım yerine büyük oğlu Abdullah Eftah’ın Đmam olması
gerektiğini ileri sürdüğü belirtilmektedir. Necâşî onun sonradan hak
mezhebe döndüğünü haber vermektedir.49
Meclisî’de zikredilmeyen diğer üç kitap ise şunlardır:50
1. Kitâbu Câfer b. Muhammed Kureşî
2. Kitâbu Dürüst b. Ebî Mansur
Tûsî, Dürüst’ün Vâkıfî olduğunu yani Mûsâ Kâzım’dan sonra Ali
Rızâ’nın imâmetini kabul etmediğini haber vermektedir.51 Onun
güvenilir olduğuna dair açık bir delil bulunmamaktadır.52
3. Muhtasar Alâ b. Rezîn
47 Hûî, Ebu’l-Kâsım Musevî, Mu’cemu Ricâli’l-Hadîs, XXIV, yayın evi yok, ty, yy, 1992/1413, V/82. 48 Kuzudişli, a.g.e., s. 214. 49 Necâşî, Ahmed b. Ali, Ricâl, Müessesetü’n-Neşri’l-Đslâmî, Kum, 1407h., Rk: 663, s. 252. 50 Kuzudişli, a.g.e., s. 201, 119. Dipnot. 51 Tûsî, Ricâl, Müessesetü’n-Neşri’l-Đslâmî, yy, 1415h., Rk: 5005, s. 336. 52 Kuzudişli, a.g.e., s. 213.
13
Haklarında kısaca bilgi verdiğimiz asıl müelliflerinden geriye kalanlar Necâşî
gibi erken dönem ricâl alimleri tarafından sika sayılmışlardır.53
Kuzudişli mevcut bu asıllar hakkında şunları söylemektedir: “Elde mevcut bu
küçük mecmualar, ister sonraki dönem alimlerinin iddia ettiği gibi asıl sayılsın
isterse Necâşî ve Tûsî gibi alimlerin kaydettiği şekliyle kitap olsun, şayet onlar
gerçekten nispet edildikleri müelliflere ait iseler önümüzde çoğunlukla hicrî ikinci
asırda telif edilmiş eserler/cüzler bulunuyor demektir. Dolayısıyla bu asıllar dönemin
rivâyet yapısını görmek, hadîslerin Đmamlardan (çoğunlukla Muhammed Bâkır,
Câfer-i Sâdık ve Mûsâ Kâzım) günümüzde yaygın bir şekilde kullanılan kaynaklara
nasıl intikal ettiğini anlamak açısından önemli görünmektedir.”54
Bu asılları, müelliflerinin söz konusu asılları esas alarak onarlı düzenleyip
tertip etmek suretiyle oluşturdukları Cevâmiu’l-Hadîs diye adlandırılan hadîs
mecmu’aları takip eder. Bunların en meşhurları şunlardır:
- Ebû Nasr Bezantî’nin Câmi’i
- Ebu’l-Tâhir Varrâk Hadramî Muhammed b. Ebî Tesnîm’in Câmi’i
- Muhammed b. Ahmed b. Yahyâ Eş’arî’nin Câmi’i
- Ebû Câfer b. Hasan b. Ahmed b. Velîd’in (343 h.) Câmi’i
Bu eserler hicrî 4. asrın sonuna kadar ma’mûlün bih olmuşlardır.55
Bu eserlerden sonra telif edilen ve Şiîlerce Kur’ân’dan sonra en önemli
kitaplar arasında sayılan, temel dört kitap mevcuttur. Kütüb-i Erbaa denilen bu
kitapların isimleri ve müellifleri şu şekildedir56:
1. Kuleynî’nin (ö. 329) Kâfî’si
2. Đbn Bâbeveyh Kummî’nin (ö. 381) Men lâ Yahduruhu’l-Fakîh’i
3. Ebû Câfer Tûsî’nin (ö. 460) Tehzîbu’l-Ahkâm’ı
4. Yine Ebû Câfer Tûsî’nin (ö. 460) Đstibsâr’ı
53 Kuzudişli, a.g.e., s. 214 (Usûlü Sittete Aşere, s. 49, 65, 75’ten naklen). 54 Kuzudişli, a.g.e., s. 216. 55 Celâlî, Muhammed Hüseyin, Hüseynî, Dirâyetu’l-Hadîs, Müessesetu’l-A’lamî, Beyrût, 7120, s. 140. 56 Kandemir, “Hadîs” mad., DĐA, XV/39.
14
Bu yüzyıllarda yazılan kitaplar metin kitaplarıdır ve herhangi bir usûl veya
cerh-ta’dîl kitabına rastlanmamaktadır. Âmilî’ye göre Şiîler 300 yıldan fazla bir süre
boyunca sened tenkidiyle ilgilenmemişlerdir. Hadisleri masum imamların huzurunda
yazdıkları için bunu gerekli görmüyorlardı. Fakat daha sonra Şiî hadis kitaplarındaki
hadisleri, senedlerinin bulunmadığını söyleyen, Ehl-i Sünnet’e karşı savunmak
zorunda kalmışlar ve Sünnilerinkine benzer hadis terimleri ve isnad sistemi
geliştirmeye çalışmışlardır. VII. yüzyılda hadisleri sahih, zayıf gibi gruplara ayıran
ve X. yüzyılda da ilk Şiî hadis usûlu kitabını telif eden kişi Đbnu’l-Mutahhar
Hıllî’dir.57 Buna karşılık Ehl-i Sünnet’te kabul gören en erken hadis usûlü kitabı ise
Râmehurmuzî (h. 360) tarafından IV. yüzyılda telif edilmiştir. Arada 300 yıl gibi
büyük bir zamanın bulunması, Şîi hadis usûlünün ve cerh-ta’dîl yönteminin Ehl-i
Sünnet’tekinden ne kadar geç oluştuğunu göstermektedir.
57 Kandemir, “Hadîs” mad., DĐA, XV/40.
15
BĐRĐ�CĐ BÖLÜM
KULEY�Î’�Đ� HAYATI, ĐLMÎ ŞAHSĐYETĐ VE ESERLERĐ
16
I. HAYATI
A. �isbesi, Doğumu ve Ailesi
Đsmi Muhammed b. Ya’kûb58 b. Đshâk’tır.59 Bazı kaynaklarda adının
Muhammed b. Ali Ebû Câfer Kuleynî olduğu da rivâyet edilir.60
Muhammed b. Ya’kub’un Kuleynî61, Râzî62, Silsilî63, Bağdâdî64, Sikatu’l-
Đslâm65 gibi birçok lakabı bulunmaktadır. Bunlardan Kuleynî lakabı en meşhur
olanıdır. Hatta isminden daha çok bu nisbe ile şöhret bulmuştur. Bu lakap, yetiştiği
Re’y şehrindeki Kuleyn köyüne nispetle verilmiştir.66 Râzî lakabı ise Re’y şehrine
nispetle kullanılmıştır.67 Silsilî ve Bağdâdî lakapları Silsile yolundaki Bâbu’l-
Kûfe’de yaşadığı için verilmiştir. Bu iki lakap bir arada söylendiğinde başka karine
aranmaksızın bu kişinin Kuleynî olduğu anlaşılır.68 Sikatu’l-Đslam lakabını, alimlerin
övgüsüne mazhar olduğu, hakkında az veya çok olumsuzluk zikredilmediği için
almıştır.69 Bu lakapları kadar meşhur olmayan diğer lakapları şunlardır: Mülâzu’l-
58 Necâşî, a.g.e., s. 377; Tûsî, Fihrist, el-Mektebetü’l-Murtazaviyye, en-Necef, ty, s. 135; Tûsî, a.g.e., s. 439; Đbnü’l-Esîr, ‘Đzzeddin Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed (ö.630 h.), el-Kâmil fi’t-Ta’rîh, X, Tahk: Ömer ‘Abdusselâm Tedmîrî, Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, Beyrût, 1997/1417; VII/87, Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Eybek b. Abdillah (ö.764 h.) el-Vâfî bi’l-Vefeyât, XXIX, Tahk: Ahmed el-Arnavûd - Turkî Mustafâ, Dâru Đhyâi’t-Turâs, Beyrût, 1420/2000 V/147. 59 Necâşî, a.g.e., s. 377; Đbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed Askalânî (ö. 852 h.) Lisânu’l-Mîzân,VII, Tahk: Dâiratu’l-Ma’rif en-Nizâmiyye - Hind, Muessesetu’l-A’lemî li’l-Matbûât, Beyrût, 1971/1390; 5/433; Đbn Dâvûd Hıllî, Ricâl, Müessesetü’n-Neşr fî Câmi’ati Tahrân, 1383h., s. 341; Allâme Hıllî, Ricâl, Dâru’z-Zehâir, Kum, 1411h., s. 145. 60 Đbn ‘Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullâh (ö. 571 h.), Târîhu Dimaşk, LXXX, Tahk: Amr b. Gurâme el-‘Umravî, yy, 1415/1995, LVI/297. 61 Necâşî, a.g.e., s. 377; Tûsî, Ricâl, s. 495; Fihrist, s. 135; Đbn Şehrâşûb el-Mâzenderânî (ö. 588 h.), Me’âlimu’l-‘Ulemâ,Mektebetu Ya’sûbi’d-Dîn, 1353 s. 134; Đbn Dâvûd, a.g.e., s. 341, Allâme Hıllî, a.g.e., s. 145. 62 Necâşî, a.g.e., s. 377; Abbâs Kummî, el-Künâ ve’l-Elkâb, yy, ty III/121; Đbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, V/433. 63 Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. ‘Abdirrezzâk Hüseyinî (ö. 1205 h.), et-Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, XL, Tahk: Komisyon, Dâru’l-Hidâye, yy, ty, XXXVI/60; Kehhâle, Ömer b. Rızâ(ö. 1408 h.), Mu’cemu’l-Müellifîn, XIII, Mektebetu’l-Müsennâ, Beyrut, ty, XII/116. 64 Đbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, V/433. 65 Kummî, a.g.e., III/120. 66 Muhsinu’l-Emîn, Đmam Seyyid, A’yânu’ş-Şîa, X, Dâru’t-Te’âruf, Beyrût, ty, s. 99. 67 Sâmir, Haşim Ceyb Amîdî, Şeyh Kuleynî Bağdâdî ve Kitâbuhu’l-Kâfî (el-Furû’), Mektebetü’l-A’lâmi’l-Đslâmî, Kum, 1414h., s. 70, 72; Đbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, V/433; Nûrî, a.g.e., I/137. 68 Sâmir, a.g.e., s. 72. 69 Ahmed Emin, Duha’l-Đslam, III, Mektebetu’n-Nehzatu’l-Mısrıyye, Ty Kahire, III/267.
17
Muhaddisîni’l-‘Izâm, Kudvetu’l-Enâm, Mürûcu’l-Mezhebi fî Gaybeti’l-Đmâm,
Reîsu’l-Muhaddisîn, Şeyhu Meşâyihi’l-A’lâm, Sadûk, Şeyhu’ş-Şîa/et-Tâife/el-
Muhaddisîn, Fahru’ş-Şîa/Tâcu’ş-Şerî’a, Kehfu’l-A’lâm, Emînu’l-Đslâm/ Delîlu’l-
A’lâm, eş-Şeyhu’l-Hâfız/Cüheynetü’l-Ahbâr.70
Künyesi Ebû Câfer olarak bilinir. Muhtemelen bu künye Kuleynî ’nin
tercihidir ve Đmam Bakır’ın künyesiyle aynı olduğundan dolayı onun için bir övünme
vesilesidir.71
Kuleynî’nin doğum yeri ve yılı kesin olarak bilinmemektedir. Muhtemelen
o, Hicri 3. yüzyılın ikinci yarısında ve 4. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamıştır.72
Kuleynî’nin, Re’y Şehrindeki Kuleyn Köyü’ne mensup olduğu tahmin
edilmektedir. Çünkü kendisi, babası ve anne tarafından olan dedesi buraya nispet
edilmiştir. Ayrıca babasının kabri de bu köyde bulunmaktadır. Kuleynî ’nin Bağdat’ta
doğduğu iddiasını destekleyen bir delil mevcut değildir.73 Babası Ya’kûb, Gaybet-i
Kübrâ Đmamiyye ulemasının büyüklerinden sayılır.74 Dedesi Đshâk hakkında yeteri
kadar bilgi bulunmamaktadır. Annesi de kaynaklarda zikredildiğine göre ilmî ve
fıkhî bir ortamda yetişmiştir. Ailesinden birçok hadis ve fıkıh alimi çıkmıştır. Bu
alimlerden bazıları şunlardır: ‘Allân adıyla bilinen Đbrâhîm Kuleynî, onun oğulları
Ahmed b. Đbrâhîm Kuleynî ile torunu ve aynı zamanda Kuleynî’nin dayısı ve hocası
olan Ali b. Muhammed b. Đbrâhîm Kuleynî.75 Dolayısıyla böyle bir aile ocağında
yetişen annesinin kardeşinden, babasından ve amcasından ilim öğrenmiş olması
kuvvetle muhtemeldir.
Kuleynî’nin evi Re’y’de asil ve seçkin bir ev olarak bilinirdi. Bu evden
birçok alim, muhaddis ve fakih çıkmıştır.
70 Ziriklî, Hayrettin b. Mahmûd b. Muhammed, A’lâm, VIII, Dâru Đlmi’l-Melâyîn, Yy 2002, VII/145. 71 Sâmir, a.g.e., s. 69. 72 Sâmir, a.g.e., s. 75-76. 73 Sâmir, a.g.e., s. 76 74 Gaffâr, a.g.e, s. 126. 75 Sâmir, a.g.e., s. 78.
18
Böyle bir ilim geleneğine mensup olan bu ev, aynı zamanda ulemanın
sığınağıydı. Meclisleri ilim, araştırma ve münazara mahfiliydi.76
B. Yetişmesi
Kuleynî , Re’y şehrinde babasının yanında yetişmiştir ve erken yaşlarda
ondan ders almıştır. Daha sonra döneminin diğer hocalarından ders almıştır.77
Abbâsî devletinin baskılarından dolayı bir takiyye anlayışına bürünen Şîa
ulemasının tavrından ve dönemin siyasi sorunlarından kaynaklanan karışıklık
nedeniyle Kuleynî ’nin gençlik yıllarına, yani hayatının ilk dönemine tekabül eden
kısım meçhuldür ve hakkında fazla bilgi mevcut değildir.78
C. Vefatı
Kuleynî , Askerî’nin (ö. 260) ölümünden 69 yıl sonra vefat etmiştir. Buna
göre Askerî’nin son günlerinde ve gaybet-i suğrânın tamamında yaşamıştır.79 Öte
yandan talebeler okutmaya, ders vermeye ve müntesipleri olmaya başlamasının
yanında, eserini 20 yıl gibi bir sürede tamamlamış olması göz önünde bulundurularak
ömrünün en az 60 yıl olduğu tahmin edilmektedir.80
Kuleynî ’nin 328 yılında vefat ettiğini söyleyenler olmuştur.81 Seyyid b.
Tâvus’un Keşfu’l-Muhacce adlı eserinde naklettiğine göre; Kuleynî , Mehdî’nin
vekilleri olan Osman b. Sa’îd Umerî ve onun oğlu Ebû Câfer Muhammed ve Ebu’l-
Kâsım Hüseyin b. Ravh ve Ali b. Muhammed Semrî zamanında yaşamıştır ve Ali b.
Muhammed Semrî’den daha önce vefat etmiştir. Çünkü Semrî 329 yılının Şaban
76 Gaffâr, a.g.e., s. 125. 77 Gaffâr, a.g.e., s. 125. 78 Gaffâr, a.g.e., s. 160. 79 Kuleynî, I/503. 80 Gaffâr, a.g.e., s. 128. 81 Tûsî, Fihrist, s. 136.
19
ayında hayatını kaybetmiştir. Kuleynî ise 328 yılında Bağdat’ta vefat etmiştir. Bu
vekiller zamanında Kuleynî ’nin eserleri ve rivâyetleri, tahkik ve tasdik edilme fırsatı
buluyordu. Bir diğer görüşe göre ise, Kuleynî , Bağdat’ta, tarihçilerce meşhur olan ve
Tenâsürü’n-Nücum82 yılı olarak adlandırılan 329 yılında vefat etmiş ve bugün
Bâbu’l-Cisr olarak bilinen Bâbu’l-Kûfe’ye defnedilmiştir. Ricâl alimlerinden Necâşî
ve Tûsî bunda ittifak halindedirler.83 Son dönem alimlerinden Gaffâr bu konuda
şöyle demektedir: “Ancak Bağdat’ta oturan bu iki müellif kabrinin yerini tam olarak
bilmiyorlardı. Bu duruma göre kabrin kaybolmuş olma ihtimali de vardır. Fakat
Ahmed b. Abdûn (333 h.) bu iki müellife, kabri gördüğünü ve üzerindeki levhada
onun ve babasının isminin yazılı olduğunu anlatmıştır. Anlaşılıyor ki Kuleynî ’nin
kabri Tûsî’nin zamanından sonra ortaya çıkmıştır. Çünkü Tûsî’nin zamanında birçok
fitneler meydana geldi ve hatta evler, kütüphaneler ve işyerleri yakıldı. 448 yılındaki
fitnelerden birinde ise Tûsî, Necef’e kaçtı. Neticede siyasi sıkıntılar ve fitneler
yüzünden Kuleynî ’nin kabri kaybolmuş, fakat bir müddet sonra ortaya çıkmıştır.
Bunun Şeyhin kerametlerinden olduğu da açıktır. Bugün kabri bilinmektedir ve onu
herkes ziyaret edebilmektedir. ‘Kabrinin yerinin, sonradan ne zaman ortaya çıktığı
ise hala meçhuldür’ dememiz garip olmaz.”84
Kuleynî’nin cenaze namazını Hz. Ali’nin soyundan gelen, faziletli birisi
olarak tanınan ve Ebû Kîrât diye bilinen Muhammed b. Câfer b. Muhammed’in (328
h.)85 kıldırdığı rivâyet edilmektedir.86
II. ĐLMÎ ŞAHSĐYETĐ
Kuleynî’nin engin hadis bilgisinin yanı sıra fıkıh, tarih, felsefe, kelam, dil ve
şiir alanlarında da yetkin bir alim olduğu belirtilmektedir.87
82 Gaffâr, a.g.e., s. 128. 83 Necâşî, a.g.e., s. 377; Tûsî, Fihrist, s. 136 (Fihristten sonra telif ettiği Ricâl’inde ise 329 yılında vefat ettiğini söylemiştir, s. 439) ; Allâme Hıllî, Hulâsatu’l-Akvâl, s. 71. 84 Gaffâr, a.g.e., s. 219-220. 85 Hakkında bilgi için bk: Tûsî, Ricâl, s. 441. 86 Gaffâr, a.g.e., s. 218. 87 Sâmir, a.g.e., s. 124-128.
20
A. Đlmî Seyahatleri
Đlk eğitimine memleketinde başlayan Kuleynî ’nin, Đmâmiyye rivâyetlerini
kendisine nakleden kişilerin Kum'un ileri gelen âlimleri olduğu dikkate alındığında
uzunca bir süre Kum'da eğitim görmüş olduğu söylenebilir.88
Bunun yanında ‘Allân diye tanınan dayısı dahil olmak üzere Rey'in önde
gelen âlimlerinden faydalandı ve onlardan rivâyette bulundu. Kendisinin çok itibar
ettiği Nîşâbur'un büyük âlimi Fazl b. Şâzân'ın görüş ve rivâyetlerini, Muhammed b.
Đsmail Nîsâbûrî'den dinledi. Başta dayısı ‘Allân ve Nîsâbûrî olmak üzere onlarca
hocaları arasında Ebû Ali Ahmed b. Đdrîs b. Ahmed Eş’arî Kummî, Ebû Câfer
Ahmed b. Muhammed b. Îsâ Eş’arî Kummî, Sa'd b. Abdillah b. Ebî Halef Eş’arî
Kummî ve Ali b. Hüseyin Sa’dâbâdî gibi devrinde ilmî birikimleriyle temayüz etmiş
hadisçiler bulunmaktadır. Muhtemelen IV. (X.) yüzyılın başlarında bilgisini artırmak
amacıyla Bağdat'a giden Kuleynî , burada Dicle'nin batı yakasında Bâbu’l-Kûfe
civarındaki Derbü’s-Silsile bölgesine yerleşti. Bundan dolayı Silsilî nisbesiyle de
anılan Kuleynî’nin ilim meclisleri birçok kişinin uğrak yeri oldu. Çok sayıda öğrenci
yetiştiren Kuleynî’den Đbn Ebî Râfi’ Saymerî diye meşhur olan Ebû Abdillah Ahmed
b. Đbrâhîm, Ahmed b. Ahmed el-Kâtib Kûfî, Ahmed b. Ali b. Saîd Kûfî, Ahmed b.
Muhammed b. Ali Kûfî, Ebû Gâlib Ahmed b. Muhammed Râzî, Ebü'l-Kâsım Câfer
b. Muhammed, Ali b. Ahmed b. Mûsâ Dekkâk ve Ebû Îsâ Muhammed b. Ahmed
Sinânî gibi talebeleri rivâyette bulunmuştır.89
B. Hocaları ve Talebeleri
Genç yaştan itibaren kendini ilme adayan Kuleynî sayısının net olarak tespit
edilmesi mümkün olmayacak kadar çok hocadan eğitim görmüştür. Yetiştirdiği
talebeleri için de aynı şeyi söylemek mümkündür. Biz burada özellikle Kâfî adlı
88 Kuleynî, Usûl mine'l-Kafî, Hüseyin Ali Mahfûz'un girişi, I/14-20. 89 Hocaları ve öğrencileriyle ilgili geniş bilgi için bk. Kuleynî, Usûl mine'l-Kâfî, Hüseyin Ali Mahfûz'un girişi, I/14-20.
21
eserinde öne çıkan ve rical eserlerinde zikredilen hocalarını ve talebelerini
zikretmekle yetineceğiz.
1. Hocaları:
Birçok hocası bulunmakla birlikte kaynaklarda en çok zikredilen hocaları
şunlardır:
1. Ebû Bekr el-Habbal
2. Ebû Dâvûd90
3. Ahmed b. Đdris b. Ahmed, Ebû Ali Eş’arî Kummî (306 h.)
4. Ahmed b. Ebî Abdillah b. Ahmed b. Muhammed b. Halid Berkî
5. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Talha, Ebû Abdillah Âsımî Kûfî
6. Ahmed b. Muhammed b. Sa’îd b. Abdirrahman b. Ziyâd, Ebu’l-
‘Abbâs Kûfî, Đbnu ‘Ukde (333 h.)
7. Ahmed b. Muhammed b. Đsa b. Abdillah b. Sa’d b. Mâlik Eş’arî
Kummî, Ebû Câfer
8. Ahmed b. Muhammed
9. Ahmed b. Mihran
10. Đshak b. Ya’kub. Kâfî’ de rivâyeti bulunmamaktadır. Ancak Resâil
adlı günümüze ulaşmamış eserinde rivâyetinin bulunması
muhtemeldir. Rical kitaplarında hakkında bilgi bulunmamaktadır. Bu
yüzden bazı alimlere göre meçhuldür.91
11. Habîb b. Hasan. Kuleynî, Kitâbu’l-Hudûd’da 3 yerde kendisinden
rivâyette bulunmuştur.92
12. Hasan b. Hafîf
13. Hasan b. Fadl b. Zeyd Yemânî93
14. Hüseyin b. Muhammed.
90 Burûcerdî, Tecrîdu Esânîdi’l-Kâfî, I/32. 91 Sâmir, a.g.e., s. 90-91. 92 Kuleynî, Hudûd, No: 4, VII/229. 93 Kuleynî, Mukaddime, I/15.
22
15. Hüseyin b. Ahmed b. Hilâl
16. Hüseyin b. Hasan Hüseynî Esved
17. Hüseyin b. Hasan Hâşimî, Hüseyin Alevî
18. Hüseyin b. Ali Alevî
19. Hüseyin b. Muhammed b. Âmir b. Imran b. Ebî Amr Eş’arî Kummî,
Ebû Abdillah
20. Hüseyin b. Muhammed94.
21. Hâmid b. Ziyâd b. Hammâd b. Hammâd b. Ziyad, Ebu’l-Kâsım (310
h.)
22. Dâvûd b. Kûra b. Süleyman, Ebû Süleyman Kummî
23. Sa’d b. Abdillah b. Ebî Halef Eş’arî, Ebu’l-Kâsım Kummî (300 h.)
24. Sehl b. Ziyâd Ademî Râzî, Ebû Sa’îd.
25. Abdullah b. Câfer b. Hasan b. Mâlik b. Câmi’ Hımyerî95: Şiî rical
alimleri sika olduğunu söylemişlerdir.96 Allâme Hıllî onun güvenilir
olduğunu söyledikten sonra Ebû Muhammed Hasan b. Ali Askerî’nin
ashabından olduğunu belirtmiştir.97 Sikadır, fakihtir ve Kum’un önde
gelen ulemalarındandır.98
26. Ali b. Đbrâhîm b. Hâşim, Ebu’l-Hasan Kummî (307 h.)
27. Ali b. Đbrâhîm Hâşimî ( Ali b. Đbrâhîm b. Muhammed b. Hasan b.
Muhammed Cevâî b. Abdillah A’rac b. Hüseyin b. Ali b. Hüseyin (as)
28. Ali b. Hüseyin b. Bâbeveyh Kummî, Ebu’l-Hasan (329 h.). Kuleynî
ondan bir hadis rivâyet etmiştir. Muasırıdır ve aynı yılda vefat
etmişlerdir. Ancak Bâbeveyh Re’y’de yaşamış, Kuleynî ise Bağdat’ta
yaşamıştır. Muhtemelen Kuleynî Re’y şehrinde bulunduğu sırada
ondan rivâyet almıştır.99
29. Ali b. Hüseyin Kummî Sa’dâbâdî.
30. Ali b. Abdillah b. Muhammed b. Asım Hadîcî Asgar, Ebu’l-Hasan
31. Ali b. Muhammed b. Đbrâhîm b. Ebân, Ebu’l-Hasan Râzî Kuleynî
94 Gaffâr, a.g.e., 174. 95 Kuleynî, Huccet, No: 10, I/457. 96Tûsî, Fihrist, s. 102, Rakam: 429; Allâme, Ricâl, s. 106, Rakam: 20. 97 Allâme, Ricâl, s. 106, Rakam: 20; Sâmir, a.g.e., s. 92. 98 Gaffâr, a.g.e., s. 176. 99 Gaffâr, a.g.e., s. 177-178.
23
32. Ali b. Muhammed b. Ebi’l-Kâsım Bendar
33. Ali b. Muhammed b. Abdillah b. ‘Imrân el-Hannânî; Ebu’l-Hasan
Kummî Berkî.100
34. Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Üzeyne101
35. Ali b. Musa b. Câfer el-Kemendânî, Ebû Câfer Kummî, Şeyhu’l-
Đcâze.
36. El-Kâsım b. Alâ (ö. 304 h.)102: Azerbaycanlıdır. Đmam Ali Hâdî ve
Askerî ile görüşenlerdendir.103
37. Muhammed b. Ebî Abdillah Muhammed b. Câfer b. ‘Avn, Ebu’l-
Hüseyin Esedî Kûfî104
38. Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Sult Kummî
39. Muhammed b. Đsmail Neysâbûrî, Lakabı Nedfer’dir.
40. Muhammed b. Câfer b. Muhammed el-Kuraşî, Ebu’l-‘Abbas Kûfî,
Rezzaz (301 h.).
41. Muhammed b. Hasan b. Furûhu’s-Saffâr Kummî, Ebû Câfer (290 h.).
42. Muhammed b. Hasan Tâî Râzî.105
43. Muhammed b. Hüseyin. Müşterek bir isimdir.106
44. Muhammed b. Abdillah b. Câfer el-Humeyrî, Ebû Câfer Kummî
45. Muhammed b. Ukayl Kuleynî
46. Muhammed b. Ali b. Ma’mer, Ebu’l-Hüseyin Kûfî
47. Muhammed b. Mahmûd, Ebû Abdillah Kazvînî
48. Muhammed b. Yahyâ Attâr, Ebû Câfer Kummî Eş’arî
49. Đsmâîl b. Abdullah Kuraşî
50. Muhammed b. Ali b. Đbrâhîm b. Muhammed Hemedânî107 : Kuleynî
ondan, Ali b. Muhammed vasıtasıyla rivâyette bulunmuştur.108
Vasıtasız olarak rivâyeti yoktur.109
100 Gaffâr, a.g.e., s. 178. 101 Gaffâr, a.g.e., s. 178. 102 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/198; No: 9, I/519. 103 Sâmir, a.g.e., s. 93. 104 Gaffâr, a.g.e., s. 179. 105 Kuleynî, Muakddime, I/17. 106 Gaffâr, a.g.e., s. 181. 107 Allâme, a.g.e, Rakam: 100, s. 155.
24
2. Talebeleri:
Birçok talebesi bulunmaktadır. Đlmî çevrelerce tanınmış olanlardan bazıları
şunlardır110:
1. Ebû Abdillah, Ahmed b. Đbrâhîm, Đbn Ebî Râfi’ Saymerî b. ‘Ubeyd b.
Âzib (Bera’’ın kardeşi) Ensârî: Kûfe ehlindendir. Yaşamak için
Bağdat’ı seçmiştir.
2. Ebu’l-Hüseyin, Ahmed b. Ahmed Kâtib Kûfî.
3. Ebu’l-Hüseyin, Ahmed b. Ali b. Sa’îd Kûfî.
4. Ebu’l-Hüseyin, Ahmed b. Muhammed b. Ali Kûfî.
5. Ebû Gâlib, Ahmed b. Muhammed b. Muhammed b. Süleyman b.
Hasan b. Cehm b. Bukeyr b. A’yun b. Sünsün Zürârî (328 h.).
6. Ebu’l-Hasan, Đshak b. Hasan b. Bekran, Akrâî, Temmâr.
7. Ebu’l-Kâsım, Câfer b. Muhammed b. Câfer b. Musa b. Kavleyh (368
h.).
8. Ebu’l-Hasan, ‘Abdulkerîm b. Abdillah b. Nasru’l-Bezzâr et-Tenîsî.
9. Ali b. Ahmed b. Musa Dekkâk Esedî Kûfî.
10. Ebû Abdillah, Muhammed b. Đbrâhîm b. Câfer, Kâtib Nu’mânî, Đbn
Zeyneb adıyla tanınır.
11. Ebû Abdillah, Muhammed b. Ahmed b. Abdillah b. Kadâ’a b. Safvan
Đbn Mihran Cemmal.
12. Ebû Îsâ, Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Sinanu’s-Sinânî
Zâhirî.
13. Muhammed b. Ali Macilveyh Kummî.
14. Muhammed b. Muhammed b. ‘Asım (‘Isâm) Kuleynî.
15. Ebû Muhammed, Hârun b. Mûsâ b. Ahmed b. Sa’îd b. Sa’îd Şeybânî
Telle’ukberî (385 h.).111 Bu şahıs hakkında detaylı bilgi “kaynakları”
başlığı altında ele alınacaktır.
108 Kuleynî, No: 7, I/331; No: 14, I/332. 109 Sâmir, a.g.e., s. 95. 110 Gaffâr, a.g.e., s. 182-201.
25
III. ESERLERĐ
Bu bölümde Kâfî dışında kendisine nispet edilen eserler hakkında kısaca bilgi
verilmiştir.
1. Ta’bîru’r-Ru’yâ112: Kuleynî ’nin, Ravda’daki bazı ifadelerinden ve
rivâyetlerinden rüya tabiri hakkında bilgisi olduğu anlaşılmaktadır.113
Bu kitaba Ravda’daki bu konuyla ilgili olan hadisleri alarak onun
muhtevasını genişletmiştir. Ancak kitap kayıp kitaplar arasındadır. Bu
eserin Kuleynî’ye ait olmadığını söyleyenler olsa da, ulemanın çoğu
ona ait olduğu düşüncesindedir. Bunlardan Hânsârî (1313 h.) onun
Ebu’l-Abbas ed-Darîr’e ait olduğu görüşündedir.114 Gaffâr’a göre ise,
Ta’bîru’r-Ru’yâ başlığı genel bir ifadedir. Bir kişinin böyle bir kitap
yazması başkalarının da yazmayacağı anlamına gelmez.115
2. Ricâl116: Bu kitap, Kuleynî ’nin, ravilerin durumlarını ve tabakalarını
bildiğinin delili olarak gösterilmiştir. Bu kitabı da elimizde mevcut
değildir. Bunun yanısıra ravilerinin durumlarını bildiğine dair Kâfî’de
bazı yerler bulunmaktadır. Rical kitaplarında, genel olarak kullanılan
bazı ibareleri isnadlarının tad’îfinde kullanmıştır. Aynı şekilde tevsîk
ibarelerine de yer vermiştir. Örneğin Kitabu’r-Ravda’da şöyle der:
“ قوكان رجل صد ”.117 Ayrıca ravilerin neseblerini, imamlarla bağlantı
derecelerini118 ve hangi mezhebe ait olduklarını119 açıklamıştır. Sonuç
111 Emîn Tirmis Âmilî, Buhûs Havle Rivâyâti’l-Kâfî, Matbaa Adı Yok, Kum, 1415, s. 21-24. 112 Tûsî, Fihrist, Rk: 591, s. 135; Bâbânî, Đsmâil b. Muhammed Emin b. Mir Selim, Hediyyetü’l- ‘Ârifîn Esâu’l-Muellifîn ve Âsâru’l-Musannefîn, II, Matbaatu’l-Behiyye, Đstanbul, 1951, II/35; Necâşî, Ricâl, Rk: 1026, s. 377. 113 Kuleynî, Ravda, No: 90, 91, 222, 257, 292, 293, 335, 336. 114 Sâmir, a.g.e., s. 114-115. 115 Gaffâr, a.g.e., s. 214, 1. Dipnot. 116 Necâşî, a.g.e., Rk: 1026, s. 377; Ziriklî, A’lâm, VIII/145. 117 Kuleynî, Ravda, No: 562, s. 374. 118 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/330. 119 Kuleynî, a.g.e. , Huccet, No: 11, I/354.
26
olarak muhtelif vesilelerle, ravilerin nesepleri, lakapları, künyeleri,
şehirleri ve meslekleri hakkında bilgiler vermiştir.
3. Redd ale’l-Karâmitâ120: Kayıp olmasına rağmen bu kitabın iki önemli
yönü bulunduğu belirtilmektedir: Birincisi akaidle ilgili olup, Đslam
hakkında genel kabul görmeyen bazı tasavvurlara karşı, Đslam akaidini
savunmanın önemi konusunda ismiyle açık bir duruş ortaya
koymuştur. Özellikle, bu duruş, Müslümanlarda korku etkisi yaratan
ve mukaddesatına saygıyı ihlal eden Karâmita (Karmatîler)121 gibi
yıkıcı hareketlere karşı olmuştur. Bu grup 317 h. yılında Mescid-i
Haram’a saldırmış ve orada bulunan hacıları öldürmüştü. Đşte bütün
bunlar Kuleynî ’nin Đslâmı savunma konusundaki gayretine neden
olmuştur ve sonucunda bu kitabı yazmıştır.122
Kitabın ikinci özelliği ise tarihî yönüdür: Kaynakların
çoğunda Karâmita hareketi hakkındaki kapalılıklara rağmen, bu kitap,
hareketin tarihi ve hedefleri hakkında bilgiler barındırmaktadır.123
120 Necâşî, a.g.e., Rk: 1026, s. 377; Tûsî, Fihrist, Rk: 591, s. 135; Bâbânî,, Hediyyetü’l-Ârifîn, II/35; Ziriklî, A’lâm, VII/145. 121 Karâmita hareketi Đsmâiliyye fırkalarındandır. H. 3. asrın ikinci yarısında Irak’ta bulunan Vâsıt bölgesinde ortaya çıkmıştır. En ileri gelen savunucuları Hamdan Eş’as Karmat’tır. Karâmita adını aldıktan sonra birçok kişi bu harekete dahil olmuştur. Bu hareket hakkında bilinenler şunlardır: Malın ve mülkiyetin kendi aralarında ortak olduğuna inanırlardı. Daha önce dînî şeriat olarak indirilen bütün vahiylerin teville anlaşılabileceğini ileri sürdüler. Zorbalıklarıyla bilindiler ve müsamahadan yoksundular. Abbasi halifesini küçük görüyorlardı. Kûfe, Vâsıt, Basra, Mekke ve başka yerlerde birçok masum kişi kurban ettiler. H. 315 yılında el-Beytü’l-Haram’a saygı konusunda aşırı davrandılar ve tavaf ettikleri sırada hacıları katlettiler. El-Kâbetü’l-Müşerrefe’nin örtüsünü çıkardılar, kapılarını söktüler, öldürülenleri zemzem kuyusuna attılar ve Haceru’l-Esved’i alarak yaklaşık otuz yıl ellerinde tuttular. Bkz: Kummî/Nevbahtî, çev: H. Onat, S. Hizmetli, Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak/Fıraku’ş-Şîa, Anka y., Ankara, 2004, s. 201, 26. Dipnot. Đbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed, Tecârubü’l-Ümem ve Teâkubü’l-Hümem, VII, Tahk: Ebu’l-Kâsım Đmâmî, Surûş, Tahran, 2000, IV/487; Đbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ Đsmâil b. Ömer, el-Bidâye ve’n-<ihâye, XIV, Tahk: Ali Şîrî, Dâru Đhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Yy, 1408/1998, XI/71; Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr, Târîhu’l-Hulefâ, I, Tahk: Hamdi ed-Demirdâş, Mektebetu Nezzâr Mustafa el-Bâz Y.y, 1425/2004, s. 266. 122 Samir, a.g.e., s. 115-116. 123Đbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fî Târîhi’l-Umem ve’l-Mülûk, XIX, Tahk: Muhammed b. ‘Abdulkâdir ‘Atâ-Mustafa ‘Abdilkâdir ‘Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-Đlmiyye, Beyrut, 1412/1992, XII/287; Đbnu’l-Cevzî,Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, Telbîsü’l-Đblîs, I, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1421/2001 s. 93; el-Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Fedâihu’l-Bâtınıyye, I,
27
4. Kitâbu’r-Resâil (Resâilu’l-Eimme): Kayıp kitaplardandır. Kitabın
isminden de anlaşılacağı üzere, imamların ashabına yazdığı ya da
halifenin idarecilere (özellikle Hz. Ali döneminde) yazdığı risaleleri
toplamak üzere kaleme alınmış bir eserdir. Đbn Tâvûs (664 h.) ondan
aldığını açıkça belirterek bu kitabın bir bölümünü nakletmiştir.124
5. Mâ Kîle fi’l-Eimme mine’ş-Şi’r125: Bu kitap Kuleynî ’nin edebiyata
ilgisini gösterir. Şiîrlerde, imamların, şeriat ilimleri dışında diğer
işlerdeki güvenilirliklerini ilgilendiren sözleri toplamıştır. Kayıp
kitaplar arasındadır.126
6. Devâcin ve Revâcin
7. Zeyy ve Tecemmül
Bu iki eserin müstakil olarak sayılmasının yanı sıra, Furû’u’l-
Kâfî’deki kitap başlıkları olduğu bilinmektedir ve kastedilen kitapların
bunlar olma ihitimali vardır.
8. Vesâil: Kitâbu’l-Kâfî’nin bir bölümüdür. Matbu nüshada 6. Cildinin
sonunda yer alır. Đbn Şehrâşûb onu müstakil bir kitap olarak kabul
eder. Ancak Tûsî ve Necâşî bu eseri müstakil olarak zikretmemiştir.127
IV. ŞÎA VE EHL-Đ SÜ��ETE GÖRE KULEY�Î
Kuleynî, Şiî uleması arasında önemli bir yere sahiptir. Onların övgüsüne ve
güvenine mazhar olmuştur. Ricâl kitabı sahibi Necâşî’ye göre “o, hadis konusunda
Tahk: Abdurrahman Bedevî, Müessesetu Dâru’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Kuveyt, Ty, s. 12; Kummî/Nevbahtî, çev: H. Onat, S. Hizmetli, a.g.e., s. 201, 26. Dipnot. 124 Sâmir, a.g.e., s. 117-119. 125 Necâşî, Ricâl, Rk: 1026, s. 377; Tûsî, Fihrist, Rk: 591, s. 135. 126 Sâmir, a.g.e., s. 120. 127 Tûsî, Fihrist., Rk: 591, s. 135; Necâşî, a.g.e., Rk: 1026, s. 377.
28
insanların en güveniliri ve hadisleri en iyi tespit edenidir.”128 Tûsî de benzer bir
şekilde, onun, haberleri en iyi bilen ve en güvenilir kişi olduğunu söylemiştir.129
Bazı Ehl-i Sünnet uleması ise onu, 3. yy’ın başında Đmamiyye mezhebinin
müceddidi olarak saymışlardır. Ebu’s-Sa’âdât Đbnu’l-Esîr’e göre, 1. yy’ın Şiî
müceddidi Muhammed Bâkır, 2. yy’ın müceddidi Ali b. Mûsâ Rızâ (Ebu’l-Hasan), 3.
yy’ın müceddidi Muhammed b. Ya’kûb Kuleynî ve 4. yy’ın müceddidi ise Ali b.
Hüseyin b. Mûsâ Murtazâ’dır.130
Đzzeddin Đbnu’l-Esîr ve Salâhuddîn Safedî’ye göre o, Đmamiyye’nin önde
gelen imamlarından ve ulemasındandır.131 Salâhuddîn Safedî, Đbn Hacer Askalânî ve
Đbn Asâkir de onun hakkında benzer ifadeler kullanmaktadır.132 Zehebî de aynı
tabirleri kullanarak onu tanıtmakla birlikte, mezhepleri hakkındaki görüşünü
belirtmeden edemez: ‘Meşhur, fazîletli bir âlimdir, asılsız Şîa mezhebinin önde gelen
fakih ve musanniflerindendir’.133
Son olarak günümüz Ehl-i Sünnet âlimlerinden olan Muhammed Ebû
Zehra’nin sözlerine değinmeden geçmenin büyük bir eksiklik olacağı kanaatindeyiz.
Ebû Zehra, Đmam Câfer-i Sâdık hakkında kaleme aldığı geniş hacimli kitabında,
Đmamiye’nin muhtelif görüşlerini ele alıp incelemiş ve Ehl-i Sünnet’in aynı
konulardaki görüşlerini ortaya koyarak meseleleri tartışmıştır. Onların Kur’an-ı
Kerîm’de ziyade ve eksiklikler olduğuna dair iddialarını konu alan bölüme
geldiğinde ise, bu tür rivâyetleri naklettiğini ve bu konularda ısrar ettiğini belirttiği
kişileri ‘ehl-i iman’134 dairesinden çıkmakla itham etmiştir ki bu kişilerin başında
Kuleynî’nin olduğu kesindir. Ayrıca sadece Kuleynî’nin naklettiği bazı rivâyetlerden
söz ederken, bu rivâyetleri tenkit ve reddetmeksizin naklettiği, hatta bu konuda
128 Necâşî, a.g.e., Rk: 1026, s. 377. 129 Tûsî, Fihrist, Rk: 591, s. 135. 130 Đbnu’l-Esîr, Mecduddîn Ebu’s-Saâdât el-Mubârek b. Muhammed, el-Câmi’u’l-Usûl fî Ehâdîsi’r-Rasûl, XII, Tahk: Abdulkâdir Arnavût, Mektebetu Daru’l-Beyân, 1392/1972; XI/320-323. 131 Đzzeddin Đbnu’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Târîh, VII/87. 132 Safedî, el-Vâfî bi’l-Vafeyât, V/147; Đbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, 5/443; Đbn ‘Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hüseyin, Târîhu Dimeşk, LXXX, Tahk: Amr b. Gurâme el-Umravî, Dâru’l-Fikr, 1415/1995; LVI/298. 133 Zehebî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b.Ahmed, Târîhu’l-Đslâm ve Vefeyâtu’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, LII, Tahk: Ömer Abdusselâm et-Tedmürî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut, 1413/1993; XXIV/250. 134 Ebû Zehra, Muhammed, Đmamu’s-Sâdık, Hayâtuhu ve ‘Asruhu ve Ârâuhu ve Fıkhuhu, I, Matbaatu Ahmed Ali, ty., yy.; s. 332.
29
ısrarcı olduğu ve kendi kanaatinin de bu yönde olduğu gibi argünmanlarla bu
rivâyetleri nakledenlerin ve inananların ‘ehl-i kıble’ sayılamayacağı kanaatinde
olduğunu söylemekte ve bizzat Kuleynî’nin ismini zikretmektedir.135 Muhammed
Ebû Zehra’nın bu ifadelerine Şiîler tarafından cevaplar verme gayreti içine girildiğini
de belirtmekte fayda olduğunu düşünüyoruz.
Gaffâr, Ebû Zehra’nın bu iddialarına cevap vermek için kaleme aldığı küçük
hacimli eserinde birkaç delil öne sürerek bu iddiaları reddetmiştir.136 Öncelikle
Kur’an’ın ‘yedi bin’ ayet (on yedi bin şeklindeki ifadeyi müstensih hatası olarak
görüyor) olarak indiği ve bu gün elimizde olan ayetlerden geri kalan kısmının Ehl-i
Beyt’te olduğu şeklindeki rivayetin ilk kısmının Kâfî’de bulunduğunu, ancak ikinci
kısmının Ebû Zehra’nın derlemesi olduğunu ve muhakkikin notuyla asıl rivayeti bir
birine eklediğini söylüyor. Dolayısıyla Kâfî’de böyle bir bilginin yer almadığına
işaret ediyor. Ayrıca Kuleynî’nin söz konusu rivayetlerin sahih olduğuna dair bir
iddiası olmadığını, bu konudaki delillerin zayıf olan ve muteber olmayan bilgiler
olduğunu dile getirmektedir. 137 Bu konudaki tartışmanın detaylarını ilgili eserlere
havale ederek asıl konumuz olan Kâfî’ye dönmek istiyoruz.
135 Ebû Zehra, Đmamu’s-Sâdık, s. 430. 136 Gaffâr, Dr. Abdurrasul, Kuleynî ve Husûmuhu Ebû Zehra, Dâru’l-Mehaccetu’l-Beydâ, Beyrut, 1415/1995. 137 Gaffâr, Kuleynî ve Husûmuhu Ebû Zehra, s. 16-56.
30
ĐKĐ�CĐ BÖLÜM
KÂFÎ’�Đ� TELĐF EDĐLĐŞĐ VE KAY�AKLARI
31
I. KÂFÎ'�Đ� TELĐF EDĐLĐŞĐ
A. Eserin Đsmi
Kuleynî’nin kitabı, Kâfî ismiyle meşhurdur. Tûsî (460 h.) şöyle demektedir:
“Kuleynî’nin kitapları arasında bulunan Kâfî’nin 30 kitab başlığı vardır. Bunlardan
ilki Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl’dir.”138 Kitabın bu ismi Kuleynî’nin biyografisini yazan
mütekaddimun ve müteahhirun uleması tarafından bu şekilde belirtilmiştir.139 Kitap,
bu isminin yanı sıra Kuleynî olarak da bilinir. Necâşî (450 h.) şöyle demektedir:
“Kuleynî adıyla da tanınan kitap Kâfî diye isimlendirilmiştir.”140 Müellif bu lakapla
meşhur olduğu için ona nispetle bu şekilde kullanılmıştır.141
Kâfî isminin verilmesinin muhtemel iki sebebi şunlardır:
Birincisi Kuleynî, kitabında, din ilimlerini öğrenmek isteyen ve Allah’ın
(cc) farz kıldıkları, Hz Peygamber’in sünneti ve Ehl-i Beyt’ten gelen sahih
rivâyetlerle amel etmek isteyenler için “Kâfî” (yetkin) bir kitap yazdığını
belirtmiştir.142 Ayrıca, Kitâbu’t-Tahâret’in sonunda, kitabı için, Kâfî ismini
kullanmıştır.143
Đkincisi ise, ulemadan bazısına göre Kuleynî, ulemanın bu kitabı Ehl-i Beyt
hadisleri için kaynak olarak kullanmasını istiyordu. Bu sebepten ötürü kitaptaki
hadislerin sahihlerinin diğerlerinden ayrılıp saygın bir kitap haline gelebilmesi için
onu on ikinci imam Muhammed b. Hasan Mehdî’ye sundu. O da “ اكاف لشيعتن /
Şîamız (Taraftarlarımız) için yeterlidir.”144 diyerek kitabı uygun ve yeterli buldu.
138 Tûsî, Fihrist, Rk: 591, s. 135. 139 Đbn Dâvûd, a.g.e., Rk: 1507, I/ 341; Allâme, a.g.e., Rk: 36, s. 145. 140 Necâşî, a.g.e., Rk: 1026, s. 377. 141 Sâmir, a.g.e., s. 149. 142 Kuleynî, Mukaddime, I/ 8. 143 Kuleynî, Tahâret, III/74. 144 Mâmekânî, Tenkîhu’l-Makâl, III/202, Kuleynî, Mukaddime, I/25.
32
Sonuç olarak Necâşî dışındaki alimler kitabı Kâfi ismiyle kullanmışlardır.
Yazma ve matbû’ nüshaların tamamında da Kâfi olarak geçmektedir.145
B. Telif Amacı ve Süresi
Kuleynî, eserinin baş tarafına yazdığı önsözde hamdele ve salveleden sonra
kendisine birisinin muhtelif sorular sorduğundan bahseder. Bu kişi, insanların
cahillere itibar etmesinin, ilimsiz dindarlık yaşamalarının ve atalarını, geçmişlerini ve
büyüklerini taklit etmelerinin, büyük ve küçük meselelerde akla dayanmalarının
uygun olup olmadığını öğrenmek istemiş ve rivâyetlerin muhtelif olduğundan, bu
rivâyetleri müzakere edecek ilmine güvenilir kimselerin bulunmamasından şikayet
etmiştir. Bu sebeple Kuleynî’den, Ehl-i Beyt’ten gelen sahih haberleri derleyen bir
kitap telif etmesini istemiştir. Kuleynî ise onun bazı sorularını cevapladıktan sonra
şöyle der: “Sen din ilimleri konusunda, yanında yetkin /Kâfî bir kitap olsun
istiyordun… Şükürler olsun ki Allah telifini arzu ettiğin eseri yazmayı bana
müyesser kıldı. Umarım ki, arzu ettiğin şekilde olur. Belki de içinde bazı kusurlar
bulunabilir. Ama kardeşlerimize gerekli olan samimi bir hediye verme niyetimizde
eksiklik yoktur...”146
Ayrıca Kâfî’nin telif edilmesi konusunda rivâyet edilen bu meşhur sebebe,
kendisinden önce ihtiyaç olmasına rağmen Kâfî benzeri bir eserin bulunmaması da
ilave edilebilir.147 Diğer taraftan Kuleynî’nin bazı ifadelerinden, döneminde
insanların dünyaya hücum ettikleri, din alanındaki gayretlerinin zayıfladığı, cehaletin
ve bozuk itikatların yaygınlaştığı anlaşılmaktadır ki bu da diğer bir sebep olarak
zikredilebilir.148
145 Sâmir, a.g.e., s. 149-151. 146 Kuleynî, Mukaddime, I/8. 147 Sâmir, a.g.e., s. 152. 148 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 390-391.
33
Ulema, bu gerekçelere binaen kaleme aldığı eserini, 20 yıl gibi uzun bir
sürede yazdığı konusunda ittifak etmektedir.149
C. Kâfî Üzerine Yapılan Çalışmalar
Ulema, Kâfî’deki Usûl, Furû’ ve Ravda bölümlerine büyük önem vermiş ve
onun hakkında çeşitli şerh, haşiye ve ta’lîk çalışmaları yapmak için çok çaba
sarfetmişlerdir. Ulaşabildiğimiz kaynaklarda yer alan Kâfî üzerine yapıldığı belirtilen
çalışmalar şunlardır.
1. Şerhleri:
Kâfî’nin çeşitli kısımlarını ele alarak telif edilmiş birçok şerhler
bulunmaktadır. 150 Bu eserler aşağıda zikredilmiştir:
1. Mevlâ Nusayruddin Muhammed b. Muhammed b. Hasan Tûsî’nin
(673 h.) şerhi
2. Şeyh Muhammed Ali b. Muhammed Belâgî Necefî’nin (1000 h.) şerhi
3. Mevlâ Muhammed Bâkır Dâmâd Hüseynî’nin (1040 h.) şerhi: er-
Revâşihu’s-Semâviyye fî Şerhi Ehâdîsi’l-Đmâmiyye. 1311 yılında
Tahran’da basılmıştır.
4. Bir âlimin şerhi: 1057 yılında başlamış, Ömer b. Hanzala’nın
Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl’e yaptığı makbul şerh ile bitmiştir.
5. Emîr Đsmâîl Hâtûn Âbâdî, Şeyh ve Üstad Seyyid Nimetullah
Cezâirî’nin şerhi
6. Mevlâ Muhammed Emîn b. Muhammed Şerîf Esterâbâdî-Ahbârî’nin
(1036 h.) şerhi. Şârih taassubu ve Usûlcülere karşı yazdığı sert
reddiyeleriyle tanınmıştır. Görüşleri uluslararası ilmî çevrelerde
149 Necâşî, a.g.e., Rk: 1026, s. 377; Allâme, Rk: 36, a.g.e., s. 145; Đbn Dâvûd, a.g.e., Rk: 1507, I/341. 150 Gaffâr, el-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 443-449; Sâmir, a.g.e., s. 160-164.
34
fakîhler tarafından, araştırma, tartışma ve inceleme konusu olmaya
devam etmektedir.
7. Seyyid Mirza Muhammed Bâkır b. Muhammed Đbrâhîm Kummî
Hemedânî’nin (1218 h.) şerhi
8. Mevlâ Hüseyin Sicâsî Zencânî’nin (1320 h.) şerhi: 3 cilttir. Kitâbu’l-
Akl ve’l-Cehl’i, Kitâbu’t-Tevhîd’i ve Kitâbu’l-Huccet’i içerir.
9. Mevlâ Muhammed Hüseyin b. Yahya Nûrî’nin şerhi: Bu şahıs aynı
zamanda Meclisî’nin öğrencisidir.
10. Mirza Rafî’uddîn Muhammed Nâînî Đbnu’s-Seyyid Haydar’ın (1082
h.) şerhi: Kelamcı ve felsefecidir. Meclisî’nin hocasıdır.
11. Şeyh Halîl b. Gâzî Kazvînî’nin (1089 h.) şerhi: Eserinin adı eş-
Şâfî’dir. Seyyid Muhammed el-Mişkât kütüphanesinde Arapça yazma
olarak bulunmaktadır.
12. Emîr Muhammed Ma’sum b. Emîr Kazvînî’nin (1091 h.) şerhi
13. El-Feyzu’l-Kâşânî’nin (1091 h.) şerhi: Vâfî. Đlk kez 1310 h. yılında 3
cilt olarak basılmıştır. Yeni baskısı da mevcuttur. Seyyid Bahru’l-
Ulûm (1262 h.) Vâfî’nin şerhini yapmıştır.
14. Mevlâ Muhammed Rafî’ b. Muhammed Müminu’l-Ceylânî’nin şerhi.
Furû’ve Ravda’dan bazı bölümlerin şerhini içermektedir.
15. Mevlâ Muhammed Sâlih b. Ahmed b. Şemsiddîn Servî
Mâzenderânî’nin (1086 h.) şerhi. Furû’ ve Ravza’nın bir kısmını
içerir.
16. Şeyh Kâsım b. Muhammed b. Cevât b. Vendî’nin (1100 h.) şerhi.
17. Şeyh Ali b. Muhammed b. Hasen b. Zeyniddîn Şehîd Âmilî’nin (1104
h.) şerhi: ed-Dürrü’l-Manzûm min Kelâmi’l-Ma’sûm. Tahran
Üniversitesi’ne bağlı Seyyid Muhammed Mişkât kütüphanesinde Rk:
926’da yazma olarak bulunur.
18. Mevlâ Sadruddîn Şirâzî, Sadru’l-Müteellihîn (1050 h.) olarak bilinir.
Şerhindeki üslup kelami ve felsefidir. Çünkü aklî delillere ve bunların
derinlemesine incelemesine önem verir. Belirli rivâyetler ve
Masum’un sözleri üzerinde araştırma konusu olan anlayışlar
çerçevesinde birçok soru ve itirazlar ortaya koymuştur.
35
19. Şâh Muhammed Istıhbânâtî Şirâzî’nin şerhi: Keşfu’l-Kâfî. Bu şerhi
Şâh Sultan Hüseyin Mûsevî Safedî için telif etmiştir. Seyyid
Muhammed Mişkât Kütüphanesi Rk: 604’te yazma bir nüshası
mevcuttur.
20. Allâme Muhammed Bâkır b. Muhammed Takiyyu’l-Meclisî’nin (1110
h.) şerhi: Mir’âtü’l-‘Ukûl fî Şerhi Ahbâri Âli’r-Resûl. 1321 yılında
Tahran’da 3 cilt olarak ilk defa basılmıştır. Yeni baskısı ise 28 ciltten
oluşur. Seyyid Askerî ise onun için 2 ciltlik takdim yazmıştır.
21. Seyyid Muhammed Şebbir b. Hüseyin Hüseynî Cenfûrî’nin (d. 1308)
şerhi. Urdu diliyle yazılmıştır.
22. Şeyh Abbâs b. Mevlâ Hacı Tahrânî’nin (1360 h.) şerhi. Farsça’ya
tercüme edilmiştir.
23. Şeyh Abdülazîz Şirvânî’nin şerhi. 2 cilttir. Ustan Kudüs
Kütüphanesi’nde yazma olarak bulunmaktadır. 1292 h. yılında telif
edilmiştir.
24. Şeyh Muhammed b. Şeyh Abdulâlî Âli Abdulcebbâr Bahrânî
Katîfî’nin şerhi. 14 cilttir. El yazmasıdır. Medresetü Âlî Sibhsâlâr
Kütüphanesi Rk: 1700’de bulunmaktadır.
25. Zikri geçen Katîfî şerhi: Hedyü’l-‘Ukûl. Muhtasardır. Sadece
Kitâbu’l-Đlm’i içerir. Üstte geçen şerhten farklıdır.
26. Đbn Muhammed Şefî’in şerhi: Farsça’dır. Mirza Refî’in
öğrencilerindendir.
27. Seyyid Bahâuddîn Muhammmed b. Muhammed Bâkır Hüsnî Muhtârî,
Nâînî, Sebzvârî’nin şerhi (12.yy. h.): Hasîsü’l -Felce fî Şerhi Hadîsi’l-
Ferce. Kitâbu’t-Tevhîd’in Hudûsü’l-Âlem bâbının 5. hadisini şerh
ermiştir.
28. Mevlâ Muhammed Hâdî b. Mevlâ Muhammed Salih Mâzenderânî’nin
(ö: Afgan fitnesi zamanı) şerhi: Furû’un bir kısmını şerh ettiğini,
Mevlâ Haydar Ali Meclisî zikretmiştir.
29. Şeyh Ya’kub b. Đbrâhîm b. Cemâl b. Đbrâhîm Bahtiyârî Huveyzî’nin
(1147 h.) şerhi: Kitâbu’-Zekât’ın başından Et’ime ve Eşribe’nin
36
sonuna kadar şerh etmiştir. Necef’te Seyyid Burûcerdî Medresesi’nde
bir yazma nüshası bulunmaktadır.
30. Mevlâ Halîl b. Gâzî Kazvînî’nin şerhi: es-Sâfî. Farsça yazılmıştır. Çok
ciltlidir. 1064 h. yılında başlayıp 1074 h. yılında tamamlanmıştır. 15
kitabı şerh etmiş, 16. kitaba da 1074 h. yılının Şaban ayında
başlamıştır. Birkaç tane yazma nüshası vardır. Bir tanesi de el-
Mektebetü’r-Radviyye’dedir.
31. Mevlâ Muhammed Zemân Tebrîzî. 1123 senesinde yazılmıştır. Ustân
Kudüs Kütüphanesi’nde yazma bir nüshası mevcuttur.
32. Şeyh Ali Âbidî Şâhreverdî Muâsır’ın şerhi: Molla Sadrâ’nın Usûlu
Kâfî’ye yazdığı şerh üzerine bir mukaddime ayarında muhtasar bir
şerhtir.
33. Mevlâ Şeyh Muhammed Hüseyin b. Kâryağdî’nın şerhi: el-Bidâ’atü’l-
Müzcât. Ravda’nın şerhidir. Arapçadır. 4 cilttir. 14 Muharrem
1098’de telifini tamamlamıştır.
34. Şeyh Muhammed Kâsım b. Muhammed Rızâ Şerîf’in (12. Yy. h.)
şerhi: Tevdîhu’l-Kâfî. Farsça’dır. 1118 h.’de telif etmiştir.
35. Muhammed Nusayr b. Molla Ahmed Nurâkî’nin şerhi: Cem’u’-ş-
Şetât.
36. Seyyid Hasan Sadr’ın (1354 h.) şerhi: Hediyyetü’n-<ecdeyn ve
Tafsîlü’l-Cündeyn. Usûlü’l-Kâfî’deki Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl’in 14.
Hadisini şerh etmiştir.
37. Şeyh Đbrâhîm b. Selman Katîfî’nin şerhi.
38. Seyyid Muhammed Ali Mûsevî’nin şerhi. Taş baskı ile 3 cilt olarak
basılmıştır.
39. Abdulhüseyin Muzaffer’in şerhi. Birçok kez basılmıştır.
40. Meçhul bir müellifin şerhi: Uzun ve basitleştirilmiş bir şerhtir.
Hadislere “قوله” başlığı altında yer verir. Sonra isnadından, daha sonra
ise metninden, manasından ve delaletinden bahseder. Felsefecilere ve
tasavvufçulara cevaplar verir ve itirazlarda bulunur. Bu yazma
nüshanın kütüphanedeki rakamı 2549’dur.
37
2. Ta’lîk ve Hâşiyeleri
Kâfî hakkında yapılan ta’lîk ve hâşiyeler şunlardır:151
1. Şeyh Zeynüddîn Ebi’l-Hasen Ali b. Şeyh Hasan’ın hâşiyesi. Me’âlim
sahibidir.
2. Şeyh Muhammed Hasan b. Zeyniddîn Şehîd Sânî’nin (1030 h.)
hâşiyesi. Şeyh Muhammed Subt Âmilî olarak bilinir.
3. Muhammed Emîn b. Muhammed Şerîf Esterâbâdî’nin (1036 h.)
hâşiyesi.
4. Mîr Muhammed Bâkır Dâmâd Hüseynî’nin (1040 h.) hâşiyesi.
5. Şeyh Ali Sagîr b. Zeyniddîn b. Muhammed b. Hasan b. Zeyniddîn
Şehîd Sânî’nin hâşiyesi.
6. Şeyh Ali el-Kebîr b. Zeyniddîn b. Muhammed b. Hasan b. Zeyniddîn
Şehîd Sânî’nin hâşiyesi.
7. Mîrza Rafî’uddîn Muhammed b. Haydar Nâînî’nin (1080 h.) hâşiyesi.
8. Şeyh Kâsım b. Muhammed b. Cevâl Kâzımî’nin (1100 senesinden
sonra vefat etmiştir.), (Đbnu’l-Vendî diye bilinir) hâşiyesi.
9. Đbrâhîm b. Şeyh Kâsım Kâzımî’nin şerhi.
10. Mevlâ Muhammed Bâkır b. Muhammed Takiyyu’l-Meclisî’nin
hâşiyesi.
11. Seyyid Mîr Ebû Tâlib Mîrzâ Beyk Kandereskî’nin (12.asrın başı)
hâşiyesi.
12. Seyyid Nûruddîn Ali b. Ebi’l-Hasen Mûsevî Âmilî’nin (1068 h.)
hâşiyesi.
13. Muhammed Hüseyin b. Yahyâ Nûrî’nin hâşiyesi. Meclisî’nin
öğrencisidir.
14. Ebu’l-Hasan Şerîf Fetûnî Âmilî’nin (1138 h.) hâşiyesi.
15. Bedruddîn Ahmed Ensârî Âmilî’nin hâşiyesi. Şeyh Behâî’nin
öğrencisi. Mer’aşî Kütüphanesi’de yazma bir nüshası bulunmaktadır.
16. Şeyh Ahmed b. Đsmail Cezâirî’nin (1149 h.) hâşiyesi.
17. Haydar Ali b. Mîrzâ Muhammed b. Hasen Şîrvânî’nin hâşiyesi.
151 Gaffâr, el-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 449-452; Sâmir, a.g.e., s. 165-169.
38
18. Seyyid Şebbir b. Muhammed b. Senvân Huveyzî Necefî’nin hâşiyesi.
19. Mevlâ b. Rafî’ Ceylânî’nin hâşiyesi: Şevâhidü’l-Đslâm.
20. Nizâmuddîn b. Ahmed Deşdegî’nin hâşiyesi.
21. Muhammed b. Kâsım Kâzımî’nin hâşiyesi.
22. Seyyid Mirzâ Ebu’l-Kâsım Isfehânî’nin (1203 h.) Kâfî hakkında
ta’likleri.
23. Mevlâ Muhammed Bâkır b. Gâzî’nin (1103 h. senesinde hayattadır)
haşiyesi. Musannif bu haşiyeyi zikri geçen Mevlâ Halîl b. Gâzî’nin
es-Sâfî Şerhu’l-Kâfî’si için tedvin etmiştir.
24. Allâme Meclisî’nin kardeşinin oğlu olan Muhammed Nusayr b.
Abdillah Meclisî haşiyesi.
25. Meçhul bir müellifin haşiyesi. Seyyid el-Mer’âşî Kütüphanesi’nde
yazma bir nüshası bulunmaktadır (Rk: 3237). Kitâbu’l-Îmân ve’l-Küfr
konularını içerir.1108 senesinde yazılmıştır.
26. Mîr Seyyid Ahmed Alevî Âmilî’nin haşiyesi. Seyyid Mer’aşî Necefî
Kütüphanesi’nde yazma bir nüshası bulunmaktadır (Kum Rk: 2849).
27. Şeyh Abdulhüseyin Muzaffer’in haşiyesi. Eksiktir.
28. Şeyh Ali Ekber Gıfârî’nin haşiyesi. Kâfî’nin nüshasıyla beraber
basılmıştır.
3. Tercümeleri
Kâfî’nin Usûl ve Furû’ olarak Farsça, Đngilizce ve Urduca’ya tercümeleri
bulunmaktadır. Bunlardan tespit edebildiklerimiz şunlardır: 152
1. Tuhfetü’l-Evliyâ: Nahvî adıyla tanınan Muhammed Ali b. Muhammed Hasen
el-Urdukânî’ye aittir. En-Nahvî, Seyyid Bahru’l-Ulûm’un öğrencisidir.
Kitabın Seyyid Muhammed Mişkât Kütüphanesi Rakam 634’te yazma bir
nüshası bulunmaktadır.
152 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 452-453.
39
2. Es-Sâfî Şerhu Usûli’l-Kâfî: Şeyh Halîl b. Gâzî Kazvînî’ye aittir. 1308 yılında
Lekonho’da basılmıştır. 2 büyük ciltten oluşmaktadır.
3. Şerhu Furû’i’l-Kâfî: Şeyh Halîl b. Gâzî Kazvînî’ye aittir. Sayılı ciltlerde
yazma olarak bulunmaktadır. Seyyid Muhammed Mişkât Kütüphanesi Rakam
671 & 914’te bir nüshası bulunmaktadır.
4. Tercümetü Mevâ’izi Usûli’l-Kâfî: Şeyh Muhammed Hüseyin Kirmenşâhî’ye
(1280 h.’den önce) aittir. 14 Rebî’ulevvel 1250 senesinde tamamlanmıştır.
Âgâ Muhammed Mehdî b. Mevlâ Muhammed Takiyyü’l-Kirmeneşâhî (1346
h.) kütüphanesinde nüshası yer almaktadır.
5. Tercümetü Kısmin mine’l-Cüz’i’l-Evveli min Usûli’l-Kâfî (Kitâbu’l-‘Akl,
Fadlu’l-‘Đlm, Tevhîd…): Đngilizceye tercüme edilmiştir.
6. Tercümetü Ehâdîsihi ma’a Şerhihî: Seyyid Muhammed Şebbir b. Hüseyin
Cenfûrî’ye aittir. Urdu diline çevrilmiştir. Kâfî’nin şerhinin bir kısmını içerir.
4. Muhtasarları
Kâfî’nin eski ve yeni birçok muhtasarı bulunmaktadır.153
1. Şeyh Sadûk Muhammed b. Ali’nin (38 h.) Kâfî muhtasarı: Necef’te
Emîru’l-Mü’minîn Kütüphanesi’nde yazma olarak bulunmaktar.
2. Muhammed Câfer b. Muhammed Safiyyu’n-Nâ’isî Fârisî’nin Kâfî
muhtasarı: Seyyid Mişkât Kütüphanesi’nde 1273 yılında yazılmış bir
nüshası bulunmaktadır.
3. Şeyh’in Muhtasarı: Evveliyyât mine’l-Kâfî.
4. Muhammed Bâkır Behbûdî’nin muhtasarı: Sahîhu’l-Kâfî. Son olarak
Beyrut’ta 3 bölüm halinde basılmıştır. Gaffâr onun hakkında şöyle
demektedir: “Hoş görülmeyen bir yöntem uygulamıştır. Kitaptaki
hadislerin yarıya yakınını düşürmüştür. Kendi zevkine göre sahih
olanları seçmiştir. Bu ilimde bir şeyler ortaya koyabileceğini ve güzel
seçimler yapabileceğini zannetmiyorum. Bilakis bu iş ulemaya ve
153 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 453-454.
40
onların ircalarına devredilmelidir. Çünkü onlar heva ve heveslerine
uymazlar.”154
5. Yukarıdaki muhtasarın 2. baskıda adı değişmiştir: Zübdetü’l-Kâfî.
6. Brockelmann Târîhu’l-Edebi’l-Arabî’sinde Dablin’de, Britanya
Müzesi’nde ve Hindistan’da bulunan muhtelif Kâfî muhtasarlarına
işaret etmiştir.155
5. Tetkik ve Đncelemeler
Birçok ilim ehli Kâfî’yi isnadları, lafızları ve metinlerinin sıhhat yönü
gibi birçok açıdan tetkik etmiştir.156 Bunlardan ulaşılabilenler şunlardır:
1. Er-Revâhişu’s-Semâviyye fî Şerhi Ehâdîsi’l-Đmâmiyye: Mevlâ
Muhammed Bâkır Dâmâd’a (1040 h.) aittir. Kitap 1311 h. senesinde
Tahran’da basılmıştır.
2. Ramûzu’t-Tefâsîri’l-Vâkı’a fi’l-Kâfî ve’r-Ravda: Mevlâ Halîl
Kazvînî’ye aittir.
3. <izâmu’l-Akvâl fî Ma’rifeti’r-Ricâl (Ricâlu Kütübi’l-Erba’a):
Nizâmuddin Muhammed b. Hasan Fereşî Sâvecî’ye aittir. Fereşî, Şeyh
Bahâuddin Âmilî’nin öğrencisidir. Kütüb-i Erbaa sahipleri olan
Kuleynî, Sadûk ve Tûsî’nin kendisinden rivâyet ettiği kişilerin
isimlerinin zikredildiği faydalı bir kitaptır.
4. Câmi’u’r-Ruvvât: Mevlâ Hâcc Muhammed Erdebîlî’ye aittir. Erdebîlî,
Meclisî’nin öğrencisidir.
5. Risâletü’l-Ahbâr ve’l-Đctihâd: Muhammed Bâkır b. Muhammed
Ekmeli’l-Behbehânî’ye aittir. Kâfî’deki haberlerin sıhhati konusunda
kaleme alınmıştır.
154 Gaffâr, a.g.e, s. 454. 155 Brockelmann, Karl, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, VI, Arapçaya Çeviri: Dr. Abdulkerim Neccâr, Dâru’l-Merârif, Kahire, Ty III/339. 156 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 454-455.
41
6. Ma’rifetü Ahvâli’l-‘Idde ellezîne Yervî ‘anhümü’l-Kuleynî: Seyyid
Muhammed Bâkır Şeftî Isfehânî’ye (1260 h.) aittir. 1314 h. yılında
Ricâl mecmuasıyla birlikte Tahran’da basılmıştır.
7. El-Fevâidü’l-Kâşife an Silsiletin Maktû’a ve Esmâin fî Ba’dı
Esânîdi’l-Kâfî Mestûra: Seyyid Hüseyin Tabatabâî Tebrîzî’ye aittir.
8. Tercemetü Ali b. Muhammed el-Mebdû bihî Esânîdi’l-Kâfî: Şeyh
Ebu’l-Me’âlî Đbnu Muhammed Đbrâhîm b. Muhammed Hasen Kâfî
Horasânî Isfehânî’ye (1315 h.) aittir.
9. El-Beyânu’l-Bedî’ fî enne Muhammed b. Đsmail el-Mebdû bihî fî
Esânîdi’l-Kâfî, Đnnemâ Hüve Bezî’: Seyyid Hasn Sadr’a (1354 h.)
aittir.
10. Tecrîdü Esânîdi’l-Kâfî: Fakîh Hâcc Seyyid Hüseyin Tabatabâî’ye
aittir. Đki ciltten oluşur. Son olarak 1409 senesinde basılmıştır. Mîrzâ
Mehdî Sâdıkî tahricini yapmıştır.
11. Tahkîku Ali Ekber Gıfârî: Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye baskısının
kenarında basılmıştır. Metin lafızlarından bazısının tahkikini içerir.
Kâfî üzerine yazılmış Mir’âtu’l-Ukûl, Vâfî vb. gibi şerhlerden
faydalanarak isnad ricalini ve sorunlarını ele almıştır.
6. Fihristleri
Kâfî üzerine yapılan çalışmalar arasında büyük öneme haiz olan bir gurubu da
fihrist çalışmalarıdır. Araştırmacıların ve okuyucuların işlerini kolaylaştırmak ve eser
hakkında istatistiksel verilere ulaşmak gibi gayelerle yapılmış olan bu indeksleme
çalışmalarından tespit edebildiklerimiz şunlardır: 157
1. Fihrisu’l-Kâfî ilâ Âhiri’r-Ravda: Mevlâ Muhammed Câfer b.
Safiyyi’n-Nâ’isî / Abdulbâibî Fârisî’ye aittir. Âgâ-i Bozork’a göre, bu
kitabın müellifi Hâcc Mevlâ Muhammed Câfer Ebâde Isfehânî (1280
h.)’dir. Kitabın aslı Farsça’dır ve Şeyhu’ş-Şerî’ati’l-Isfehânî
157 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 456-458.
42
Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Diğer bir nüshası ise Tahran’da
Seyyid Celâlü’l-Muhaddis’tedir. Kitap, 14 Receb 1266’da yazılmıştır,
yaklaşık 5600 beyittir ve hakkında haşiyeler bulunmaktadır.
2. Fihrisu’l-Kâfî ve Ebvâbihî ve Ehâdîsihî ve’l-Cerhi ve’t-Ta’dîli li-
Ruvvâtihî: Seyyid es-Sadr ‘Alâu’l-Melik Đbnu’s-Seyyid Abdilkâdir b.
Şükrillah b. Abdilkâdir b. Mansûr b. Mağfûr b. Muhammed Hüseynî
Mer’aşî’ye aittir. Her babda hadislerin sayısını zikreder. Onlardan
sahîh, hasen, müvessak, kavî ve zayıf olanları belirler. Senedindeki
ricalin cerh ve ta’dîl durumunu açıklar. Müellif kitabını 17
Cemâziye’s-Sânî 987 tarihinde bitirmiştir. Onun bir nüshası Necef’te
Şeyh Salih Cezîrî’de bulunmaktadır.
3. Fihrisu’l-Kâfî ve Ebvâbihî ve Ehâdîsihî Külli Bâbin minhü: Seyyid
Muhammed Ali b. Abdillah Hüseynî’ye aittir.
4. Fihrisu Ebvâbi Furû’i’l-Kâfî: Mevlâ Hâcc Muhammed Tâlib Đbnu’l-
Hâcc Haydar Isfehânî’ye (1042 h. senesinde hayattadır) aittir. Bir
nüshası Necef’te, Âlu Bahri’l-Ulûm Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
5. Fihrisu Kütübi’l-Erba’a: Kâfî, Fakîh ve Tehzîbeyn: Seyyid Ebu’l-
Kâsım Ahmed b. Muhammed Hüsnî Kahbâî’ye aittir.
6. Miftâhu’l-Kütübi’l-Erba’a: Muhammed Mûsevî’ye aittir. 1386 h.
yılında Necef’te basılmıştır.
7. Fihris: Şeyh Muhammed Muzafferî’ye (Râhnemây-ı Kütüb-i Erbaa)
aittir. 1405 h. senesinde Kum’da basılmıştır.
8. Mu’cemu’l-Müfehres li-Elfâzi’l-Usûl fi’l-Kâfî: Ali Rızâ Berâziş
hazırlamıştır. 1408 senesinde Tahran’da Matba’at-i Sebher’de
basılmıştır.
9. Fihrisu Ehâdîsi Usûli’l-Kâfî: Đslamî Araştırmalar Kongresi
hazırlamıştır. 1409 h. senesinde Meşhed’de bulunan Üstânet-i
Radvî’de basılmıştır.
10. Fihrisu Ehâdîsi’l-Furû’ mine’l-Kâfî: Đslamî Araştırmalar Kongresi
hazırlamıştır. 1410 h. senesinde Meşhed’de bulunan Üstânet-i
Radvî’de basılmıştır.
43
11. Fihrisu Ehâdîsi’r-Ravda mine’l-Kâfî: Đslamî Araştırmalar Kongresi
hazırlamıştır. 1408 h. senesinde Meşhed’de bulunan Üstânet-i
Radvî’de basılmıştır.
12. Mu’cemu’l-Müfehres li Ehâdîsi’l-Kütübi’l-Erba’a: Bir heyet
hazırlamıştır. 1370 h. senesinde Tahran’da basılmıştır.
13. Fihrisu Usûli’l-Kâfî: Đlyas Kılanterî hazırlamıştır. Tahran’da
basılmıştır.
14. Fihrisu Ehâdîsi’l-Kütübi’l-Erba’a
15. Fihrisu Ehâdîsi’l-Kütübi’l-Erba’a158
7. Kâfî’nin Yazma �üshaları
Burada isimlerini ve bilgilerini vereceğimiz nüshalar Radviyye
Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. 150’den fazla nüsha içermektedir. Çoğu
numaralandırılmıştır. Nüshaların sırasına göre yazılış zamanları, nasihin ismi
ve kütüphanedeki numarası aşağıda verilmiştir:159
1. Ali Emînâ nüshası: 675 h. yılında nesh yazıyla yazılmıştır. Rakam:
13800.
2. Hüseyin Esterâbâdî nüshası: 891 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 11294.
3. Şâh Muhammed Kâyunî’nin nüshası: 953 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 1781.
4. Muhammed Nasrullah’ın nüshası: 957 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1789.
5. Muhammed’in nüshası: 961 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 1765.
6. Ahmed’in nüshası: 976 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 2107.
7. Ziyâuddîn Kazvînî’nin nüshası: 980 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1766, 1779.
8. Meçhul bir nasihin nüshası: 1008 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 6171.
158 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 458. 159 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 458-462: Bk: Muhammed Asıf Fikret, Fihristü’l-Febâî (el yazması), s. 455-456, Âstân-ı Kudüs-i Radvî Merkez Kütüphanesi, Meşhed, 1999.
44
9. Muhammed Zaman Hüseynî’nin nüshası: 1009 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 1784.
10. Meçhul bir nasihin nüshası: 1016 h. yılında Mekke’de yazılmıştır.
Rakam: 10116.
11. Muhammed Hüseyin’in nüshası: 1034 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1783.
12. Salih’in nüshası: 1035 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 14074.
13. Nazar Ali’nin nüshası: 1036 h. yılında Meşhed’de yazılmıştır. Rakam:
14041.
14. Hân Muhammed Kazvînî’nin nüshası: 1038 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 12886.
15. Sirâcuddin Dizmârî’nin nüshası: 1041 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
11270.
16. Meçhul bir nasihin nüshası: 1045 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
11135.
17. Ebu’l-Mefâhir Radvî’nin nüshası: 1052 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
6593.
18. Meçhul bir nasihin nüshası: 1053 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 7853.
19. Hüseyin Şîrâzî’nin nüshası: 1056 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 1813.
20. Ahmed Şerif Ensârî’nin nüshası: 1059 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1770.
21. Derviş Ali Zeşkî’nin nüshası: 1060 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1792.
22. Meçhul bir nasihin nüshası: 1062 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 1777.
23. Hüseyin Hemedânî’nin nüshası: 1062 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
2119.
24. Habîbullah’ın nüshası: 1062 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 9323.
25. Muhammed Rızâ’nın nüshası: 1065 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1791.
26. Berca’lî’nin nüshası: 1067 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 2105.
27. Abdullah Cüneydî’nin nüshası: 1067 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1787.
45
28. Meçhul bir nasihin nüshası: 1069 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 2120.
29. Meçhul bir nasihin nüshası: 1070 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 1383.
30. Rızâ Fendereskî’nin nüshası: 1071 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
14166.
31. Mehdi Tûnî’nin nüshası: 1071 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 14072.
32. Muhtelef Muhammed Şerîf’in nüshası: 1072 h. yılında basılmıştır.
Rakam: 9905.
33. Muhammed Ali Nişâbûrî’nin nüshası: 1072 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 1764.
34. Hasan Kâzımî’nin nüshası: 1072 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 12888.
35. Meçhul bir nasihin nüshası: 1072 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
10092.
36. Muhammed Kâyunî’nin nüshası: 1073 h. yılında Meşhed’de
yazılmıştır. Rakam: 13052.
37. Abdulkerim Hüseynî’nin nüshası: 1074 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1799.
38. Muhammed Nâsır’ın nüshası: 1074 h. yılında Isfahan’da yazılmıştır.
Rakam: 6614.
39. Đbrâhîm Keşmîrî’nin nüshası: 1075 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1775.
40. Muhammed Kerîm’in nüshası: 1075 h. yılında Tebriz’de yazılmıştır.
Rakam: 7854.
41. Ali Ekber’in nüshası: 1077 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 7856.
42. Muhammed Ali Tabsî’nin nüshası: 1078 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 1769.
43. Abdurreşid Şûşterî’nin nüshası: 1078 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
13437.
44. Hüseyin Sebzvârî’nin nüshası: 1080 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
2114.
45. Meçhul bir nasihin nüshası: 1081 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 2112.
46. Muhammed Sâdık Gülpâygânî’nin nüshası: 1081 h. yılında
yazılmıştır. Rakam: 11255.
46
47. Muhammed Necîb’in nüshası: 1082 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1767.
48. Gıyâsuddîn’in nüshası: 1083 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 1785.
49. Meçhul bir nasihin nüshası: 1083 ve 1092 h. yılları arasında
yazılmıştır. Rakam: 12880.
50. Muhammed Şefî’ Nevîsergânî’nin nüshası: 1083 h. yılında Isfahan’da
yazılmıştır. Rakam: 8524.
51. Muhammed Ali Yezdî’nin nüshası: 1083 h. yılında Urdukan’da
yazılmıştır. Rakam: 11664.
52. Abdullah’ın nüshası: 1088 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 9017.
53. Muhammed Sâdık Esterâbâdî’nin nüshası: 1090 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 1794.
54. Muhammed Refî’ Gülpâygânî’nin nüshası: 1091 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 9981.
55. Abdulaziz’in nüshası: 1092 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 12947.
56. Meçhul bir nasihin nüshası: 1094 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 2116.
57. Meçhul bir nasihin nüshası: 1095 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 1793.
58. Yahyâ Mehdî’nin nüshası: 1095 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 2121.
59. Muhammed Emîn’in nüshası: 1096 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
7823.
60. Meçhul bir nasihin nüshası: 1097 h. yılından önce yazılmıştır. Rakam:
2108.
61. Muhammed Ali Yusuf’un nüshası: 1097 h. yılında yazılmıştır.
Rakam: 2108.
62. Alihan’ın nüshası: 1104 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 13799.
63. Muhammed Emîn’in nüshası: 1100 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
1790.
64. Hüseyin’in nüshası: 1105 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 1768.
65. Meçhul bir nasihin nüshası: 1123 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
13829.
66. Hasan Mûsevî’nin nüshası: 1124 h. yılında Meşhed’de yazılmıştır.
Rakam: 1773.
47
67. Kâsım Sebzvârî’nin nüshası: 1125 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
13449.
68. Muhammed Đbrâhîm’in nüshası: 1129 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
6594.
69. Mahmûd’un nüshası: 1133 h. yılında yazılmıştır. Rakam: 11252.
70. Muhammed Hânsârî’nin nüshası: 1280 h. yılında yazılmıştır. Rakam:
12914.
71. Sa’d Huveyzî’nin nüshası. Tarihi hakkında bilgi bulunmamaktadır.
Rakam: 1771.
72. Muhammed Tâhir Esterâbâdî’nin nüshası: Tarihi hakkında bilgi
bulunmamaktadır. Rakam: 11213.
73. Đbrâhîm Keşmîrî’nin nüshası: Tarihi hakkında bilgi bulunmamaktadır.
Rakam: 1762.
74. Baş tarafları eksik olan nüshalar bulunmaktadır. Bunların rakamları
şöyledir: 1761, 1763, 1774, 1776, 1778, 1780, 1782, 1786, 1795,
1796, 1797, 1798, 18000, 2106, 2109, 2110, 2111, 2115, 2117, 6824,
7855, 7857, 7770, 9980, 10087, 13431, 13659. Bu nüshaların tarihleri
tespit edilememiştir.
75. Đki tarafı eksik olan nüshaların rakamları şunlardır: 2118, 10653,
11146, 11217, 11383, 13824, 13825, 13857, 13828, 14071, 14075,
14453, 14862. Bu nüshaların yazılış tarihleri de belirlenememiştir.
76. Son kısmı eksik olan nüshaların rakamları şöyledir: 11484, 11554,
11654, 12996, 13005, 13010, 13101, 14047, 14919. Bu nüshaların
yazılış tarihleri bilinmemektedir.
77. Hem nâsihi hem de tarihi belli olmayan nüshaların rakamları ise
şunlardır: 1788, 13801, 13826.
Kum’da Seyyid Mer’aşî Necefî Kütüphanesi’nde bulunan yazma
nüshaları ise kütüphanedeki numaralarıyla birlikte aşağıda verilmiştir. Bu
48
yazma nüshalar matbu olan yazmalar fihristinde belirtildiği gibi el-Allâme
Ahmed Hüseynî’nin tasnifidir.160
78. Talâk bâbının başından Ravda’nın sonuna kadar olan nüsha: 953 h.
senesinde yazılmıştır. Rakam: 268.
79. Mevlâ Fethullah Kâşânî’nin (Menhecü’s-Sadıkîn’in sahibi) yazma
nüshası: 972 h. senesinde yazılmıştır. Rakam: 372.
80. Hicri 7. yüzyılda yazılan bir nüsha: Rakam: 564.
81. 9 veya10. yüzyıllarda yazılmış bir nüsha: Rakam: 1415.
82. 7. veya 8. yüzyıllarda yazılan bir nüsha: Rakam: 810.
Brockelmann’ın belirttiğine göre bunların dışında Hindistan’da,
Britanya’da, Almanya’da Fransa’da, Pakistan’da, Türkiye’de, Rusya’da,
Afganistan’da ve diğer bazı ülkelerde yazma nüshalar bulunmaktadır.161
8. Matbû’ �üshalar
a) Usûlu’l-Kâfî �üshaları ve Basıldığı Yerler162
1. 1278 h. yılında Şiraz’da taş baskı olarak basılmıştır.
2. 1278 h. yılında Tahran’da 300 sayfa olarak basılmıştır.
3. 1281 h. yılında Tebriz’de Muhammed Ali Tebrîzî’nin hattıyla taş
baskı olarak basılmıştır. Kitâbu’l-Îmân ve’l-Küfr’ün sonuna kadar
olmak üzere 494 sayfadan oluşur.
4. 1311 h. yılında Tebriz’de Molla Sâlih Mâzenderânî Hamişleriyle
(dipnot) birlikte basılmıştır.
5. 1311 h. yılında Tahran’da faydasız görülemeyecek haşiyeleriyle
birlikte taş baskı olarak basılmıştır. 468 sayfadan oluşur. Neşreden
kişi Ebu’l-Kâsım Hânsârî’dir.
160 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 463. 161 Brockelmann, Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, III/339. 162 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 464-465.
49
6. 1307 h. yılında Tahran’da Seyyid Muhammed Sâdık Hânsârî’nin
yayına hazırlamasıyla 418 sayfa olarak basılmıştır.
7. 1331 h. yılında Tahran’da taş baskı olarak basılmıştır.
8. 1318 h. yılında Tahran’da Ahmed Tefrişî’nin hattıyla taş baskı olarak
basılmıştır. Birinci ciltten el-Hums’un sonuna kadar olmak üzere 427
sayfadır.
9. 1374 h. yılında Tahran’da Çin harfleriyle olan ilk baskıdır.
10. 1325 h. yılında Tahran’da taş baskı olarak basılmıştır.
11. 1302 h. yılında Lekonho’da taş baskı olarak basılmıştır.
12. 1376 h. yılında Necef’te Usûl’ün ikinci cildi olmak üzere 169 sayfa
olarak basılmıştır.
13. 1375-1378 h. yılları arasında Tahran’da basılmıştır. Birinci cildi 568,
ikinci cildi 691, üçüncü cildi 588, dördüncü cildi 608, beşinci cildi
594, altıncı cildi 575, yedinci cildi 478 ve sekizinci cildi 441 sayfa
olarak basılmıştır.
14. Necef’te Abdulhüseyin Muzaffer’in şerhiyle birlikte basılmıştır. Baskı
yılı belli değildir.
15. Beyrut’ta Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye baskısı esas alınarak ofset baskı
yapılmıştır. Tarihi belli değildir.
b) Furû’u’l-Kâfî �üshalarının Basıldığı Yerler163
1. 1314-1315 h. yıllarında hamişlerlerdeki haşiyeleriyle birlikte iki
büyük cilt halinde, Fazlullah b. Şemsiddîn Hakîm Đlâhî Sânî’nin
tashîhiyle beraber, birinci cilt 327 ve ikinci cilt 375 sayfa taş baskı
olarak basılmıştır.
2. 1325 h. yılında Tahran’da iki büyük cilt olarak basılmıştır.
3. 1391 h. yılında Tahran’da Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye’de basılmıştır.
1351 h. yılında hamişteki ta’lik ve haşiyelerle birlikte beş cilt halinde
basılmıştır. Đkinci baskısı 1404 h. yılındadır. 1362 h. yılında ise
163 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 465-466.
50
üçüncü baskısı yapılmıştır. Daha sonra birçok kez ofset baskıyla
çoğaltılmıştır.
4. 1377 h. yılında Tahran’da beş cilt halinde basılmıştır. Onda Şeyh Ali
Ekber Gıfârî’ye ait ta’lîkler ve haşiyeler bulunmaktadır.
5. Beyrut’ta, Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye baskısı esas alınarak ofset
basılmıştır.
6. 1302 h. yılında Lekonho’da birinci cilt 640, ikinci cilt 340 ve Ravda
196 sayfa halinde taş baskı olarak basılmıştır.
c) Ravda �üshalarının Basıldığı Yerler164
1. 1303 h. yılında Tahran’da “Tuhafu’l-‘Ukûl” ve “Minhâcu’n-Necât”
ile birlikte 142 sayfa halinde taş baskı olarak basılmıştır.
2. 1303 h. yılında Tahran’da “Tuhafu’l-Ukûl” ile birlikte 321 sayfa
halinde basılmıştır.
3. 1307 h. yılında Tahran’da taş baskı olarak basılmıştır.
4. 1318 h. yılında Tahran’da taş baskı olarak basılmıştır.
5. 1302 h. yılında Lekonho’da taş baskı olarak basılmıştır.
6. Tahran’da bulunan Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye’de basılmıştır.
7. Şeyh Hâdî el-Esedî’nin gözden geçirmesiyle Necef’te bulunan Necef
Matbaası’nda basılmıştır.
8. 1401 h. yılında Beyrut’ta bulunan Dâru’t-Te’âruf’ta ofset olarak
basılmıştır.
II. KÂFÎ’�Đ� KAY�AKLARI
Kuleynî’nin kendisinden ilim aldığı pek çok hocasının olduğunu şeyhleri
başlığı altında belirtmiştik. Özellikle Kâfî adlı eserini oluştururken, kendilerinden
rivâyette bulunduğu hocalarının, eserin kaynakları başlığı altında ayrıca ele
164 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 466.
51
alınmasının gerektiği kanaatindeyiz. Buradan hareketle bu başlık altında Kâfî’de
kendisinden ilk râvî olarak (doğrudan) rivâyette bulunduğu hocalarını ve
onlardan yaklaşık ne kadar rivâyette bulunduğunu tespit etmeye çalıştık. Bunun
yanı sıra kitabı olduğu nakledilen ve Kuleynî’nin bu kitaplarından istifade etmiş
olması muhtemel olan hocalarını da özellikle belirttik.
A. Kâfî’de Adı Geçen Eserler
Kuleynî, herhangi bir yerde eserine kaynaklık eden kitapların adlarını
sıralamış değildir. Dört yüz asıl diye bilinen ilk dönem eserlerine itimat ettiği
düşünülebilir. Bununla birlikte Kâfî’de açıkça ismi zikredilen üç kitap
bulunmaktadır:165
1. Kitâbu Harîz (Sicistânî): Namaza dair konuları içermektedir. Kâfî’de bu
kitabın geçtiği rivâyet şu şekildedir:
إين نسيت أين يف صالة : يف كتاب حريز أنه قال: علي بن إبراهيم عن أبيه عن عبد اهللا بن املغرية قال
قمت وأنت تنوي هي اليت قمت فيها إن كنت: فقال: فريضة حىت ركعت وأنا أنويها تطوعا قال
فريضة مث دخلك الشك فأنت يف الفريضة ، وإن كنت دخلت يف نافلة فتنويتها فريضة فأنت يف
166.النافلة، وإن كنت دخلت يف فريضة مث ذكرت نافلة كانت عليك فامض يف الفريضة
Bu rivâyette Kuleynî’nin, doğrudan kitabı görmediği anlaşılmaktadır. Ancak
Abdullah b. Muğîra bu rivâyeti Kitâbu Harîz’i referans göstererek nakletmiştir.
Dolayısıyla söz konusu eser Kuleynî’nin kaynakları arasında değerlendirilmiştir.
2. Kitâbu Ebî <u’aym Tahhân: Ebû Nu’aym’ın Şerîk’ten naklettiği bu eserde
miras konuları yer almaktadır. Kuleynî’nin ifadesi şu şekildedir:
165 Celâlî, a.g.e., s. 165-166. 166 Kuleynî, Salât, No: 5, III/363.
52
ويف كتاب أيب نعيم الطحان رواه عن شريك عن إمساعيل بن أيب خالد عن حكيم بن جابر عن زيد
167 .من قضاء اجلاهلية أن يورث الرجال دون النساء: بن ثابت أنه قال
3. Kitâbu’l-Abbâs: Bu eser vasiyetler hakkındadır. Kuleynî şu ifadelerle
eserin adını zikretmiştir:
168.تعتق من نصيب ابنها و تعطي من ثلثه ما أوصي هلا به: العباسويف كتاب
Zikrettiğimiz son iki eserden yaptığı nakilleri Kuleynî doğrudan kendisinin
gördüğünü belirtecek şekilde aktarmaktadır. Bu üç eser dışında onun, başka bir
kitabın adını doğrudan zikretmemiş olması yaşadığı dönemde genel olarak
sözlü/şifâhî rivâyetlerin muteber addedilmesinden kaynaklanmış olabilir.
B. Đsmi Bilinen Hocaları ve Rivâyet Sayıları
1. Alî b. Đbrâhîm b. Hâşim, Ebu’l-Hasan Kummî (307 h.). Kuleynî,
ondan yaklaşık olarak 4000 hadis rivâyet etmiştir.169 Şiîler
tarafından hadis ilminde sika, sebt, mu’temed ve sahîhu’l-mezheb
sayılır. 170 Pek çok raviden hadis aldığı, birçok kitap yazdığı ve
ömrünün yarısında gözlerini kaybettiği bilinmektedir. Kitâbu’t-
Tefsir, en-<âsih ve’l-Mensûh, Kurbu’l-Đsnâd, Şerâi’, Hayz, Tevhîd
ve’ş-Şirk, Fezâilu Emîri’l-Mü’minîn (as), Megâzî, Enbiyâ, Risâle fî
Ma’nâ Hişâm ve Yûnus, Cevâbâtu Mesâile Suile anhâ Muhammed
b. Bilâl, ona izâfe edilen ve Müşezzer adıyla bilinen kitap eserleri
arasında sayılmaktadır. Hadislerinin ve kitaplarının nakledilmesi
konsunda icazet yazdığı bilinmektedir.171 Sünnî alimlerden Đbn
Hacer Askalânî onun hakkında şunları kaydetmektedir: ‘Tûsî onu
167 Kuleynî, Mevârîs, Bâb Başlığı, VII/75. 168 Kuleynî, Vesâyâ, No: 4, VII/29. 169 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 177. 170 Đbn Dâvûd, a.g.e., Rk: 998, I/237. 171 Necâşî, a.g.e., Rk: 680, I/260.
53
Đmâmiye’nin musannifleri arasında zikretmiştir. Đbnü’n-Nedîm ise
Fihrist’de yukarıda ismi geçen ilk beş kitabının ismini yazmıştır.172
2. Ahmed b. Muhammed: Müşterek bir isimdir. Kâfî’de mutlak olarak
3764 yerde geçmektedir.173 Onun Ahmed b. Muhammed b. Hâlid
veya Ahmed b. Muhammed b. Îsâ b. Abdillah b. Sa’d b. Mâlik
Eş’arî Kummî Ebû Câfer’den (280 h.) biri olduğu
bildirilmektedir.174 Đkinci olarak zikrettiğimiz isimle Kuleynî’nin
“‘ıdde” ifadesiyle en çok rivâyette bulunduğu yedi hocasından biri
sayılmaktadır. Ahmed b. Muhammed b. Îsâ adıyla 1156 yerde,
Eş’arî ismiyle ise 1 yerde geçmektedir.175 Tûsî ona ait olan birkaç
kitaptan bahsetmektedir: Kitâbu’t-Tevhîd, Kitâbu Fadlı’n-<ebî
(sav), Kitâbu’l-Mut’a, Kitâbu’n-<evâdir ve Kitâbu’n-<âsih ve’l-
Mensûh.176
3. Muhammed b. Yahyâ Ebû Câfer Attâr Kummî. Kuleynî ondan
2662 hadîs rivâyetinde bulunmuştur. Şiî rical alimlerinden Necâşî
ve Đbn Dâvûd onun sika bir râvî olduğunu söylemişlerdir.177
Necâşî’nin, ona ait olduğunu belirttiği kitaplar ise şunlardır: Kitâbu
Makteli’l-Hüseyin ve Kitâbu’n-<evâdir.178
4. Hüseyin b. Muhammed b. Imrân Eş’arî Kummî, Ebû Abdillah.
Kuleynî, Kâfî’de ondan yaklaşık 908 rivâyette bulunmuştur.
Đsnadlarının büyük çoğunluğunda mutlak ismiyle gelmiştir ve 700
rivâyeti vardır. Ebû Abdillah adıyla 108 yerde, Hüseyin b.
Muhammed adıyla 92 yerde, Hüseyin b. Muhammed Kummî adıyla
1 yerde, Hüseyin b. Muhammed b. Âmir adıyla 4 yerde, Hüseyin
Muhammed b. Âmir Eş’arî adıyla 1 yerde ve Hüseyin b.
Muhammed b. ‘Imrân adıyla ise 2 yerde geçmektedir. Bu isimlerin
hepsi aynı kişiyi ifade eder. Onun, Đmam Askerî döneminde vekîl
172 Đbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, IV/191. 173 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 170, 2. Dipnot. 174 Sâmir, a.g.e., s. 287. 175 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 170, 1. Dipnot. 176 Tûsî, Fihrist, Rk: 65, s. 25. 177 Đbn Dâvûd, a.g.e., Rk: 1502, I/340. 178 Necâşî, a.g.e., Rk: 936, s. 253.
54
(yönetici) olduğu veya bu işe ilgi duyduğu belirtilmektedir.179
Necâşî, onun sika olduğundan ve Kitâbu’n-<evâdir adında bir
eserinin mevcudiyetinden bahsetmektedir.180
5. Muhammed b. Đsmâîl Neysâbûrî. Lakabı Nedfer’dir. Kuleynî,
ondan, Muhammed b. Đsmâîl adıyla 831 yerde rivâyette
bulunmuştur.181 Şiî ulemâdan bazısı onun sika olduğunu
bildirmektedir.182
6. Ahmed b. Đdrîs b. Ahmed, Ebû Ali Eş’arî Kummî (306 h.). Kuleynî
bu hocasından; Ebû Ali Eş’arî adıyla 643, Ahmed b. Đdris adıyla
122, Ahmed b. Đdris Kummî adıyla 1, toplamda da 766 rivâyette
bulunmuştur.183
7. Hüseyin b. Muhammed: 680.
8. Ebû Ali Eş’arî: 618.
9. Dâvûd b. Kûra b. Süleyman, Ebû Süleyman Kummî. Kûfelidir.
Sevrâ’da ikamet ettikten sonra el-Hâiru’l-Hüseynî’ye yakın olan
Kerbela’ya intikal etmiştir.184 Kuleynî, Kâfî’de, ondan 358
rivâyette bulunmuştur.185
10. Ali b. Muhammed: 307.
11. Humeyd b. Ziyâd b. Hammâd b. Hammâd b. Ziyad, Ebu’l-Kâsım
(310 h.). 306.
12. Sehl b. Ziyâd Ademî Râzî, Ebû Sa’îd. Kuleynî onun ömrünün son
zamanlarına yetişmiştir186 ve Kâfî’de ondan rivâyette
bulunmuştur.187 141.
13. Đbn Mahbûb: 111.
14. Ali b. Muhammed b. Bündâr: 82.
179 Kuleynî, Huccet, No: 24, I/524; Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 174. 180 Necâşî, a.g.e., Rk: 156, s. 66. 181 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 180. 182 Sâmir, a.g.e., s. 332-334. 183 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 169, 1. Dipnot. 184 Necâşî, a.g.e., s. 132, Rk: 339. 185 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 174. 186 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 176. 187 Kuleynî, Sıyâm, No: 5, IV/170; Ma’îşet, No: 12, V/187; Nikâh, No: 5, V/493; Talâk, No: 13, VI/60; Eşribe, No: 17-18, VI/434; Zeyy ve Tecemmül, No: 7-8, VI/474.
55
15. Muhammed b. Hasan: 59.
16. Ahmed b. Mihrân: Kuleynî bu hocasından 55 rivâyette
bulunmuştur.188
17. Muhammed b. Ebî Abdillah Muhammed b. Câfer b. ‘Avn, Ebu’l-
Hüseyin Esedî Kûfî: 44.
18. Yunus: 42.
19. Ahmed: Furû’: 41.
20. Sehl: 39.
21. Sa’d b. Abdillah b. Ebî Halef Eş’arî, Ebu’l-Kâsım Kummî (300 h.)
Kuleynî Kâfî’de ondan 19 rivâyette bulunmuştur. Sa’d b. Ebî Halef
adıyla ise 15 rivâyetti vardır. Toplam olarak 34 hadis
nakletmiştir.189
22. Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Muhammed b. Âsım Hadîcî
Asgar, Ebu’l-Hasan: 33. Necâşî onu, zayıf ve fâsidu’l-mezheb
olarak cerh etmiş ve Emîru’l-Mü’minîn’in fiillerini kapsayan Es-
Sıffîniyyât ve el-Kûfiyyât adlı kitapları bulunduğunu haber
vermiştir.190
23. Ebû Dâvûd: Ebû Dâvûd birçok ravi için kullanılan müşterek bir
isimdir.191 Bu lakap mutlak olarak 18 yerde, Ebû Dâvûd el-
Müsterak olarak 12 yerde, Ebû Dâvûd Neha’î ve Ebû Dâvûd Yusuf
b. Đbrâhîm olarak da 1’er yerde zikredilmektedir. Mir’âtu’l-
‘Ukûl’da belirtildiğine göre Ebû Dâvûd Süleyman Müsterak’ın,
Kuleynî ’nin kendisinden rivâyetlerde bulunduğu, bir kitabı olduğu
bildirilmektedir.192
24. Ebân b. Osmân: 30.
25. Đbn Ebî Umeyr: 25.
26. Muhammed: 23. 188 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 170, 3. Dipnot. 189 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 175; Kuleynî, Huccet, No: 10, I/457; No: 11, I/458; No: 2, I/461; No: 1, I/463; No: 6, I/468; No: 6, I/472; No: 7-8, I/475; No: 9, I/486; No: 11, I/491; No: 12, I/497; Salât, No: 4-5, III/276 (Son iki yerde sadece Sa’d ismiyle geçmesine rağmen bu hocası olması kuvvetle muhtemeldir.). 190 Necâşî, a.g.e., s. 266-267. 191 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 167. 192 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 167, 2. Dipnot.
56
27. Ebu’l-Abbâs Rezzâz: 21.
28. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Talha, Ebû Abdillah Âsımî
Kûfî. Kuleynî, Kâfî’de bu hocasından, Ahmed b. Muhammed
Âsımî adıyla 15 yerde, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed adıyla 4
yerde, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Kûfî adıyla 2 yerde,
Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Kûfî Âsımî adıyla 1 yerde
rivâyette bulunmuştur.193
29. Fadl b. Şâzân: 19.
30. Ebû Abdillah Âsımî: 16.
31. Safvân: 14.
32. Hammâd: 12.
33. Muhammed b. Ahmed b. Ali b. Sult Kummî: 12.194 Şeyh Sadûk
onu, ilim, amel, zühd, fazilet ve âbitlik yönleriyle
vasıflandırmıştır.195
34. Hüseyin b. Hasan Hâşimî, Hüseyin Alevî. Rical alimleri bu isimde
ittifak etmemiştir. Bazıları onun mühmel olduğunu söyler. Kuleynî
ondan, Hüseyin b. Hasan196 ismiyle 11 yerde Alevî197 ismiyle ise 1
yerde rivâyette bulunmuştur. Esved ismini Tûsî Ricâl’inde
kaydetmiştir.198
35. Hammâd b. Îsâ: 10.
36. Ahmed b. Muhammed b. Ebî Nasr: 10.
37. Muhammed b. Hüseyin: 10.
38. Ahmed b. Abdillah: 9.
39. Hüseyin b. Ali Alevî. Kuleynî, Hüseyin b. Ali’den 4 yerde
rivâyette bulunmuştur. Onu, Hasan Đbn Ali Alevî adıyla 3 yerde199
ve Hasan b. Ali Hâşimî adıyla 1 yerde200 zikretmiştir.
40. Đbn Faddâl: 7. 193 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 169, 3. Dipnot. 194 Kuleynî, Ravda, No: 523, VIII/334. 195 Sadûk, Kemâlu’d-Dîn- Mukaddime, I/3. 196 Kuleynî, Fadlu’l-Đlm, No: 14, I/50. 197 Kuleynî, Huccet, No: 30, I/525. 198 Tûsî, Ricâl, s. 420, Rk: 6070; Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî s.171; Kuleynî, , No: 24, I/524. 199 Kuleynî, Huccet, No: 6, I/372; No: 18, I/ 523; Salât, No: 6, III/369. 200 Kuleynî, Sıyâm, No: 4, IV/146.
57
41. Ahmed b. Ebî Abdillah b. Ahmed b. Muhammed b. Hâlid Berkî: 7.
Kütüb-i Erbaa’dan biri olan “Men lâ Yahduruhu’l-Fakîh”te de
rivâyeti bulunmaktadır.201
42. Ebû Basîr: 6.
43. Humeyd: 6.
44. Safvân b. Yahyâ: 6.
45. Muhammed b. Yahyâ Attâr, Ebû Câfer Kummî Eş’arî: 6.
46. Harîz: 5.
47. Hasan b. Mahbûb: 5.
48. Sâlih b. ‘Ukbe: 5.
49. Mu’âviye b. Ammâr: 5.
50. Ebû Abdillah Eş’arî: 4.
51. Hasan b. Muhammed: 4.
52. Ali b. Hakem: 4.
53. Ali b. Đbrâhîm Hâşim Hâşimî ( Ali b. Đbrâhîm b. Muhammed b.
Hasan b. Muhammed Cevâî b. Abdillah A’rac b. Hüseyin b. Ali b.
Hüseyin (as). Necaşî’ye göre sika bir râvîdir ve rivâyetleri sahihtir.
Kitâbu Ahbâri Sâhibi Fah (فخ) ve Kitâbu Ahbâri Yahya b. Abdillah
Sâhibi’d-Deylem adlı kitapları mevcuttur.202 Kuleynî ondan
vasıtasız olarak 4 hadis rivâyet etmiştir. Muhammed b. Yahya
vasıtasıyla naklettiği başka rivâyetler de bulunmaktadır.203
54. Habîb b. Hasan: Meçhuldür.204 Kuleynî, Kitâbu’l-Hudûd’da 3
yerde kendisinden rivâyette bulunmuştur.205
55. Muhammed b. Ali b. Ma’mer, Ebu’l-Hüseyin Kûfî. Kuleynî, ondan
3 hadis rivâyetinde bulunmuştur.206
56. Ali b. Mehziyâr: 3.
201 Şeyh Sadûk, Men Lâ Yahdarahu’l-Fakîh, IV, Müessesetü’n-Neşri’l-Đslâmî, Kum, 1413 h., Ebvâbu’z-Zekât, No: 3266, III/31. 202 Necâşî, a.g.e., s. 262-263. 203 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 26, II/275; Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 177. 204 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 170. 205 Kuleynî, Hudûd, No: 4, VII/229. 206 Kuleynî, Ravda, No: 18, 31, VIII/149; Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 181.
58
57. Muhammed b. Îsâ: 3.
58. Đbn Ebî Necrân: 2.
59. Đbn Müskân: 2.
60. Ahmed b. Muhammed b. Sa’îd b. Abdirrahman b. Ziyâd, Ebu’l-
Abbâs Kûfî, Đbnu Ukde (333 h.). Kâfî’de Ahmed b. Muhammed
adıyla 2 rivâyeti vardır.207
61. Hanân b. Sedîr: 2.
62. Zürâra: 2.
63. Semâ’a: 2.
64. Seyyârî: 2.
65. Abdurrahmân b. Haccâc: 2.
66. Osmân b. Îsâ: 2.
67. Veşşâ’: 2.
68. Nevfelî: 2.
69. Nâdir Hâdim: 2.
70. Ali b. Muhammed b. Abdillah b. Imrân Hannânî; Ebu’l-Hasan
Kummî Berkî208: 2.
71. Ahmed b. Muhammed b. Ebî Abdillah Berkî: 2.
72. Abdurrahmân b. Cündeb: 1.
73. Đbrâhîm b. Ebi’l-Bilâd: 1.
74. Đbrâhîm b. Abdilhamîd: 1.
75. Đbrâhîm b. Muhammed Hemedânî: 1.
76. Đbrâhîm b. Mihziyâr: 1.
77. Đbnu’l-Mugîra: 1.
78. Đshâk b. Ammâr: 1.
79. Đsmâîl b. Abdillah Kuraşî: Kuleynî doğrudan kendisinden 1
rivâyette bulunmuştur.209 Kaynaklarda hakkında bilgi
bulunmamaktadır. Meçhuldür.210
207 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 169, 4. Dipnot. 208 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 178. 209 Kuleynî, Ravda, No: 448, VIII/293. 210Sâmir, a.g.e., s. 91.
59
80. Ebû Bekr Habbâl: Kuleynî doğrudan kendisinden 1 rivâyette
bulunmuştur.211 Ancak hiçbir biyografi aliminin onun hakkında
bilgi vermemesi onun cehaletine/tanınmamasına delalet eder.212
81. Bekr b. Muhammed: 1.
82. Câfer b. Muhammed: 1.
83. Hasan b. Hafîf. Kuleynî ondan 1 rivâyette bulunmuştur.213
Şeyhlerinden sayılır.214 Olumlu veya olumsuz olarak
zikredilmediği için meçhul sayılır.215
84. Hasan b. Muhammed b. Semâ’a: 1.
85. Hüseyin b. Ahmed b. Hilâl: Mâmekânî şöyle demiştir: “Usûlu’l-
Kâfî’nin bazı senedlerinde Hüseyin b. Ahmed b. Hilâl şeklinde
geçmektedir. Mir’âtu’l-‘Ukûl adlı eserinde ise onun meçhul
olduğunu belirtmiştir. Tekmile’de ise bu ismin ‘Hüseyin ‘an Ahmed
b. Hilâl’ ifadesinin tashifi olduğu ortaya çıkmıştır.” Kuleynî bu
isimle 1 rivâyette bulunmuştur.216 Fakat işaret edilen tashif
Kuleynî ’nin “ ‘ani’l-Hüseyin ‘an Ahmed b. Hilâl ( بن أمحد احلسني
şeklindeki rivâyetlerine bakıldığı zaman doğru ”(عن أمحد بن هالل
kabul edilebilir.217 Belki de Hûî’nin dediği gibi o, “Hüseyin b.
Muhammed ‘an Ahmed b. Hilâl ( عن أمحد بن هالل بن حممد احلسني )”
şeklindedir.218
86. Hüseyin b. Sa’îd: 1.
87. Hüseyin b. Muhtâr: 1.
88. Humrân: 1.
211 Kuleynî , a.g.e., Işra, No: 3, II/652. 212 Sâmir, a.g.e., s. 90; Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 167, 2. Dipnot. 213 Kuleynî, Huccet, No: 21, I/523. 214 Kuleynî, Mukaddime, I/15. 215 Sâmir, a.g.e., s. 92. 216 Kuleynî, Ravda, No: 370, VIII/257. 217 Kuleynî, Huccet, No: 29, I/342. 218 Sâmir, a.g.e., s. 92-93.
60
89. Hârûn b. Mûsâ Ebû Muhammed Telle’ukberî (385 h.): 1. Aslında
Kuleynî’nin öğrencilerinden olan Hârûn b. Mûsâ, bir yerde onun
hadis aldığı râvilerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz
konusu rivâyet şu şekildedir:
(Kuleynî) → Ebû Muhammed Hârûn b. Mûsâ → Muhammed b. Ya’kûb
Kuleynî → Ali b. Đbrâhîm…219
Đsnadda görüldüğü üzere Kuleynî bu rivâyeti, kendisinin talebesi olan
Hârûn b. Mûsâ’dan almıştır. O da rivâyeti Kuleynî’den aldığını
belirtmiştir.
90. Ali b. Đsmâîl: 1.
91. Ali b. Hassân: 1.
92. Muhammed b. Mahmud, Ebû Abdillah Kazvînî. Kuleynî ondan 1
hadis rivâyetinde bulunmuştur.220
93. Yezîd b. Đshâk: 1.
94. Mansûr b. Abbâs: 1.
95. Muhammed b. Velîd: 1.
96. Muhammed b. Kays: 1
97. Muhammed b. Ukayl Kuleynî: 1.
98. Muhammed b. Abdillah b. Câfer Hımyerî, Ebû Câfer Kummî: 1.
99. Muhammed b. Hasan Tâtarî: 1.
100. Muhammed b. Ahmed b. Yahyâ: 1.
101. Mâlik b. A’yen: 1.
102. Kâhilî: 1.
103. Fadâle b. Eyyûb: 1.
104. Ali b. Muhammed b. Ebân, Ebu’l-Hasan Râzî Kuleynî: 1
105. Ali b. Esbât: 1.
106. Ahmed b. Muhammed b. Ali: 1.
107. Ahmed b. Muhammed b. Abdillah: 1.
219Kuleynî, Sayd, No: 1, VI/202. 220 Kuleynî, Fadlu’l-Đlm, No: 5, I/49; Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 181.
61
108. Ahmed b. Haccâl: 1.2
Kuleynî, Usûlu’l-Kâfî’nin mukaddimesinde, eserinde tekrarlarıyla birlikte
16199, tekrarlar çıkarıldıktan sonra 15176 rivâyet bulunduğunu nakletmektedir.221
Bahrânî, Lü’lüetü’l-Bahrayn adlı eserinde Kâfî’deki rivâyet sayısının toplam 16199
olduğunu söylemiş ve bu hadislerden 5072’sinin sahîh, 144’ünün hasen, 1118’inin
muvessak, 302’sinin kavî ve 9485’inin ise zayıf olduğunu belirtmiştir.222
Kuleynî’nin kaynaklarından rivâyet çokluğuna göre önde gelen ilk beş
tanesinin rivâyet sayılarına baktığımızda görülmektedir ki, Kâfî’deki rivâyetlerin
hemen hemen dörtte üçü bu ravilerden nakledilmiştir. Bu kişiler Şiî ulema arasında
sikalığıyla tanınırken Ehl-i Sünnet ricâl, tabakat ve cerh-ta’dîl kitaplarında,
haklarında bilgi bulunmamakta ve muteber hadis kaynaklarında da isimleri
geçmemektedir.
C. Hocaları Đçin Kullandığı Müphem ve Meçhul Đfadeler
Kuleynî, Kâfî’de rivâyet naklinde bulunduğu bazı hocalarının isimlerini
açıkça zikretmeyerek onlar hakkında kapalı ifadeler kullanmıştır. Özellikle “’ıddetun
min ashâbina” ifadesi sıklıkla karşımıza çıkmakla birlikte farklı tabirlere de
rastlanmaktadır. Aşağıda bu ifadeler tespit edilip incelenmeye çalışılacaktır.
1. ’Idde (Birçok) Lafzıyla �akilde Bulunduğu Kişiler
Kuleynî, bazı eserin bazı yerlerinde ihtisar yoluna giderek tek tek isimler
zikretmek yerine “عدة من أصحابنا / ashâbımızdan birçok kişi” ifadesini kullanmıştır.
’Idde lafzıyla, kendilerinden çokça rivâyette bulunduğu bir grup raviyi kasteder.
221 Kuleynî, Mukaddime, I/28. 222 Bahrânî, Yusuf b. Ahmed, Lü’lüetü’l-Bahreyn fî’l-Đcâzâti ve Terâcimi Ricâli’l-Hadîs, Tahk: Muhammed Sâdık Bahru’l-Ulûm, Mektebetu Fahrâvî, yy, 1429/2008; 376.
62
Gaffâr’ın sayımına göre Kâfî’de 3886 yerde bu ifade geçmektedir.223 Bu durum
senedin başında veya ortasında karşımıza çıkmaktadır:
سنان، بن حممد عن يقطني، بن علي بن احلسن عن خالد، بن حممد بن أمحد عن أصحابنا، من عدة
224...قال السالم عليه جعفر أيب عن اجلارود، أيب عن
الصيقل حممد بن جعفر منهم أصحابنا من عدة عن القزويين، أبوعبداهللا حممود بن حممد به وحدثين
225.السالم عليه عبداهللا أيب عن البصري، صهيب بن عباد عن العلوي، عيسى بن أمحد عن بقزوين،
‘Idde lafzıyla senedin başında veya ortasında ya da sonunda kendisinden
hadis naklettiği bilinen yaklaşık 20 hocası mevcuttur. Bu hocalardan da en önemlileri
şunlardır:
1. Ahmed b. Muhammed b. Îsâ’dan nakleden ‘ıdde: Ebû Câfer
Muhammed b. Yahyâ el-‘Attâr Kummî226, Ali b. Mûsâ b. Câfer
Kemendânî227, Ebû Süleymân Dâvûd b. Kûra Kummî228, Ebû Ali
Ahmed b. Đdrîs b. Ahmed Eş’arî Kummî (306 h.)229 ve Ebu’l-Hasan
Ali b. Đbrâhîm b. Hâşim Kummî230.
2. Ahmed b. Muhammed b. Hâlid Berkî’den nakleden ‘ıdde: Ebu’l-
Hasan Ali b. Đbrâhîm b Hâşim Kummî231, Muhammed b. Abdillah b.
Üzniye232, Ahmed b. Abdillah b. Ümmiye233 ve Ali b. Hüseyn Sa’dî
Âbâdî234.
223 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 430. 224 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 7, I/10. 225 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 5, I/48. 226 Necâşî, a.g.e., Rk: 946, I/353. 227Fermâvî, Ömer Muhammed ‘Abdulmun’im, Usûlu’r-Rivâye ‘Inde’ş-Şîa Arz ve <akd, Mektebetü’l-Îmân, Kâhire, 2000, s. 425. 228 Necâşî, a.g.e., Rk: 416, I/158; Tûsî, Fihrist, Rk: 272, s. 68. 229 Necâşî, a.g.e., Rk: 228, I/92. 230 Necâşî, a.g.e., Rk: 228, I/92. 231 Necâşî, a.g.e., Rk: 370, I/89. 232 Fermâvî, a.g.e., s.426. 233 Fermâvî, a.g.e., s.426. 234 Fermâvî, a.g.e., s.426.
63
3. Sehl b. Ziyâd’dan nakleden ‘ıdde: Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b.
Đbrâhîm b. Ebân Râzî Kuleynî235, Muhammed b. Hasan b. Fürûh
Saffâr Kummî236 ve Muhammed b. Ukayl Kuleynî237.
‘Idde lafzıyla bu râvîlerin kastedildiğini söyleyenlerin yanı sıra,
birçok Şiî alimi bu kişilerin kim olduğunun bilinmediği görüşünü
savunmaktadırlar. Şayet kastedilen râvîler belli ise bunların geçtiği isnadlar
munkatı’ kapsamına girmemektedir. Ancak muteahhirun ulemasının
görüşüne göre bu rivâyetler sorunlu kabul edilmektedir.238
2. ‘Idde Dışında Kullandığı Müphem Đfadeler
Kuleynî, isnad zincirinde isimlerini vermediği hocalarını ‘ıdde
dışında şu tabirlerle zikretmiştir:
صحابناأعن بعض .1 / Ashâbımızdan bazısı239. Buna örnek olarak şu sened
gösterilebilir:
سليمان، عن قادم، ابن موسى عن بشر، بن عبدالوهاب عن عبداهللا، بن حممد عن أصحابنا، بعض
240...قال السالم عليه جعفر أيب عن زرارة، عن
Birçok kişiden241. Bu tabirin geçtiği yere şu sened örnek / عن غري واحد .2
verilebilir:
235 Necâşî, a.g.e., Rk: 682, I/260. 236 Necâşî, a.g.e., Rk: 948, I/354. 237 Fermâvî, a.g.e., s. 426. 238 Kuzudişli, a.g.e. s. 441-442. 239 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 12, I/13; Hacc, No: 10, IV/321; Nikâh, No: 2, V/337; Zeyy ve Tecemmül ve Mer’e, No: 2, VI/406. 240 Kuleynî, Tevhîd, No: 11, I/146. 241 Kuleynî, Salât, No: 3, III/470; Zekât, No: 11, III/52; Zekât, No: 11, IV/4.
64
عن اهلامشي، عبدالرمحن بن القاسم عن البصري، حممد بن أمحد عن زياد، بن سهل عن واحد، غري
242...لقا) السالم عليه( عبداهللا أيب عن خارجة، بن هارون
Ashâbımızdan bir gurup. Bu ifadeye örnek olarak şu / مجاعة من أصحابنا .3
sened gösterilebilir:
بعض عن فضال، ابن علي بن احلسن عن عيسى، بن حممد بن أمحد عن أصحابنا، من مجاعة
243...قال السالم عليه عبداهللا أيب عن أصحابنا،
:Rivâyet edildi ki. Buna örnek olarak şu sened gösterilebilir/ روي .4
244...السالم عليه عبداهللا أيب عن روي و
خرىأيف رواية .5 /Başka bir rivâyette. Bu tabire örnek olarak şu sened
gösterilebilir:
245...قال خرىأ رواية يف إبراهيم بن علي وروى
و يف حديث آخر .6 / Başka bir hadiste. Bu ifadeye şu rivâyet örnek olarak
gösterilebilir:
عن العالء، عن أيوب، بن فضالة عن سعيد، بن احلسني عن حممد، بن أمحد عن مجاعة،
.الكعبة يف املكتوبة تصلي ال: قال) السالم عليه( أحدمها عن مسلم، بن حممد
242 Kuleynî, Salât, No: 3, III/470. 243 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 15, I/23. 244 Kuleynî, Duâ, No: 11, II/524. 245 Kuleynî, Cenâiz, No: 12, III/154.
65
246ذلك إىل اضطر إذا جوانبها أربع يف يصلي آخر حديث يف وروي
Yukarıda belirtilen müphem ve meçhul râvîler müteahhirun alimlerine göre
sıhhatleri açısından problemli görülürken mutekaddimun alimlerine göre bu durum
rivâyetin sıhhati için herhangi bir sorun teşkil etmemektedir. Bu düşüncenin nedeni
olarak erken dönemdeki Şiî alimlerin asılların ve kitapların naklini esas alıp, müellif
ve râvîler hakkındaki bilgileri dikkate almadıkları gösterilebilir.247 Buna rağmen
rivâyetlerin güvenilir olabilmesi için hadîsin kimden alındığı önem arzetmektedir.
Burada ise hadis alınan kişiler meçhûl ve müphem ifadelerle verilmiş, bu durum ise
rivâyetlerin güvenilirliğini azaltmıştır.
246 Kuleynî, Salât, No: 18, III/391. 247 Kuzudişli, a.g.e., s. 439.
66
ÜÇÜ�CÜ BÖLÜM
KÂFÎ’�Đ� TAS�ĐF METODU VE ŞĐÎ VE EHL-Đ SÜ��ET ESERLERĐYLE
KARŞILAŞTIRILMASI
67
I. KÂFÎ’�Đ� TAS�ĐF METODU
Hadis kaynaklarının genel olarak ya şahıslara göre ya da konulara göre
tasnif sistemlerinden biriyle tasnif edildiği bilinir. Konulara göre tasnif edilen eserler,
gözetilen bazı nüanslara göre câmi’, sünen, musannef gibi alt kategorilere ayrılır.
Kâfî, konulara göre tasnif edilmiş olmakla birlikte, akâitten fadâile, tahâretten
menâkıba kadar birçok muhtelif konuları içermesi bakımından câmi’ türü eserlerle
benzerlik gösterir. Ancak rivâyetlerin kâhir ekseriyetini maktû’ haberlerin
oluşturması açısından Sünnîlerce musannef eserler kategorisinde de
değerlendirilebilecektir. Bu açıdan Kâfî’nin tasnif metodu ve isnad yönü açısından
biraz daha ayrıntılı olarak ele alınmasının faydalı olacağı kanaatindeyiz.
Diğer hadis kaynaklarındaki kitap ve bâb sisteminin dışında Kuleynî’nin
Kâfî’si, Usûl, Furû’ ve Ravda olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Biz de bu
taksimat çerçevesinde eseri ele alacağız.
A. Usûl ve Furû’u’l-Kâfî
Kâfî’nin üç bölümden ilk ikisini oluşturan Usûl ve Furû’, yapısı itibariyle
birbirine yakın olduğu için birlikte ele alınmıştır.
Usûlu’l-Kâfî’de 8 kitap, 505 bâb ve 3783 hadîs yer almaktadır.
Usûl, Kâfî’nin itikat bölümlerini içeren kısmıdır. Burada yer alan kitaplar şu
şekildedir:
- Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl
- Kitabu Fadlı’l-‘Đlm
- Kitâbu’t-Tevhîd
- Kitâbu’l-Huccet
- Kitâbu’l-Îmân ve’l-Küfr
- Kitâbu’d-Duâ ve Kitâbu Fadlı’l-Kur’ân
- Kitâbu’l-‘Işra
68
Furû’ul-Kâfî’de ise 28 kitap, 1764 bâb ve 9955 hadîs bulunmaktadır.
Furû’, Kâfî’nin amelî hadîsleri içeren kısmıdır. Burada yer alan kitaplar şu
şekildedir:
Kitâbu’t-Tahâret Kitâbu’l-Hayz Kitâbu’l-Cenâiz Kitâbu’s-Salât Kitâbu’z-Zekât Kitâbu’s-Sıyâm Kitâbu’l-Hacc Kitâbu’l-Cihâd Kitâbu’l-Ma’îşet Kitâbu’n-Nikâh Kitâbu’l-Akîka Kitâbu’t-Talâk Kitâbu’l-‘Itk ve’t-Tedbîr
ve’l-Kitâbe Kitâbu’s-Sayd
Kitâbu’z-Zebâih Kitâbu’l-Et’ime, Kitâbu’l-
Eşribe Kitâbu’z-Zeyy ve’t-
Tecemmül ve’l-Murûe Kitâbu’d-Devâcin
Kitâbu’l-Vesâyâ Kitâbu’l-Mevârîs Kitâbu’l-Hudûd Kitâbu’d-Diyât Kitâbu’ş-Şehâdât ve
Kitâbu’l-Kadaa ve’l-Ahkâm Kitâbu’l-Eymân ve’n-Nuzûr
ve’l-Kefârât
44 bâbda tek hadis yer almaktadır. Bazı bâblarda ise onlarca hadis
bulunmakta ve sayfalarca devam etmektedir.
1. Tasnif Yöntemi
Yukarıda belirtildiği gibi Kuleynî, Kâfî adlı eserini konulara göre tasnif
etmiştir. Bunu yaparken de konuları önce kitâb olarak başlıklandırmış, onların altına
bu başlıkla alakalı bâblar açmış ve ilgili hadisleri sıralamıştır. Kuleynî’nin kitap
başlıkları altına koyduğu bâb başlıklarında ya da bâblardaki hadîsler arasında takip
ettiği herhangi bir sıralama tespit edemedik.
Kâfî’de yer alan kitap, bâb ve rivâyet sıralamasını gösteren bir örnek
aşağıda verilmiştir:
69
فضل العلمكتاب
باب فرض العلم و وجوب طلبه و احلث عليه
رمحن ال يب احلسني الفارسي عن عبدعن علي بن إبراهيم بن هاشم عن أبيه عن احلسن بن أ
لعلم فريضة علي كل طلب ا: رسول اهللا ص: هللا عليه السالم قالا يب عبدعن أبيه، بن زيد، عن أ
.ن اهللا حيب بغاة العلممسلم، إال أ
Đlmin Fazîleti Kitabı
Đlmin Farziyyeti, Onu Talep Etmenin Vücûbiyeti ve Ona Teşvîk Bâbı
Ali b. Đbrâhîm b. Hâşim’in babası aracılığıyla Hasan b. Ebî’l-Hüseyin
Fârisî’den onun da ‘Abdurrahman b. Zeyd ve babası aracılığıyla Ebû Abdillah’tan
(as) yaptığı rivâyete göre, Rasûlullâh (sav) şöyle buyurdu: “Đlim talep etmek her
Müslüman’a farzdır. Şu da var ki, Allâh, ilmi arzulayanı sever.”
Kuleynî, ilk kitap başlığı olan Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl’de hiç bâb açmamış
ve bazı bâblara özel başlıklar koymamış, sadece “bâb” demekle yetinmiştir.248
Kuleynî, Usûlu’l-Kâfî’de 8 ayrı yerde bâb başlığı olarak Bâbu’n-Nevâdir
ismini kullanmıştır. Bu durum fıkhı içeren bâblarda söz konusu iken, şerîat ve akâid
içeren bâblarda gözükmemektedir. Kitâbu’z-Zekât’ta bu başlık iki yerde
verilmiştir.249 Başlığı kullanmasının nedeni olarak, geçen rivâyetlere uygun başlık
bulamadığı ihtimali gösterilebilir.250
Kâfî’nin tasnif özelliklerinden birisi de her kitabın sonuna kitabın bittiğini
belirten ve daha sonra gelen kitap başlığının ne olduğunu bildiren ifadeler
kullanmasıdır. Buna örnek olarak şu ifade verilebilir:
248 Kuleynî, II/28, 49, 85, 137, 266, 415; Şehâdât, VII/387. 249 Kuleynî, Zekât, IV/46, 60. 250 Celâlî, Dirâyetu’l-Hadîs, s. 159; Sâmir, a.g.e., s. 123.
70
251`.مت كتاب الدعاء و يتلوه كتاب فضل القرآن`
“Kitâbu’d-Duâ sona erdi ve ondan sonra Kitâbu Fadlı’l-Kur’an gelecektir.”
Kuleynî, hadisleri tasnîfinde tekrarlamalardan çekinmemiş, kullandığı bir
rivâyeti başka bir bâbda yine kullanmıştır. Rivâyet tekrarını bazen hem metni hem
senediyle, bazen sadece metniyle ve bazen de önceden yer verdiği hadisin özünü
değiştirmeden veya biraz değişiklik yaparak, manasıyla vermiştir.252 Buna şu rivâyet
örnek olarak gösterilebilir:
السمك الطري يذيب شحم : رفعه قال ىعدة من أصحابنا عن أمحد بن حممد عن عثمان بن عيس
253.العني
Ashâbımızdan birçoğu Ahmed b. Muhammed’den, o da Osmân b. Îsâ’dan
merfû’ olarak şöyle nakletmiştir: “Taze balık, göz yağını/etini eritir.”
السمك : بن بكر عن أيب احلسن عليه السالم قال ل بن زياد عن علي بن حسان عن موسىسه
254.الطري يذيب شحم العينني
Sehl b. Ziyâd Ali b. Hassân’dan, o da Musâ b. Bekr’den, o da Ebu’l-
Hasan’dan (as) şöyle demiştir: “Taze balık, iki gözün yağını/etini eritir.”
251 Kuleynî, Duâ, II/595. 252 Kuleynî, No: 1, I/10, Tkr: No: 26, I/26; No: 1, I/30, Tkr: No: 5, I/31; No: 4, Tkr: No: 5, I/307; No: 27-29, Tkr: No: 26, II/531. 253 Kuleynî, Et’ime, No: 8, VI/324. 254 Kuleynî, Et’ime, No: 9, VI/324.
71
2. Sened ve Metindeki Yöntemi
Kuleynî, isnadında nadiren de olsa tahammül sîgalarından “ حدثين\حدثنا ”255 ve
“ أخربنا\أخربين ”256 gibi lafızları kullanmasına rağmen Kâfî’deki rivâyetlerin neredeyse
tamamını “عن” sîgasıyla rivâyet etmiştir. Muhammed Hüseyin Celâlî, Dirâyetu’l-
Hadîs isimli eserinde, Kuleynî’nin “أخربنا/حدثنا” tabirlerinin aslında ıstılâhî değil,
lugavî olduğunu söylemiştir. Çünkü başka tahammül yollarıyla aldığı hadîsleri
eserine alabilmek için bu sîgaları kullanmamış ve “ ‘an” demekle yetinmiştir.257
Tezimizin giriş bölümünde “genel olarak Şîa’da hadîs” başlığı altında Şîa’nın usûl
literatürünün VII. yy.’da oluştuğunu dile getirmiştik. Kâfî incelendiğinde,
Kuleynî’nin, rivâyetleri naklederken tahammül sîgalarını ıstılâhî anlamda
kullanmadığı ortaya çıkmaktadır. Bunun bir işareti olarak ise Kâfî’de rivâyetlerin
neredeyse tamamının mu’an’an olarak nakledilmesi gösterilebilir.
Sahîhayn’da bol miktarda bulunan mu’an’an rivâyetler, adâlet, likâ ve
tedlîsten salim olmak şeklindeki üç şartı taşıması koşuluyla Ehl-i Sünnet tarafından
muttasıl isnad gibi itibar görmektedir.258 Şiîlerde ise tedlîsten salim olduğu halde
râvîlerinin likâsı mümkün olan mu’an’an rivâyetlerin muttasıl sayılacağına
hadisçilerin cumhuru ittifak etmiştir. Hatta likâ konusunda iki râvînin görüşmesinin
mümkün ve muhtemel olmasını ve râvînin tedlîs yapmadığının bilinmesinin yeterli
olduğuna hükmetmişlerdir.259
Kuleynî’nin sened ve metinlerini sevkinde takip ettiği yönteme dair şunlar
söylenebilir:
1. Kuleynî, eserini telif ederken önceki asıl ve kitaplardan yararlanmış ve bu
eserlerden naklettiği her rivâyeti senediyle vermiştir. Bu ise aynı isnadın birçok kez
255 Kuleynî, Talâk, No:1, VI/54. 256 Kuleynî, Salât, No:1, III/264; Itk ve Tedbîr ve Kitâbe, No: 1, VI/177. 257 Celâlî, a.g.e., s.156-157. 258 Subhi Sâlih, Hadis Đlimleri ve Hadis Istılahları, Çev: Yaşar Kandemir, MÜĐF y., Đstanbul, 2009, s. 177. 259 Celâlî, a.g.e., s. 70.
72
yazılmasına neden olmuştur.260 Mesela Kuleynî, Ali b. Câfer’in kitabını Muhammed
b. Yahyâ > Amrekî > Ali b. Câfer isnadıyla elde etmiş ve bu tarîki üç yüzden fazla
yerde zikretmiştir. Yine bu şekilde Hüseyin b. Mahbûb’un kitabını elde ettiği tarîki
iki yüz; Muâviye b. Ammar’ın kitabını aldığı tarîki ise yüz elliden fazla yerde
vermiştir.261
Kitaplardan nakillerde bulunduğunu belirten ifadelerden bir tanesi şu
şekildedir:
حازم، بن منصور عن بزيع، بن إمساعيل بن حممد عن عيسى، بن حممد بن أمحد عن ،حيىي بن حممد
262السالم عليه علي كتاب يف قرأت: قال السالم عليه عبداهللا أيب عن زيد، بن طلحة عن
2. Đsmen belirtilemeyen râvîler için “عن “ ,”شيخ“ ,”رجل“ ,”غريه“ ,”فالن
صحابناأ بعض ” veya “بعض من العراقيني” gibi müphemlik ifade eden tabirler
kullanmıştır.
ه عن العالء عن حممد بن مسلم عن عن حممد بن عبد اجلبار عن صفوان أو غري شعريبو علي األأ
263:...ميان فقالسألته عن اإل: السالم قال عليهيب عبد اهللاأ
264`صحابنا ذهب عين امسهأمن شيخ و حدثين`
“Ashâbımızdan adını unuttuğum bir hoca bana tahdîs etti ki”
Kuleynî, birinci isnadda râvînin kim olduğunu tam hatırlayamadığını
belirtmekte, böylece onun vehme düştüğü anlaşılmaktadır. Đkinci rivâyette ise sadece
“şeyh” demekle yetinip râvînin ismini bilmemesinin yanı sıra kimin şeyhi olduğunu
260 Kuzudişli, a.g.e., s. 436. 261 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 436. 262 Kuleynî, Fadlu’l-Đlm, No: 1, I/41 263 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 3, II/38. 264Kuleynî, Huccet, No: 1, I/330.
73
da belirtmemesi onun meçhuliyetini göstermektedir. Burada kullanıldığı gibi “şeyh”
ifadesinin tek başına kullanımı Ehl-i Sünnet hadîs usûlünde münekkit veya fakih
olmayan muhaddis ve zayıf râvî gibi anlamlar ifade etmektedir.265
Đsnadda râvî adı yerine kullanılan bu kavramlara Kâfî’nin birçok senedinde
rastlamaktayız. Gaffâr’ın sayımına göre bunlar 973 yerde geçmektedir.266 Kullanılan
bu müphem ifadelerin geçtiği rivâyetler, Ehl-i Sünnet hadîs usûlünde munkatı’ hadîs
grubuna girmekte ve zayıf hadislerden sayılmaktadır.267
3. Bazen hadisin senedine yer vermeyip “روي” ifadesini kullanmakla
yetinmiştir.
اللهم اطرقه ببليه ال أخت هلا، : إذا دعا أحدكم علي أحد قال: عليه السالم قالاحلسن يبأعن روي
268.و أبح حرميه
Ebu’l-Hasan’in (as) şöyle dediği rivâyet edildi: “Sizden birisi, bir kimseye
beddua edeceği zaman şöyle desin: ‘Allâhım ona benzeri olmayan belâ ver ve
mahremini mübâh kıl/ifşâ et.’”
Kuleynî’nin bu lafızla doğrudan naklettiği rivâyetler hakkında Kazvînî, söz
konusu rivâyetleri Kuleynî’nin doğrudan on ikinci imamdan alarak vasıtasız bir
şekilde naklettiğini söylemektedir. Ancak bu iddia bazı şiî ulema arasında çok garip
karşılanmıştır. 269
4. Bazen sadece şeyhinin ismini vermekle yetinmiş, geri kalan raviler için ise
“ veya ”يرفع احلديث“ ,”رفعه“ رفعه بإسناد ” ifadesini kullanmıştır.270 Merfû’dan kasıt
265 Ahmet Yücel, Hadis Đlminde Tenkit Terimleri ve Đlgili Çalışmalar, MÜĐF y., Đstanbul, 1998, s. 171. 266 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 430-431. 267 Subhi Sâlih, a.g.e., s. 134-135. 268Kuleynî, Duâ, No: 2, II/512. 269 Efendî, Mîrzâ Abdullah Isbehânî, Riyâdu’l-‘Ulemâ ve Hıyâdu’l-Fudalâ, II/262’den naklen Celâlî, a.g.e., s. 152-153. 270 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 6, II/68; No: 15, II/91; No: 12, II/105; No: 6, II/106; No: 6, II/112; No: 9, II/114; No: 5, III/16.
74
ister munkatı’ ister muttasıl bir yolla olsun Masum’a (Hz. Peygamber veya on iki
Đmam) izafe edilen söz, fiil ve takrirdir.271 Buna şu rivâyet örnek gösterilebilir:
ئط؟ اعليه السالم ما حد الغ بو احلسنسئل أ: قال بإسناده رفعه مد بن حيييحم
روي أيضا يف حديث و .و ال تستقبل الريح و ال تستدبرها ال تستقبل القبلة وال تستدبرها،: قال
272.ال تستقبل الشمس و ال القمرآخر
Muhammed b. Yahyâ merfû’ bir isnadla şöyle dedi: “Ebu’l-Hasan’a (as)
abdest bozmanın biçimi nedir? diye soruldu. O da şöyle dedi: Önünü de arkanı da
kıbleye dönme, rüzgara da ne önünü dön ne de arkanı.”
Yine bir başka hadîste şöyle rivâyet edildi: “Güneşe ve aya da yüzünü/önünü
dönme.”
5. Ricâl adında bir kitap telîf eden Kuleynî, Usûlu’l-Kâfî’de de bazen rical
hakkında akâid, nesep, bölge gibi kısa bilgilere yer vermiştir.273 Mesela el-
Kanberî’den rivâyette bulunurken onu senedde şöyle zikretmiştir:
274 ”...عليه السالم ييب احلسن الرضأ مويل من ولد قنرب الكبريرجل “
“Ebu’l-Hasan Rızâ’nın (as) mevlâsı (azadlı kölesi) olan Kanber el-Kebîr’in
çocuklarından bir adam…”
6. Bazı rivâyetleri farklı yerlerde farklı tariklerle zikretmiş, ikinci tarîki
verirken metni almamış ve “مثله” ve “حنوه” ibarelerini kullanmıştır.275 Bu yöntem
çoğunlukla Usûlu’l-Kâfî’de görülmektedir.276
271 Celâlî, a.g.e., s. 67. 272 Kuleynî, Tahâret, No: 3, III/15. 273 Kuleynî, Huccet, No: 5, I/139; No: 2, I/330; No: 11, I/354; No: 8, I/352; No: 1, I/492; No: 7, I/518. 274Kuleynî, Huccet, No: 9, I/331
75
عن عاصم بن محيد وان بن حيىيمساعيل عن صفعن علي بن إيب زاهر عن أمحد بن أ حممد بن حيىي
: سحاق النحوي قالعن أيب إ
و `: إن اهللا عز و جل أدب نبيه ايل حمبته فقال: هللا عليه السالم فسمعته يقول يب عبدأ ت علىدخل
و ما آتاكم الرسول فخذوه و ما اكم عنه `: ليه فقالمث فوض إ 277` خلق عظيم نك لعلىإ
و إن نيب اهللا فوض : مث قال: قال 279`طاع اهللامن يطع الرسول فقد أ`: ال عز و جلو ق 278`فانتهوا
ذا صمتنا، و إن تصمتوا د الناس فواهللا لنحبكم أن تقولوا إذا قلنا، و أفسلمتم و جحأئمته علي و ىلإ
.مرناجل، و ما جعل اهللا خريا يف خالف أحنن فيما بينكم و بني اهللا عز و
: صم بن محيد عن أيب إسحاق قاليب جنران عن عابن حممد عن ابن أ محدعدة من أصحابنا عن أ
280.حنوهمث ذكر : با جعفر عليه السالم يقولمسعت أ
...Ebu Đshak Nahavî şöyle rivâyet etmiştir:
Bir gün Ebu Abdillah’ın (Câfer-i Sâdık aleyhisselâm) yanına girdim ve
şöyle dediğini duydum: “Allah Azze ve Celle, Peygamberini sevgisiyle terbiye etti
ve: ‘Şüphesiz sen, pek büyük bir ahlâk üzeresin.’ (Kalem, 4) dedi. Sonra ona yetki
vererek şöyle buyurdu: "Peygamber size ne verirse onu alın ve neden vazgeçmenizi
emrederse ondan vazgeçin." (Haşr, 7) Ve şöyle buyurdu: "Kim peygambere itaat
ederse, kuşkusuz Allah'a itaat etmiş olur.’” (Nisa, 80) Sonra Ebû Abdillah şöyle
buyurdu:
275 Kuleynî, Huccet, No: 5, I/348; Îmân ve Küfr, No: 6, II/21; Duâ, No: 2, II/514; Tahâret, No: 3, III/20; Zekât, No: 2, III/510. 276Kuleynî, I/28, 29, 31, 33, 49, 66, 76, 87, 91, 92, 126, 128, 146, 149, 163, 195, 197, 219; II/21, 46, 54, 64, 86, 124, 153, 211, 280, 414, 478, 511, 559, 611, 631. 277 Kalem, 68/4. 278 Haşr, 59/7. 279Nisâ, 4/ 80. 280 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/265.
76
“Allah'ın Peygamberi de Ali'ye yetki verdi, onu güvenilir temsilcisi kıldı.
Siz de bu atamayı kabul edip teslim oldunuz. Fakat insanlar bunu inkâr ettiler.
Allah'a yemin ederim ki, biz sizi seviyoruz. Biz söylediğimizde demenizi, biz
sustuğumuzda susmanızı seviyoruz. Biz, sizinle Allah Azze ve Celle arasındaki
aracılarız. Allah, bizim dediklerimize aykırı hiçbir şeyde kimseye hayır
vermemiştir.”
…Ebû Đshak rivâyet etmiştir ki: "Ebû Câfer (Muhammed Bakır
aleyhisselâm)'ın şöyle dediğini duydum... " Sonra ravi yukarıdaki hadisin benzerini
zikretmiştir.
7. Bazı yerlerde aynı tabakada birden çok raviyi zikrederek rivâyette
bulunmuştur. Bu uygulamaya en çok, şeyhlerinin bulunduğu tabakada veyahut Ehl-i
Beyt imamlarından rivâyette bulunduğu tabakada yer vermiştir. Bunun örneklerinden
bir tanesi, şeyhlerinin tabakasında birden çok ravi zikrederek yaptığı şu rivâyettir:
عن أمحد بن د ربه عامر و غريه و حممد بن حيىيعلي بن إبراهيم عن أبيه و احلسني بن حممد عن عب
281...يب عبد اهللا عن أمحد بن حممد بن أيب نصر عن أبان بن عثمان عن أيب العباس عن أمجيعا حممد
Bazen raviler birden çok tabakada taaddüd etmiştir. Kuleynî, iki tarîkten
gelen rivâyetlerin her iki tarîki de Ehl-i Beyt’ten bir imamda veya onlarla sohbeti
olan bir şahısta son buluyorsa bu iki tarîki senedde zikretmiş, “مجيعا” ( hepsi birlikte)
gibi bir ibare kullanarak birinciyi ikinciye atfetmiş ve böylece telfîk yapmıştır.
Örneğin:
عن زرارة و الفضيل بن يسار و بكري بن اعني و حممد بن مسلم و بريد بن معاوية و ايب اجلارود
282،عن ايب جعفر عليه السالممجيعا
281Kuleynî, Hacc, No: 1, IV/201. Benzer rivâyetler için bkz: A.g.e., Hayz, No: 1, III/81; Cenâiz, No: 1, III/231; Talâk, No: 1, VI/64.
77
Zürâre ve Fudayl b. Yesâr ve Bukeyr b. A’yen ve Muhammed b. Müslim ve Bureyd
b. Mu’âviye ve Ebu’l-Cârûd hep birlikte Ebû Câfer’den rivâyet ettiler ki…
إبراهيم عن أبيه عن محاد عن صفوان بن حيي و علي بنمساعيل عن الفضل بن شاذان إمد بن حم
إذا كان املاء : مسعت أبا عبد اهللا عليه السالم يقول: عن معاوية بن عمارقال مجيعا بن عيسى
283.قدر كر مل ينجسه شيء
Muhammed b. Đsmâîl, Fadl b. Şâzân ve Safvân b. Yahyâ tarîkiyle, Ali b.
Đbrâhîm babasından Hammâd b. Îsâ tarîkiyle ve ikisi de Mu’âviye b. Ammâr’dan
rivâyetle şöyle demiştir: Ebû Abdillah’ı (as) şöyle derken işittim: “Su, bir kürreye
(yaklaşık 2,2 tona) ulaştığında onu (herhangi) bir şey kirletmez.”
Bu rivâyette birinci tarîk Muhammed b. Đsmâil’le ikincisi de Ali b. Đbrâhîm’le
başlar, Hammâd b. ‘Đsâ ile son bulur. Dolayısıyla Kuleynî bu iki tarîki peşpeşe
getirerek birbirini destekleyecek şekilde birleştirmek suretiyle nakletmiştir.
Bunun yanı sıra üç tarîkli rivâyetler de nakletmiştir. Buna şu örnek
zikredilebilir: Birincisi Ali b. Muhammed ile başlayıp Ebû Abdillah’da biten, ikincisi
Hüseyin b. Hâlid ile başlayıp Rızâ ile biten, üçüncüsü de Sabbâh Hızâ’ ile başlayıp
Ebû Đbrâhîm ile biten üç tarîki birlikte vermesidir.284 Kuleynî, birden çok tarîkin
olduğu pek çok yerde bu üslûbu sürdürmüştür.285
Ayrıca imamların ashabının bulunduğu tabakada da raviler taaddüd etmiştir.
Mesela:
282Kuleynî, Huccet, No: 4, I/289. 283 Kuleynî, Tahâret, No: 1, III/2. 284 Kuleynî, Hudûd, No: 3, VII/204. 285 Sâmir, a.g.e., s. 183-185.
78
أيب زرارة و حممد بن مسلم و أيب بصري و فضيل و بكري و محران و عبد الرمحن بن أيب عبد اهللا عن
286جعفر و أيب عبد اهللا عليهما السالم
8. Kuleynî aynı isnadla başka bir hadis nakledeceği zaman ihtisar etme
yoluna gidip genellikle “ذا اإلسناد و” gibi lafızlar kullanmıştır.287
قال رسول اهللا : يه السالم قاليب عبد اهللا علأبيه عن النوفلي عن السكوين عن أ براهيم عنأعلي بن
قال رسول اهللا ص ثالث : قال بإسنادهو : البطن و الفرج: جوفانص أكثر ما تلج به أميت النار األ
288.البطن و الفرج بعد املعرفة، و مضالت الفنت، و شهوةالضاللة : ميت من بعديهن علي أفخاأ
Ali b. Đbrâhîm babasından, en-Nevfelî ve es-Sükûnî tarîkiyle Ebû Abdillah’ın
(as) şöyle dediğini rivâyet etmiştir: Rasûlullâh (sav) şöyle buyurdu: “Ümmetimin
Cehennem’e girmesine en çok sebep olacak şey iki boşluktur: ‘Karın ve ferc.’” Aynı
senetle şöyle dedi: “Benden sonra ümmetim için üç şeyden korkarım: (Hakkı)
bildikten sonra sapıtmak, yoldan çıkaran fitneler, karın ve fercin şehveti.”
9. Bazen “ال بأس به” ve “الثقة” gibi ravileri cerh ve ta’dîl yönünden ifade eden
lafızlar kullanmıştır.
، و حممد بن إمساعيل، عن الفضل بن شاذان مجيعا عن ابن أيب عمريعن علي بن إبراهيم عن أبيه
رفعه، -من أصحابنا ال بأس بهأنه و ذكر إمساعيلاحلميد، عن قيس أيب إبراهيم بن عبد
289 ...احفظ لسانك: يا رسول اهللا أوصيين فقال: يل النيب ص فقالجاء رجل إ: قال
286 Kuleynî, Ma’îşet, No: 4, V/279. Benzer rivâyet için bkz: A.g.e., Cenâiz, No: 1, III/185. 287 Kuleynî, Huccet, No: 6-7, I/147; Îmân ve Küfr, No: 6, II/16; Işra, No: 4, II/643; No: 1, 2, 3, II/644. 288 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 5-6, II/79. 289 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 14, II/115.
79
Ali b. Đbrâhîm babasından ve Muhammed b. Đsmâîl, Fadl b. Şâzân’dan, ikisi
birlikte Đbn Ebî Umeyr ve Đbrâhîm b. ‘Abdilhamîd tarîkiyle Ebû Đsmâîl Kays’tan –
onu ashâbımızdan zayıf olmayan biri olarak zikretti- merfû’ olarak şöyle nakletti. Hz.
Peygamber’e bir adam geldi ve dedi ki: “Yâ Rasûlallâh bana tavsiyede bulun.”
Efendimiz buyurdu ki: “Dilini tut…”
10. Kuleynî’nin uslûbunda, naklettiği rivâyetleri tenkit etmek yoktur. Fakat
bazı noktalarda özellikle mutearız olan rivâyetlere bağlı olarak şahsi görüşünü
belirtmektedir.290 Örneğin: Ramazan ayında yolculuk halinde cariyesiyle birlikte olan
bir adam hakkındaki rivâyetin akabinde Kuleynî şöyle demektedir: Bana göre
faziletli olan, kişinin Ramazan ayına saygı göstermesidir ve sefer halinde ise de
kendini hanımlarından uzak tutmasıdır…291
11. Kuleynî, Ehl-i Sünnet’ten olan tâbiîn ulemâsından nakillerde bulunarak
onları hadis kaynağı addetmiştir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Kuleynî’nin
rivâyette bulunduğu Ehl-i Sünnet ulemâsı ve Kâfî’de yer alan hadis sayıları şu
şekildedir: Zührî’den 19,292 Süfyân b. Uyeyne’den 17,293 Ebu’l-Bahterî’den 13294 ve
Evzâ’î’den (ö. 157/774) 3295 rivâyet yer almaktadır.
Bu kişilerden rivâyet edilen hadîsler genel olarak ibadet, ahlak ve salih amel
gibi konuları içermekte, herhangi bir mezhebi görüşe yer vermemektedir.
290 Celâlî, a.g.e., s. 159. 291 Kuleynî, Sıyâm, No: 6, IV/135. 292 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 9, I/50; No: 6, I/81; No: 11, II/130; No: 3, II/148; No: 7, II/308; No: 8, II/316; No:3, II/320; No: 2, II/343; Fadlu’l-Kur’ân, No: 13, II/602; No: 7, II/ 605; No: 2, II/609; No: 27, III/257; No: 1, IV/83; No: 1, V/35; No: 1, V/36; No: 4,V/56; No: 26, V/562; No: 3, VII/79; No: 2, VII/295. 293 Kuleynî, Fadlu’l-Đlm, No: 5, I/39; No: 11, I/50; Huccet, No: 6, I/406; Îmân ve Küfr, No: 4, 6, II/16; No: 4, II/72; No: 30, II/99; No: 5, II/129; No: 3, II/164; No: 6, II/208; No: 1, II/415; Fadlu’l-Kur’ân, No: 13, II/602; No: 7, II/605; Sıyâm, No: 1, IV/83; Hacc, No: 10, IV/521; Cihâd, No: 1, V/36; Et’ime, No: 7, VI/358. 294 Kuleynî, Fadlu’l-Đlm, No: 2, I/32; Îmân ve Küfr, No: 5, II/141; No: 14, II/234; Cenâiz, No: 4, Cihâd, III/542; No: 8, V/8; Ma’îşet, No: 13, V/73; No: 19, V/308; Talâk, No: 8, VI/144; Itk ve Tedbîr ve Kitâbet, No: 11, VI/196; Et’ime, No: 6, VI/287; Zeyy ve Tecemmül ve Murûe, No: 5, VI/466; No: 2, VI/514; Hudûd, No: 6, VII/261. 295 Kuleynî, Duâ, No: 1, II/519, Cihâd, No: 1, V/35; Nikâh, No: 26, V/562; Ravda, No: 4, VIII/18; No: 5, VIII/31.
80
12. Bazen diğer peygamberlerin sözlerinden de nakillerde bulunmuştur.296
د اهللا عليه ثابت عن عمرو بن مجيع عن أيب عبن بن بقاح عن معاذ با عن عن اخلشاببن زياد محيد
الكالم يف غري ذكر اهللا، فإن الذين يكثرون واال تكثر: عليه السالم يقول املسيحكان : السالم قال
297.الكالم يف غري ذكر اهللا قاسية قلوم ولكن ال يعلمون
Humeyd b. Ziyâd, Haşşâb, Đbn Bakkâh, Mu’âz b. Sâbit, Amr b. Cumey’
tarîkiyle Ebû Abdillah’tan (as) şöyle rivâyet etmiştir: Mesîh (as) şöyle dedi: “Allâh’ı
zikretmek dışında çok konuşmayınız. Çünkü Allâh’ı zikretmek dışında çok
konuşanlar kalpleri katı olanlardır, fakat bilmezler.”
13. Bazen hadisin senedinde önemli bir hadis ravisi olmasına itibar ederek
ravinin ismini zikrettikten sonra tahammül zamanına işaret etmiştir:
298..سنة تسعة و سبعني و ماءين يفبراهيم إحدثين حممد و احلسن ابنا علي بن
“Ali b. Đbrâhîm’in oğulları Muhammed ve Hasen 279 senesinde bana hadîs
rivâyet etti ki…”
14. Kimi zaman ise bir hadisi parçalara ayırarak bir bâbda hadisin bir
bölümünü diğer bâbda geriye kalan bölümünü vermiştir. Mesela De’âimu’l-Küfr ve
Şu’abuhû bâbında yarısını verdiği bir hadisin diğer yarısını Sıfatu’n-Nifâk ve’l-
Münâfık babında vermiştir.299
15. Pek çok mu’allak300, mürsel301, mevkûf302, maktû’303, muzmer304 ve
meçhûl305 hadis rivâyetlerinde bulunmuştur.
296 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 3, 5, II/189; No: 22, II/459; Nikâh, No: 4, V/329; No: 4, V/337. 297 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 11, II/114. 298 Kuleynî, Huccet, No: 2, I/514. 299 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 1, II/391-392. 300 Kuleynî, Duâ’, No: 13, II/553. Şîa’da mu’allak: Đsnâdın başından bir veya daha çok kişinin hazfedildiği rivâyettir. Bkz: Celâlî, a.g.e., s. 71.
81
Muzmer306 olarak naklettiği rivâyete aşağıdaki hadis örnek verilebilir:
: قلت له: عن علي بن احلسني بن عبد ربه قال عن حممد بن أمحد عن حممد بن عيسى حممد بن حيىي
307.راد االستنجاء نزعهإذا أال بأس به، ولكن : قال ؟ما تقول يف الفص يتخذ من حجارة زمرد
Muhammed b. Yahyâ, Muhammed b. Ahmed ve Muhammed b. Îsâ tarîkiyle
Ali b. El-Hüseyn b. Abdirabbih’in şöyle dediğini rivâyet etmiştir: Ona dedim ki:
“Zümrüt taşından yapılmış olan yüzük taşı hakkında ne dersin?” Şöyle dedi: “Bir
sakıncası yoktur. Ancak istincâ yapacağı zaman onu çıkarır.”
Bu örnekte görüldüğü gibi nakledilen sözün sahibi ismen belirtilmek yerine
ona işaret eden bir zamir kullanıldığı için rivâyet muzmer olarak nitelendirilmiştir.
Bu zamirle kastedilenin dönemin imamı olması muhtemeldir.
B. Ravdatu’l-Kâfî
Kâfî’nin son bölümü olan Ravda, şekil ve yapı olarak Usûl ve Furû’dan
ayrılarak küçük farklar içermektedir. Bu özellikleri ele almadan önce eserin müellife
ve Kâfî’ye aidiyeti hakkındaki tartışmalara değinmekte fayda olacağını düşünüyoruz.
301 Kuleynî, No: 5, I/69; No: 1, I/215; No: 6, II/95; No: 9, II/110; No: 11, IV/89; No: 6, IV/480; No: 6, V/512. Şîa’da mürsel: Mâsum’a ulaşmamış bir kimsenin vasıtasız olarak ondan rivâyette bulunmasıdır. 302 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 2, II/111; Huccet, No: 1, II/336. Şîa’da mevkûf: Mâsum’un ashâbının/arkadaşlarının muttasıl veya munkatı’ olarak rivâyet ettikleri hadîse denir. Bkz: Celâlî, a.g.e., s. 102-103. 303 Şîa’da maktû’: Tâbiînden gelen söz ve fiillerdir. Tâbiînden kasıt ise Mâsum’un ashâbına tâbî olanlardır. Bkz: Celâlî, a.g.e., s. 105-106. 304 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 2, II/358; No: 5, 14, II/243; No: 3, II/511; No: 5, II/515; No: 5, II/545; No: 5, II/547; No: 3, IV/290; No: 1, IV/329; No: 8, IV/330; No: 12, IV/429; No: 2, V/62. 305Kuleynî, Tevhîd, No: 7, I/141; Fadlu’l-Đlm, No: 1, I/33; Îmân ve Küfr, No: 1; II/60; No: 3, II/131; No: 13, II/225; ‘Işra, No: 23, II/657; Huccet, No: 15, I/355; Fadlu’l-Đlm, No: 8, I/41; Duâ’, No: 5, II/475; vd. 306 Muzmer: Kendisinden rivâyet edene gâip zamirle işaret edilen hadîstir. Bkz: Celâlî, a.g.e., s. 121. 307 Kuleynî, Tahâret, No: 6, III/17.
82
1. Kitâbu’r-Ravda’nın Kuleynî’ye ve Kâfî’ye Aidiyeti Meselesi
Mütekaddimîn uleması Kitabu’r-Ravda hakkında birçok söz söylemiştir.
Bazıları onun Kitabu’l-‘Işra ve Kitâbu’t-Tahâret arasında olduğu, bazıları ise
Kâfî’nin dışında müstakil bir eser olduğu görüşünü benimsemiştir. Son dönem
alimlerinden Mevlâ Halîl Kazvînî (1089 h.) ise, Kitâbu’r-Ravda’nın Kuleynî ’ye ait
bir te’lif olmadığını, bilakis onu Đbn Đdris’in yazdığını iddia etmiştir.308 Buna rağmen
bu iddiayı hangi argümanlarla desteklediğine dair bir bilgi bulunmamaktadır.
Kitâbu’r-Ravda’nın Kâfî’ye ait olduğuna dair delil olarak gösterilen
gerekçeler şunlardır:
1. Kitabın isnadının başında zikredilen ravilerin hepsi 8. ve 9. tabakadandır.
Kuleynî de 9. tabakadandır. Bu durumda, kendi asrından rivâyetleri olduğu gibi
kendinden önceki asırda yaşayan şeyhlerinden de rivâyette bulunmuştur. Đbn Đdris ise
5. tabakadan olduğu için bu kitabın musannifi olması mümkün değildir.
2. Kitâbu’r-Ravda’nın isnadlarıyla Usûl ve Furû’daki isnadlar benzerdir.309
3. Kâfî’nin rivâyetlerinin çoğu “ة من أصحابناعد (Ashâbımızdan birçok kişi)”
kalıbıyla nakledilmiştir. Bu kalıplardan en meşhur olan üç tanesi şunlardır:
...عدة من أصحابنا، عن أمحد بن حممد بن خالد الربقي -
...عدة من أصحابنا، عن أمحد بن حممد بن عيسى -
...عدة من أصحابنا، عن سهل بن زياد اآلدمي القمي نزيل الري -
308 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 408. 309 Kuleynî, Ravda, No: 7, VIII/36; No: 8, VIII/42; No: 10, VIII/49; No: 16, VIII/52; No: 23, VIII/67; No: 34, VIII/79; No: 41, VIII/83; No: 62, VIII/91; No: 79, VIII/104; No: 96, III/126; No: 149, VIII/157; No: 245, VIII/203; No: 270, VIII/219.
83
Burada zikredilen isnadların aynıları Ravda’da da zikredilmektedir. Usûl’de
ve Furû’da bu isnadlarla nakletmediği rivâyetleri başkalarından rivâyet etmiştir.
Ravda’da da aynı durum söz konusudur.
4. Müellif kitabın kendinin olduğunu ve Kâfî’den bir cüz olduğunu kitabın
yöntemini anlatırken açıklamıştır. Elimizdeki bazı Kâfî baskılarının kenarına düşülen
notlardan anladığımız kadarıyla, Kuleynî ’nin Kâfî’yi bugün elimizde bulunduğu
şeklin dışında bölümlediği anlaşılmaktadır. Buna örnek olarak tahâret kitabının
sonunda 310“ ب الطهارة من كتاب الكايف و هو مخسة و أربعون بابا و يتلوه كتاب هذا آخر كتا
şeklindeki notu olmasına rağmen elimizdeki baskılarda tahâret ”احليض إن شاء اهللا تعاىل
ve hayz kitaplarının bir olması gösterilebilir.
Musannif her kitabı “مت” kelimesiyle bitirmiş ve kendisini takip eden diğer
kitaba işaret etmiştir. Furû’ kitabını bitirirken de bundan sonra Ravda kitabının
geleceğini şu şekilde haber vermiştir:
حممد هنا آخر كتاب األميان والنذور والكفارات وبه مت كتاب الفروع من الكايف تأليف أيب جعفر
بن يعقوب الرازي الكليين رمحه اهللا واحلمد هللا رب العاملني، وصلى اهللا على سيدنا حممد وآله
311.الطاهرين، وسلم تسليما كثريا ويتلوه كتاب الروضة من الكايف إن شاء اهللا
Burada Kitâbu’l-Eymân ve’n-Nüzûr ve’l-Keffârât sona erdi. Bununla da Ebû
Câfer Muhammed b. Ya’kûb Râzî Kuleynî’nin eseri olan Kâfî’nin el-Furû’ kitabı
tamamlandı. Hamd alemlerin Rabbi olan Allâh’a mahsustur. Allâh, Efendimiz
Muhammed’e ve O’nun temiz ailesine salât ve çokça selâm etsin. Bunu Kâfî’nin
Ravda kitabı takip eder.
5. Necâşî ve Tûsî’nin Kâfî hakkında serdettikleri bilgiler muteber
delillerdendir. Necâşi, Kitâbu’r-Ravda’yı Kâfî’nin kitapları arasında saymış,
310 Kuleynî, Tahâret, III/74. 311 Kuleynî, Eymân ve Nüzûr ve Keffârât, VII/464.
84
Kuleynî ’nin diğer eserlerini zikrederken onların içinde Ravda’ya ayrıca yer
vermemiştir.312 Şeyh Tûsî de aynı şekilde Kitabu’-Ravda’yı Kâfî’nin sonu olarak
göstermiş, Kuleynî ’nin diğer eserleri arasında zikretmemiştir.313
2. Ravda’nın Muhtevası
Ravda, Kâfî’nin son cildini oluşturmaktadır. Bu bölümde imamların
hutbeleri, risaleleri, hikmetleri ve vaazları, Hz Peygamber’in hayatı ve zühdü, diğer
peygamberlerin sözleri, kıssaları ve Kur’an-ı Kerîm ayetlerinden tefsirler yer
almaktadır. Bunun dışında önemli tarihlerdeki olaylar, bazı sahabenin hayatı ve nasıl
Müslüman oldukları, salih kişilerden haberler, âdâba dair konular, Müslümanlar arası
hukuk, hastalıklar ve tedavileri, bazı faziletler ve üstünlükleri, bazı rezîletler ve
yerilmesi, güneş, ay, yıldızlar, tefsir, akaid, tarih, coğrafya, tıp, uzay gibi konulara
dair rivâyetler nakledilmiştir.314
Bu ciltte yer alan ana başlıklar şu şekildedir:
312 Necâşî, a.g.e., s. 377. 313 Gaffâr, a.g.e., s. 408-415; Tûsî, Fihrist, s. 135. 314 Sâmir, a.g.e., s. 136-137.
85
RAVDA السالم عليهما احلسني بن علي صحيفة 1
الزهد يف وكالمه وهي) السالم عليه( املؤمنني المري خطبة 2
الوسيلة خطبة الطالوتية خطبة 3 مع) السالم عليه( عبداهللا أيب حديث 4
موكبه يف املنصور السالم عليه موسى حديث 5 سعد إىل السالم عليه جعفر أيب رسالة 6
اخلري أيضا إليه السالم عليه منه رسالة 7 السالم عليه املؤمنني المري خطبة 8 )السالم عليه( املؤمنني ألمري خطبة 9 )السالم عليه( املؤمنني ألمري خطبة 10 السالم عليهما احلسني بن علي حديث 11 حني وآله عليه اهللا صلى النيب حديث 12
اخليل عليه عرضت السالم عليما احلسني بن علي كالم 13 السالم عليه الباقر مع الشيخ حديث 14 الزيت صاحب قصة 15
وآله عليه اهللا صلى النيب وصية 16 )السالم عليه( المرياملؤمنني
الشمس مع البحر حديث 17 الطبيب حديث 18 هو شئ أي على احلوت حديث 19 ذلك أهل على واحلجة االحالم حديث 20
الزمان الرياح حديث 21 الشام أهل حديث 22 والنوق اجلنان حديث 23 الصيحة حديث 24 ومأجوج يأجوج حديث 25 القباب حديث 26 القيامة يوم) السالم عليه( نوح حديث 27 والعلماء الفقهاء حديث 28 السالم عليه عيسى أحياه الذي حديث 29 السالم عليه علي اسالم حديث 30 السالم عليه املؤمنني المري خطبة 31 )السالم عليه( املؤمنني المري خطبة 32 العابد حديث 33 السالم عليه املؤمنني المري خطبة 34
3. Ravda’daki Yöntemi
Kuleynî, Kitâbu’r-Ravda’yı Usûl ve Furû’u’l-Kâfî’de olduğu gibi kitap ve
bâblara ayırarak tasnîf etmemiştir. Farklı konularla alakalı olan çeşitli hadisler ilgili
86
yerlerde tekrar verilmiştir. Mesela imamların hutbeleri, mektupları ve vaazlarıyla315
alakalı olan hadisler hastalıkların tedavisi bölümünde;316 peygamber kıssalarıyla317
alakalı olan hadisler tefsir bölümünde;318 ve kâimin319 alametleriyle320 ilgili olan
hadisler Şîa bölümünde321 tekrar zikredilmiştir.
Kuleynî, bazen isnadda ravinin güvenilir olup olmadığına dair rical bilgisine
yer vermiştir. Râvînin güvenilirliğini belirten şu ibare örnek olarak gösterilebilir:
322"و كان رجل صدق"
“Doğru sözlü bir adamdı”
Bazen de yapılan ziyadeleri belirtmiştir. Bu duruma şu ibare örnek
verilebilir:
323"ىل هنا رواية احلسني و يف رواية حممد بن حيىي زيادةإ"
“…buraya kadar olan bilgiler Hüseyin’in rivâyetidir. Muhammed b.
Yahyâ’nın rivâyetinde ise ziyâde vardır…”
Aynı şekilde o, Sa’îd b. Müseyyeb (94 h.),324 Mücâhid b. Cebr (103 h.)325
gibi tâbiînden ve tebe-i tâbi’înden nakillerde bulunarak onları hadis kaynağı
addetmiştir.
315 Kuleynî, Ravda, VIII/2, 14, 18, 31, 49, 52, 56, 58, 63, 67, 68, 72, 151, 152, 170, 173, 240, 256, 352, 360, 386, 391. 316 Kuleynî, Ravda, VIII/88-109, 190-193, 195, 265, 291. 317 Kuleynî, Ravda, VIII/ 42, 113, 114, 115, 199, 246, 280, 282-285, 304, 305, 329, 392. 318 Kuleynî, Ravda, VIII/ 50, 51, 57, 156, 178, 181, 200, 379, 380. 319 Kaim olarak kastedilen kişi hakında ihtilaflar bulunmasına rağmen çoğunluğun görüşüne göre o, gaybetteki Đmam olarak kabul edilen Muhammed b. Hasan el-Askerî’dir. Bkz: Kaya, Hamdi, Đmâmiyye Şiası’nda Sefirler Dönemi, Y. Lisans T., Đstanbul, 2006, s. 43. 320 Kuleynî, Ravda, VIII/ 209, 227, 264, 274, 287, 294, 295, 310, 312, 331, 341. 321 Kuleynî, Ravda, VIII/33, 78, 80, 145, 146, 166, 212, 214, 275, 304, 315, 333, 365. 322 Kuleynî, Ravda, No: 562, VIII/ 374. 323 Kuleynî, Ravda, No: 16, VIII/ 55. 324 Kuleynî, Ravda, No: 536, VIII/ 338. 325 Kuleynî, Ravda, No: 274, VIII/ 220.
87
Ayrıca o, Mukâtil b. Süleymân (150 h.)326 gibi zayıf327 ve Zeyneb Attâra
Havlâ’328 gibi kadın ravilerden de nakillerde bulunmuştur.
Bunun yanı sıra mechûl kişilerden rivâyeti de bulunmaktadır. Bu kişiler için
ise şu gibi lafızlar kullanılmıştır:
بعض أصحابنا، بعض عدة من أصحابنا، ،رواه/أخربه/ذكره/، عمن حدثهشيخ، رجل“
.“ رجال، بعض موايل
Ravda’da bu lafızların kullanıldığı 45 hadis bulunmaktadır.329 Bazı
isnadlarda izmar yapılmış,330 mürsel331 ve mevkûf332 rivâyetlere yer verilmiştir.
326 Kuleynî, Ravda, No: 308, VIII/ 233. 327 Đbn Hallikân, Şemsüddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, VII, Tahk: Đhsan Abbas, Daru Sâdır, Beyrut 1994, V/255-257; Đbn Hacer,Tehzîb, X/279-285. 328 Kuleynî, Ravda, No: 143, VIII/ 153. 329 Kuleynî, Ravda, No: 9, VIII/49; No: 16, VIII/52; No: 30, VIII/75; No: 133, VIII/151; No: 140, VIII/152; No: 153, VIII/158; No: 159, VIII/160; No: 163-165, VIII/161; No: 178-179, VIII/165; No: 187, VIII/167; No: 222, VIII/191; No: 228, VIII/193; No: 239, VIII/199; No: 248, VIII/205; No: 264, VIII/216; No: 286, VIII/225; No: 287, VIII/226; No: 296, VIII/230; No: 331, VIII/241; No: 348, VIII/248; No: 365, VIII/255; No: 373, VIII/260; No: 375, VIII/261; No: 394, VIII/268; No: 401, VIII/271; No: 405, VIII/272; No: 420, VIII/277; No: 423, VIII/282; No: 429, VIII/284; No: 457, VIII/297; No: 464, 465, VIII/303; No: 470, VIII/304; No: 478, VIII/307; No: 508, VIII/330; No: 516, VIII/332; No: 531, VIII/336; No: 554, VIII/364; No: 580, VIII/383; No: 584, VIII/384; No: 589, 590, VIII/392. 330 Kuleynî, Ravda, No: 118, VIII/145. 331 Kuleynî, Ravda, No: 8, VIII/42; No: 26, VIII/69; No: 403, VIII/272; No: 579, VIII/382. 332 Kuleynî, Ravda, No: 170, VIII/162; No: 177, VIII/165; No: 201, VIII/178; No: 268, VIII/218; No: 327, VIII/240; No: 382, VIII/264; No: 410, VIII/273; No: 592, VIII/394; No: 595, VIII/395 (Bu rivâyetler Şiî hadîs usûlüne göre mürsel sayılmaktadır.)
88
II. KÂFÎ’�Đ� ŞĐÎ VE EHL-Đ SÜ��ET ESERLERĐYLE
KARŞILAŞTIRILMASI
A. Kitap Başlıkları
Ricâl alimlerinden Tûsî ve Necâşî’nin Kâfî’deki kitap başlıklarının sayısı ve
tertibi konusunda ihtilaf ettikleri görülmektedir. Her ikisinin de tercih ettiği başlıklar
ise elimizdeki matbu nüshayla küçük farklılıklar arz etmektedir.
Necâşî ve Tûsî’nin zikrettikleri Kâfî’deki kitap başlıkları hem iki eser
arasında hem de elimizdeki matbû’ nüshayla bazı farklılıklar içermektedir. Necâşî,
Kitâbu’l-Kadâ ve Kitâbu’l-Ahkâm’a Kâfî’de yer vermemiştir. Yine onun bazı
yerlerde iki kitabı, tek kitap olarak verdiği görülmektedir. Bunlar şunlardır:
Kitâbu’n-Nikâh ve Kitâbu’l-Akîka, Kitâbu’s-Sayd ve Kitâbu’z-Zebâih, Kitâbu’t-
Tahâret ve Kitâbu’l-Hayz. Ayrıca o Kitâbu’t-Tahâret ile Kitâbu’l-Vudû’un yerlerini
değiştirmiştir. Kâfî’deki kitap sayısı hakkındaki görüşü ise 31 olduğu yönündedir.333
Tûsî, Kâfî’deki kitap başlıklarını zikrederken Kitabu’l-‘Işra ve Kitâbu’l-
Akîka’ya yer vermemiştir. Ayrıca Kitâbu’l-‘Akl ile Kitâbu Fadli’l-Đlm ve Kitâbu’t-
Tevhîd’i, Kitâbu’t-Tahâret ile Kitâbu’l-Hayz’ı, Kitâbu’s-Zekât ile Kitâbu’s-Savm’ı,
Kitâbu’s-Sayd ile Kitâbu’z-Zebâihi ve Kitâbu’l-Et’ime ile Kitâbu’l-Eşribe’yi birer
başlık şeklinde göstermiştir. Kitâbu’s-Saydı ise Kitâbu’l-Vukûf ve Kitâbu’s-
Sadakât’tan önce vermiştir. Zikrettiğine göre Kâfî’de 30 kitap vardır.334
Kitâbu’r-Ravda’nın Kâfî’den olduğu ve onun sonunda yer aldığı konusunda
ise Tûsî ve Necâşî arasında ittifak vardır. Ancak kitapların tertibinde yine takdim ve
tehir yaptıkları görülmektedir.335
Bu iki müellifin Kâfî’de bulunan kitaplar konusunda eserlerinde yer
verdikleri başlıklar aşağıdaki tabloda karşılıklı olarak sıralanmıştır:
333 Necâşî, a.g.e., s. 377. 334 Tûsî, Fihrist, s. 135. 335 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 403-405.
89
<O <ECÂŞÎ TÛSÎ
USÛLU’L-KÂFÎ 1 Akl Akl ve Fadlu’l-‘Đlm 2 Fadlu’l-Đlm Tevhîd 3 Tevhîd Huccet 4 Huccet Îmân ve Küfr 5 Îmân ve Küfr Duâ 6 - Fadlu’l-Kur’ân
FURÛ’U’L-KÂFÎ 7 Vudû’ ve Hayz Kitâbu Tahâret ve Hayz 8 Salât Salât 9 Sıyâm Zekât 10 Zekât ve Sadaka Savm 11 Nikâh ve Akîka Hacc 12 Şehâdât Nikâh 13 Hacc Talâk 14 Talâk Itk ve Tedbîr ve Mükâtebe 15 Itk Eymân ve Nüzür ve Kefârât 16 Hudûd Ma’îşet 17 Diyât Şehâdât 18 Eymân ve Nüzür ve Kefârât Kadâyâ ve Ahkâm 19 El-Mea’îşet Cenâiz 20 Sayd ve Zebâih Vukûf ve Sadâkât 21 Cenâiz Sayd ve Zebâih 22 Işra Et’ime ve Eşribe 23 Duâ Devâcin ve’r-Revâcin 24 Cihâd Zeyy ve Tecemmül 25 Fadlu’l-Kur’ân Cihâd 26 Et’ime Vesâya 27 Eşribe Ferâiz 28 Zeyy ve Tecemmül Hudûd 29 Devâcin ve Revâcin Diyât 30 Vesâyâ - 31 Ferâiz -
KĐTÂBU’R-RAVDA 32 Ravda Ravda
Kâfî’nin tertibinin net olarak görülebilmesi için elimizdeki baskılardaki
haliyle kitap isimlerini ve ne kadar bâb ve hadis içerdiğini bir tablo halinde aşağıda
vermek istiyoruz. 336
336 Gaffâr, El-Kuleynî ve’l-Kâfî, s. 405-408.
90
USÛLU’L-KÂFÎ <O Kitap Adı Bâb Sayısı Hadis Sayısı 1 Akl ve Cehl - 34 2 Fadlu’l-Đlm 22 176 3 Tevhîd 35 215 4 Huccet 130 1015 5 Îmân ve Küfr 209 1609 6 Duâ 60 409 7 Fadlu’l-Kur’ân 13 124 8 Işra 30 204
FURÛ’U’L-KÂFÎ 9 Tahâret 46 340 10 Hayz 24 93 11 Cenâiz 95 545 12 Salât 103 927 13 Zekât 47 277
14 Ebvâbu’s-Sadaka (Zekât kitabının devamı)
43 252
15 Sıyâm 83 452 16 Hacc ve Ebvâbu’z-Ziyârât 236 1486 17 Cihâd 32 149 18 Me’îşet 159 1061 19 Nikâh 185 20 Akîka 38 223 21 Talâk 82 499 22 Itk ve Tedbîr ve Mükâtebe 19 114 23 Sayd 17 119 24 Zebâih 15 74 25 Et’ime 134 709 27 Eşribe 37 268 28 Zeyy ve Tecemmül ve Mürüvve 69 553 29 Devâcin 13 106 30 Vesâya 39 240 31 Mevârîs 69 309 32 Hudûd 63 448 33 Diyât 56 366 34 Şehâdât 23 123 35 Kazâ ve Ahkâm 19 78 36 Eymân ve Nüzûr ve Keffârât 18 144
KĐTÂBU’R-RAVDA 37 Ravda - 597
91
B. Kâfî’nin Kütüb-i Erbaa’daki Diğer Kitaplarla Karşılaştırılması
Şiî alimlerden üç tanesinin kaleme aldığı Kütüb-i Erbaa temelde
kendilerinden önce telif edilmiş olan usullere, Câmilere ve bunların tertibine
dayanmaktadır. Bu eserler Şiî ekolünde en önemli başvuru kaynakları olarak
günümüze dek kullanılagelmiştir.
Şiî hadîs literatürünün en muteber kaynaları olarak zikredilen Kütüb-i
Erbaa; Muhammed b. Ya’kûb Kuleynî’nin (329 h.) Kâfî’si, Şeyh Sadûk Muhammed
b. Ali b. Bâbeveyh Kummî’nin Men lâ Yahdarahu’l-Fakîh’i, Ebû Câfer Muhammed
b. Hasan Tûsî’nin (413 h.) Tehzîbu’l-Ahkâm’ı ve yine onun Đstibsâr’ıdır. Öncelikle
bu dört kitapta bulunan kitap ve bâb başlıklarını karşılaştırmalı olarak göstermek
istiyoruz:
KĐTAP KÂFÎ FAKÎH TEHZÎB ĐSTĐBSÂR Akl ve Cehl 34 hadîs - - - Fadlu’l-Đlm 22 bâb - - - Tevhîd 35 bâb - - - Huccet 130 bâb - - - Îmân ve Küfr 209 bâb - - - Duâ 60 bâb - - - Fadlu’l-Kur’ân 13 bâb - - - Işra 30 bâb - - - Akîka 38 bâb - - - Zeyy ve Tecemmül ve Mürüvve
69 bâb - - -
Devâcin 13 bâb - - - Mevârîs 69 bâb - - - Ravda 597 hadîs - - - Tahâret 46 bâb 16 bâb 23 bâb 129 bâb Salât 103 bâb 69 bâb 51 bâb 173 bâb Zekât 47 bâb 26 bâb 39 bâb 32 bâb Vukûf ve’s-Sadakât 43 bâb 1 bâb 2 bâb 7 bâb Sıyâm 83 bâb 33 bâb 33 bâb 48 bâb
Hacc
236 bâb (ve Ebvâbu’z-Ziyârât)
165 bâb 26 bâb 149 bâb
Nikâh 185 bâb 55 bâb 20 bâb 66 bâb Talâk 82 bâb 30 bâb 9 bâb 66 bâb
92
Sayd ve’z-Zebâih 17 bâb – 15 bâb
2 bâb 2 bâb 18 bâb
Vesâya 39 bâb 57 bâb 26 bâb 20 bâb Hudûd 63 bâb 13 bâb 10 bâb 34 bâb Diyât 56 bâb 54 bâb 18 bâb 29 bâb Kadâyâ ve Ahkâm 19 bâb 57 bâb 6 bâb 5 bâb Hayz 24 bâb 1 bâb - - Cenâiz 95 bâb 7 bâb - -
Cihâd 32 bâb - 27 bâb (ve Sîretu’l-Đmâm)
3 bâb
Ma’îşet 159 bâb 34 bâb - - Itk ve Tedbîr ve Mükâtebe 19 bâb - 3 bâb (ıtk) 21bâb
Et’ime ve Eşribe 134 bâb – 37 bâb
- - 5 bâb
Şehâdât 23 bâb - - 13 bâb Eymân ve Nüzûr ve Keffârât
18 bâb - 3 bâb 16 bâb
Deyn - -
6 bâb (ve Kefâlât ve Havâlât ve Damânât ve Vekâlât)
5 bâb
Mekâsib - - 2 bâb 16 bâb Buyû’ - - - 47 bâb
Ferâiz - 46 bâb 16 bâb (ve Mevârîs)
29 bâb
Mezâr - - - 80 bâb Ticârât - - 21 bâb -
Tabloda görüldüğü üzere bu dört kitabın hepsi fıkıh konularını içermektedir.
Yalnız Kâfî’de ziyade olarak itikat konuları yer almaktadır. Bundan dolayı usûl ve
furû’ ayrımı yalnız onda vardır. Bu ayrımsa, Sünni hadis literatündeki camii ve sünen
türü şeklinde yapılan tasnifi anımsatmaktadır. Dolayısıyla Kâfî’nin, bu bakımdan
camii türü eserlere benzerlik gösterdiği söylenebilir.
Bu karşılaştırma neticesinde yalnız Kâfî’de bulunup diğerlerinde
bulunmayan kitaplar şu şekilde ortaya çıkmaktadır: Akl ve Cehl, Fadlu’l-‘Đlm,
Tevhîd, Huccet, Îmân ve Küfr, Duâ, Fadlu’l-Kur’ân, Işra, Zeyy ve Tecemmül ve
Mürüvve, Devâcîn, Mevârîs ve Ravda. Kâfî’de bulunmayıp diğerlerinde bulunan
kitaplar ise şunlardır: Deyn, mekâsib, buyû’, ferâiz, mezâr ve ticârât.
93
Fakîh’in tasnifi incelendiğinde bâbla birlikte kitap başlığı sistemi
uygulanmasına rağmen bütün bâblara kitap başlıkları konulmadığı görülmektedir.
Kitap başlığı konulan bâblar ise şunlardır: Hudûd, Diyât, Vasiyye ve Ferâiz ve Mîrâs.
Yukarıda belirtilen taharet, namaz, hayız gibi diğer bâbların ise kitap başlığı
bulunmamaktadır. Eser, fıkhın klasik bâblarına göre tasnif edilmiştir. Musannif
genellikle hadislerin senedlerini hazfetmiş, buna gerekçe olarak tariklerin
çoğalmasını istemediğini, ravilerin sika olması sebebiyle lüzum göremediğini ifade
etmiştir.337
Tehzîb, diğer kitaplardan farklı hadisler içermekle beraber tasnif bakımından
benzerdir. Fıkıh konularını içermektedir. Yine Tûsî’nin eseri olan Đstibsâr da fıkıh
konularını içermektedir. Tehzîb’den istifâde edemeyenlere faydalı olmak ve
meseleleri açıklamak için telif edilmiştir. Hadislerin senedleri bazen hazfedilmiş,
bazen eklemelerde bulunulmuştur. Her iki eserde de isnad ne Hz. Peygamber’e ne de
masum imamlara ulaşmaktadır.338
C. Kâfî’nin Ehl-i Sünnet Eserleriyle Karşılaştırılması
Bu karşılaştırma Kâfî ile Kütüb-i Sitte eserlerinden olan Buhârî’nin
(256/870) Câmi’u’s-Sahîh’i, Tirmizî’nin Câmi’i ve Ebû Dâvûd’un Sünen’i arasında
yapılmıştır. Buhârî, Sünnîler tarafından en güvenilir hadîs kitabı olarak kabul edilen,
sahih hadisleri toplayan câmi’ türü bir eserdir.339 Şîa yanında Kâfî’nin durumu da
Sünnîlerin yanında Buhârî’nin durumu gibi olduğu için karşılaştırma da seçilen
eserlerden biri Buhârî olmuştur. Tirmizî’nin Câmi’i ise daha çok Sünenü't-Tirmizî
adıyla meşhur olmuştur. Sadece ahkâm hadislerini değil câmi’lerde bulunan diğer
bazı konulara dair hadisleri de ihtiva ettiği için el-Câmi’u’s-Sahîh veya el-Câmi’u’t-
Tirmizî ismi de yaygın olarak kullanılmaktadır.340 Bu eser hem câmi’ hem de sünen
türünü andırdığından dolayı karşılaştırmaya de dahil ettik. Son olarak, Ebû Dâvûd’un
337 Şeyh Sadûk, a.g.e., Önsöz I/2; Sofuğlu, Cemal, “Şîa-i Đmâmiyyenin Hadis Anlayışı” Milletler Arası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, s. 14-15. 338 Sofuoğlu, a.g.e., s. 15-16. 339 Kandemir, DĐA, “hadis” mad., XIV/38-39. 340 A.y.
94
Sünen’ini de karşılaştırmaya ekledik. Çünkü Kâfî’de fıkıh konularının oldukça fazla
yer tutması bu yönünün de göz önüne alarak, tamamiyle fıkhî bâblardan oluşan bir
eserle karşılaştırmasını gerektirmektedir.
Öncelikle bu dört kitapta yer alan kitap be bâb isimlerini, aradaki farkları
görmek adına, karşılıklı olarak sıralamanın yerinde olacağı kanaatindeyiz.
KĐTAP KÂFÎ SAHÎH-Đ BUHÂRÎ
CÂMĐ-Đ TĐRMĐZÎ
SÜ<E<-Đ EBÎ DÂVÛD
Akl ve Cehl 34 hadîs - - - Huccet 130 bâb - - - Vukûf ve Sadakât 43 bâb - - - Me’îşet 159 bâb - - - Zeyy ve Tecemmül ve Mürüvve 69 bâb - - - Devâcin 13 bâb - - - Mevârîs 69 bâb - - - De’avât / Duâ 60 bâb 69 bâb 132 bâb - Đlm/Fadlu’l-Đlm 22 bâb 53 bâb 19 bâb 13 bâb Tevhîd 35 bâb 58 bâb - -
Îmân 209 bâb (ve Küfr)
42 bâb 18 bâb -
Fadlu/Fadâilu’l-Kur’ân 13 bâb 37 bâb 25 bâb - Işra 30 bâb - 114 bâb -
Tahâret 46 bâb
Vudû’: 75 bâb
Gusl: 29 bâb
Teyemmüm: 9 bâb
112 bâb 139 bâb
Hayz 24 bâb 30 bâb - - Cenâiz 95 bâb 98 bâb 76 bâb 80 bâb Salât 103 bâb 109 bâb 213 bâb 251 bâb Zekât 47 bâb 78 bâb 38 bâb 46 bâb Savm / Sıyâm 83 bâb 69 bâb 83 bâb 81 bâb
Hacc /Menâsik 236 bâb (ve Ebvâbu’z-Ziyârât)
151 bâb 116 bâb 97 bâb
Cihâd 32 bâb
199 bâb (ve Siyer)
40 bâb.
Fadâilu’l-Cihâd: 26 bâb
170 bâb
Nikâh 185 bâb 126 bâb 44 bâb 49 bâb
95
Akîka 38 bâb 4 bâb - -
Talâk 82 bâb 53 bâb (ve Li’ân) 22 bâb
50 bâb
Itk 19 bâb (ve Tedbîr ve Mükâtebe)
- - 28 bâb
Sayd / ve Zebâih 17 bâb / 15 bâb
38 bâb 19 bâb 5 bâb
Et’ime 134 bâb 59 bâb 48 bâb 54 bâb Eşribe 37 bâb 31 bâb 21 bâb 22 bâb Vesâya 39 bâb 36 bâb 8 bâb 17 bâb Hudûd 63 bâb 14 bâb 20 bâb 39 bâb Diyât 56 bâb 32 bâb 22 bâb 26 bâb Şehâdât 23 bâb 30 bâb 4 bâb -
Kadâ / Kadâyâ 19 bâb (ve’l-Ahkâm)
53 bâb (ve’l-Ahkâm) 42 bâb
31 bâb
Eymân ve Nüzûr / ve Keffârât 18 bâb 33 bâb/10 bâb
20 bâb 25 bâb
Ravda 597 hadîs
Ehâdîsu’l-Enbiyâ: 54 bâb
Menâkıb: 28 bâb
Fedâilu Ashâbi’n-Nebî: 30 bâb
Menâkıbu’l-Ensâr: 53 bâb
Megâzî: 90 bâb
Siyer: 48 bâb
Menâkıb: 74 bâb
-
Tefsîr - 377 bâb - - Mevâkîtu’s-Salât - 41 bâb - - Kitâbu’l-Ezân - 166 bâb - - Kitâbu’l-Cum’a - 41 bâb 80 bâb - Ebvâbu Salâti’l-Havf - 6 bâb - - Iydeyn - 26 bâb - - Vitr - 7 bâb 21 bâb 32 bâb Salâtu’l-Đstiskâ - 29 bâb - 20 bâb Tadavvu’ - - - 27 bâb Ebvâbu Şehr-i Ramazân - - - 9 bâb
96
Ebvâbu’l-Kusûf - 19 bâb - -
Sucûdiu’l-Kur’ân - 12 bâb (ve Sünnetuhâ)
- 8 bâb
Ebvâbu’t-Taksîr - 20 bâb - - Kitâbu’t-Teheccüd - 37 bâb - - Kitâbu Fadlı’s-Salâti fî Mescidi Mekke ve’l-Medîne
- 6 bâb - -
Ebvâbu’l-Amel fi’s-Salât - 18 bâb - - Sehv - 9 bâb - - Salâtu’t-Tevârîh - 1 bâb - - Fadlu Leyleti’l-Kadr - 5 bâb - - Đ’tikâf - 19 bâb - - Ebvâbu’l-‘Umre - 20 bâb - - Ebvâbu’l-Muhsar ve Cezâu’s-Sayd - 10 bâb - - Cezâu’s-Sayd - 27 bâb - - Fedâilu’l-Medîne - 12 bâb - - Selem - 8 bâb - - Şüf’a ve Selem fi’ş-Şüf’a - 3 bâb - - Đcâra fi’l-Đcârât - 22 bâb - - Havâlât - 3 bâb - - Kefâlet - 5 bâb - - Vekâlet - 16 bâb - - (Hars ve) Müzâra’a - 21 bâb - - Müsâkât - 17 bâb - - fi’l-Đstikrâd ve Edâ’i’d-Duyûn ve’l-Hacr ve’-Teflîs
- 20 bâb - -
Husûmât - 10 bâb - - fi’l-Lukata - 12 bâb - 1 bâb Mezâlim - 35 bâb - - Şerike - 16 bâb - - fi’r-Rehni fi’l-Hadar - 6 bâb - - Itk - 20 bâb - - Mekâtib - 5 bâb - -
Hibe -
(ve Fadluhâ ve’t-Tahrîdu aleyhâ) 37 bâb
(ve’l-Velâ) 7 bâb
-
Fardu’l-Humus - 20 bâb - - Cizye ve Müvâde’a - 22 bâb - - Bed’u’l-Halk - 17 bâb - - Radâ’ - - 19 bâb - Nafakât - 16 bâb - -
Kırâât - - 11 bâb (ve’l-Hurûf) 1 bâb
Hammâm - - - 3 bâb Edâhî / Dahâyâ - 16 bâb 22 bâb 21 bâb
97
Birr ve Sıla - - 88 bâb - Maraz - 22 bâb - - Tıbb - 58 bâb 35 bâb 20 bâb Kehânet ve Tatayyur - - - 4 bâb Libâs - 103 bâb 45 bâb 45 bâb Teraccül - - - 21 bâb Hâtem - - - 8 bâb Sünne - - - 29 bâb
Edeb - 128 bâb 82 bâb 16
9 bâb
Đsti’zân - 53 bâb (ve’l-âdâb) 34 bâb
-
Rikâk - 53 bâb - - Kader - 16 bâb 17 bâb - Muhâribîn min Ehli’l-Küfr ve’r-Ridde
- 46 bâb - -
Đstitâbetu’l-Mürteddîn ve’l-Mü’ânidîn ve Kıtâluhum
- 9 bâb - -
Đkrâh - 7 bâb - - Hıyel - 15 bâb - - Ta’bîr / Ru’yâ - 48 bâb 10 bâb -
Fiten - 28 bâb 79 bâb 7 bâb (ve’l-Melâhim)
Sıfatu’l-Kıyâme - - 60 bâb -
Sıfatu’l-Cennet - - 2
6 bâb -
Sıfatu’l-Cehennem - - 13 bâb - Mehdî - - - 18 bâb Sulh - 14 bâb - - Şurût - 19 bâb - - Temnennî - 9 bâb - - Ahbâru’l-Âhâd - 6 bâb - - Đ’tisâm bi’l-Kitâb ve’s-Sünne - 28 bâb - - Deyn - - - - Mekâsib - - - - Buyû’ - 113 bâb 76 bâb 35 bâb Đcâze - - - 90 bâb Ferâiz - 31 bâb 23 bâb 18 bâb Harâc ve Feyy ve Đmâra - - - 41 bâb Zühd - - 64 bâb - Mezâr - - - - Ticârât - - - - Bed’u’l-Vahy - 1 bâb - - Đlel - - 1 -
98
Tabloda sıralı şekilde gösterdiğimiz üzere Kâfî ve Ehl-i Sünnet eserlerindeki
ortak kitaplar şunlardır: De’avât/Duâ, Đlm/Fadlu’l-Đlm, Tevhîd, Îmân,
Fadlu/Fadâilu’l-Kur’ân, Işra, Tahâret, Hayz, Cenâiz, Salât, Zekât, Savm / Sıyâm,
Hacc /Menâsik, Cihâd, Nikâh, Akîka, Talâk, ‘Itk, Sayd / ve Zebâih, Et’ime, Eşribe,
Vesâya, Hudûd, Diyât, Şehâdât, Kadâ / Kadâyâ, Eymân ve Nüzûr / ve Keffârât ve
Ravda.
Kâfî’yi Ehl-i Sünnet kaynaklarından üçüyle karşılaştırdığımız bu bölümde,
bu eserlerin benzer ve farklı kitap başlıkları olduğunu görüyoruz. Kâfî’yi, Kütüb-i
Erbaa’yla karşılaştırdığımızda, onlardan fazla kitap içerdiğini görmüştük ve onu
câmi’ türü eserlere benzetmiştik. Ancak burada yer aldığı üzere, içerdiği konular
bakımından câmi’ türü eserlerden olan Sahîh-i Buhâri ile büyük fark arzettiği
anlaşılmaktadır ve Sahîh-i Buhârî’nin ondan daha kapsamlı olduğu açıktır.
Kâfî’nin Ehl-i Sünnet eserleriyle farklı olan yönlerini ortaya koymak üzere,
sadece Kâfî’de yer aldığını müşahade ettiğimiz bazı kitapları ve bâbları incelemenin
faydalı olacağını düşünüyoruz.
Yalnız Kâfî’de Bulunan Kitaplar ve Bazı Bâblar
Yalnız Kâfî’de olup, incelediğimiz Kütüb-ü Sitte kaynaklarında bulunmayan
kitaplar şunlardır: “Akl ve Cehl, Huccet, Vukûf ve Sadakât, Ma’îşet ve Zeyy ve
Tecemmül ve Mürüvve, Devâcin ve Mevârîs”. Bu başlıklardan örnek olarak ikisini
seçip daha detaylı ele almak istiyoruz.
Bu kitaplar arasında yer alan Akl ve Cehl ve Şiî hadis anlayışının temelini
yansıtan Huccet, hadislerin tasnifi, merfû’iyeti ve içeriği bakımından aşağıda
incelenmiştir.
99
a) Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl
Đlk incelemesini yaptığımız Akıl ve Cehl Kitabı’nda bulunan rivâyetler akla
dair ifadeleriyle dikkat çekmektedir. Bu kitapta Kâfî’de yer alan diğer kitaplardan
farklı olarak bâb başlıkları bulunmamakta ve 34 hadisten oluşmaktadır. Rivâyetler,
sıralanırken belli bir düzen olmaksızın, karışık bir şekilde verilmiştir. Đsnâdları
yönünden değerlendirildiğinde ise görülmektedir ki; rivâyet edilen merfû’ hadislerin
sayısı 3’tür. Aynı zamanda bunlar mürsel rivâyetlerdir. 341 Mevkûf rivâyet edilen
hadîs sayısı 6’dır ve bunlar Hz. Ali’den nakledilmiştir. 342 Kitapta daha çok maktû’
hadisler bulunur. Sayıları 20 tanedir ve bu hadisleri rivâyet eden imamlar şunlardır:
Ebû Câfer Muhammed Bâkır, Câfer Sâdık Ebû Abdillah ve Musâ b. Câfer Ebu’l-
Hasan. 343 Đmâm Rızâ’nın344 ve Ali b. Musâ’nın345 kavilleri de nakledilmiştir. Tespit
edilen bu bilgiler bizi, Kâfî’nin diğer kısımlarında da tanık olunduğu üzere,
Kuleynî’nin eserinin büyük çoğunluğunu imamların sözlerinin oluşturduğu sonucuna
götürmektedir.
Kitapta rivâyet edilen hadislerde akıl; anlayış, düşünce, idrak gibi
anlamlarda kullanılmıştır. Aşağıdaki rivâyetlerde Allah’ın akla değer verdiği, kişinin
aklı nispetinde sorgulanacağı ve aklını dinini iyi bir şekilde yaşamak için kullanması
gerektiği anlatılmaktadır:
أقبل: له قال مث استنطقه العقل اهللا خلق ملا: قال السالم عليه جعفر أيب عن مسلم، بن حممد عن... 1
أكملتك وال منك إيل أحب هو خلقا خلقت ما وجاليل وعزيت: قال مث فأدبر أدبر: له قال مث فأقبل
346 .اثيب وإياك اعاقب، وإياك أى وإياك آمر، إياك إين أما احب، فيمن إال
341 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 11, I/12; No: 25, I/25; No: 28, I/26. 342 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 2, I/10; No: 13, I/20; No: 16, I/21; No: 30-31, I/27; No: 34, I/; 28. (Bu rivâyetler Şiî hadîs usûlüne göre merfû’ sayılmaktadır.) 343 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 1, I/10; No: 3, 6-8, I/11; No: 9-10, I/12; No: 12, I/13; No: 14, I/20; No: 15, 17, I/23; No: 19, I/24; No: 21-24, I/25; No: 26-27, 29, I/26; No: 33, I/28. 344 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 4, I/11; No: 18, I/23; No: 20, I/24; No: 32, I/27. 345 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 5, I/11. 346 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 1, I/10.
100
…Muhammed b. Müslim, Ebû Câfer’in (Muhammed Bâkır
aleyhisselâm) şöyle dediğini bildirdi:
«Allah, aklı yaratınca onu konuşturdu, ardından ona: "Beri gel." dedi, akıl
beri geldi. Sonra: "Geri git." dedi, akıl geri gitti. Sonra şöyle buyurdu: Đzzetim ve
celâlim hakkı için senden daha sevimli bir şey yaratmış değilim. Senin eksiksiz,
olgun halini ancak sevdiğim kimselere bahşederim. Sadece sana emreder, yalnız sana
yasaklarımı yöneltir, sırf seni cezalandırır ve yalnızca seni ödüllendiririm.»
Bu rivâyet Ehl-i Sünnet’in muteber hadis kaynaklarında yer almamakta ve
mevzuat kitaplarında uydurma hadis olarak zikredilmektedir.347
يف العباد اهللا يداق إمنا: قال السالم عليه جعفر أيب عن اجلارود، أيب عن سنان، بن حممد عن... 2
348 .الدنيا يف العقول من آتاهم ما قدر على القيامة احلساب يوم
…Muhammed b. Sinan, Ebu'l-Carud'dan, o da Ebu Câfer’den (Muhammed
Bakır aleyhisselâm) şöyle rivâyet eder:
«Allah, kıyamet günü hesaplaşma anında insanları, dünyada verdiği akıl
oranında sorgulamaya tâbi tutar.»
عبادته من فالن: السالم عليه عبداهللا اليب قلت: قال أبيه عن الديلمي، بن سليمان حممد عن... 3
من رجال إن العقل، قدر على الثواب إن: فقال أدري، ال: قلت عقله؟ كيف: فقال .وفضله؟ ودينه
وإن املاء ظاهرة الشجر كثرية نضرة، خضراء البحر، جزائز من جزيرة يف اهللا يعبد كان إسرائيل بين
امللك، فاستقله ذلك،] تعاىل[ اهللا فأراه هذا، عبدك ثواب أرين رب يا فقال به مر املالئكة من ملكا
347 Hindî, Tâhir b. Ali Sıddîkî, Tezkiratü’l-Mevzûât, I, Đdârutu’t-Tabâatu’l-Münîriyye, yy 1343, s.28; Ali el-Kârî, Ali b. Muhammed, el-Esrâru’l-Merfûa fi’l-Ehbâri’l-Mevzûa, I, Tahk: Muhammed es-Sabbâğ, Muessesetu’r-Risâle, Beyrut, ty, s.124. 348 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 7, I/11.
101
رجل أنا: قال أنت؟ من: له فقال إنسي صوره يف امللك فأتاه اصحبه أن: إليه] تعاىل[ اهللا فأوحى
أصبح فلما ذلك يومه معه فكان معك، العبداهللا فأتيتك املكان هذا يف وعبادتك مكانك بلغين عابد
: له فقال عيبا هذا ملكاننا إن: العابد له فقال للعبادة، إال يصلح وما لنزه، مكانك إن: امللك له قال
يضيع، احلشيش هذا فإن املوضع، هذا يف رعيناه محار له كان فلو يمة لربنا ليس: قال هو؟ وما
احلشيش، هذا مثل يضيع كان ما محار له كان لو: فقال محار؟ لربك وما: امللك] ذلك[ له فقال
349 .عقله قدر على اثيبه إمنا: امللك إىل اهللا فأوحى
…Muhammed b. Süleyman Deylemî, babasından şöyle rivâyet eder:
Ebû Abdillah’a (Câfer-i Sâdık aleyhisselâm) sordum: "Falan adam, ibadetleri,
dini ve erdemi itibariyle şu şu özelliklere sahiptir." Böyle biri için ne buyurursunuz?
-Dedi ki: «Aklı nasıl?»
-Dedim ki: Bilmiyorum?
Bunun üzerine şunları söyledi: «Hiç kuşkusuz sevap insanın aklının
düzeyine göre verilir. Đsrailoğullarından bir adam vardı. Bu adam, denizin ortasındaki
adalardan birinde Allah'a ibadet ederdi. Adanın her tarafı yemyeşildi, seyre doyum
olmazdı. Her tarafı ağaçlarla kaplıydı. Suyu boldu. Bir gün bir melek, bu adamın
bulunduğu adadan geçti. Onu görünce şöyle dedi: "Ey Rabbim, şu adamın aldığı
sevabı bana göster." Allah Teâlâ ona adamın sevabını gösterince melek, bu sevabı az
buldu.
Bunun üzerine Allah Teâlâ ona: "Adamla arkadaşlık et." diye vahyetti.
Melek adamın yanına insan suretine bürünerek geldi.
-Adam: "Kimsin sen?" diye sordu.
349 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 8, I/11.
102
-O: Ben ibadetle meşgul bir insanım. Senin yerini ve burada ibadetle meşgul
olduğunu duydum. Bu yüzden senin yanında Allah'a ibadet etmeye geldim.
Melek adamın yanında o gün kaldı. Sabah olunca melek ona dedi ki:
Senin yerinin havası, suyu ve çevresi tertemiz ve güzeldir. Burada ibadet et-
mekten başka bir şey yapılmaz.
Abid adam, ona şunları söyledi: "Bu yerimizin bir kusuru vardır."
Melek: "Nedir bu kusur?" diye sordu.
Adam: "Rabbimizin hayvanı yoktur. Eğer Rabbimizin eşeği olsaydı, onu
burada güder, otlatırdık; çünkü bunca ot kuruyup zayi oluyor." dedi.
Melek ona dedi ki: Sence Rabbimizin eşeği yok mudur?
Dedi ki: Eğer eşeği olsaydı bunca otun zayi olmasına izin vermezdi.
Allah, meleğe şöyle vahyetti: «Ben ona aklının düzeyine göre sevap
verdim.»
فجرى مواليه من مجاعة وعنده السالم عليه عبداهللا أيب عند كنت: قال مهران بن مساعة عن...4
قال تدوا، وجنده واجلهل وجنده العقل اعرفوا: السالم عليه أبوعبداهللا فقال واجلهل العقل ذكر
عزوجل اهللا إن: السالم عليه أبوعبداهللا فقال عرفتنا، ما إال نعرف ال فداك جعلت: فقلت: مساعة
: له قال مث فأدبر، أدبر: له فقال نوره من العرش ميني عن الروحانيني من خلق أول وهو العقل خلق
خلق مث: قال خلقي، مجيع على كرمتك و عظيما خلقا خلقتك: وتعاىل تبارك اهللا فقال فأقبل، أقبل
استكربت: له فقال يقبل فلم أقبل: له قال مث فأدبر، أدبر: له فقال ظلمانيا االجاج البحر من اجلهل
له أضمر أعطاه وما العقل به اهللا أكرم ما اجلهل رأى فلما جندا وسبعني مخسة للعقل جعل مث فلعنه،
فأعطين به يل قوة وال ضده وأنا وقويته وكرمته خلقته مثلي خلق هذا رب يا: اجلهل فقال العداوة
103
قد: قال رمحيت من وجندك أخرجتك ذلك بعد عصيت فإن نعم: فقال أعطيته ما مثل اجلند من
وهو اخلري: اجلند والسبعني اخلمسة من العقل أعطى مما فكان جندا وسبعني مخسة فأعطاه رضيت
...الكفر وضده واالميان اجلهل، وزير وهو الشر ضده وجعل العقل وزير
قلبه اهللا امتحن قد مؤمن أو نيب، وصي أو نيب يف إال العقل أجناد من كلها اخلصال هذه جتتمع فال
حىت اجلنود هذه بعض فيه يكون أن من خيلو ال أحدهم فإن موالينا من ذلك سائر وأما لالميان،
وإمنا واالوصياء، االنبياء مع العليا الدرجة يف يكون ذلك فعند اجلهل جنود من وينقي يستكمل،
350 .ومرضاته لطاعته وإياكم اهللا وفقنا وجنوده، اجلهل ومبجانبة وجنوده، العقل مبعرفة ذلك يدرك
Sema'a b. Mihran şöyle rivâyet etmiştir:
Bir gün Ebû Abdillah’ın (Câfer-i Sâdık aleyhisselâm) yanındaydım. Yanında
dostlarından bir grup insan da bulunuyordu. Söz dönüp dolaşıp akıl ve cehalet
konusuna geldi. Ebû Abdillah buyurdu ki:
«Aklı ve ordusunu, cehaleti ve ordusunu tanıyın ki, doğru yolu bulasınız.»
Sema'a der ki: Bunun üzerine dedim ki: Sana kurban olayım. Senin bize öğ-
rettiğinden başkasını bilmiyoruz.
Ebû Abdillah buyurdu ki: «Allah Azze ve Celle aklı yarattı. Akıl, arşın sağ
yanından, Onun nurundan yaratılan ilk ruhani (soyut) varlıktır. Allah ona: "Geri
dön." dedi, akıl geri döndü. Sonra ona: "Beri gel." dedi, akıl beri geldi. Allah
Tebareke ve Teâlâ şöyle dedi: "Seni büyük bir yaratılışla yarattım ve seni bütün
yarattıklarımdan üstün tuttum." Sonra Allah, cehaleti tuzlu ve karanlık bir denizden
yarattı. Ona:
350 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 14, I/20.
104
"Geri dön." dedi, cehalet geri döndü. Sonra: "Beri gel." dedi, cehalet beri gel-
medi. Bunun üzerine Allah: "Büyüklendin." dedi ve onu lanetledi.
Sonra akla yetmiş beş asker bahşetti. Cehalet, Allah'ın akla verdiği değeri,
ona bahşettiği askerleri görünce içinden akla karşı düşmanlık duygusu beslemeye
başladı ve şöyle dedi: "Ey Rabbim! Bu da benim gibi bir varlıktır. Sen onu yarattın,
ona ikramda bulundun, onu güçlendirdin. Bense onun karşıtıyım. Fakat benim ona
karşı koyacak gücüm yoktur. Ona verdiğin gibi bana da askerler ver."
Allah buyurdu ki: "Evet, ama bundan sonra da emrime karşı gelirsen, seni
ve askerlerini rahmetimden uzaklaştırırım." Cehalet, "Kabul ediyorum." dedi.
Bunun üzerine Allah, ona yetmiş beş asker verdi. Akla verilen yetmiş beş asker
şunlardır: "Hayır;" aklın veziridir. Onun karşıtı, cehaletin veziri olan "şer"dir; Đman /
Küfür; Tasdik. / Đnkâr…”
Aklın sayılan bu askerlerinin tümü, ancak bir nebide veya nebinin vasisinde,
ya da Allah'ın kalbini sınayarak kötülüklerden arındırdığı bir mü'minde toplanabilir.
Fakat biz Ehl-i Beyt'in, diğer dostlarına gelince onlardan hiç kimse yoktur ki, bu as-
kerlerin bir kısmına sahip olmasın ve gitgide tekâmüle doğru yol almasın, cehaletin
askerlerinden peyderpey arınmasın. Bu süreç tamamlandıktan sonra nebiler ve vasi-
lerle birlikte en yüksek dereceye ulaşır. Bu dereceye ulaşmak için her şeyden önce
aklı ve askerlerini bilmek, tanımak, cehaletten ve askerlerinden de uzak durmak ge-
rekir. Allah, bizi ve sizi itaatine ve hoşnutluğuna ulaşmada başarılı kılsın.»
5. Kitâbu’l-Akl ve’l-Cehl’de Muaviye’nin zikredildiği bir rivâyet
bulunmaktadır. Şöyledir:
105
: قال السالم عليه عبداهللا أيب إىل رفعه أصحابنا بعض عن عبداجلبار، بن حممد عن إدريس، بن أمحد
معاوية؟ يف كان فالذي: قلت: قال اجلنان به واكتسب الرمحن به عبد ما: قال العقل؟ ما: له قلت
351 .بالعقل وليست بالعقل، شبيهة وهي الشيطنة، تلك! النكراء تلك: فقال
“Ahmed b. Đdrîs, Muhammed b. ‘Abdilcabbar’dan, o da ashabımızın
bazısından merfu olarak Ebû Abdillah'tan (Câfer-i Sadık aleyhisselâm) şöyle rivâyet
etmiştir:
Đmam'a akıl nedir? diye sordum.
Buyurdu ki: «Rahman'a kulluk sunmanın aracı ve cennetleri kazanmanın
aleti olan bir yetenektir.»
Dedim ki: Peki, Mu’âviye'nin sahip olduğu yetenek nedir?
Buyurdu ki: «Onunkine kurnazlık denir. Şeytânettir. Akla benzer; ama
kesinlikle akıl değildir.»”
Bütün bu rivâyetleri gördükten sonra belirtmek gerekir ki Ehl-i Sünnet
alimleri arasında genel olarak akılla ilgili rivâyetler zayıf hatta yalan ve uydurma
olarak kabul edilmiştir. Dolayısıyla Şîa tarafından kabul edilen bu rivâyetler de aynı
kategoride değerlendirilecektir.352 Bununla birlikte Şîa indinde bu tür rivâyetlerin
makbul ve muteber olduğu da açıkça görülebilmektedir.
351 Kuleynî, Akl ve Cehl, No: 3, I/11. 352 Đbn Kayyım el-Cevzî, Muhammed b. Ebî Bekr (751 h.), el-Menâru’l-Münîf fi’s-Sahîhi ve’d-Da’îf, I, Tahk: ‘Abdulfettâh Ebû Gudde, Mektebetu Matbûâti’l-Đslâmiyye, Halep, 1390/1970, No: 120, s. 66.
106
b) Kitâbu’l-Huccet
Şîanın genel itikadi anlayışını yansıtmakta olan bu bölüm Ehl-i Sünnet’le
temel olarak ayrıldıkları noktayı içermektedir. Bu kitapta yer alan konu başlıkları şu
şekildedir:
- On iki imam
- Onların özellikleri ve durumları
- Peygamberlerle aralarındaki farklı yönleri
- Yol gösterici oldukları
- Allah’ın ilminin koruyucusu oldukları
- O’nun nuru oldukları
- Arzın rükünleri oldukları
- Đlmî meselelerde uzmanlaşmış oldukları
- Hz. Peygamber’in, bütün peygamberlerin ve imamların ise
kendilerinden önceki imamların ilimlerinin vârisi oldukları
- Onlara itaatin farz oluşu
- Allah’ın yüce isminin onların yanında olduğu
- Bir şeyi bilmek istediklerinde bilgi sahibi oldukları
- Ne zaman öleceklerini bildikleri
- Ancak kendi tercihleri ile öldükleri
- Olan ve olacak olanın bilgisine sahip oldukları ve onlardan hiçbir
şeyin gizli kalmayacağı vb.
Bu kitap, bâb başlıkları altında rivâyetler verilerek oluşturulmuştur ve 130
bâb ve 1023 hadîsten oluşmaktadır. Bu rivâyetlerin hiçbiri merfû’ değildir. Aksine
çoğu, Kâfî’de bulunan diğer rivâyetlerde olduğu gibi imamlardan gelen sözlerdir.
Huccet Kitabı’nın muhtevasını daha iyi anlamak amacıyla dikkati çeken
birkaç rivâyete yer vermek istiyoruz:
107
353 .ذلك اهللا أعلمه شيئا يعلم أن االمام أراد إذا: قال السالم عليه عبداهللا أيب عن...
…Ebû Abdillah’ın şöyle dediği rivâyet olunmuştur: “Đmam bir şeyi bilmek
istediği zaman Allah o şeyi ona öğretir.”
Bu rivâyette Şîa’ya göre imamların derecesi peygamberle eşdeğer
tutulmaktadır. Öte yandan Ehl-i Sünnet’te ise peygamberlere dahi Allah’ın dilediği
kadarının öğretildiği görüşü benimsenmektedir.
كله القرآن مجع أنه الناس من أحد ادعى ما: يقول السالم عليه رجعف أبا مسعت: قال جابر عن...
السالم عليه طالب أيب بن علي إال تعاىل اهللا نزله كما وحفظه مجعه وما كذاب، إال أنزل كما
354.السالم عليهم بعده من واالئمة
…Câbir şöyle rivâyet etmiştir: Ebû Câfer’ın (Muhammed Bâkır aleyhisselâm)
şöyle dediğini duydum: “Kur'ân’ı Allah Teâlâ tarafından indirildiği (tertible) şekliyle
topladığını iddia eden kimse, mutlaka yalancıdır. Kur'ân’ı, Allah tarafından indirilen
tertiple, sadece Ali b. Ebî Tâlib ve ondan sonra gelen Ehl-i Beyt imamları toplamışlar
ve öylece hıfzetmişlerdir.”
Bu rivâyetten anlaşıldığı üzere, Ehl-i Sünnetçe kabul edilen Hz. Ebubekir’in
Kur’an sahifelerini Mushaf haline getirdiği görüşü reddedilmektedir. Ayrıca bu işin
Ehl-i Beyt’e munhasır gibi addedilmesi, rivâyetin açıkça mezhep tassubu neticesinde
ortaya çıktığını göstermektedir.
Hz. Ebû Bekir’in hilâfetinin hak olmadığını haber veren bir rivâyet ise şu
şekildedir:
353 Kuleynî, Huccet, No: 3, I/258. 354 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/228.
108
يف قتلوا الذين حتسنب ال: " يوما بكر اليب قال السالم عليه املؤمنني أمري أن االسناد وذا
مات اهللا رسول وآله عليه اهللا صلى حممدا] أن[ وأشهد" يرزقون رم عند أحياء بل أمواتا اهللا سبيل
النيب فأراه بكر أيب بيد علي فأخذ به متخيل غري الشيطان فان ك جاء إذا فأيقن ليأتينك، واهللا شهيدا
وتب النبوة إال مثلي إم ولده، من عشر وبأحد بعلي آمن بكر أبا يا: له فقال وآله عليه اهللا صلى
355ير فلم ذهب مث قال فيه، لك حق ال فإنه يدك، يف مما اهللا إىل
Aynı rivayet zinciriyle aktarıldığına göre, bir gün Emir'ül-Mü'minin (Ali b.
Ebî Tâlib aleyhisselâm), Ebû Bekir'e şöyle dedi:
«"Allah yolunda öldürülenleri ölü sanma. Onlar diridirler ve Rableri katında
rızıklanırlar." (Âl-i Đmran, 169) Ben şahitlik ederim ki Allah'ın Resulü Muhammed
şehid olarak öldü. Allah'a yemin ederim ki, o sana gelecektir. Sana geldiği zaman,
bundan kesin olarak emin ol. Çünkü şeytan onun suretine giremez.»
Ali, Ebû Bekir'in elinden tuttu ve ona Nebî’yi (sallallahu aleyhi ve âlihi)
gösterdi. Peygamber ona dedi ki: «Ey Ebû Bekir! Ali'ye ve onun soyundan gelen on bir
kişiye iman et. Onlar, nübüvvet hariç, benim gibidirler. Elinde olan görevden dolayı
Allah'a tevbe et. Çünkü senin onda bir hakkın yoktur.»
Sonra gitti ve bir daha görülmedi.»
Nebî ve Resulleri tabakalara ayıran bir rivâyet ise şu şekildedir:
يعدو ال نفسه يف منبأ فنيب: طبقات أربع على واملرسلون االنبياء: السالم عليه أبوعبداهللا قال...
الصوت ويسمع النوم يف يرى ونيب غريها،
355 Kuleynî, Huccet, No: 13, I/533.
109
السالم، عليهما لوط على إبراهيم كان ما مثل إمام وعليه أحد إىل يبعث ومل اليقظة، يف يعاينه وال
قال كيونس كثروا، أو قلوا طائفة إىل ارسل وقد امللك، ويعاين الصوت ويسمع منامه يف يرى ونيب
يرى والذي إمام، وعليه ألفا ثالثني: يزيدون: قال" يزيدون أو ألف مائة إىل وأرسلناه: " ليونس اهللا
السالم عليه إبراهيم كان وقد العزم اويل مثل إمام وهو اليقظة يف ويعاين الصوت ويسمع نومه يف
عهدي ينال ال: اهللا فقال ذرييت ومن: قال إماما للناس جاعلك إين: " اهللا قال حىت بإمام وليس نبيا
356 .إماما يكون ال وثنا أو صنما عبد من" الظاملني
...Hişam b. Sâlim şöyle rivâyet etmiştir: Ebû Abdillah (Câfer-i Sâdık
aleyhisselâm) şöyle demektedir: «Nebî ve Rasuller dört tabakaya ayrılırlar.
1) Başkası için değil, sadece kendisi için peygamber olan nebî.
2) Rüyada gören, sesi işiten ve fakat uyanıkken böyle bir durumla karşılaşmayan ve
hiç kimseye gönderilmeyen nebî. Onun da imamı ve yol göstericisi vardır. Örneğin
Đbrâhîm (aleyhisselâm), Lût’un (aleyhisselâm) imamıydı.
3) Rüyada gören, sesi işiten ve uyanıkken meleği gören nebî. Az veya çok sayıdaki
bir topluluğa da gönderilmiştir. Yunus gibi Yüce Allah onun hakkında şöyle
buyurmuştur: "Ve onu yüz bin kişiye, yahut daha da artmakta olan bir topluluğa pey-
gamber olarak gönderdik." (Saffat, 147) Yûnus (aleyhisselâm)’ın gönderildiği
kavmin nüfusu yüz otuz binden daha fazlaydı. Onun da üzerinde bir imam vardı.
4) Rüyada gören, sesi işiten ve uyanıkken karşılaşan peygamber. Ulu’l-azm
peygamberler bu gruba girerler. Đbrâhîm (aleyhisselâm) bir süre nebîydi; ama henüz
imam değildi. Nihayet Allah ona: "Ben seni imam yapacağım." dedi. "O, Benim so-
yumdan da." dedi. Allah: "Zâlimlere ahdim ermez." (el-Bakara, 124) dedi. Putlara,
heykellere tapanlar, imam olamazlar.»
356 Kuleynî, Huccet, No: 1, I/174-175.
110
Yeryüzünde sürekli olarak bir imamın bulunması gerektiğine dair bir rivâyet
ise şu şekildedir:
...Ebû Hamza, Ebû Câfer’den (Muhammed Bâkır aleyhisselâm) şöyle rivâyet
etmiştir:
«Allah'a yemin ederim ki, Âdem'in ölümünden bu yana dünyamız hiç bir
zaman bir imamdan yoksun bırakılmamıştır. Bu imam aracılığıyla insanlar, Allah'a
yönelmişlerdir. O, Allah'ın kulları üzerindeki huccetidir.
Yeryüzü, Allah'ın kulları üzerindeki hucceti olan imamdan yoksun kalmaz,
yoksun kaldığı zaman varlığını sürdüremez.»
Huccet kitabında Kur’an-ı Kerîm’deki bazı ayetlerin imamlara ve Ehl-i
Beyt’e delâlet ettiğine dair rivâyetler bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi aşağıda
verilmiştir.
نور اهللا: " تعاىل اهللا قول يف السالم عليه أبوعبداهللا قال: قال اهلمداين سهل بن صاحل عن...
املصباح" احلسن" مصباح فيها" السالم عليهما فاطمة" كمشكوة نوره مثل واالرض السماوات
" الدنيا أهل نساء بني دري كوكب فاطمة" دري كوكب كأا الزجاجة" احلسني" زجاجة يف
نصرانية وال يهودية ال" غربية وال شرقية ال زيتونة" السالم عليه إبراهيم" مباركة شجرة من يوقد
" إمام بعد منها إمام" نور على نور نار متسسه مل ولو" ا ينفجر العلم يكاد" يضئ زيتها يكاد"
أو: " قلت ،" للناس االمثال اهللا ويضرب" يشاء من لالئمة اهللا يهدي" يشاء من لنوره اهللا يهدي
بعضها" الثاين ظلمات" موج فوقه من" الثالث" موج يغشاه" وصاحبه االول: قال" كالظلمات
يراها يكد مل" فتنتهم ظلمة يف املؤمن" يده أخرج إذا" امية بين وفنت اهللا لعنه معاوية" بعض فوق
.القيامة يوم إمام" نور من له فما" السالم عليها فاطمة ولد من إماما" نورا له اهللا جيعل مل ومن
111
يدي بني تسعى القيامة يوم املؤمنني أئمة": وبأميام أيديهم بني نورهم يسعى: " قوله يف وقال
.اجلنة أهل منازل ينزلوهم حىت وبأميام املؤمنني
وحممد البجلي القاسم بن موسى عن زياد، بن سهل عن احلسن، بن وحممد حممد بن علي
السالم عليه موسى أخيه عن السالم، عليه جعفر بن علي عن مجيعا، علي بن العمركي عن حيىي، بن
357 .مثله
...Salih b. Sehl el-Hemedanî şöyle rivâyet etmiştir:
Ebû Abdillah (Câfer-i Sâdık aleyhisselâm), Nûr suresinde yer alan nur âyetini
aşağıdaki gibi yorumladı: "Allah göklerin ve yerin nurudur. O'nun nurunun temsili,
kandil gibidir."358 Fatıma’nın (selâm üzerine olsun) kandili gibidir.
"Đçinde lâmba bulunan."359 Hasan (aleyhisselâm) kastedilmiştir.
"O lamba kristal bir fanus içindedir."360 Yani Hüseyin (aleyhisselâm).
"O fanus da sanki inciye benzer bir yıldız gibidir."361 Fatıma, dünya kadınları
arasında inciye benzeyen bir yıldız gibidir.
"Mübarek bir ağaçtan tutuşturulur."362 Yani Đbrâhîm (aleyhisselâm).
"Doğuya ya da batıya nisbet edilemeyen zeytinden."363 Ne Yahudi, ne de
Hıristiyan olan.
"Onun yağı neredeyse ışık verir. "364 Neredeyse ondan ilim fışkırır.
357 Kuleynî, Huccet, No: 5, I/195. 358 Nûr, 24/35. 359 Nûr, 24/35. 360 Nûr, 24/35. 361 A.y. 362 A.y. 363 A.y.
112
"Ateş değmese dahi. <ur üstüne nurdur."365 Ondan art arda imamlar gelir.
"Allah dilediği kimseyi nuruna eriştirir."366 Allah dilediği kimseleri imamlara
ulaştırır. "Allah insanlara temsil getirir."367
Dedim ki: Şu kelimelerin yorumunu da yapar mısın?
"Veya karanlıklar gibi"368 "Onu bir dalga alır."369 Bundan maksat da
üçüncüsüdür.
"Onun üzerinde de karanlıklar dalgası bulunur."370 "Bazısı bazısının üstünde
yer alır."371 Burada kastedilenler de Muaviye ve Emevi fitneleridir.
"Bir kimse elini dışarı çıkarırsa..."372 Emeviler'in fitnelerinin karanlığından
bir mü'min elini çıkarırsa "<eredeyse onu görecektir.''373
"Allah kime bir nur vermemişse."374 Fatıma evlâdından bir imam
bahşetmemişse
"Artık onun nuru olmaz"375 Kıyamet günü onun imamı olmaz.»
Đmam, "Önlerinden ve sağlarından, nurları aydınlatıp gider."376 âyetini de şu
şekilde yorumladı: «Müminlerin imamları, kıyamet günü müminlerin önlerinden ve
sağlarından giderler ve onları cennet ehlinin kaldıkları konaklara indirirler.» Ali b.
Câfer kardeşi Musa’dan (b. Câfer aleyhisselâm) benzeri bir açıklamayı rivâyet
etmiştir.
364 A.y. 365 A.y. 366 A.y. 367 Nûr, 24/35. 368 Nûr, 24/40. 369 A.y. 370 A.y. 371 A.y. 372 A.y. 373 A.y. 374 Nûr, 24/40. 375 A.y. 376 Hadîd, 57/12.
113
Genel olarak Ehl-i Sünnet’te Kur’an ayetleri lafızların el verdiği ölçüde literal
anlamları etrafında tefsir edilir. Bununla birlikte mecazî anlaşılması mümkün olan
ayetlerin mecazî ve işarî yorumlarla izah edildiği de vakidir. Ama belli ifadelerin
belli şahıslara, özellikle de Kur’ân’ın nüzulundan sonra yaşamış olan şahsiyetlere
işaret olarak algılanması muteber tefsirlerde neredeyse hiç yoktur. Kâfî’ye
baktığımzda ise yukarıdaki rivâyette görüldüğü üzere bu durum oldukça farklıdır.
Ayetteki olumlu ifadelerin Ehl-i Beyt’in önde gelen şahsiyetlerine izafe edilmesi,
olumsuz olarak değerlendirilebilecek tabirlerin de Ehl-i Beyt düşmanı olarak telakki
ettikleri zaatlara hamledilmesi bu yorumların mezhebî hassasiyetlerden
kaynaklandığını düşündürmektedir.
Netice itibariyle, Şîa kaynaklarında farklı isnad yapıları dikkat çekse de ana
gövdeyi Câfer-i Sâdık ve diğer imamlardan gelen hadîsler oluşturmakta, sahabe
kanalıyla gelenler oldukça cılız kalmaktadır. Bu durumda Şîa genel olarak bütün dini
meselelerini başta Câfer-i Sâdık olmak üzere sadece imamlardan veya imamlar
vasıtasıyla Hz. Peygamber’den almaktadır. Şîa’nın itikâdî anlayışına etki eden, Ehl-i
Beyt ve Đmâmet nazariyelerinin temellerinin imamların sözlerinden oluşması delilin
kaynağı açısından düşündürücüdür. Kuzudişli bu mesele hakkında şu soruyu
gündeme getirerek şöyle demektedir: “Şîa neden sadece imamlar vasıtasıyla gelen
Ehl-i Beyt isnâdlarına güvenmektedir? Bu mesele büyük oranda Hz. Peygamber
zamanında başlayıp sahabîler döneminde devam etmesi, Muâviye b. Ebî Süfyan’ın
yönteminde de yalanın yani hadîs uydurma faaliyetinin sistemleşmesiyle ilgilidir.
Dolayısıyla bu durum, onların sadece Ehl-i Beyt isnadlarına yönelmesini
gerektirmiştir. Buna Ehl-i Beyt isnadının gerekliliğinde dış etken denebilir. Bu tür
isnadın gerekliliğindeki iç etkenler ise, imamların masum olması ve imamların
ümmetin en bilgilisi kabul edilmesidir.”377
Hadîs Tenkîdi Yönünden el-Kâfî Üzerine Bir Đnceleme adlı doçentlik tezi
bulunan Sofuoğlu ise bu konuda şunları söylemektedir: “Muhammed Bâkır’ın ölümü
114 h. dir. Onun ölümünden 30-40 sene daha geriye gidersek; bu dönem Şîa’nın başlı
başına bir mezhep olma mücadelesi verdiği, ayrı bir varlık olarak inanç esaslarını
ortaya koymaya çalıştığı yıllardır. Kuleynî’ye kadar ki ikiyüz elli seneye yakın bir
377 Kuzudişli, a.g.e., s. 46-47, 68-71.
114
süre içinde Şiî toplum arasında böyle binlerce rivâyet uydurulmuş, dilden dile
dolaşmıştır. Kuleynî, bu rivâyetlerin her birini hiçbir tenkit ve tahkîke tabi
tutmaksızın ve hiçbir şart aramaksızın eserine dercetmiştir. Đmamların büyüklüğünü
anlatan, onları insanüstü birer varlık olarak gösteren bu hikâyeler, kabul etmek gerek
ki Şiî toplumun oluşmasında ve müstakil bir varlık haline gelip şahsiyetini
kazanmasında mühim bir rol oynamıştır.”378
“Kuleynî, hadîslerdeki isnâd zincirine gereken önemi vermemiş, dolayısıyla
isnâd hiçbir zaman muttasıl olarak Hz. Peygamber’in hadisi olarak gösterilen birçok
rivâyeti gerçekte uydurma haberlerden başka bir şey değildir. Ayrıca imamların
sözleri de hadîs olarak kabul edildiğinden, onlara göre sahîh hadîsleri gösteren
rakamların sayısı yükselmektedir. Biz bu sözlerin birçoğunun gerçekten imamlara ait
olduğu kanaatinde değiliz.”379 diyen Mustafa Öz’ün ifadelerine de katılmamak elde
değildir.
c. Şîa’ya Mahsus Görüşler Đçeren Bazı Bâblar
Kâfî’de, yukarıda zikrettiğimiz kitaplardan başka Şîa’nın görüşlerini yansıtan
bazı bâblar dikkati çekmektedir. Şîa’nın temel itikâdi görüşlerinin temeli olması
bakımından bu bâblara ayrıca değinmenin faydalı olacağı kanaatindeyiz.
ca. Takiyye ve Kitmân Bâbı
Kuleynî’nin itikad konularını içeren Usûlu’l-Kâfî’sinde Kitâbu’l-Îmân ve’l-
Küfr altında müstakil bir bâb olarak yer verdiği takiyye, kişinin canına veya malına
yönelik bir tehlike karşısında inancını gizleyip gerektiğinde aksini söylemesidir. Şîa,
takiyye ve kitmânı muahaliflerin baskısından kurtulmak, isyan etmeye elverişli bir
durum ortaya çıkıncaya kadar toplum ve yöneticilerin dikkatini çekmemek için
kullanmıştır. Takiyye, genel olarak bütün Şîa fırkalarınca uygulanan bir esas
378 Sofuoğlu, Hadis Tenkidi Yönünden Kâfî Üzerine Bir Đnceleme, s.50. 379 Sofuoğlu, a.g.e, s. 99.
115
olmuştur.380 Bu inancın temellerinin nereden geldiğine dair bir fikir oluşturması
açsısından Kâfî’de yer alan takiyye ve kitmân ile ilgili rivâyetlerden bazılarına
tezimizde yer vermenin faydalı olacağını düşünmekteyiz.
- Kâfî’de takiyye bâbında yer alan rivâyetlere bakıldığında bazı
ayetlerde takiyyeye işaret edildiği zikredilmektedir. Buna dair bazı
rivâyetler şu şekildedir:
بما مرتين اجرهم يؤتون اولئك: " عزوجل اهللا قول يف السالم عليه عبداهللا أيب عن...
381" السيئة بالحسنة ويدرؤن ) التقية على صربوا مبا: قال( صبروا
382.االذاعة والسيئة التقية احلسنة: قال
…Ebû Abdillah’tan Allah Teâlâ’nın (cc) şu ayeti hakkında şöyle dediği
nakledilmiştir: “Đşte onların, sabredip (Ebu Abdillah dedi ki: takiyyede sabretmeleri
üzere) kötülüğü iyilikle savmaları karşılığında, mükâfatları kendilerine iki kez
verilecektir.” (Ebû Abdillah) şöyle dedi: Đyilik takiyyedir, kötülük ise ilan etmektir.
.اهللا دين من التقية: السالم عليه أبوعبداهللا قال: قال بصري أيب عن ...
إنكم العري أيتها: " يوسف قال ولقد اهللا دين من واهللا إي: قال اهللا؟ دين من: قلت
.سقيما كان ما واهللا 384" سقيم إين: " إبراهيم قال ولقد شيئا سرقوا كانوا ما واهللا 383" لسارقون
385
380 Öz, Mustafa, DĐA, “Takiyye” mad., IXL/453. 381 Kasas, 28/54. 382 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 1, II/217. 383 Yûsuf, 12/70. 384 Sâffât, 37/89. 385 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 3, II/217.
116
…Ebû Basîr’den nakledildiğine göre Ebû Abdillah şöyle dedi: Takiyye
Allah’ın dinindendir.
Dedim ki: Allah’ın dininden mi? Dedi ki: Evet. Allah’a yemin ederim ki
Allah’ın dinindendir. Yusuf demişti ki: “Ey kervancılar! Siz hırsızsınız.” Halbuki
Allah’a yemin olsun ki onlar bir şey çalmamışlardır. Đbrâhim ise şöyle demişti: “Ben
hastayım”. Halbuki Allah’a yemin ederim ki hasta değildi.
Bu rivâyetlerde zikredilen ayetlerde açıkça takiyye yapıldığına veya
yapılması gerektiğine dair bir bilgi bulunmamasına rağmen, rivâyetlerde Đmam Ebû
Abdillah’tan ayetlerin takiyyeye işaret ettiğine dair ifadeler nakledilmektedir.
- Bazı rivâyetlerde ise iman ve ve takiyye arasında bağ kurulmaktadır:
أعشار تسعة إن عمر أبا يا: السالم عليه أبوعبداهللا يل قال: قال االعجمي عمر أيب عن...
386.اخلفني على واملسح النبيذ يف إال شئ كل يف والتقية له تقية ال ملن دين وال التقية يف الدين
…Ebû Ömer el-A’cemî’nin şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Ebû Abdillah
bana dedi ki: Yâ Ebâ Ömer dinin onda dokuzu takiyyedir. Takiyyesi olmayanın dini
de yoktur. Takiyye, nebiz ve mestler üzerine mest dışında her şeyde olur.
عليا أن يروون الناس إن: السالم عليه عبداهللا اليب قيل: قال صدقة بن مسعدة عن ...
ة الرباء إىل تدعون مث فسبوين، سيب إىل ستدعون إنكم أيهاالناس: الكوفة منرب على قال السالم عليه
إنكم: قال إمنا: قال مث السالم، عليه علي على الناس يكذب ما أكثر ما: فقال مين، وا تربؤ فال مين
386 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 2, II/217.
117
وا تربؤ ال: يقل ومل; حممد دين لعلى وإين مين ة الرباء إىل ستدعون مث فسبوين، سيب إىل ستدعون
.مين
ما إال وماله عليه ذلك ما واهللا: فقال ة؟ الرباء دون القتل اختار إن أرأيت: السائل له فقال
إال" فيه عزوجل اهللا فأنزل باالميان، مطمئن وقلبه مكة أهل أكرهه حيث ياسر بن عمار عليه مضى
فعد عادوا إن عمار يا: عندها وآله عليه اهللا صلى النيب له فقال 387" باالميان مطمئن وقلبه اكره من
388.عادوا إن تعود أن وأمرك عذرك عزوجل اهللا أنزل فقد
…Mes’ade b. Sadaka’nın şöyle dediği nakledilmektedir: Ebû Abdillah’a
denildi ki: Đnsanların naklettiğine göre Ali (as) Kûfe minberinde iken şöyle dedi: Ey
insanlar! Bana sövmeye çağrılacaksınız, o zaman bana sövün. Sonra benden uzak
olmaya çağrılacaksınız, o zaman benden uzak olmayın. (Ebû Abdillah) dedi ki: Ali
(as) aleyhine insanlar ne çok yalan söylerler. Sonra şöyle devam etti: (Ali) ancak
şöyle demiştir: Ey insanlar! Bana sövmeye çağrılacaksınız, o zaman bana sövün.
Sonra benden uzak olmaya çağrılacaksınız. Kesinlikle ben Muhammed’in dini
üzereyim. “O halde benden uzak olmayınız” ifadesini kullanmadı. Soruyu soran
şöyle dedi: “Uzak olmayı değil de öldürülmeyi tercih ederse ne dersin?” (Ebu
Abdillah) şöyle dedi: Allah’a yemin olsun ki ne malıyla ne canıyla bunu yapması
gerekmez. Ancak Mekke halkı onu zorladığı zaman Ammâr b. Yâsir’in kalbi imanla
dolu olarak yaptığını yapar. Allah onun hakkında şu ayeti indirdi: “Kalbi imanla dolu
olduğu halde zorlanan kimse hariç”. Peygamber (as) o zaman ona dedi ki: “Ey
Ammâr! Eğer tekrar yaparlarsa sen de tekrar aynısını yap. Allah (cc), senin mazur
olduğuna dair ayet indirdi. Senin durumun onlar tekrarladığı zaman yaptığını
tekrarlamaktır.”
387 Nahl, 16/106. 388 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 10, II/219.
118
قال: فقال للوالة، القيام عن السالم عليه احلسن أبا سألت: قال خالد بن معمر عن ...
: السالم عليه أبوجعفر
389.له التقية ملن إميان وال أبائى ودين ديين من التقية
…Mu’ammer b. Hallâd’ın şöyle dediği nakledilmektedir: Ebû’l-Hasan’a
(as) yöneticilere karşı ayaklanma konusunu sordum. Ebû Câfer (as) şöyle dedi:
“Takiyye benim ve atalarımın dinindendir. Takiyyesi olmayanın imanı da yoktur.”
من لعيين أقر شئ وأي: يقول السالم عليه أيب] كان: [قال السالم عليه عبداهللا أيب عن...
390.املؤمن جنة التقية إن التقية،
…Ebû Abdillah’dan (as) şöyle nakledilmiştir: Babam (as) şöyle derdi:
“Takiyyeden daha çok içimi rahatlatan ne olabilir ki! Takiyye müminin kalkanıdır.”
Rivâyetlerde geçen takiyye bir iman meselesi olarak zikredilmiş ve
takiyyesiz imanın eksik olacağı belirtilmiştir.
- Aşağıdaki rivâyetlerde ise Şîa’nın sırlarının yayılmaması için takiyye
yapılması gerektiği nakledilmektedir.
391.للتقية أشد كان االمر هذا تقارب كلما: قال السالم عليه عبداهللا أيب عن ...
…Ebû Abdillah’ın şöyle dediği nakledilmektedir: Bu iş her yaklaştığında
takiyye daha gerekli olur.
389 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 12, II/219. 390 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 14, II/220. 391 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 17, II/220.
119
أبا مسعنا: قالوا وزرارة مسلم بن وحممد سام بن حيىي بن ومعمر اجلعفي إمساعيل عن ...
392.له اهللا أحله فقد آدم ابن إليه يضطر شئ كل يف التقية: يقول السالم عليه جعفر
…Đsmâîl el-Cu’fî ve Mu’mmer b. Yahyâ b. Sâm ve Muhammed b. Müslim
ve Zürâre’nin şöyle dedikleri nakledilmektedir: Ebû Câfer’i şöyle derken işittik:
Takiyye insanoğlunun zorlandığı her şeydedir. Allah bunu ona helal kıldı.
والتذعه، أمرنا اكتم معلى يا: السالم عليه أبوعبداهللا قال: قال خنيس بن معلى عن...
اجلنة، إىل يقوده اآلخرة، يف عينيه بني نورا وجعله الدنيا يف به اهللا أعزه يذعه ومل أمرنا كتم من فإنه
وجعله اآلخرة يف عينيه بني من النور ونزع الدنيا يف به اهللا أذله يكتمه ومل أمرنا أذاع من معلى يا
اهللا إن معلى يا له، التقية ملن والدين آبائي ودين ديين من التقية إن معلى يا النار، إىل تقوده ظلمة
393.له كاجلاحد المرنا املذيع إن معلى يا العالنية، يف يعبد أن حيب كما السر يف يعبد أن حيب
…Mu’allâ b. Huneys’in şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Ebû Abdillah (as)
şöyle dedi: Ey Mu’allâ! Bizim işimizi gizle. Sakın onu yayma. Kim bizim işimizi
gizler ve yaymazsa Allah onu dünyada yüceltir. Ahirette de iki gözü arasında onu
Cennet’e götüren bir nur kılar. Yâ Mu’allâ! Kim bizim işimizi yayar ve gizlemezse
Allah onu dünyada zelil kılar ve Ahirette iki gözü arasındaki nuru çeker alır ve onu
Cehennem’e götürecek bir karanlık kılar. Yâ Mu’allâ! Takiyye benim ve atalarımın
dinindendir. Takiyyesi olmayanın dini de yoktur. Yâ Mu’allâ! Şüphesiz ki Allah
açıkça ibadet edilmesini sevdiği gibi gizli ibadet edilmesini de sever. Yâ Mu’allâ!
Bizim işimizi yayan onu inkar eden gibidir.
392 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 18, II/220. 393 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 1, II/223.
120
لنا املهموم نفس: يقول السالم عليه عبداهللا أبا مسعت: قال منصور أيب بن عيسى عن ...
394.اهللا سبيل يف جهاد لسرنا وكتمانه عبادة المرنا ومهه تسبيح لظلمنا املغتم
…Îsâ b. Ebî Mansûr’un şöyle dediği nakledilmektedir: Ebû Abdillah’ı (as)
şöyle derken işittim: Bizim için üzülenin nefsi için, zulme uğramamızdan dolayı
kederlenmesi tesbih, bizim durumumuzdan tasalanması ibadet ve bizim sırrımızı
gizlemesi Allah yolunda cihattır.
Bu rivâyetler bağlamında Şîa’ya göre takiyye hakkında şunlar söylenebilir:
• Kur’an-ı Kerim’deki bazı ayetler takiyyeye işaret etmektedir.
• Dinin onda dokuzunu takiyye oluşturmaktadır.
• Takiyye olmadan iman olmaz ve takiyye müminin kalkanıdır.
• Takiyye her şeyde mümkündür.
cb. Ehl-i Hılâfın Sınıfları, Kaderiyye, Hâricîler, Mürcie ve Ehl-i Buldân
Bâbı
Yer verdiğimiz bu bâbda Kâfî’de geçen rivâyetlerde Mutezile, Kaderiyye ve
Mürcie’nin küfre ve lanete tabi tutulduğuna dair haberler zikredilmektedir. Özellikle
Mürcie’ye vurgu yapılması ise dikkat çekicidir. Bu fırkaya neden vurgu yapıldığının
anlaşılması için Şîa’nın onları nasıl tanımladığının bilinmesi gerekmektedir.
Şîa’da Mürcie kelimesi, niyete ve kalbî imana ehemmiyet verip ameli
önemsemeyenler için kullanılan bir lafızdır. Mürcie’nin itikadı hakkında ise şunları
söylemektedirler: “Onlar imanı amelsiz kavil olarak tefsir ederler. Sanki sözü
öncelemiş, ameli ertelemiş gibi olurlar. Buna göre insan namaz kılmasa da oruç
tutmasa da imanıyla kurtuluşa erebilir. Onların şu sözü meşhurdur: ‘Đmanla masiyet
394 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 16, II/226.
121
zarar vermez, nasıl ki inkarla itaat fayda vermiyorsa’.”395 Ancak Şîa’nın bu
düşüncesinin Mürcie’yi karalamak için yapıldığı söylenmektedir. Ayrıca Şiî
kaynaklarda Mürcie’nin Emevîler’in destekçisi gibi görülmesi de onları bu görüşlere
sevketmiş gibi görünmektedir.396 Bu rivâyetlerden bazıları aşağıda verilmiştir:
املرجئة، اهللا لعن اخلوارج، اهللا لعن القدرية، اهللا لعن: قال السالم عليه عبداهللا أيب عن ...
إن: يقولون هؤالء إن: قال! مرتني؟ هؤالء ولعنت مرة مرة هؤالء لعنت: قلت: قال املرجئة اهللا لعن
نؤمن الا: " كتابه يف قوم عن حكى اهللا إن القيامة، يوم إىل بثيام متلطخة فدماؤنا مؤمنون قتلتنا
فلم قلتم وبالذى بالبينات قبلى من رسل جاءكم قد قل النار تاكله بقربان ياتينا حتى لرسول
موهملتن قتا متقني كناد397"ص
398.فعلوا ما برضاهم القتل اهللا مهم فألز عام مخسمائة والقائلني القاتلني بني كان: قال
…Ebû Abdillah’ın (as) şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Allah
Kaderiyye’ye lanet etsin, Allah Hâriciler’e lanet etsin, Allah Mürcie’ye lanet etsin,
Allah Mürcie’ye lanet etsin. Adam şöyle dedi: Ona dedim ki: Onlara tek tek lanet
ettin, bunlara ise iki defa lanet ettin? O ise şöyle dedi: Onlar şöyle derler: Bizi
öldürenler müminlerdir ve bizim kanımız Kıyamet gününe dek onların elbiselerine
bulaşmıştır. Şüphesiz ki Allah Kitabında bir kavimden şöyle bahsediyor: “Onlar,
“Allah, bize, ateşin yiyeceği bir kurban getirmedikçe hiçbir peygambere
inanmamamızı (emretti” dediler.) De ki: “Benden önce size nice peygamberler, açık
belgeleri ve sizin dediğiniz şeyi getirdi. Eğer doğru söyleyenler iseniz, niçin onları
öldürdünüz?” ve şöyle devam etti: Buradaki katiller ile bu sözü söyleyenler arasında
beş yüz yıl olduğu halde yapılan işe rızaları olduğu için Allah öldürme işini onlara
nispet etti.
395 Sübhânî, a.g.e., s. 196. 396 Kutlu, Sönmez, “Mürcie” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989, XXXII/41-43. 397 Âl-i Đmrân, 3/183. 398 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 1, II/409.
122
: فقلت هم؟ ما ةالبصر أهل عن السالم عليه أبوعبداهللا سألين: قال مسروق أيب عن ...
399.شئ على اهللا التعبد اليت املشركة الكافرة امللل تلك اهللا لعن: فقال وحرورية، وقدرية مرجئة
…Ebû Mesrûk’tan şöyle nakledilmektedir: Ebû Abdillah (as) bana Basra
halkının kimler olduğunu sordu? Dedim ki: Mürcie, Kaderiyye ve Hâriciler’dir. O
da şöyle dedi: Allah bu müşrik kafir topluluklara lanet etsin. Onlar hiçbir şey için
Allah’a ibadet etmezler.
من شر املدينة وأهل الروم أهل من شر الشام أهل: قال السالم عليه عبداهللا أيب عن ...
400.جهرة باهللا يكفرون مكة وأهل مكة أهل
…Ebû Abdillah’ın (as) şöyle dediği rivâyet edilmektedir: Şam halkı Rum
halkından daha kötüdür, Medine halkı Mekke halkından daha kötüdür, Mekke halkı
ise açıkça Allah’ı inkar ederler.
D. Kâfî’nin Sâhîh-i Buhâri ile Karşılaştırılması
Tezimizin önceki bölümlerinde Kâfî ve Kütüb-i Sitte’yi genel olarak
karşılaştırmıştık. Burada ise önem derecelerinden dolayı Kâfî ve Sahîh-i Buhârî’yi
özel olarak karşılaştırma yoluna gittik ve bunun için ilk olarak iki eser arasındaki
ortak kitapları tespit ettik. Bu kitapların hepisini incelemek ve Ehl-i Sünnet
kaynaklarıyla karşılaştırmak tezimizin boyutlarını aşacağı için aralarından Fadlu’l-
Kur’ân’ı seçerek Kâfî ve Sahîh-i Buhârî arasında karşılaştırmayı tercih ettik. Bu
399 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 2, II/409. 400 Kuleynî, Îmân ve Küfr, No: 3, II/409.
123
karşılaştırma her ne kadar sınırlı bir bölüm ele alınarak yapılsa da, genel olarak Şiî ve
Ehl-i Sünnet kaynakları arasındaki farka bir nebze de olsa işaret edecektir.
Kuleynî ve Buhârî’nin eserleri konularına göre telif edilmiş kitaplar arasında
yer almaktadır. Kâfî’de yer alan Kitâbu Fadlı’l-Kur’ân’da 13 bâb ve 124 hadîs
bulunmaktadır. Kitapta yer alan merfû’ rivâyetlerin sayısı 23’tür.401 Merfû’ olmakla
beraber mürsel olan rivâyetler 16 tanedir.402 Mevkûf rivâyetlerin sayısı ise 8’dir ve
bunlar Hz. Ali ve Hüseyin b. Ali’den rivâyet edilmiştir.403 Maktû’ rivâyetlerin sayısı
ise 82’dir, bunlar Ebû Câfer, Ebû Abdillah ve Ebû Đbrâhîm’den nakledilmiştir.404 2
rivâyet ise Şiîlerin muzmer olarak tabir ettiği rivâyetlerdendir.405
Sahîh-i Buhârî’nin Kitâbu Fedâili’l-Kur’ân’ında ise 37 bâb ve 85 hadîs
bulunmaktadır. Bu hadîslerin 79’u merfû’ ve 6 tanesi mevkûftur.
Merfû’ Mevkûf Maktû’ Mürsel Kâfî 23 8 82 16 Sahîh-i Buhârî 79 6 - -
Tabloda görüldüğü üzere Sahîh-i Buhârî’deki rivâyetlerin çoğu merfû olup,
hadîsler arasında maktû ve mürsel bulunmamasına rağmen, Kâfî’de merfû’, mevkûf,
maktû’ ve mürsel rivâyetlerin hepsi yer almakta ve çoğunluğunu maktû hadîsler
oluşturmaktadır. Ayrıca Buhârî birçok sahabî ve tâbiîden hadîs rivâyetinde
bulunurken Kuleynî eserinde on iki imamdan başkasının rivâyetine yer vermemiştir.
401 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 2, II/598; No: 7-8, II/600; No: 10; II/601; No: 1, II/610; No: 7, II/613; No: 7-8, II/605. 402 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 4, II/600; No: 1,3, II/603; No: 5, II/604; No: 10-11, II/606; No: 5, II/612; No: 3, II/614; No: 7-9, II/615; No: 1, II/619; No: 4, II/620; No: 5, II/621; No: 13, II/622; No: 14, II/623. 403 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 6, II/600; No: 3, II/610; No: 3, II/611; No: 1-2, II/614; No: 21, II/624; No: 2, II/627; No: 17, II/632; No: 25, II/633. 404 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 1, II/596; No: 3, II/599; No: 5, II/600; No: 9, 11, II/601; No: 12-14, II/602; No: 2, 4, II/603; No: 6, II/604; No: 10, 1, 2, II/606; No: 3, 1, 2, II/607; No: 3-6, II/608; No: 1-2, II/609; No: 2, II/610; No: 1-2, II/611; No: 4, 6, II/612; No: 1-5, II/613; No: 5-6, II/615; No: 1-13, 1, II/616; No: 1-3, II/617; No: 5, II/618; No: 1, II/619; No: 2-3, II/620; No: 6-7, 9, II/621; No: 10-12, II/622; No: 16, 18-19, II/623; No: 20, II/624; No: 22-24, II/626; No: 1, 3, II/627; No: 4-6, II/628; No: 7-9, II/629; No: 10-14, II/630; No: 15, II/631; No: 18-19, 21-22, II/632; No: 23-24, 26, II/633; No: 27-28, II/634. 405 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 1, II/606; No: 15, II/623.
124
Kâfî’de adı geçen kitapta girişteki hadîslere bâb konulmamış, rivâyetler
yalnız sıralanmakla yetinilmiştir. Son bâb başlığına ise özel bir ad konulmamış
Kâfî’nin birçok yerinde bâb başlığı olarak kullanılan “Bâbu’n-Nevâdir” adı
verilmiştir. Sahîh-i Buhârî’de ise bütün rivâyetlerde bâb başlığı bulunmaktadır.
Ayrıca delîl olması için bâb başlıklarında ayetler kullanılmıştır.406 Kâfî’de ise bu
tutuma rastlanmamaktadır. Sahîh-i Buhârî’de ayrıca bâb başlıklarının yanında ta’lîk
hadîsler kullanılmıştır407 ve yine Kâfî’de bu durum söz konusu değildir.
Sahîh-i Buhârî ve Kâfî’de yer alan Kitabu Fadlı/Fedâili’l-Kur’ân’daki bâb
başlıkları şu şekildedir:
SAHÎH-Đ BUHÂRÎ
على أمني القرآن ، األمني المهيمن عباس ابن قال. نزل ما وأول الوحى نزول كيف باب قبله كتاب كل
١
٢ ) . مبني عربى بلسان) ( عربيا قرآنا( والعرب قريش بلسان القرآن نزل باب ٣ القرآن جمع باب ٤ - وسلم عليه اهللا صلى - النبى كاتب باب ٥ أحرف سبعة على القرآن أنزل باب ٦ القرآن تأليف باب عن مسروق وقال - وسلم عليه اهللا صلى - النبى على القرآن يعرض جبريل كان باب
جبريل أن « - وسلم عليه اهللا صلى - النبى إلى أسر - السالم عليها - فاطمة عن عائشة » أجلى حضر إال أراه وال ، مرتين العام عارضنى وإنه ، سنة كل بالقرآن يعارضنى كان
٧
٨ وسلم عليه اهللا صلى النبى أصحاب من القراء باب ٩ الكتاب فاتحة} فضل{ باب ١. البقرة فضل باب ١١ الكهف فضل باب
406 Buhârî, Muhammed b. Đsmâîl b. Đbrâhîm, el-Câmiu’s-Sahîh, I, Dâru’l-Đslâm, Riyâd, 1429/2008, Fedâilu’l-Kur’ân, 2, 19, 26, 28, 34, s. 432-437; Buhârî, Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, çev: Mehmed Sofuoğlu, 8. Dipnot, XI/5078. 407 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1, 7, 13, 28, s. 432-437.
125
١٢ الفتح سورة فضل باب ١٣ أحد الله هو قل فضل باب ١٤ المعوذات} فضل باب{ ١٥ القرآن قراءة عند والمالئكة السكينة نزول باب ١٦ الدفتين بين ما إال - وسلم عليه اهللا صلى - النبى يترك لم قال من باب ١٧ الكالم سائر على القرآن فضل باب ١٨ وجل عز الله بكتاب الوصاة باب ١٩ ) عليهم يتلى الكتاب عليك أنزلنا أنا يكفهم أولم( تعالى وقوله. بالقرآن يتغن لم من باب ٢. القرآن صاحب اغتباط باب ٢١ وعلمه القرآن تعلم من خيركم باب ٢٢ القلب ظهر عن القراءة باب ٢٣ وتعاهده القرآن استذكار باب ٢٤ الدابة على القراءة باب ٢٥ القرآن الصبيان تعليم باب* تنسى فال سنقرئك( تعالى الله وكذا وقول كذا آية نسيت يقول وهل القرآن نسيان باب )الله شاء ما إال
٢٦
٢٧ وكذا كذا وسورة البقرة سورة يقول أن بأسا ير لم من باب لتقرأه فرقناه وقرآنا( وقوله) ترتيال القرآن ورتل( تعالى وقوله. القراءة فى الترتيل باب( عباس ابن قال. يفصل) يفرق. ( الشعر كهذ يهذ أن يكره وما) مكث على الناس علىاهقنفر (اهلنفص .
٢٨
٢٩ القراءة مد باب ٣. الترجيع باب ٣١ بالقراءة الصوت حسن باب ٣٢ غيره من القرآن يسمع أن أحب من باب ٣٣ حسبك للقارئ المقرئ قول باب ٣٤ ) منه تيسر ما فاقرءوا( تعالى الله وقول. القرآن يقرأ كم فى باب ٣٥ القرآن قراءة عند البكاء باب
126
٣٦ به فخر أو به تأكل أو القرآن بقراءة رايا من باب ٣٧ قلوبكم ائتلفت ما القرآن اقرءوا باب
Kâfî ve Sahîh-i Buhârî bâb yönünden karşılaştırıldığı zaman ortak bâb
başlıklarının olduğu görülmektedir. Ancak içerisinde yer alan rivâyetlerin çoğu
birbirinden farklıdır ve tespitimize göre yalnız üç rivâyette benzerlik bulunmaktadır.
Sahîh-i Buhârî’de yer alan ve Kâfî ile hem bâb hem de rivâyetler açısından benzerlik
gösteren bâb başlıkları şu şekildedir:
1. Kur’ân’ın okunması sırasında es-sekînenin ve meleklerin inmesi bâbı
2. Kur’ân’ın ezber edilip ezberden okunması ve ezberde tutma ahdinin
daima yenilenerek tekid edilip durması bâbı
3. Kur’ân’ı unutmak bâbı
4. Kıraatte tertîl bâbı
5. Kur’ân okumakta ses güzelliği bâbı
KÂFÎ
١ القرآن حامل فضل باب ٢ مبشقة القرآن يتعلم من باب ٣ نسيه مث القرآن حفظ من باب ٤ قراءته يف باب ٥ القرآن فيها يقرأ الىت البيوت باب ٦ القرآن ة قراء ثواب باب ٧ املصحف يف القرآن ة قراء باب ٨ احلسن بالصوت القرآن ترتيل باب ٩ القرآن] ة قراء[ عند الغشية يظهر فيمن باب ١. وخيتم القرآن يقرأ كم يف باب ١١ أنزل كما يرفع القرآن أن باب
١٢ القرآن فضل باب
١٣ النوادر باب
127
6. Kur’ân ne kadar müddette okunup hatmedilir? Bâbı
7. Kur’ân okumak esnasında ağlamak bâbı
Kâfî’de bu bâblara uygun rivâyetler bulunmaktadır, ancak bunlar Sahîh-i
Buhârî ile farklılık arz etmektedir.
Buhârî bâb başlıklarında ayetler ve ta’lik hadîsler kullanmasının yanı sıra,
hadîsi munhasır olarak bâb başlığı yapmıştır.408 Kâfî’de ise bu şekilde bir üslup
bulunmamaktadır.
Sahîh-i Buhârî’de bazen bir bâbda tek bir rivâyete yer verilmiştir.409 Aynı
şekilde Kâfî’de de bu durum söz konusudur.410
Sahîh-i Buhârî’de hadisten sonra senedin farklı bir tarîki zikredilmiş ve metne
atıf yapmak için “ذا“ ,”هذا احلديث”, ve “حنوه” gibi ifadeler kullanılmıştır.411 Kâfî’de
de aynı metod izlenmiş ve metne işaret etmek için “مثله” tabirine yer verilmiştir.412
Buhârî’nin bir yerde zikrettiği uzun bir hadisi başka bir yerde kısaltarak
verdiği görülmektedir. Bunu belirtmek için ise “فقص احلديث/ve hadîsi nakletti”
tabirini kullanmıştır.413 Kuleynî ise rivâyet tekrarları vermesine rağmen bu gibi
tabirler kullanmamıştır.
Sahîh-i Buhârî’de bazı rivâyetlerde tahvîlde bulunulmuştur.414 Kâfî’de ise
telfîk yapılmıştır.415
408 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, 21, s. 435. 409 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, 22-23, s. 436. 410 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, II/616. 411 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5007, 5014, s. 434; No: 5018, s. 435; No: 5033, s. 436. 412 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 1, II/616-617. 413 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5010, s. 434. 414 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5008-5009, s. 434. 415 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 1, II/606; No: 1, II/607.
128
Sahîh-i Buhârî’de ayrı bir senedle birlikte metne olan ziyâdeler belirtilip iki
hadis birlikte nakledilmiştir.416 Bir başka yerde muttasıl tarikli hadis nakledilmiş,
hadisin sonunda ise munkatı’ veya mürsel olan tarikini belirtmiştir.417
Sahîh-i Buhârî’de bazı noktalarda rivâyette geçen kelimelere dair ulemanın
izahları yer almaktadır.418 Kâfî’de ise böyle bir tutum bulunmamaktadır.
Sahîh-i Buhârî ve Kâfî’nin ikisinde de rivâyet tekrarları yapılmıştır.419
Kâfî’deki rivâyetlerin bazılarında “420”شيعتنا veya “421”شيعتهم kelimeleri
geçmektedir. Bunlar, Şîa’yı diğer Müslümanlardan üstün bir konuma getiren
rivâyetlerdir. Sahîh-i Buhârî’de ise herhangi bir mezhebî görüş içeren bir ifade
bulunmamaktadır.
Kuleynî, rivâyetlerinden 28’ini “عدة من أصحابنا” dediği, isimleri belli
olmayan şeyhlerden nakletmiştir. 422 Ayrıca sened zincirinin bazı tabakalarında
raviler için “أصحابنا/ أصحابهبعض gibi 426”عمن ذكره“ ve 425”رجل“ ,424”بعض رجاله“ ,423”
tabirler kullanmıştır.
416 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5014, s. 435; No: 5037, s. 436. 417 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5015, s. 435. 418 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5023-5024, s. 435. 419 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No:5023-5024, 5025-5026, s. 435; No: 5027-5028, 5029-50, 5031-5033, s. 436; No: 4992-5041, s. 433, 436; No: 5055-5056, s. 437-438; No: 5020-5059, s. 435, 438; No: 5060-5061, s. 438; Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 1-11-14, II/596, 601, 602; No: 3-4, II/608; No: 2-3, II/610; No: 1-4, II/613; No: 2-5, II/617-618. 420 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 1, II/598; No: 10, II/606. 421 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 2, II/620. 422 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 12, II/602; No: 2, II/603; No: 1, II/606; No: 1, II/607; No: 1, II/610; No: 1, II/611; No: 1, 3, 5, II/613; No: 4, II/615; No: 10, 1, II/616; No: 2, II/617; No: 4, II/618; No: 2, II/619; No: 8, II/621; No: 14, II/623; No: 20, II/624; No: 23, II/626; No: 1-3, II/627, No: 5, II/628; No: 7, 9, II/629; No: 15, II/631; No: 26, II/633. 423 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 8, II/600; No: 2, II/617; No: 2, II/619; No: 16, II/631. 424 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 7, II/629. 425 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 3, II/611; No: 10-11, II/616; No: 8, II/621; No: 19, II/624. 426 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 24, II/626; No: 1, 3, II/627; No: 11, II/630; No: 20, II/632.
129
Ayrıca, Ehl-i Sünnet ravilerinden olan Zührî’nin rivâyet ettiği hadîslere
kitabında yer vermiştir. Zührî, rivâyet ettiği 3 hadisi de Đbnu’l-Hüseyin’den almıştır
ve bunlardan ikisi merfû’dur. 427
Bunun yanısıra, mana açısından birbirini destekleyen ya da birbirini açıklayan
bazı rivâyetleri senedini hazfederek “428 ”و يف رواية أخرى gibi ifadelerle, bazen de
aynı babdaki aynı tarikle gelen farklı rivâyetleri “429”و بإسناده gibi ifadeler kullanarak
peşpeşe nakletmektedir.
Kâfî ile Sahîh-i Buhârî’deki benzer ve farklı rivâyetlere baktığımızda şu
bilgilere ulaşmaktayız. Sahîh-i Buhârî’de Kâfî’de yer almayan, Kur’ân’ın nüzulu,
yazılışı ve surelerin faziletleri ile ilgili rivâyetler bulunmaktadır.430 Đki kitapta yer
alan benzer rivâyetler ise şu şekildedir:
…Ebû Mûsâ’dan: Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: Kur’ân okuyan mü’min
kimsenin misali, tadı güzel kokusu güzel turunç -portakal- meyvesi gibidir. Kur’ân
okumayan mü’minin misali, tadı güzel ve fakat kokusu olmayan hurma gibidir.
Kur’ân okuyan fâcir kimsenin misali, kokusu güzel, tadı acı reyhâne otu gibidir.
Kur’ân okumayan fâcir kişinin benzeri ise tadı acı, kokusu yok Ebû Cehil karpuzu
gibidir.431
Sahîh-i Buhârî’den naklettiğimiz bu rivâyetin manen aynı lafzen farklı olan
bir versiyonu Kâfî’de nakledilmektedir.432 Buhârî bu rivâyeti Hz. Peygamberden
merfû’ olarak naklederken, Kuleynî’nin rivâyet ettiği hadis ise maktû’ olup Ebû
Abdillah’tan gelmektedir.
Kâfî’de yer alan başka bir rivâyet ise şu şekildedir:
427 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’an, No: 13, II/602; No: 7, II/605; No: 2, II/609. 428 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 14, II/631. 429 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 2-3, II/603. 430 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, s. 432-435. 431 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5020, s. 435. 432 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 6, II/604.
130
…Ebû Abdillah şöyle dedi: Babam şöyle diyordu: “‘Kul huvellâhu ahad’
Kur’ân’ın üçte biri, ‘Kul yâ eyyühelkâfirûn’ ise Kur’ân’ın dörtte biridir.”433
Sahîh-i Buhârî’de de ‘Kul huvellahu ahad’ suresinin Kur’ân’ın üçte birine
denk olduğuna dair Peygamberimizden gelen bir rivâyet bulunmaktadır.434
Rivâyet benzerliğinin yanı sıra Sahîh-i Buhârî’de bâb başlığı olarak verilen
rivâyetin bir benzeri Kâfî’de de nakledilmiştir.435
Kâfî’de yer alan ve Ehl-i Sünnet’le farklı oldukları dikkat çeken bazı
rivâyetler ise şu şekildedir:
على نزل القرآن إن: يقولون الناس إن: السالم عليه عبداهللا اليب قلت: قال يسار بن الفضيل عن...
436 .الواحد عند من واحد حرف على نزل ولكنه اهللا أعداء كذبوا: فقال أحرف، سبعة
…Fudayl b. Yesâr’dan nakledildiğine göre Ebû Abdillah’a şöyle demiştir:
“Đnsanlar şöyle diyorlar: ‘Kur’ân yedi harf üzere inmiştir.’ O ise şöyle dedi: “Yalan
söylemişler Allah’ın düşmanları. Kur’ân bir harf üzere Bir olanın katından inmiştir.”
Başka bir rivâyette Ebû Abdillah’ın şöyle dediği nakledilmektedir:
الرأي ربيعة ومعنا السالم عليه عبداهللا أيب عند كنا: قاال خنيس بن واملعلى فرقد بن عبداهللا عن...
فهو تنا قراء على يقرأ ال مسعود ابن كان إن: السالم عليه أبوعبداهللا فقال القرآن فضل فذكرنا
ة قراء على فنقرأ حنن أما: السالم عليه أبوعبداهللا قال مث ضال، نعم: فقال ضال؟: ربيعة فقال ضال،
437 .أيب
433 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 7, II/621. 434 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No: 5014, s.434. 435 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, 28, s. 437; Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 1, II/614. 436 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 13, II/630. 437 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 27 II/634.
131
“Eğer Đbn Mes’ûd bizim kıraatimize göre okumuyorsa yanılmıştır. Orada
bulunan Rabî’a: ‘Yanılmış (mı)?’ Dedi. Ebû Abdillah: ‘Evet yanılmış’ diye cevap
verdi ve sözlerini şöyle tamamladı: ‘Biz Übeyy’in kıraati üzerine okuruz.’”
Sahîh-i Buhârî’de ise bunlara mukabil rivâyetler mevcuttur. Bu rivâyetlerin
aksine Kur’ân’ın yedi harf üzere indiğine dair merfû’ hadisler bulunmaktadır.438
Göze çarpan bir diğer rivâyet ise Ebû Abdillah’ın Hz. Ali’nin Kur’ân’ı bir
Mushaf olarak yazdığını iddia ettiği ve bu Allah’ın Muhammed’e (as) indirdiği
şekliyle olan kitabıdır, ben onu levhalar halinde topladım diye belirttiği rivâyettir.439
Ehl-i Sünnet’te ise Kur’ân’ı Mushaf haline getirenin Hz. Ebû Bekir olduğu, Hz.
Osman zamanında da çoğaltıldığı anlayışı olmakla birlikte, Hz. Ali’nin bir Mushaf
yazdığına dair bir bilgi mevcut değildir.
Ehl-i Sünnet ve hatta Şiîler indinde makbul ve meşhur olan440 Kur’ân’ın
hacmine muhalif olan bir rivâyet de yine Ebû Abdillah’tan nakledilmektedir:
اهللا صلى حممد إىل السالم عليه جربئيل به جاء الذي القرآن إن: قال السالم عليه عبداهللا أيب عن...
441 .آية ألف عشر سبعة وآله عليه
“Cebrâil’in (as) Muhammed’e (as) getirdiği Kur’ân on yedi bin ayettir.”
Her ne kadar bu rivayetin nüssâh tarafından tahrif edildiği, doğrusunun ‘yedi
bin ayet’ olduğu iddia edilse de442 bu rivâyet, elimizdeki altı bin küsur ayetlik
Kur’ân’ın eksik olduğuna dair iddiaların delillerinden birisi olarak görülmektedir.
Zira Muhammed Ebû Zehra’nın, zikrettiğimiz, (bkz. Şia ve Ehl-i Sünnet’e Göre
Kuleynî, başlığı) Kuleynî hakkında düşüncelerini serdetmesine sebep olan
rivâyetlerden biridir.
438 Buhârî, Fedâilu’l-Kur’ân, No:4991-4992, s. 433. 439 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 23, II/633. 440 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, 3. Dipnot, II/634. 441 Kuleynî, Fadlu’l-Kur’ân, No: 28, II/634. 442 Gaffâr, Kuleynî ve Husûmuhu Ebû Zehra, 1. Dipnot, s.16.
132
III. ŞÎA VE EHL-Đ SÜ��ET’E GÖRE KÂFÎ
Kuleynî’nin Kâfî adlı eseri, yazıldığı zamandan günümüze kadar Şiî âlimler
tarafından övülegelmiş ve her dönem şöhretini artırarak devam ettirmiştir. O, ilk kez
hadisleri senetleriyle birlikte toplayarak bu kadar hacimli bir eser meydana getirdiği
ve bunu da önceki âlimlerin uslübuyla yaptığı için diğer eserlerden üstün özelliklere
sahip addedilmiştir. Ayrıca metin ve isnad olarak Şiî bir müslümanın hem dünya
hayatı için hem de ahiret hayatı için ihtiyaç duyacağı her türlü rivâyeti içerdiğinin
düşünülmesi443 de onun bu otoriteyi kazanmasında önemli bir paya sahiptir.
Öte yandan Kâfî’nin otoritesi hakkında Şiî âlimlerin sitayiş dolu sözleri bu
konuları ele alan her türlü Şiî eserde sıralanmıştır ki en ufak bir taramada
ulaşılabilecek kadar yaygındır. Biz burada bunların tamamını zikretmek yerine Şiî
otoritelerden bir iki âlimin sözlerini aktarmanın yeterli olacağını düşünüyoruz. Zira
diğerleri de lafız itibariyle olmasa da mana itibariyle aynı övgüleri içeren ifadelerdir.
Kâfî’nin şarihlerinden olan Mâzenderânî eser için şöyle demektedir: ‘Đslamî
ilimler alanında tasnif edilmiş kitapların en kapsamlısı, sağlamlık bakımından en
güzeli, lafız bakımından en sağlamı, anlam bakımından en doyurucusu, fayda
bakımından en çok olanı ve aidiyet bakımından en üstünüdür. Ehl-i Beyt’in mirasını
ve bilgi birikimini içerir’.444
Dr. Ali Mahfûz ise Kâfî için yazdığı mukaddimede eseri şöyle takdim
etmektedir: ‘Đmamiye ehli ve Şîa’nın cumhur uleması, bu eserin üstünlüğü ve onun
esas alınması, rivâyetlerinin güvenilirliği ve hükümlerinin yeterliliği konusunda
ittifak etmişlerdir. Ayrıca onlar, eserin derecesinin yüceliği, kıymetinin büyüklüğü ve
bu güne dek zabt ve itkanlarıyla bilinen güvenilir ravilerin temel dayanağı olduğu
konusunda da icma halindedirler.’ 445
Yine de bütün bu övgülerle birlikte Şiî anlayışta, bazı Ehl-i Sünnet
mensuplarının Buhârî için söylediği tarzda ‘onun rivâyet ettiği esastır/asıldır’ gibi bir
ifadeyle Kâfî’ye bir taltif yapılmadığı, Şiîler arasında onu tenkit eden, zayıf 443 Sâmir, a.g.e., s.153. 444 Mâzenderânî, Muhammed Salih, Şerhu Usûli’l-Kâfî, Mukaddime, yy, ty, Rakam: 1, s. 1. 445 Kuleynî, Ali Mahfuz’un Mukaddimesi, s. 26.
133
ravilerinin olduğunu söyleyen, mürsel ve maktû’ rivâyetlerini dile getirenler olduğu
iddia edilmiştir.446
Müstedreku’l-Vesâil’in sahibi Nûri Kâfî’nin güvenilirliği konusunda dört tane
delil ileri sürmüştür: 447
1. Meşhur Şiî alimleri Kâfî’yi öven ifadeler söylemişlerdir.
2. Kâfî’nin sefirler döneminde448 yazılması dolayısıyla o gaybetteki imama
veya sefirlere arz edilmiştir.
3. Kâfî’nin güvenilir alimler tarafından övülmesi, içerdiği râvî ve müelliflerin
övülmesinden dolayıdır.
4. Kuleynî, Kâfî’nin Mukaddime’sinde kitabının tamamının sahih olduğunu
bildirmiştir.
Nûrî’nin delil olarak gösterdiği birinci ve üçüncü madde hakkında Kuzudişli
şu değerlendirmede bulunmaktadır: “Bir şahsın güvenilir olduğunu söylemenin,
rivâyet ettiklerinin tamamının sahih sayılmasıyla ya da mutlaka sika râvîlerden hadis
nakledeceği düşüncesiyle doğrudan bir ilgisi bulunmamaktadır. Zira bu metottan
hareketle her sika ve güvenilir şahsın kitaplarını sahih saymak zorunluluğu ortaya
çıkar ki bunun ilmî bir yaklaşım olarak kabul edilmesi mümkün değildir.”449
Đkinci olarak öne sürülen delil için ise Kâfî’nin gaybetteki Đmama
arzedildiğine dair günümüze ulaşan herhangi bir delil olmadığı ve şayet böyle bir şey
olsaydı, Kuleynî’nin bu bilgiye Mukaddime’sinde yer vermiş olması gerektiği
üzerinde durulmaktadır.450 Delilden yoksun bir durumun kitabın güvenilirliğine
herhangi bir katkıda bulunmayacağı gerçektir. Çağdaş müelliflerden Hâşim Mâruf
ise “Zaten bu rivâyetler Đmam Muhammed b. Hasan’a arz edilseydi o, bunların
446 Hâşim Marûf Hasanî, ed-Dirâsât fi’l-Hadîsi ve’l-Muhaddisîn, Dâru’t-Teâruf, ty. Beyrut, s. 132. 447 Mîrza Nûrî, a.g.e., III/463-483. 448 Sefirler dönemi hakkında Şiî kaynaklarda çok fazla bilgi bulunmamamsına rağmen, sefirlerin Đmamın gaybetinden sonra onun adına hareket eden kişiler olduğuna inanılmaktadır. Bkz: Kaya, a.g.e., s. 45-72. 449 Kuzudişli, a.g.e., s. 399. 450 Kuzudişli, a.g.e., s. 400-401.
134
doğruluğunu onaylamazdı”451 diyerek Kâfî’deki rivâyetlerin tamamının sahîh
olmadığını belirtmiştir. Diğer çağdaş müellif Abdurrasûl Gaffâr’ın, Kuleynî’nin,
Kâfî’deki bazı cüzleri Muhammed b. Hasan’a sunduğu, bazılarını ise sefir ve önde
gelen fakîhlere gösterdiği yönündeki görüşüne ve diğer görüşlere karşılık Kuzudişli
şöyle demektedir: “Müellifin bu düşüncesinin herhangi bir delile dayanmadığı
görülmektedir. Ayrıca hangi kısımların Đmama arz edildiği belli olmadığı için bu
durumun Kâfî’nin rivâyetlerinin sahîh olup olmadığı konusuna da pek bir etkisi
yoktur. Sonuç olarak Kâfî’nin gaybetteki Đmama tamamının ya da bir kısmının arz
edilmesini kuvvetle muhtemel görenlerin herhangi bir delil ileri sürmedikleri
anlaşılmaktadır. Bu konudaki karineler büyük oranda Kuleynî’nin sefirler döneminde
yaşaması ve Kâfî’nin de önemli bir kitap olması nedeniyle onlara duyulan hüsnü
zanna dayanmaktadır.”452
Delil olarak öne sürülen dördüncü maddeye karşılık ise Mâmekânî;
“Muakddime’de yer alan söz konusu muhatap, Kuleynî’den sahih rivâyetlerden
oluşan bir kitap yazmasını istemiş ancak Kuleynî, buna karşılık kitabının bütünüyle
sahih olduğunu veya sadece sahih rivâyetlerden meydana geldiğini
söylememiştir”453, demektedir. Sahih rivayet meselesi dışında rivâyetlerin masumdan
gelme durumu konusunda Hûî; “Kuleynî, Mukaddime’sinde Masumlardan gelen
rivâyetleri nakledeceğini belirtmesine rağmen eserinde belirgin sayıda onlardan
gelmeyen hadis rivâyet etmiştir”, demektedir.454 Mirzâ Nûrî ise, Masuma
dayanmayan bu tür rivâyetlerin teorik olarak bir zararının olmadığı görüşündedir.
Zira Kuleynî’nin muhatabı kendisinden dînî işlerle ilgili sahih rivâyetleri
nakletmesini istemiştir. Dolayısıyla imamların doğum ve vefat tarihi gibi olaylar
Kuleynî’nin muhatabının istediği dînî işlere dahil değildir.455 Kuzudişli ise bu durum
hakkında şunları söylemektedir: “Mirzâ Nûrî’nin de belirttiği gibi her ne kadar bu
itiraz rivâyetlerin sahîh olmasını değil de Đmamlardan gelip gelmemesini
ilgilendiriyorsa da Kuleynî’nin muhatabı, Đmamlardan aktarılan rivâyetlerde sıhhat
451 Hâşim Marûf, a.g.e., s. 128. 452 Kuzudişli, a.g.e., s. 403. 453 Kuzudişli, a.g.e., s. 406 (Mâmekânî, Tenkîhu’l-Makâl, I/178’den naklen). 454 Hûî, a.g.e., I/83. 455 Kuzudişli, a.g.e., s. 407 (Mirza Nûrî, Müstedrek, III/502-503’ten naklen).
135
şartını dile getirdiği için onlardan nakledilmeyenler bu korumanın dışında kalmış
olmaktadır.”456
Yukarıda zikrettiğimiz gibi pek çok alim Kâfî’deki rivâyetlerin sıhhat
meselesini tartışmış ve tamamen sahîh görülmesine gölge düşürecek açıklamalarda
bulunmuşlardır. Bunlardan Muhammed Bâkır el-Behbûdî, Kâfî’deki sahîh rivâyetleri
seçerek oluşturduğu Sahîhu’l-Kâfî isimli eseri de, onun Kâfî’deki rivâyetlerin
tamamını sahîh olarak kabul etmediğini göstermektedir. Diğer taraftan Gaffâr, onun
bu yaptığının Şîi kültürüne ve Ehl-i Beyt’e büyük zarar verdiğini söylemektedir.457
Kâfî’nin üslübuna dair eleştirilerde bulunan Feyz’e (1091 h.) de burada
değinmek gerekecektir. Feyz, Kütüb-i Erbaa’nın vasıflarını anlatırken şöyle
demektedir: “Kâfî, gereksiz fazlalık olmadığı ve asılları içinde barındırdığı için, bu
eserlerin en şereflisi, en güveniliri, en tam olanı ve en kapsamlısı olsa da, birçok
hükmü ihmal etmiş ve bazı bâblarını tamamlamamıştır. Bazen ihtilaflı meselelerde
tek tarafı zikretmiş, aksi görüşü dile getirmemiştir. Ayrıca müphem ve müşkil yerleri
şerhetmemiş, bazen de kitap ve bablarda tertibin güzelliğini bozmuştur. Bazen hadisi
olması gereken bâbın dışında bir yerde getirmiş, bâb başlığını ihmal etmiş ya da
başlık koyması gereken yerde başlık koymamış veya gereksiz başlıklar
koymuştur.”458
Ehl-i Sünnet çerçevesinden meseleye bakıldığında, Şîa nasıl ki kendisine
muhalif fırkaların rivâyetlerine itimat etmenin caiz olmadığını düşünüyorsa, Ehl-i
Sünnet de kendisine muhalif olan fırkaları bidat ehli sayar. Bunlar arasında da pek
fazla fark gözetmemekle birlikte yalan söylemeyi caiz görmedikleri gerekçesiyle
Hariciler’in rivâyetlerini, kendi iddialarınca yalanı caiz gören Şîa’nın rivâyetlerinden
daha üstün tutmuşlardır. Sünnî alimlerden Sibâî bu konuda şöyle demektedir: ‘(Sünni
alimler,) Şîa gibi bidatlerine uygun rivâyetleri nakledenlerin veya yalanı mübah
gördüğü bilinen fırkaların ve hevaları doğrultusunda hadis uydurduğu malum
olanların rivâyetlerini reddederler. Bu yüzden Râfizîler’in rivâyetlerini
reddetmişlerdir. Ancak doğruluk ve güvenilirlikleriyle bilinen bazı Şiî grupların
456 Kuzudişli, a.g.e., s. 407. 457 Gaffâr, a.g.e., s. 432. 458 Celâlî, a.g.e., s.185-186, Feyz, Vâfî, I/5’den naklen.
136
(Zeydîlik gibi) rivâyetlerini kabul etmişlerdir.’ Başka bir yerde ise şöyle demiştir:
‘Bidat sahipleri kendi mezheplerine çağırıcı değillerse onlardan rivâyetleri yazarız.
Ancak Râfizîler hariç, çünkü onlar yalan söylerler’.459 Bu bilgilerden hareketle
Kitâbu’l-Îmân ve’l-Küfr başlığı altında ‘Bâbu’t-Takiyye’ ve ‘Bâbu’l-Kitmân’460 gibi
bablar açan ve takiyyenin cevazına dair yirmiden fazla rivâyeti sıralayan Kuleynî’nin
rivâyetlerinin tümünün makbul rivâyetler arasında kabul edilmesinin muhtemel
olmadığı açıktır.
Sonuçta, Kâfî’nin sıhhati konusunda serdedilen bütün tartışmalar onun
tamamıyla sahîh bir hadîs kitabı olarak kabul edilmediğini göstermektedir. Özellikle
Şîa’nın en sahîh hadîs kaynağı olarak öne sürülmesine karşın, Şiî alimler tarafından
sıhhatinden şüphe edilmesi onun sıhhatine gölge düşürmektedir. Aynı zamanda
isnadda ve metinde görülen problemler de bunun bir göstergesidir.
459 Es-Sibâî, es-Sünne ve Mekânetuhâ mine’t-Teşrîi’l-Đslâmî, s. 110; es-Sibâî, Menhecü’s-Sünne, I/13; Hasanî, a.g.e., s. 132. 460 Kuleynî, Îmân ve Küfr, II/217 vd.
137
SO�UÇ
Şiîler için hadîs ilminde çok büyük bir otorite ve karizma sahibi olan ve 4.
yy’ın önde gelen şahsiyetlerinden birisi kabul edilen Kuleynî, Hz. Peygamber’den ve
Ehl-i Beyt’ten gelen rivâyetleri derlediği Kâfî adlı eseriyle asırlardır ilmî çevrelerin
gündeminde olmuştur. Özellikle Şiî ulema indinde güvenilirliği ve ilmî birikimiyle
temayüz eden Kuleynî’nin söz konusu eseri, Şiîlerce en muteber kitaplar kabul edilen
Kütüb-i Erbaa arasında birinci sırada yer almaktadır. Şiî çevrelerce Kuleynî ve
Kâfî’ye gösterilen bu teveccühün öncelikli olarak Kuleynî’den mi yoksa Kâfî’den mi
kaynaklandığını tespit etmek oldukça zordur. Bununla birlikte hakkındaki övgülerin
sonraki ulema tarafından yapılmış olması ve bunların çoğunlukla eseriyle birlikte
zikredilmiş olması onun bu otoritesinin daha çok eserinden ileri geldiğini
göstermektedir.
Şiîlerin hadîslerin yazımına dair iddiaları göz önüne alındığında hadîs
kitâbetinin Hz. Peygamber döneminde başladığı ve kesintisiz olarak imamlar
döneminde de devam ettiği anlayışı ortaya çıkar. Hatta Hz. Peygamber’in bizzat
hadîsleri imlâ ettirdiği görüşü benimsenir. Oysa Ehl-i Sünnet’te genellikle ilk
dönemde hadîslerin şifâhî yollarla nakledildiği, II. hicrî asrın başlarında tedvîn edilip
daha sonra tasnîfe tâbi tutulduğu kabul edilir. Bununla birlikte ilk Şiî hadîs usûlünün
X. yy gibi çok geç bir tarihte kaleme alınmış olması Sünnî usûlden etkilenerek daha
sonraki zamanlarda sistematikleşmeye başladığını göstermektedir.
Đmamların kavil, fiil ve takrirleriyle Hz. Peygamberinkileri eşit addeden Şiî
kültür, bu kabulü yine Đmamlardan nakledilen muhtelif rivâyetlerle desteklemektedir.
Örneğin Câfer-i Sâdık’ın “Benim sözüm babamın sözüdür, babamın sözü dedemin
sözüdür, dedemin sözü Hüseyin’in sözüdür, Hüseyin’in sözü Hasan’ın sözüdür.
Hasan’ın sözü Emîru’l-Mü’minîn’in (Hz. Ali’nin) sözüdür, onun sözü Rasûlullâh’ın
(sav), Rasûlullâh’ın (sav) sözü de Allâh’ın kelâmıdır.” şeklindeki ifadesi söz konusu
kısır döngüyü ortaya koyar niteliktedir. Dahası Đmamlardan gelen bir bilgi herhangi
bir tenkîde veya tahkîke ihtiyaç görülmeksizin kabul edilmiş ve uygulamaya
geçirilmiştir.
Kuleynî’nin, muteber bir hadîs kitabının olmadığından yakınan bir kişinin bu
talebinden hareketle yazmaya başladığı eseri, yaklaşık yirmi yıllık bir çalışmanın
138
ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Kendisinden rivâyet aldığı yüzü aşkın hocası olsa da
eserindeki rivâyetlerin yaklaşık dörtte üçü Şîa indinde güvenilir olan beş şeyhine
dayanmaktadır. Kâfî üzerinde hem ricâli hem metni hem de tasnîf ve rivâyet yöntemi
açısından pek çok çalışmalar yapılmıştır. Bu eserin şerhleri ta’likleri, haşiyeleri,
muhtasarları ve fihristleri Şiî hadîs külliyâtının hatırı sayılır bir miktarını teşkil
etmektedir.
Kâfî’nin kaynakları ele alındığında Kuleynî eserine kaynak edindiği herhangi
bir kitap adı zikretmemektedir. Eserinde, rivâyette bulunurken adını verdiği üç kitap
dışında herhangi bir kaynak adı kullanmamış, çoğunlukla hocalarının isimlerini
vererek rivâyetleri nakletmiştir. Döneminde sistematikleşmiş bir rivâyet üslûbu
olmadığını gösteren tahammül sîgaları da rivâyetlerin yazılı kaynaklardan alınıp
alınmadığına dair herhangi bir işaret barındırmamaktadır. Aynı şekilde Kuleynî’nin
pek çok tarîkte isim vermek yerine meçhûl ifadelerle rivâyette bulunduğu oldukça
fazla miktarda ricâli vardır. Bunlar arasında da “’ıdde” lafzı büyük bir yekun
tutmaktadır. Bu yüzden Kâfî ile ilgili eserlerde bu konu müstakil olarak incelenmiş,
bu şahısların kimler olabileceği güvenilir sayılıp sayılamayacakları konusunda
değişik fikirler ileri sürülmüştür.
Usûl, Furû’ ve Ravda olarak üç temel kısma ayrılmış olması Kâfî’nin nev’i
şahsına munhasır bir özelliği olarak telakki edilebilir. Usûlün iman ve akâid
konularını, Furû’un, ibâdet, ahkâm ve muâmelât konularını, Ravda’nın da menâkıbı,
kıssaları ve Đmamların sözlerini içerdiği düşünüldüğünde ise Sünnî literatürdeki câmî
türü eserlerle benzerlikler taşıdığı ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra Đmamlardan
gelen rivâyetlerin maktû’ oldukları kabul edildiğinde bu tür rivâyetlerin bolluğundan
hareketle eser musanneflere de benzetilebilir. Yine Kâfî’nin kitap ve bâb sistemiyle
tertip edilmesi yönünden konularına göre tasnîf edilmiş eserler arasında
sayılabileceği açıktır.
Kütüb-i Erbaa içerisinde karşılaştırma yapıldığında Kâfî’nin diğer üç eserden
farklı olarak iman ve akâid konularını içerdiği dikkati çekmektedir. Bu noktada Şiî
itikadının büyük oranda Kâfî’deki rivâyetler üzerinden temellendiğini söylemek
yanlış olmayacaktır. Bu noktada yalnızca Kâfî’de yer alan akıl ve cehl ile huccet gibi
kitaplar ve takiyye, kitmân ve ehl-i hılâf gibi bâblar müstakil olarak ele alınmaya
139
değer görülmüştür. Ehl-i Sünnet eserleriyle karşılaştırıldığında ise temelde aynı kitap
başlıkları üzerinde ayrışmaların olduğu söylenebilir. Ancak buradaki ayrım
rivâyetlerin merfû’iyeti ve tarîklerin sevk edilişi bakımından belirginleşmektedir.
Ehl-i Sünnet kaynaklarında özellikle de Buhârî ve Tirmizî gibi Sahîh’lerde
rivâyetlerin Hz. Peygamber’e aidiyeti öncelenirken Kâfî’de böyle bir arayış içine
girilmemiştir. Bunun sebebinin ise Đmamlardan gelen rivâyetlerin merfû’
görülmesidir. Rivâyetlerin sevk edilişine gelince Kâfî’deki rivâyetlerin neredeyse
tümü mu’an’an olarak nakledilmişken Sahîh-i Buhârî’de tahammül ve edâ sîgaları
sıklıkla kullanılmıştır. Ayrıca Sahîh-i Buhârî’de meçhul ifadelerin istimali Kâfî’ye
göre yok denecek kadar azdır. Ayrıca bu eserler arasında ortak mana taşıyan bazı
rivâyetler olmakla birlikte birbiriyle tezat teşkil eden haberlerin yer alması ve Sünnî
kaynaklarda Hz. Peygamber’e izafe edilen bazı sözlerin Kâfî’de Đmamlara nispet
edilmesi diğer ayrışma noktalarıdır.
Son olarak şunu belirtmemiz gerekir ki çalışmamızı hasrettiğimiz bu alan
genişliği ve derinliği ile bireysel çabaları aşan bir hacme sahiptir. Diğer bir ifadeyle
Đslam coğrafyasında hiç de küçümsenmeyecek bir yere sahip olan Şiî anlayışın hadis
algısı bu denli dar kapsamlı birkaç çalışmanın boyutlarına sığmayacak derecede
büyük ve birkaç kişinin takatiyle altından kalkılamayacak kadar ağır bir sorumluluk
gerektirmektedir. Dolayısıyla bu mütevazı çalışmamızın bu alanda yapılacak daha
organize olmuş pek çok çalışma için bir kapı aralaması temennisini taşımaktayız.
140
BĐBLĐYOGRAFYA
Abbâs Kummî, el-Künâ ve’l-Elkâb, yy, ty 3/121.
Ahmed Emin, Duha’l-Đslam, III, Mektebetu’n-<ehzatu’l-Mısrıyye, Ty
Kahire.
Allâme, Hıllî, Ricâl, Dâru’z-Zehâir, Kum, 1411h.
Ali el-Kârî, Ali b. Muhammed, el-Esrâru’l-Merfûa fi’l-Ehbâri’l-
Mevzûa, I, Tahk: Muhammed es-Sabbâğ, Muessesetu’r-
Risâle, Beyrut, Ty
Âmilî, Emîn Tirmis, Buhûs Havle Rivâyâti’l-Kâfî, Matbaa Adı
Yok, Kum, 1415.
Bâbânî, Đsmâil b. Muhammed Emin b. Mir Selim, Hediyyetü’l-
Ârifîn Esâu’l-Muellifîn ve Âsâru’l-Musannefîm, II,
Matbaatu’l-Behiyye, Đstanbul, 1951.
Bahrânî, Yusuf b. Ahmed, Lü’lüetü’l-Bahreyn fî’l-Đcâzâti ve
Terâcimi Ricâli’l-Hadîs, Tahk: Muhammed Sâdık
Bahru’l-Ulûm, Mektebetu Fahrâvî, yy, 1429/2008.
Buhârî, Muhammed b. Đsmâîl b. Đbrâhîm, el-Câmiu’s-Sahîh, I,
Dâru’l-Đslâm, Riyâd, 1429/2008.
_________, Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, çev: Mehmed Sofuoğlu,
Ötüken Y., XVIII, Đstanbul, 1988.
Ebû Zehra, Muhammed, Đmamu’s-Sâdık, Hayâtuhu ve Asruhu ve
Ârâuhu ve Fıkhuh, I, Matbaatu Ahmed Ali, ty., yy.
141
Fermâvî, Ömer Muhammed Abdulmun’im, Usûlu’r-Rivâye
‘Inde’ş-Şîa Arz ve <akd, Mektebetü’l-Îmân, Kâhire,
2000.
Gaffâr, Dr. Abdurrasûl, Kuleynî ve’l-Kâfî, Müessesetu’n-
Neşri’l-Đslâmî, Kum, 1416.
_________, Kuleynî ve Husûmuhu Ebû Zehra, Dâru’l-Mehaccetu’l-
Beydâ, Beyrut, 1415/1995.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Fedâihu’l-
Bâtınıyye, I, Tahk: Abdurrahman Bedevî, Müessesetu
Dâru’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Kuveyt, Ty
Hasanî, Hâşim Ma’ruf, ed-Dirâsât fi’l-Hadîsi ve’l-Muhaddisîn,
Dâru’t-Teâruf, ty. Beyrut
Hıllî, Đbn Dâvûd, Ricâl, Müessesetü’n-Neşr fî Câmi’ati
Tahrân, 1383h.
Hindî, Tâhir b. Ali Sıddîkî, Tezkiratü’l-Mevzûât, I, Đdârutu’t-
Tabâatu’l-Münîriyye, yy, 1343.
Hûî, Ebu’l-Kâsım Musevî, Mu’cemu Ricâli’l-Hadîs, XXIV,
yayın evi yok, ty, yy, 1992/1413
Đbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullâh (ö. 571 h.),
Târîhu Dimaşk, LXXX, Tahk: Amr b. Gurâme el-
‘Umravî, yy, 1415/1995, 56/297.
Đbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fî
Târîhi’l-Umem ve’l-Mülûk, XIX, Tahk: Muhammed b.
Abdulkâdir Atâ-Mustafa Abdulkâdir Atâ, Dâru’l-
Kütübi’l-Đlmiyye, Beyrut, 1412/1992.
142
___________, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali, Telbîsü’l-Đblîs, I,
Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1421/2001.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. El-Eş’as es-Sicistânî, Sünen-i Ebî Dâvûd,
I, Dâru’l-Đslâm, Riyâd, 1429/2008.
Đbnu’l-Esîr, el-Cezerî Mecduddîn Ebu’s-Saâdât el-Mubârek,
Câmi’u’l-Usûl fî Ehâdîsi’r-Rasûl, XII, Tahk: Beşîr
Uyûn, Dâru’l-Fikr, 1972/1392.
Đbnu’l-Esîr, Đzzeddin Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed
(ö.630h.), el-Kâmil fi’t-Ta’rîh, X, Tahk: Ömer
‘Abdusselâm Tedmîrî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrût,
1997/1417.
Đbn Hacer, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî (ö. 852 h.),
Lisânu’l-Mîzân, VII, Tahk: Dâiratu’l-Ma’rif en-
Nizâmiyye - Hind, Muessesetu’l-A’lemî li’l-Matbûât,
Beyrût, 1971/1390.
_________, Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî, Tehzîbu’t-
Tehzîb, XII, Dâiratu’l-Meârif en-Nizâmiyye, Hind,
1326.
Đbn Hıbbân, Muhammed b. Hıbbân b. Ahmed Ebî Hâtim, el-
Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Du’afâ ve’l-
Metrûkîn, Thk: Mahmûd Đbrahim Zâyed, yayın evi yok,
ty, yy.
Đbn Hallikân, Şemsüddin Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtu’l-A’yân ve
Enbâu Ebnâi’z-Zemân, VII, Tahk: Đhsan Abbas, Daru
Sâdır, Beyrut 1994.
Đbn Kayyım, el-Cevzî, Muhammed b. Ebî Bekr, (751 h.), el-
Menâru’l-Münîf fi’s-Sahîhi ve’d-Da’îf, I, Tahk:
143
Abdulfettâh Ebû Gudde, Mektebetu Matbûâti’l-
Đslâmiyye, Halep, 1390/1970
Đbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ Đsmâil b. Ömer, el-Bidâye ve’n-<ihâye,
XIV, Tahk: Ali Şîrî, Dâru Đhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Yy,
1408/1998.
Đbn Kûleveyh, Kummî, Kâmilu’z-Ziyârât, Dâru’l-Murtadviyye, Necef,
1356 h.
Đbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed, Tecârubü’l-Ümem ve
Teâkubü’l-Hümem, VII, Tahk: Ebu’l-Kâsım Đmâmî,
Surûş, Tahran, 2000.
Đbn Şehrâşûb, el-Mâzenderânî (ö. 588 h.), Me’âlimu’l-‘Ulemâ,
Mektebetu Ya’sûbi’d-Dîn, 1353.
Kandemir, Yaşar, “Hadîs” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989,
XV.
_________, Yaşar, “Ali” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989, II.
Kaya, Hamdi, Đmâmiyye Şiası’nda Sefirler Dönemi, Y. Lisans
T., Đstanbul, 2006.
Kehhâle, Ömer b. Rızâ (ö. 1408 h.), Mu’cemu’l-Müellifîn, XIII,
Mektebetu’l-Müsennâ, Beyrut, ty
Kuleynî, Muhammed b. Ya’kûb (ö. 329 h.), Kâfî, VIII, Dâru’l-
Kütübi’l-Đslâmiyye, Tahran, 1383.
Kummî /Nevbahtî, çev: H. Onat, S. Hizmetli, Kitâbu’l-Makâlât
ve’l-Fırak/Fıraku’ş-Şîa, Anka by., Ankara, 2004.
Kutlu, Sönmez, “Mürcie” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989,
XXXII.
144
Kuzudişli, Bekir, Şîa’da Hadis Rivâyeti ve Đsnad, Bsr y., Đstanbul,
2011.
Mâzenderânî, Muhammed Salih, Şerhu Usûli’l-Kâfî, Mukaddime, yy,
ty.
Mirzâ �ûrî, Hüseyin Nûrî Tabersî, Hâtimetü’l-Müstedreku’l-Vesâil,
Müessesetu Âli Beyt, Kum, 1415 h.
Muhammed, Hüseyin Hüseyinî Celâlî, Dirâyetu’l-Hadîs,
Müessesetu’l-A’lamî, Beyrût, 7120.
Muhsinu’l-Emîn, Đmam Seyyid, A’yânu’ş-Şîa, Dâru’t-Te’âruf, X, Beyrût,
ty.
�ecâşî, Ahmed b. Ali, Ricâl, Müessesetü’n-Neşri’l-Đslâmî,
Kum, 1407 h.
�ûri, Müstedrekü’l-Vesâil, XVIII, Müessesetü Âli Beyt,
1408 h.
Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Eybek b. Abdillah (ö.764 h.), el-
Vâfî bi’l-Vefeyât, XXIX, Tahk: Ahmed el-Arnavûd -
Turkî Mustafâ, Dâru Đhyâi’t-Turâs, Beyrût, 1420/2000.
Saffâr, Muhammed b. Hasan, Besâiru’d-Deracât, Mektebetu
Âyetillah Mer’aşî, Kum, 1404 h.
Sâmir, Haşim Ceyb Amîdî, Şeyh Kuleynî Bağdâdî ve
Kitâbuhu’l-Kâfî (el-Furû’), Mektebetü’l-A’lâmi’l-
Đslâmî, Kum, 1414 h.
Sofuğlu, Cemal, Hadis Tenkidi Yönünden Kâfî Üzerine Bir
Đnceleme, Doç. T., Ankara 1982.
145
_______, “Şîa-i Đmâmiyyenin Hadis Anlayışı” Milletler Arası
Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu.
Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr, Târîhu’l-Hulefâ, I, Tahk:
Hamdi Demirdâş, Mektebetu Nezzâr Mustafa el-Bâz
Y.y, 1425/2004.
Sübhani, Câfer, Usûlu’l-Hadîs ve Ahkâmuhû fî Đlmi’d-Dirâye,
Müessesetu Đmam Sâdık, Kum, 1419h.
Şeyh Sadûk, Men Lâ Yahdarahu’l-Fakîh, IV, Müessesetü’n-Neşri’l-
Đslâmî, Kum, 1413h.
Tabatabâî, Kemâlu’d-Dîn, II, Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye, Kum,
1395h.
Tirmizî, Muhammed b. Îsâ, Câmiu’t-Tirmizî, I, Dâru’l-Đslâm,
Riyâd, 1429/2008.
Tûsî, (460 h.), Fihrist, el-Mektebetü’l-Murtazaviyye, en-
Necef, ty.
_______, (460 h.), Đstibsâr, IV, Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye,
Tahran, 1390.
_______, (460 h.), Ricâl, Müessesetü’n-Neşri’l-Đslâmî, yy,
1415h.
_______, (460 h.), tehzîb, X, Dâru’l-Kütübi’l-Đslâmiyye, Tahran,
1365.
Ünalan, Abdullah, Şia’da Hadis Usûlü, Đşrak y., Đstanbul, 2008.
Yurdagür, Metin, “Cefr” mad., DĐA, TDV Y., Đstanbul, 1989.
146
Yücel, Ahmet, Hadis Đlminde Tenkit Terimleri ve Đlgili
Çalışmalar, MÜĐF y., Đstanbul, 1998.
Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b.Ahmed, Târîhu’l-Đslâm ve
Vefeyâtu’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm, LII, Tahk: Ömer
Abdusselâm et-Tedmürî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî,
Beyrut, 1413/1993.
Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk Hüseyinî (ö.
1205 h.), et-Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, XL,
Tahk: Komisyon, Dâru’l-Hidâye, yy, ty
Ziriklî, Hayrettin b. Mahmûd b. Muhammed, A’lâm, VIII, Dâru
Đlmi’l-Melâyîn, Yy 2002.
147
ÖZET
ŞENGEZER, Rukiye, “el-Kuleynî ve el-Kâfî Adlı Eseri”, Yüksek Lisans
Tezi, Danışman: Prof. Dr. Bünyamin ERUL, Ankara, 2012.
Elinizde bulunan bu çalışmamız, Şiî hadis ulemasının en muteber ismi olan
Kuleynî ve en sahih hadis eseri olarak görülen Kâfî adlı eseri hakkında yapılan bir
inceleme ve bu inceleme neticesinde ulaşılan sonuçları içermektedir.
Tezimiz giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Giriş bölümünde, eserin
daha iyi anlaşılabilmesi için genel olarak Şîa’nın hadis anlayışı ve hadîs literatürü
tarihi ele alınmıştır.
Birinci bölümde, eserin müellifi olan Kuleynî’nin hayatı, ilmi şahsiyeti ile
eserleri hakkında detaylı bilgi verilmiş ve Şiî ve Sünnî alimlerinden bazılarının
Kuleynî hakkındaki görüşlerine yer verilmiştir.
Kâfî’nin telif edilişi ve kaynakları adı altında incelemelerde bulunduğumuz
ikinci bölüm ise iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda eserin telif amacı ve
kitap hakkında yapılmış çalışmalar; ikinci kısımda ise Kâfî’ye kaynak oluşturacak
kitaplar ile Kuleynî’nin doğrudan rivâyette bulunduğu ismi açıkça zikredilen veya
zikredilmeyen hocaları ve rivâyet sayıları tespit edilmeye çalışılmıştır.
Üçüncü bölümde ise, usûl, furû’ ve ravda olmak üzere üç ana bölümden
oluşan Kâfî’nin, tasnif metodu, sened ve metindeki yöntemi ve muhtevası ele
alınmış, kitap başlıkları, bâb ve hadîs sayıları incelenmiştir. Ardından Şîa ve Ehl-i
Sünnet eserleriyle karşılaştırılması yapılarak bunlar arasında yalnız Kâfî’de bulunan
bazı kitap başlıkları değerlendirilmiştir. Daha sonra Kâfî ve Sahîh-i Buhârî’de yer
alan ortak bir kitap seçilerek karşılaştırma yoluna gidilmiştir. Bundan sonra ise Şîa
ve Ehl-i Sünnet nazarında Kâfî’nin konumuna dair bazı görüşlere yer verilmiştir.
Son olarak çalışmamız, ortaya konulan bulguların özetlenerek kısa bir
değerlendirmesinin yapıldığı bir sonuç ile tamamlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kuleynî, Kâfî, Şiî, Hadis, Kütüb-i Erbaa
148
ABSTRACT
SENGEZER, Rukiye, “al-Kulayni and His Work named al-Kafi”, Master
Thesis, Supervisor: Professor Bünyamin ERUL, Ankara, 2012.
We study in this dissertation on al-Kulayni, the most credible of the Shiite
hadith scholars, and his work named al-Kafi which is accepted as the most reliable
hadith work.
Our thesis consists of an introduction, three chapters and a result. In
introduction section, we generally have dealt with understanding of hadith and brief
history of hadith literature of Shi’ah for better understanding of the subject.
In the first section we have informed detailed knowledge about al-Kulayni,
his life and his scholarly personality, his works and also the opinions of some Sunni
and Shiite scholars about him.
As for the second section which is examined under the name of the writing of
al-Kafi and sources consists of two main parts. In the first part we have analyzed the
aim of the work and studies on it. In the second part we have tried to determine the
sources of it and al-Kulayni’s scholars who he directly got prophet hadiths and the
numbers of it which he have narrated from them.
In the third section we have studied classification method and text method
and isnad method and contents of al-Kafi which includes three main parts, al-Usul,
al-Furu’ and al-Ravda. At the same time we have also examined its numbers of
“book” and “chapter” and “hadith”. After having compared al-Kâfi with hadith
works of Ahl al-Sunnah and Shi’ah, we have evaluvated some “book”s which is only
in it. We have chosen a same “book” in al-Kafi and Sahih al-Bukhari and compared
it with them. Finally we have cited some opinions about al-Kafi according to Ahl al-
Sunnah and Shi’ah.
Lastly, we completed our study with a result section in which some short
evaluations including our findings.
Key words: Al-Kulayni, al-Kafi, Shiite, Prophet hadith, al-Kutub al-Arba’a