elektronsko poslovanje

PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON FAKULTET POSLOVNE INFORMATIKE

Branko Latinovic

BANJA LUKA, 2007.

PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON F A K U L T E T P O S L O V N E INFORMATIKE BANJA L U K A Prof. dr Branko Latinovi ELEKTRONSKO POSLOVANJE Izdava: Panevropski univerzitet "APEIRON" Banja Luka 1. izdanje, godina 2007. Odgovorno lice izdavaa, DARKO Uremovi Urednik: JOVO Vojnovi, prof. Recezenti: DUAN Starevi DANIMIR Mandi DTP i likovno/grafika obrada: SANJA aula tampa: " ART-PRINT", Banja Luka, p.o., grafika - dizajn - marketing Banja Luka Odgovorno lice tamparije: VLADIMIRA Stijak- Ilisi Tira 500 primjeraka EDICIJA:Informacione tehnologije -Inj-orm^tion -technologles

Knj. 4 ISBN 978-99938-29-60-7

ELEKTRONSKO POSLOVANJE

PREDGOVOR 1. DIGITALNA EKONOMIJA 1.1. INFORMACIONO DRUTVO 1.2. RAZVOJ INFORMACIONOG DRUTVA 1.3. KORELACIJA INTERNETA I INFORMACIONOG DRUTVA 1.4. KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE 2. INTERNET 2.1. POJAM I RAZVOJ INTERNETA 2.2. ORGANIZACIJA INTERNETA 2.3. SERVISI INTERNETA 2.3.1. OSNOVNI SERVISI INTERNETA 2.3.2. JAVNI SERVISI INTERNETA 2.3.3. POSEBNI SERVISI INTERNETA 3. PRINCIPI ELEKTRONSKOG POSLOVANJA 3.1. UVOD 3.2. KONCEPT ELEKTRONSKOG POSLOVANJA 3.3. MODELI ELEKTRONSKOG POSLOVANJA 3.4. ZATITA U ELEKTRONSKOM POSLOVANJU 3.4.1. OSNOVNI CILJEVI MJERA I ZATITE U ELEKTRONSKOM POSLOVANJU 3.4.2. POTENCIJALNE PRIJETNJE SIGURNOSTI SISTEMA 3.4.3. EKONOMSKE POSLJEDICE ZLOUPOTREBE INFORMACIONE TEHNOLOGIJE 3.4.4. ELEMENTI SIGURNOSNIH SISTEMA 3.4.5. OPTE SLABOSTI SIGURNOSNIH SISTEMA 3.4.6. SIGURNOSNI UREAJI4.

5 8 8 15 27 38 48 48 55 61 62 67 73 80 80 82 87 106 108 110 114 116 134 139 142 162 164 175 177 179

EDI

5. ELEKTRONSKA TRGOVINA 5.1. POJAM ELEKTRONSKE TRGOVINE 5.2. TEHNOLOGIJA ELEKTRONSKE TRGOVINE 5.2.1. SISTEMI PLAANJA KOD ELEKTRONSKE TRGOVINE 5.2.2. SIGURNOST ELEKTRONSKE TRGOVINE

3

ELEKTRONSKO POSLOVANJE6. ELEKTRONSKO BANKARSTVO 6.1. POJAM I RAZVOJ ELEKTRONSKOG BANKARSTVA 6.1.1. Bankomati - ATM (Automated Teller Mashines) 6.1.2. Softver za line finansije - Personal Finance Software 6.1.3. EFT/POS sistemi 6.2. ON-LINE BANKARSTVO 6.3. INTERNET BANKARSTVO 6.4. KUNO BANKARSTVO - HOME BANKING 6.5. VRSTE ELEKTRONSKOG PLAANJA 6.6. INTELIGENTNE KARTICE - SMART CARDS 6.7. ELEKTRONSKO BANKARSTVO U PLATNOM PROMETU 6.8. USLUGE I PREDNOSTI ELEKTRONSKOG BANKARSTVA 6.9. SISTEMI MEUBANKARSKIH POSLOVA 6.10. PRISUTNOST BANAKA NA INTERNETU 6.11. ISKUSTVA POJEDINIH ZEMALJA U PRIMJENI ELEKTRONSKOG BANKARSTVA 6.12. BEZBJEDNOST ELEKTRONSKOG BANKARSTVA 6.13. PERSPEKTIVA ELEKTRONSKOG BANKARSTVA 7. ELEKTRONSKI MARKETING 7.1. POJAM ELEKTRONSKOG MARKETINGA 7.2. PERFORMANSE ELEKTRONSKOG MARKETINGA 7.3. PLAN MARKETINGA NA INTERNETU 7.4. NAINI IMPLEMENTACIJA E-MARKETINGA 7.5. E-MAIL MARKETING 7.6. WEB PREZENTACIJA 7.7. PRIMJERI IZ PRAKSE 8. ELEKTRONSKA VLADA 8.1. POJAM E-UPRAVE 8.2 MODELI E-UPRAVE 8.3. RAZVOJ E-UPRAVE 9. UENJE NA DALJINU 9.1. KONCEPT E-LEARNINGA 9.2. PREDNOSTI E-LEARNINGA U ODNOSU NA KLASINO UENJE 9.3. VIRTUELNE UIONICE - VIRTUAL CLASSROOM 9.4. VRSTE UENJA NA DALJINU 9.5. PRIMJENA RAUNARA U OBRAZOVANJU 9.6. ORGANIZACIJE UENJA NA DALJINU 9.7. OBRAZOVNI PROJEKTI 9.8. EUREKAI EUROLEARN MREA LITERATURA 186 186 189 191 192 195 198 205 212 227 230 234 236 239 241 250 254 259 262 273 275 281 283 294 302 309 310 314 318 326 328 333 335 341 349 358 360 365 369

A


PREDGOV

Prolost nas ui da je nespremnost da se shvate sutinske drutvene promjene, zapravo, esto "namjerni previd", odbijanje da se te promjene registruju, imala znaajno veu cijenu od one koju bi imalo pravovremeno prilagoavanje izmijenjenom stanju stvari. Na globalnom planu, mi moemo da kaemo da je ono to je zapadnu civilizaciju odravalo politiki najmonijom strukturom na planeti, upravo njen konceptualni aparat, informaciona struktura, koja je obezbjedila i odrala razvoj zapadne nauke, tehnologije, formi politikog i ekonomskog organizovanja itd. Snaga Zapada leala je, zapravo, u Ideji Zapada. Ukoliko se danas nalazimo u situaciji u kojoj su druge civilizacije i kulture, zahvaljujui ogromnom porastu i ubrzanju u procesima distribucije informacija, u stanju da na bri i efikasniji nain postaju konkurentne kulturama Zapada, mi moramo biti spremni na to da e globalna slika sutranjice biti sasvim drugaija od one koju poznajemo danas. Ekspanzija meuregionalne proizvodnje, deregulacija trgovine, porast meuzavisnosti izmeu zemalja i njihovih ekonomija; sve su to bili faktori koji su kreirali potrebu brzog i neodlonog rekonstruisanja i kreiranja politikih ekonomskih, institucionalnih i pravnih sistema na nacionalnom i meunarodnom nivou koji e biti sposobni da odgovore zahtjevima novih globalnih fenomena. Informacionokomunikacione tehnologije (ICT) smatraju se jednim od kljunih faktora ili glavnih pokretakih snaga 5

ELEKTRONSKO POSLOVANJE promjena u savremenom globalnom svijetu. Omoguavajui nesmetan informacioni tok na svim nivoima, veliku transparentnost podataka, informacija, znanja i znaajnu dostupnost svih dijelova trita, kako velikim tako i onim srednjim i malim uesnicima, ICT otvaraju nove perspektive za vlade, kompanije i ljude pojedinano. Sa druge strane, vea ili manja dostupnost i raspoloivost ICT potencijala vodi ka novim linijama razdvajanja izmeu onih koji su shvatili znaaj i adekvatno poeli da primenjuju nove ICT alate i tehnologije i onih koji to nisu sagledali i nisu dali dovoljan stepen prioritetnosti transformaciji svojih ekonomija prema drutvima zasnovanim na znanju i korienju ICT potencijala. U savremenoj fazi razvoja malo je aktivnosti u kojima ICT ne igra direktnu ili indirektnu ulogu. IC tehnologije predstavljaju "nerve i arterije" savremene informacione ekonomije olakavajui i podravajui globalne tokove informacija, kapitala, ideja, robe, usluga i ljudi. Na taj nain, ICT direktno transformie savremene naine poslovanja, trgovanja i organizaciju samih trita. Takoe, one revolucioniu nain uenja i podjele znanja i omoguavaju znaajno vee uee svih drava, regiona, kompanija i pojedinaca u poslovanju, doprinosei tako promociji i ubrzanju ukupnog ekonomskog, drutvenog i ljudskog razvoja u svijetu. Pored injenice da je jedna treina evropskih domova sada povezana na Internet, da skoro dvije treine Evropljana ima mobilne telefone, a oko polovine radnika u Evropi koristi kompjutere u svom poslu, statistika pokazuje i znaajno manje vrijednosti ostvarene elektronske trgovine u Evropi u odnosu na SAD, kao i podatak da oko 35% evropskih kompanija posluje elektronski prema 50% amerikih. Shvatanje da primjena digitalne tehnologije postaje kljuni faktor ekonomskog rasta i poveanja zaposlenosti, kao i svijest da je evropska reakcija na novu digitalnu ekonomiju, ili e-ekonomiju, relativno spora, prije svega zahvaljujui jakoj logici

6


ekonomije tradicionalnih industrija u Evropi, doprinjeli su kreiranju i usvajanju Inicijative pod nazivom eEurope -Informaciono drutvo za sve (An Information Societv for Ali). Evropska unija je konstatovala da se svijet nalazi na pragu fundamentalne promjene u drutvenim odnosima i nainu proizvodnje, i da je neophodna brza, odluna i konkretna aktivnost zemalja lanica kako bi Evropa ne samo zadrala svoj ekonomski nivo razvoja u novim uslovima, ve i sutinskim promjenama u oblasti zakonodavstva, regulative, standardizacije, obrazovanja, socijalne politike i privrede obezbjedila da do 2010. postane u svijetu najkonkurentnija i najdinaminija ekonomija koja se zasniva na znanju, sa usavrenim modelom zapoljavanja i poveanom socijalnom kohezijom". Ovaj novi oblik drutvenih odnosa i naina proizvodnje nazvan je Informaciono drutvo", a akcioni plan po kome e se sutinske promjene u Evropskoj uniji odvijati je nazvan e-Evropa". Kompletan koncept baziran je na sintagmi i paradigmi elektronsko poslovanje, koja je i osnovna tema ove knjige. Autor

7


1- DIGITALNA EKONOMIJA1.1. INFORMACIONO DRUTVOUkoliko bismo pokuali da objasnimo koncept informacio-nog drutva bar na najirim osnovama, mogli bismo da tvrdimo da je to drutvo za koje je karakteristian visok stepen zavisnosti ekonomskih, politikih, kulturnih, i uopte drutvenih struktura (i diskursivnih formacija) od ovjeku eksternih procesa obrade informacija. Pod eksternim procesima obrade informacija ovdje se, u prvom redu, podrazumijevaju tehnologije automatske obrade informacija, odnosno tehnoloki proizvodi razvoja elektronike i raznih grana matematikih i tehnikih disciplina u dvadesetom vijeku. Za nepunih sto godina, preden je put od formalnih skica prvih sistema za obradu informacija, preko ranih raunara koji su zauzimali itave prostorije i okupirali timove zaposlenih, do komfornih, ergonomski zadovoljavajuih i tehniki superiornih mikrokompjutera bez kojih ivot savremenog oveka postaje nezamisliv. Koncept eksterne obrade informacija u sebi implicitno sadri jo jedan sloj sadraja koji je kljuan za razumijevanje informacionog drutva. Naime, prije svega pod snanim diktatom razvoja ekonomije poslije II Svjetskog rata i revolucije u razvoju elektronskih medija, savre-meno drutvo se nalo u situaciji u kojoj kapaciteti obrade informacija koji poivaju na pojedincu, pa ak i itavim timovima, ni iz daleka ne mogu da zadovolje vremenske okvire u kojima je potrebno reagovati da bi se uspjeno uestvovalo u ekonomskoj, politikoj, a danas i svakodnevnoj dinamici koju diktira ogromna koliina informacija r kojom smo okrueni. U tom smislu, otkriva se izvjesna 8


dijalektika razvoja informacionog drutva, jer ono nastaje kao rezultanta vektora ekonomskog i tehnolokog razvoja koji istovremeno uslovljavaju i omoguavaju upravljanje ljudskim drutvom i pojedinanim ivotom u globalnom informacionom okruenju. Ovaj sloj analize, meutim, ne moe da bude fundamentalan u razumijevanju informacionog drutva. Sa razvojem komunikacionih mrea i elektronskih medija, mi smo zapravo samo poeli da postajemo svjesni onih informacija ije je postojanje prethodilo naoj sposobnosti i potrebi da ih sagledamo. Teko je tvrditi da je informaciono drutvo ono drutvo koje proizvodi vie informacija nego prethodne forme drutvene organizacije, iako ono svakako procesira daleko vie informacija u odnosu na prethodne istorijske forme. Razumijevanje ove razlike je sutinsko za razumijevanje koncepta informacionog drutva. To globalno rasijavanje znanja i vrijednosti moda je jedini fundamentalan aspekt koji globalizaciju dananjice moe da predstavi kao sutinski razliitu od prethodnih. Kako je ve reeno, informaciono drutvo nije iskljuiva posljedica rairene upotrebe ICT, i njegova sutina se ne moe razumjeti ako se ono posmatra samog sa tog stanovita. Informaciono drutvo predpostavlja nove drutvene i individualne potrebe, koje tek u simbiozi tog drutva sa ICT nalaze zadovoljenje. U zadovoljenju tih potreba, prije svega potrebe za obradom izuzetno velikih koliina informacija, samo drutvo nije moglo da ostane nepromijenjeno. Ove iroke promjene koje zahvataju drutveno tkivo u procesu adaptacije prema nivou informacija koje je potrebno obraditi, skladititi, pojednostaviti i na osnovu njih doi do novih informacija da bi se uspjeno donijele relevantne odluke, predstavljaju najiri okvir za prouavanje koncepta informacionog drutva. Koncept informacionog drutva, esto dovoen u vezu sa razvojem "tree industrijske revolucije", okupirao je razne

9

ELEKTRONSKO POSLOVANJE politike, naune i popularne diskurse u poslednjoj deceniji XX vijeka. Kao to primjeuju neki autori, drutvena i nauna debata o informacionom drutvu rekapitulie evoluciju drutvenih tipologija ije korijene nalazimo jo u XVIII vijeku. Na nain na koji danas govorimo o savremenom drutvu kao informacionom, u prethodnim vremenima smo govorili o kapitalistikom, socijalistikom, liberalnom, potroakom, postmodemom itd. drutvu (Aro, 2000). Prema Kumaru, "Aktuelne promjene se sagledavaju u svijetlu modela izvedenog iz (pretpostavljenih) prethodnih promjena, dok se budui razvoj projektuje slijedei logiku modela. Tako, ba kao to je industrijsko drutvo zamijenilo agrarno, informaciono drutvo zamjenjuje industrijsko, na vie ili manje isti, revolucionaran nain." Oigledno je da se prema ovakvom stavu mora zauzeti kritika pozicija. Prije svega, istorijska distanca sa koje smo u stanju da sudimo o procesu razvoja informacionog drutva, koja je u naem sluaju minimalna, ni iz daleka nam ne omoguava da sagledamo ovaj proces niti kao diskontinuitet u odnosu na prethodne drutvene razvoje, niti da ga precizno i definitivno shvatimo kao dio ire kontekstualne jedinice analize. S druge strane, sam termin "informaciono drutvo" nalazi svoju primjenu najranije u sedamdesetim godinama XX vijeka, a karakteristian je za drutvene opise tek u posljednim decenijama, iako razvoj drutvenih i tehnolokih formacija - mrea -karakteristinih za informaciono drutvo poiva na tekovinama zapadne misli koje sasvim jasno moemo da raspoznamo jo u revoluciji matematike logike, dvadesetih i tridesetih godina XX vijeka, ili tek neto kasnijem razvoju kibernetike kao opte teorije sistema. Tako, smatramo da je pitanje "diskontinuiteta" u razvoju ljudskog drutva, koje bi eventualno bilo odreeno nastupanjem "Informacione Ere", neto to u ovom trenutku rasprave treba ostaviti po strani. U odreenjima koncepta informacionog drutva, razna shvatanja naglaavaju razliite aspekte ljudskog odnoenja

10


prema centralnom konceptu informacije. Pruiemo pregled samo nekih od njih, kako bismo njihovom kratkom diskusijom obezbijedili osnovu za jedno istovremeno sutinsko i praktino razumijevanje ovog pojma. Fle, u studiji "The Information Societv: The Role of Netvvorks and Information", predstavlja sljedee shvatanja koncepta informacionog drutva: "The term information societv implies a central role of information. In this new era the source of productivitv lies increasinglv in the technologv of knovvledge generation, information processing and communication. Especiallv the utilisation of existing knovvledge to generate nevv insights is ultimately a characteristic attributed to the information societv 's potential. This virtuous circle of positive feedback loops rests on tvvo main pillars: information and technologv. The information societv's ultimate input is information. But information has alvvavs been a crucial factor in societies around the vvorld. The difference novv is the availbailitv of sophisticated tools in the form of ICT that enable processing, duplication, and dissemination of information and knovvledge instantaneouslv and at virtuallv zero cost." "Termin, informaciono drutvo, implicira centralnu ulogu informacije. U ovoj novoj eri izvor produktivnosti se sve vie nalazi u tehnologiji stvaranja znanja, obrade informacija i komunikacije. Posebno se upotreba postojeih znanja, u dolaenju do novih uvida, karakteristino vezuje za potencijal informatikog drutva. Ovaj izuzetan krug pozitivnih fidbek petlji poiva na dva glavna oslonca: informacijama i tehnologiji. Sutinski pokreta informacionog drutva su informacije. Ali, informacije su oduvijek predstavljale kljuni faktor u

11

ELEKTRONSKO POSLOVANJE drutvima irom svijeta. Razlika je u tome to sada raspolaemo sofisticiranim sredstvima u formi ICT koja omoguavaju trenutnu obradu, duplikaciju i distribuciju informacija i znanja po skoro nitavnoj cijeni." Kao to vidimo, Fleovo shvatanje cilja na sutinsko odreenje informacionog drutva, predstavljajui koncept informacije kao centralan, ovla uvodei analizu odnosa tehnologije i postojeeg fonda znanja u procesu dolaenja do novog znanja, i ukljuuje bitnu ogradu u odnosu na potencijalnu stranputicu prema kojoj informacije, na neki nain, ne bi imale sutinski znaaj za prethodne drutvene forme. Shvatanje ovog autora dosta je karakteristino za teorijski usmjerene autore i po olakoj opasci o "nitavnoj cijeni" sredstava za obradu informacija, kojom se opasno stavlja u zagradu, injenica da ozbiljan pristup informacionim tehnologijama danas sebi moe da priuti tek oko deset procenata stanovnika nae planete, bar ukoliko je o Internetu rije. lako moe zvuati kao donekle neobian izvor, Canadian Forest Service nudi jedan od najboljih online izvora za itaoce zainteresovane za discplinu menadmenta znanjem (knovvledge management), i u okviru svoje online prezentacije nudi sljedee saeto razumijevanje informacionog drutva: "Information societv: a societv in which people interact with technologv as an important part of life and social organization to exchange information on a global scale." "Informatiko drutvo: drutvo u kome se ljudi nalaze u interakciji sa tehnologijom kao bitnim dijelom ivota i drutvene organizacije u funkciji razmjene informacija na globalnoj skali." Moda ovo odreenje informacionog drutva zaista predstavlja jezgrovit nain da se ovaj koncept predstavi, ali se

12


ne moemo sloiti sa jednom bitnom odrednicom u njemu, naime, daje rije o "razmjeni informacija na globalnoj skali". Da je takva razmjena informacija mogua, sasvim je tano, kao i to da se ona svakako odvija; meutim, jezike, kulturne i ekonomske barijere u velikoj mjeri nas jo uvek razdvajaju od Makluanovog globalnog sela. Ovakvo shvatanje informacionog drutva predstavlja dobar primjer estog previda u kome se izostavlja da je za globalnu razmjenu informacija, i globalno uee ovjeanstva u toj razmjeni, potrebno mnogo vie od proste injenice da se pristup Internetu moe tehniki ostvariti bilo gdje. Osnovna pismenost, poznavanje stranih jezika, prethodno obrazovanje i, svakako, informatika pismenost, samo su neki od uslova koji moraju biti prethodno zadovoljeni. Konano, zavrni dokument prve faze Svjetskog samita o Informacionom Drutvu (VVorld Summit on the Information Societv, WSIS), odranom pod pokroviteljstvom Ujedinjenih Nacija 10 - 12. decembra 2003. u enevi, ponudio je sljedee shvatanje ovog koncepta: "[...] Information Societv, vvhere evervone can create, access, utilize and share information and knovvledge, enabling individuals, communities and peoples to achieve their full potential in promoting their sustainable development and improving their quality of life [...]" " [...] Informaciono Drutvo, u kome svako moe da stvara, pristupa, koristi i dijeli informacije i znanje, omoguavajui tako pojedincima, drutvima i narodima da razviju svoje potencijale potpuno u promociji sopstvenog odrzivog razvoja i unapreenju kvaliteta ivota [...]" ( Declaration of Principles. Building the Information Societv: a global challenge in the new Millennium. Document WSIS-03/GENEVA/DOC/4-E, 12December2003)

13

ELEKTRONSKO POSLOVANJE Jedno sasvim praktino odreenje informacionog drutva nalazimo u prethodnim redovima. Formulacija koja je upotrijebljena u zavrnom dokumentu WS1S je sasvim oekivano usidrena u diskurs razvojnih planova Ujedinjenih nacija. Dobra strana ovog odreenja je svakako u tome to postavlja koncept informacionog drutva u pozitivan okvir koji naglaava iskoritavanje ljudskih potencijala i ostvarivanje dobrobiti. Meutim, ova radna definicija moe biti korisna za formulisanje politikih platformi razvoja, ali teko da e u bilo kojoj naunoj raspravi biti od koristi puka injenica da u informacionom drutvu svi imaju pristup informacijama i znanju. Pitanje, koje se zaista postavlja, je kakva su struktura i dinamika takvog drutva i koju sliku svijeta potuje ovjek koji je pripadnik takvog drutva - ukoliko vizija informacionog drutva sadrana u gornjim redovima ikada postane realnost. Na osnovu samo prethodna tri karakteristina odreenja, vidimo da shvatanje informacionog drutva sadri u sebi i tehnoloke i socioloke odrednice, naglasak na bitnom odnosu interakcije oveka i tehnologije, podsjeanje na konstituitivnu ulogu informacija u ljudskom drutvu nezavisno od tekue tehnoloke revolucije, plemenite vizije o budunosti u kojoj su znanje i informacije resursi dostupni svima... lako se moemo sloiti da Fleova definicija predstavlja najbolje polazno tle za analize u drutvenim naukama od ponuenih shvatanja, koncept informacionog drutva oigledno ima sopstveni, razvijen "drutveni ivot znaka" (de Saussere) u okviru jednog diskursa za koji se vjeruje da predstavlja globalni diskurs sadanjice. Meutim, ono to je karakteristino za sva data shvatanja je da ona neposredno vezuju koncept informacionog drutva za informacione tehnologije, ne naglaavajui sa njima povezane politike, ekonomske i kulturne promene.

14


1.2. RAZVO DRUT

a

'W I

VA

Put u informaciono drutvo vodi preko "digitalne revolucije". Ova revolucija bila je veliki preokret, mnogo bri i obuhvatniji, nego industrijska revolucija. Naime, od prvih racunara (1946.) do danas dolo je do brojnih i raznovrsnih promjena. Tome je doprinjeo razvoj i rast industrije informacione tehnologije.

Grauftk itt ITSectors Has Become a GrvaUr Contributorto Overall Economic Grotoik 1M2 IM mm or m m 2000$kK*oar US Oepftmort atOommefcs pJ^jftaf toonorrp XXX%. '. Note: ti ftpofcy tfHMtpum Oanfr4tr*TtCammj*amXrmHT*,mm

taMBMI I"

Slika 1 Rast IT industrije Ulaganja u proizvodnju racunara (hardver, softver, razne komponente) i komunikacije uticali su na porast nacionalnog

15

ELEKTRONSKO POSLOVANJE dohotka u mnogim zemljama. Primjera radi u SAD je od 4.9% u 1985. godini taj porast bio na 6.1% u 1990. (ova se godina rauna kao poetak ekspanzije PC-a u poslovanju, ali i domovima). U 1994. godini, do koje je od 1993. bio trend pada, biljei se porast ovog udjela upravo zbog uvoenja Interneta u poslovanje. Nakon dvogodinje krize i stagnacije, 1999. poinje blagi porast uea u eknomskom rastu. Ovo osciliranje deava se i pored porasta investicija u ovaj sektor od 1995. godine.

Real Investment in Information Technafogtf Has Risert at a 28 Percettt Ammal Rate Since 1995.

/Computer and Pariptaral Eqiiprnen', -,

Cei i nu iattuMI

1875 77 78 98

1 W

S 87 89 91 93 85 117

Slika 2 Investiranje u IT sektor u SAD Situacija je slina i sa zemljama Evropske Unije.

16

ELEKTRONSKO POSLOVANJEVenture capital invostmenl In ICT scctor in Europe

1&W

M95

Ittfi

1 W

TMM

Slika 3 Investiranje u IT sektor u Evropi Tome treba dodati i podatke da se broj raunara duplira svakih 18 meseci, a da njihova cijena pada: za est godina (od 1991. - 1997.) cijena mikroprocesora pala je npr. sa $230 na $3.42 po komadu. Cijena nijednog proizvoda nije zabiljeila toliki pad i to za tako kratko vrijeme.

Sourcel-riO IW Slika 4 Trend pada cijena PC u Zapadnoj Evropi 17

ELEKTRONSKO POSLOVANJE Istovremeno, podaci pokazuju da poveano uee industrije informacione tehnologije sniava inflaciju (SAD 1995. - 96. godine inflacija bez IT bila je 2.5%, a sa IT 1.5%, da bi u 96. - 97. bez IT 3.1%, a sa IT 2.0%). Posebno znaajan je udio informacione tehnologije u poboljanju poslovanja pojedinanih organizacija i njen udio u porastu produktiv nosti i efikasnosti (u SAD je to bilo oko 1.4% u periodu 1973 - 1995., da bi od 1995 - 2000. taj procenat narastao na 3%). Rastu i investicije u ovu opremu: u 1960. ulaganje u informacionu opremu je bilo 3% od ukupnih investicija u opremu; u 1996. taj se procenat popeo na 45%, a u nekim oblastima kao to su komunikacije, osiguranje i brokerstvo ono dosee i do 3/4 svih investicija u opremu.

Slika 5 Korienje poslovnih IS S druge strane, ova tehnologija predstavlja snanu podrku za visokoprofitabilne poslove, a ona sama zapoljava milione ljudi (rauna se da je u SAD u 1996. bilo 7.4 miliona zaposlenih u ovoj industriji). Istovremeno raste i potreban nivo obrazovanja za obavljanje poslova vezanih za softversku i komunikacionu industriju. Otuda rastu i potrebe za ovakvim kadrovima. Tako samo Evropa iskazuje potrebe za stotinama hiljada "mrenih" specijalista.


\ mv li>*' *ho '"i t'tM t r

Slika 6 Potrebe za mrenim specijalistima u Evropi Uticaj informacione tehnologije je velik i u kapitalu firmi iz ove industrije. Kapital pet najvanijih firmi: Microsoft, Intel, Compaq, Dell i Cisco je narastao na preko $588 milijardi u 1997. sa $12 milijardi koliki je bio u 1987. Digitalna revolucija, pored ostalog, dovela je do digitalne ekonomije. Naravno, ona je i prouzrokovala znatne promene u poloaju potroaa, rada i radnika i ulogama mnogih drugih subjekata. Potroai se susreu sa brojnim izazovima. Meu njima najznaajniji su problemi: kako napraviti pravi izbor izmeu ekstremno velikog broja raznovrsnih ponuda;

kako iskoristiti sve "pogodnosti" koje se pruaju; kako biti dobro informisan, a ne zaguen i pretrpan brojnim informacijama, koje su i sve kvalitetnije; kako iskoristiti nie cijene; i koliki je potencijal kastimerizacije koja im se "nudi".

19

ELEKTRONSKO POSLOVANJE Broj prodavnica, trnih centara, kancelarija, izlobenih salona i drugih poslovnih prostorija koje se mogu posetiti preko Interneta rapidno raste i proiruje se u gotovo sve zemlje svijeta. Potroa se ne ograniava na posjete prodavnicama koje su mu fiziki dostupne ili kataloku kupovinu za koju mora da koristi potanske usluge. On vie ne mora da seta, vozi se ili dovozi do eljenih mesta i trgovina. On sada moe da stigne do prodavnica irom zemlje, u drugim zemaljama, pa i do sasvim neobinih - virtuelnih (onih koje ne postoje u tradicionalnom smislu) ne naputajui sopstveni dom. Kao najbolji primjer toga su knjiare iji je broj sajtova u stalnom porastu i koje zahvaljujui prodaji preko Interneta biljee velike finansijske uspjehe. Prva knjiara na Internetu Amazon.com nastala je 1995. godine, u njoj danas "kupuje" oko 30 miiiona ljudi iz preko 160 zemalja koristei sajt preko koga se mogu nabaviti ne samo knjige ve i CDovi, video i ostala oprema, igrake, igrice, kuhinje, Internet baza filmova. Tu se moe uestvovati i na online aukcijama knjiga. Vrijednost prodaje stalno raste i to viestruko (npr. 1996. godine bila je neto manja od 16 miiiona dolara, da bi 1997., ta vrednost skoila na 149 miiiona, a danas se izraava u milijardama).^ U l.".l|.'..liUll,''W.|IW'!!,.!

"iHfflriiH tim i'":! E* irSSVfriiio VJ '|jii'* *>*J HwW un | vcnfcih. I i

Id

am azon.co m

3 1

ftlUMjOS;. H..UU

CBTOIM &rhflAa

O Uvm ft KiUaRc:i(J'-: ...V-...i:7.if:' *CC* St/a(g, St-njlal.lf-...

cal. co>^i"/

i> OulkJ

c< smagateDtiwitliiiaJK.

ina ytUf\U!1lL'Ul'

r

y*r,M i D*

P*

20

Slika 7 Amazon.com prva knjiara na Internetu


Broj knjiga koje se mogu nabaviti takoe je u stalnom porastu (samo jedna od takvih knjiara nudi preko 150.000 razliitih knjiga). "Veb potroai" preko raznih veb sajtova ove i drugih knjiara mogu izabrati jedan ili vie od 2.5 miliona naslova birajui da li ih ele u papirnom ili elektronskom izdanju. Najee se izbor orijentie na nespecijalizovane, opte, knjiare, ali je sve vie i onih koje su vezane za strunu literaturu iz odreene oblasti (npr. cyberlaw-a), stare knjige, knjige pisane na orijentalnim jezicima, rijetka i ekskluzivna izdanja. Razne su "pogodnosti" koje prua online trgovina u okviru e-poslovanja. Potroa vie ne mora da eka u redovima ili na isporuku naruene robe, nervira se zbog neljubaznosti prodavaa ili pogrenog razumijevanja njegovih elja, loeg osvjetljenja, neadekvatnog sortiranja robe, umora u pretraivanju ratova robe, i si. On samo treba da stigne do eljenog sajta i dobie sve potrebne intormacije o robi ili uslugama, a otvaranjem posebnog dijela (formulara) koji se odnosi na naruivanje ukucavanjem svojih generalija moi e i da narui robu ili uslugu koju je iz elektronskog kataloga izabrao. Da ovo nije tantazija vidi se i iz primjera virtuelne kompanije Garden Escape. Ova kompanija ne samo da nudi razliite usluge oko vrste i aranmana cvijea, ve omoguuje da se naruilac izjasni o boji, nameni, eljama i obliku cvjetnih aranmana uz konsultaciju sa strunjacima. Kompanija prua usluge i proizvoaima cvijea i batovanima aljui im kataloge sa uputstvima za odgajanje, alatima i mainama (uz spiskove proizvoaa i cijene), razne knjige i asopise o gajenju cvijea ili drugih proizvoda, spiskove klubova ljubitelja i odgajivaa cvijea i druge informacije koje stavlja i na CD-e i dostavlja zainteresovanima. Na taj je nain ova kompanija uinila dostupnim preko 10.000 razliitih vrsta cvea, ukrasnog iblja, semena, i drugih proizvoda uzgajanih irom svijeta. Batovani, koristei odgovarajui softver, mogu kreirati vrtove.

21

ELEKTRONSKO POSLOVANJE Ukljuujui se u "chat room" oni meusobno izmjenjuju iskustva, ali se i konsultuju sa izdavaima i specijalistima. to se tie boljih informacija i njihovog veeg broja svakako da web potroai imaju znatne prednosti i pogodnosti nego tradicionalni. Oni lake prolaze proceduru kupovine (nabavke) neke robe. U tradicionalnoj kupovini izbor modela, svojstava i drugih vanih injenica, npr. kod kupovine automobila, je veoma sloen proces. Taj proces zahtjeva i dodatne aktivnosti vezane za osiguranje, plaanje i slino. Koristei Internet, na kome troi uglavnom vie vremena za pronalaenje sajtova razliitih proizvoaa i prodavaa (sada su sve prisutniji posebni sajtovi sa spiskovima adresa i brauzera za pretraivanje), kupac dobija obilje podataka, slika i drugih informacija neophodnih za kupovinu. Plaanje i osiguranje su mu, takoe, online dostupni. Tako na Auto -by - Tel, vodeem automobilskom web tritu, kupci mogu pristupiti svim informacijama o: modelima; cijenama, ukljuujui i visinu provizije posrednika i prodavca; proizvoakim rabatima za nove i koritene automobile nekoliko hiljada razliitih amerikih prodavaa. Kupac se moe preko njih ukljuiti i na sajtove drugih slinih pruaoca usluga (npr. AutoSite, Edmonds, CarCenter, Kellev Blue Book). Nakon odluke koji e model kupiti kupac pristupa zip code-u i ukucava eljenu boju - spolja i unutra, tip prenosa, broj cilindara, broj vrata. Potom kompletira dodatne zahtjeve (radio, sigurnosni sistem, iber, i si.). U roku od 24 sata prodava stupa u kontakt sa njim da bi se dogovorili oko cijene. Naravno, da je cijena jo jedna od bitnih komponenti i pogodnosti koje se pruaju digitalnim kupcima, lako je konkurencija na Internetu u klasinom smislu jo uvek nedovoljno razvijena, a pravila nedovoljno izgraena, ipak je stalno sniavanje cijena jedna od pretpostavki dobrog virtualnog poslovanja. Sama injenica da se brojni trokovi klasinog poslovanja znatno umanjuju sniava cijene. Tako npr. 22


online prodaja knjiga sniava cijenu za vie od 40% u odnosu na tradicionalnu. Meutim, sniavanje cijena nije uvek prisutno. Ono nerijetko zavisi od koliine, kvaliteta i uslova pod kojim se digitalna kupovina odvija, kao i od stava prodavca. I na kraju, kastimizacija znai da elektronsko ili web poslovanje omoguuje da se potroa lake opredijeli za ono to eli i selekcionie podatke na one koji su mu potrebni i dovoljni. itaoci mogu odabrati samo vijesti koje ele da znaju pozicionirajui se na web sajtove koje ele; mogu kupiti odreene informacije na svoju e - adresu ili koristiti usluge koje im raunar omoguuje. Tako, npr. digitalni potroa u muzikim prodavnicama moe izabrati koji CD eli da kupi. On, takoe, moe i sam komponovati ili kreirati sopstveni CD uzimajui numere sa drugih CD-a. To moe i da se uradi sa naruivanjem raunara. Posebnu panju izazivaju prodavnice odjee zbog problema kako "isprobati" odreeni model. Da bi ga rijeile mnoge virtuelne prodavnice imaju softver koji omoguuje trodimenzionalnu sliku odjevnih predmeta i na osnovu mjera kupca projektuju izgled i omoguuju izbor. Radi postizanja efekta "prave" radnje, nova tehnologija simulira probe u kabinama i na taj nain stvara vizuelne efekte i obezbjeuje postizanje "zadovoljstva i uzbuenja" u kupovini koje su esto i glavni motiv posjete tradicionalnim prodavnicama. Drugim rijeima, injenica je da su Internet i informaciona tehnologija u mnogome doprinjeli razvoju kastimizacije i otvorili njene nove horizonte. Promjene u odnosu na zaposlene isto tako nisu zanemarljive. Uz poveanje broja programera, sistem analitiara i drugih strunjaka u oblasti raunarstva raste i potreba za novim zanimanjima vezanim za raunare, telekomunikacije, dizajniranje web sajtova, s jedne strane, a mijenjaju se i postojea, tradicionalna, zanimanja i poslovi, s druge. 23

ELEKTRONSKO POSLOVANJE Promjene su, dakle, dvostruke, s tim to nova raunarska zanimanja zahtijevaju poznavanje poslovanja, ekonomije i menadmenta radi ukljuivanja u nove trendove, a tradicionalna se proiruju korpusom znanja iz raunarstva, telekomunikacija i elektronskog poslovanja. Nastaje posebna opasnost od prekobrojnosti u onim oblastima i djelatnostima koje se mogu realizovati djelimino ili u cijelini preko Interneta. To je sluaj sa klasinim prodavcima knjiga, automobila, cvijea. Rast virtuelnih knjiara, cvjeara ili prodavnica automobila zahtijevaju dobre dizajnere web sajta vie nego prodavce. To, naravno, izaziva strah i odbojnost kod zaposlenih. Ovoj zabrinutoj grupi pridruuju se trgovaki putnici, agenti osiguranja, brokeri i mnogi drugi za ijim radom prestaje potreba. Posebno znaajne promjene deavaju se u procesu rada i radnih mjesta. Nestaju potrebe za rigidnim organizacionim strukturama, starim modelima industrijskih organizacija, klasinim nainom organizovanja i izvravanja poslova i otvaraju se virtualne kancelarije, biroi, kabineti i trgovine koje se nalaze po kuama i koje prijete da potisnu klasina radna mjesta. Po podacima Ministarstva transporta SAD, 7 miliona radnika u toj zemlji rade kod kue, a predvia se da e u sledeoj dekadi taj broj prei 15 miliona. Mijenja se i radno vrijeme, ograniavanje radnog dana i sedmice postaju besmisleni jer ovakve kancelarije i prodavnice moraju biti stalno otvorene i dostupne korisnicima. To, naravno, ne znai da e pojedinci raditi 24 asa dnevno, ve da e softveri i komunikacije morati zadovoljavati ove potrebe. Znai, nema nedelja, praznika, nonih smjena, prekovremenog i skraenog rada, godinjih odmora, izostanaka. Mijenja se i predmet poslovanja - on se sve vie okree ka informacijama i znanju. Digitalna revolucija promenila je uloge brojnih subjekata, naroito vlada i privatnog sektora. Krajem prolog i do sredine ovog vijeka nacionalne vlade su imale kljunu ulogu u regulaciji nacionalne infrastrukture. One su i stvarale uslove 24


za razvoj privatnog i dravnog sektora i njihovih aktivnosti. Preduzimale su akcije protiv monopola, nelojalne konkurencije i/ili pekulacija. U komunikacijama i telekomunikacijama vlade su garantovale odreene uslove. Meutim, ekspanzijom Interneta i elektronskog poslovanja sve se ovo u mnogome promijenilo. Zbog toga se u mnogim zemljama, naroito razvijenim, poetkom 90-ih ubrzano pripremaju studije za realizaciju vizije puta u 21. vijek. U SAD-u donijeti su dokumenti o "Globalnoj informacionoj infastrukturi" i "Okviri za elektronsko poslovanje", njihov pandan su Bijela knjiga o "Rastu, konkurentnosti i zaposlenosti - izazovi i putevi u 21. vijek", Izvjetaj "Evropa i globalno informaciono drutvo", kao i Plan "Evropski put u informaciono drutvo: akcioni plan" Evropske Unije. Potom se 2000. godine, Ministarstvo trgovine SAD, donosi "Vodi za novi milenijum". OECD je na ministarskoj konferenciji: Svijet bez granica - ostvarivanje mogunosti globalnog e-poslovanja, odranoj jo u oktobru 1998. godine donio "Globalni akcioni plan elektronskog poslovanja", a u 2000. "Povelju o globalnom Informacionom drutvu". Slino se deava i sa Japanom. Ni Bosna i Hercegovina nije ostala po strani ve je Savjet ministara usvojio 2003. godine "Strategiju razvoja informa-cionog drutva". Mnoge nacionalne akte prati i osnivanje posebnih tijela zaduenih za unaprijeenje ove oblasti. Tako je 1995. godine u SAD osnovana Radna grupa za elektronsko poslovanje sa ciljem da prati stanje i predlae razvoj ovog poslovanja u cijelini i pojedinih njegovih parametara. Svi ovi, a i mnogi drugi pratei, dokumenti i aktivnosti ukazuju na znaaj i sutinu procesa nezaustavljivog ulaska u eru informacionog, digitalnog, elektronskog drutva, baziranog na informacionim i komunikacionim tehnologijama, interkontinentalnim alijansama i ambiciozno zamiljenim satelitskim komunikacionim sistemima koji, kruei oko zemlje, omoguuju komunikaciju gde god bili i koje god 25

ELEKTRONSKO POSLOVANJE vreme bilo. Ovo drutvo pretpostavlja realizaciju "elektronske drave", odnosno vlade koja treba da obezbjedi dvadesetetvoroasovne online javne informacije, pruanje upravnih online usluga, implementaciju "elektronskog arhiviranja" kao dijela elektronske, bezpapirne, kancelarije u kojoj svaki graanin moe pristupati, na osnovu elektronskog potpisa, elektronskim dokumentima i podacima koji ga interesuju.

Simrctf l.uinKiii.'irk-i--T, 1*>.

Slika 8 Interesovanje za online javnim uslugama u Evropi Tome treba dodati i elektronsko plaanje poreza, taksi i drugih dabina, ali i online registrovanje iga, pristup pravnim bazama preko kojih nezaposleni mogu dobiti informacije o pravima, pa sve do elektronskih izbora i glasanja.

26

________________ELEKTRONSKO POSLOVANJE_______________

1.3. KORELACIJA INTERNETA E INFORMACIONOG DRUTVA

Izvori socijalnih stavova prema Internetu nalaze se u veoma irokoj i veoma kompleksnoj drutvenoj problematici koja se razvila oko ovog revolucionarnog "meta-medija". Znaaj Interneta nalazi se prije svega u onoj vrsti interoperabilnosti koja nije mogla biti ostvarena u prethodnim elektronskim medijima. Zahvaljujui standardizaciji prenosa informacija na najoptijem i najbazinijem nivou (TCP/IP protokol), omogueno je slojevito i fleksibilno nadgraivanje infrastrukture Interneta tako da svaka forma informacije plasirana putem drugih elektronskih medija (zvuk, sljka, animacija itd.) moe da se plasira i preko Interneta. iroka rasprostranjenost kunih kompjutera i potovanje jednom razvijenih standarda doveli su do rapidnog prihvatanja Interneta u svim sredinama koje mogu da zadovolje osnovne uslove razvoja neophodne infrastrukture. Do kraja 2005. godine, prema procjenama agencija, koje periodino vre istraivanja broja korisnika mree, jedna milijarda ljudi na planeti ima pristup Internetu, to ini oko jedne estine svjetske populacije. Spektar snanih drutvenih reakcija prema Internetu bio je sasvim oekivan. Zahvaljujui upravo opisanim sutinskim osobinama svjetske mree, odmah je postalo jasno da e njen uticaj na ekonomiju i kulturu biti ogroman. Neke druge posljedice ovog razvoja moda je bilo tee predvidjeti. Decentralizovanost Interneta kao kompjuterske mree ubrzo je postala feti pobornika direktne demokratije, a injenica da privatno - javna partnerstva, poput ICANN-a, 27

ELEKTRONSKO POSLOVANJE nalaze veliki interes u upravljanju sistemom imena domena, dovela je do velikih dilema u oblasti upravljanja Internetom (Internet Governance). Pojava Interneta je, pored navedenih efekata, dolila i ulje na vatru ve rasplamsanih tehnomitologija druge polovine 20. vijeka. Utopijske i distopijske note ustale su sa raznim grupama, umjetnikim pokretima, deklaracijama o nezavisnosti sajberprostora, doivljaja konanog osloboenja od ma kakvog vida drutvene kontrole i sumnje da e razvoj mree dovesti do upravo suprotnih efekata od oekivanih. Kod nekih je zabrinutost bila izazvana pitanjem pravedne participacije razliitih kultura i jezika na Interentu: razvijen u SAD, u poetku privilegija grupe tehniki naprednih korisnika iji je "prirodni" jezik bio engleski, Internet je i danas dostupan u onoj mjeri u kojoj korisnik poznaje savremenu fingua franca . S druge strane, neki su pojavu Interneta doivjeli kao konano rjeenje za reprezentaciju marginalnih grupa, ugroenih jezika i kultura. Prema njima, "many-to-many priroda komunikacije na Interentu i relativno mala ulaganja vezana za odravanje sajtova ili pokretanje korisnikih mrea predstavljaju upravo adut koji male kulture treba da povuku u svjetskoj igri predstavljanja. Pratei pregled drutvenih efekata Interneta za koje su sociolozi pokazali najvie interesovanja (DiMaggio, Hargitaii, Neumann, Robinson, 2001), nalazimo da je mogue prouavati te socijalne implikacije u sledeih pet oblasti: Nejednakost (digital divide) Socijalni kapital ili socijalna izolacija Politika participacija Efekti na organizacije, rad i menadment Efekti na kulturu i recepciju proizvoda savremene kulture

28


Nejednakost (digital divide). Mogunost pristupa Internetu odreena je distribucijom neophodnih uslova za razvoj odgovarajue infrastrukture i pravilno je vezana za ekonomsku mo da se odgovarajua tehnologija implementira u odreenoj sredini. Veliki broj studija posveen je ispitivanju ovog aspekta razvoja Interneta. Meutim, osim ekonomskih uslova koji obezbeuju umreavanje, veliku prepreku u difuziji Interneta predstavlja i dejstvo drugih faktora. Prije svega, veliki problem lei u injenici da je veinski dio sadraja svjetske mree na engleskom jeziku. U pravom smislu te rijei, neija mogunost da efikasno koristi resurse Interneta odreena je upravo njegovim stepenom poznavanja engleskog jezika. Distribucija jezika na kojima su postavljene informacije na Internetu i distribucija maternjih jezika korisnika Interneta nalaze se u disproporciji. Pored ovih faktora, uticaj na proirenje digitalnog jaza vri i nedostatak odgovarajue obuke za upotrebu kompjutera. Konano, najveu opasnost po proirenje digitalnog jaza predstavlja neto to je jo uvek dio same prirode procesa razvoja Interneta, a to je brzina kojom se ovaj proces razvija. Sa protokom vremena, digitalni jaz se produbljuje "sam od sebe", tako to se razvijaju nova i monija tehnoloka rjeenja koja poivaju na sve zahtjevnijim osnovama i trae nova ulaganja u infrastrukturu; na taj nain, sredine koje nisu umreene kao razvijeni dio zapadne civilizacije zaostaju sve vie i vie umjesto da postepeno sustiu zapad. Uticaj percepcije ove nejednake distribucije pristupa osnovnom svjetskom informacionom resursu na formiranje stavova prema Internetu nemogue je iskljuiti. Kao i u svim procesima globalizacije, ravnotea se postie i neprestanim pozivanjem na "fer-plej", kako se u brzini koju diktira ekonomija ne bi izgubile mnoge vrijednosti karakteristine za ljudsku zajednicu. Male kulture sa nedovoljno razvijenom ekonomijom nee biti u stanju da na adekvatan nain isprate sve tendencije u razvoju Interneta, od kojih su

29

ELEKTRONSKO POSLOVANJE posebno znaajne one u razvoju informacione ekonomije (ebanking, e-commerce i si.) i elektronskog upravljanja (egovemement). ak i ako razvijeni dio zapadne civilizacije, ve uveliko umreen i sa jo uvijek rastuom stopom upotrebe Interneta, odlui da finansira projekta iz oblasti umreavanja u siromanim zemljama, problem nee biti rijeen zbog ogranienog pristupa Internetu samih graana. Vidimo kako je problematika nejednake distribucije pristupa povezana sa ekonomskom, politikom i problematikom reprezentacije kultura na mrei. Pitanje formiranja socijalnog kapitala i bojazan od socijalne izolacije . I prije pojave Interneta bila su rairena i pozitivno i negativno konotirana vjerovanja da e ivot ispred kompjuterskog ekrana uticati na socijalne odnose ovjeka. Naravno, pojava Interneta, koja je dodatno omasovila upotrebu kompjutera u svijetu, izazvala je iroku polemiku vezanu upravo za efekte novog masovnog medija na drutveni ivot pojedinca, a time i na drutvo u cijelini. Sada je ve vei broj sociolokih i psiholokih studija posveen pitanju da li upotreba Interneta doprinosi pozitivno formiranju socijalnog kapitala, ili nasuprot tome, vodi ka poveanoj socijalnoj izolaciji korisnika. U prirodi samog Interneta nalaze se argumenti na koje su se oslonile optimistike teorije: zahvaljujui lakom i brzom pristupu komunikaciji sa udaljenim pojedincima i grupama, kao i integrisa-nom okruenju koje omoguava laku razmjenu informacija u najrazliitijim formatima, Internet bi trebalo da znaajno doprinese formiranju socijalnog kapitala. Drastino proirenje socijalnog dometa pojedinca osnovna je teza koju bi pristalice ovakvih optimistikih shvatanja morale da odbrane kako bi dokazali pozitivan doprinos Interneta u drutvenom ivotu. S druge strane, ovakvim shvatanjima lako se suprostavlja gledite po kome bi efekti Interneta morali biti upravo suprotni. U krajnjoj liniji, individua moe da pronalazi zadovoljstvo u "surfanju" mreom, krajnje neobaveznom obliku 30


zabavnog pretraivanja najrazliitijih sadraja u skladu sa svojim interesovanjima, trenutnim stanjem, aktuelnostima i si. Nema potrebe naglaavati da u praksi pronalazimo oba ekstrema. Veoma veliki broj izuzetnih projekata ostvaren je kolaborativnim radom preko Interneta - pomenimo open source inicijative kao dobro poznat primjer. Takode, nesumnjivo je da mnogi danas na ekranu nalaze prostor za projekciju i fantazije o nekom ivotu koji nije onaj realan ivot. Socijalna dokolica dobro je poznat faktor uea i u online grupama, iako na prvi pogled djeluje da samo uee u ovakvim grupama podrazumijeva aktivnu socijalnu komponentu. Jedna od prvih znaajnijih grupa istraivanja upotrebe Interneta, uopte, bila je posveena problematici tzv. "Internet paradoksa". Pod ovim imenom javljaju se prvi, uznemirujui empirijski nalazi o porastu intenziteta nekih nepoeljnih psiholokih stanja (depresija, stres) i smanjenja kvaliteta i intenziteta drutvenih odnosa kod korisnika Interneta. Samo ime ove grupe nalaza ukazuje na "paradoksalnost" upravo razmatranog oekivanja prema kome e Internet na pozitivan nain doprinijeti formiranju socijalnog kapitala kroz omasovljenje interakcije i proirenje socijalnog dometa individue. Ono to je bitno istai je da su ovi efekti zabiljeeni u metodoloki sjajno planiranoj studiji, izvedenoj po (u psihologiji skupom i rijetkom) longitudinalnom nacrtu. Upotreba Interneta od strane grupe korisnika praena je u odreenom periodu kome su prethodila mjerenja raznih socio-psiholokih indikatora. Poslije praenja upotrebe Interneta (intenziteta komunikacije preko broja primljenih i poslatih e-mail poruka i ukupnog vremena provedenog online), ta mjerenja su izvedena ponovo. Rezultati dosljedno pokazuju da je smanjenje komunikacije sa lanovima porodice, suenje mree bliskih meuljudskih odnosa i poveanje depresije povezano sa poveanom upotrebom Interneta. Naknadna istraivanja su pokazala da se ovaj efekat moe ograniiti faktorom iskustva, odnosno da kod 31

ELEKTRONSKO POSLOVANJE novih korisnika Interneta upotreba moe da dovede do poveanja socijalne izolacije, ali i da se ovaj efekat ne bi odrao sa duinom upotrebe Interneta odnosno " online iskustvom". S obzirom na znaaj ove problematike, jasno je da u strukturi stavova prema Internetu moemo da oekujemo i komponente koje se odnose na dilemu da li Internet ee vodi ka socijalnoj izolaciji ili predstavlja novinu koja e znaajno doprinjeti razvoju mrea socijalnih odnosa. Posebno upeatljive, na primjer, mogu biti roditeljske dileme oko upotrebe Interneta od strane njihove djece, kao i odnos prema fenomenima online gaming-a, uea u online grupama, komunikacije preko ICQ i si. Pitanje politike participacije. Razvoj svjetske mree doveo je i do razvoja diskusije o pitanju stepena uea u politikom odluivanju. Priroda komunikacije na Internetu, shvaena kao "man^f-to-manf u odnosu na uone-to-manf prirodu starijih medija, odluno je uticala na ovo pitanje. Ukoliko je prednost Interneta u odnosu na druge medije ta da bez velikih ulaganja pojedinac ili grupa mogu da predstave svoje politike stavove i program, i da preko umreavanja sa drugim korisnicima ponu da ostvaruju take tog programa, iako su potencijalno prostorno udaljeni (to bi u narednim okolnostima onemoguilo da efektivno djeluju), onda je opravdano vjerovati da e efekat Interneta na pitanje participacije u politikom odluivanju biti pozitivan. S druge strane, ovo vjerovanje nalazi dodatno potkrijepljenje u ideji razvoja e-government projekata, koji bi trebalo da omogue samim graanima veu transparentnost mehanizama upravljanja drutvenim sistemima. Takoe, difuzija informacija preko Interneta trebalo da ima presudan znaaj u politikim pitanjima tako to bi na potencijalno jeftin i dostupan nain omoguila da stepen informisanosti u stanovnitu ma koje drave bude vei. Pored navedenog, mogunost interaktivnog uea u mediju kao to je 32


Internet obezbjedila bi znaajan feedback onima koji odreenu informaciju plasiraju. S druge strane, nalazimo skeptine ocjene mogunosti da Internet, na ma koji nain, obezbjedi vei stepen participacije graana u donoenju politikih odluka (ili ma kakvoj promjeni u stepenu uticaja na takve odluke). Skepticizam, ini nam se, u ovom sluaju proizilazi iz opravdane i racionalne analize koja poiva na ispravnoj tezi da to vie uesnika moe da plasira informacije, to je mogunost da e neka od njih dostii relativnu znaajnost (tj. presudno uticati na odluivanje) manja. I zaista, danas smo svjedoci postojanja mora foruma i mejling lista na Internetu koji su posveeni politikim pitanjima, a nemamo utisak da se neto fundamentalno promijenilo po pitanju participacije "malih igraa" u odluivanju o kljunim politikim pitanjima. Neka jo skeptinija gledita ukljuuju i dileme o tome da li e razvoj Interneta zapravo dovesti do negativnih posljedica u ovom domenu, ukljuujui znatno povean stepen kontrole koji bi centri politike moi mogli da ostvare kombinacijom mudrog plasmana odgovarajuih informacija i analize podataka dobijenih paljivim oslukivanjem masovne reakcije korisnika Interneta. Detaljnija analiza bi, naravno, zahtijevala prouavanje stepena participacije preko Interneta od nivoa lokalne samouprave ka viim nivoima u hijerarhiji upravljanja. Ukoliko bi Internet omoguio vei stepen participacije makar na nivou lokalne samouprave, tako vjerovatno ostvarujui i vei stepen kohezivnosti u nekoj odreenoj zajednici, vjerujemo da bi to trebalo shvatiti kao znaajan pozitivan pomak. Prema rezultatima dosadanjih sociolokih istraivanja (DiMaggio, Hargitaii, Neumann, Robinson, 2001), nema znaajnih efekata na informisanje o politikoj problematici koji bi se mogli pripisati upotrebi Interneta. Korisnici koji trae informacije o politici na Internetu naelno su dobro

ELEKTRONSKO POSLOVANJE ve informisani i spadaju u kategoriju "tekih" korisnika i drugih medija, a oni koji su ideoloki orijentisani uglavnom na Internetu koriste resurse koji potkrepljuju njihove ideoloke stavove. Dilema, vezana za stepen u kom Internet moe da proizvede pozitivne ili negativne efekte na participaciju u politikom odluivanju, svakako je izuzetno znaajan generator stavova prema ovom mediju. Efekti na organizacije, rad i menadment. S obzirom na irinu diskusije o potencijalnim efektima Interneta na organizaciju grupnih aktivnosti, forme rada i menadment, opravdano je pretpostaviti da se u ovom domenu nalaze bitni generatori odreenih komponenti sloenog stava prema Internetu. Kao i u drugim domenima polemike o drutvenim efektima Interneta, i ovde nalazimo suprostavljena gledita. Prema optimistikoj viziji, Internet e dovesti do znaajnih promjena u organizaciji rada razliitih drutvenih grupa. Prema ovom shvatanju, koje je karakteristino za implicitan tehnooptimistiki stav prema kome priroda same tehnologije nosi u sebi sjeme neizbjenih drutvenih promjena, kao da su one inherentne u samom usvajanju odreene tehnologije, Internet e zahvaljujui svojoj interaktivnosti dovesti do transformacije hijerarhijskih sistema upravljanja u socijalne mree. U organizacionim, socijalnim mreama, upravljanje e biti rezultanta odluivanja svih ukljuenih aktera, a strategije djelovanja e biti predmet neprestanog preispitivanja, prilagoavanja kontekstu organizacije, kao i njenim unutranjim potrebama. Ovom shvatanju suprotstavlja se sumnja da e razvoj Interneta samo unaprijediti postojee metode nadgledanja i kontrole: mrea e uvrstiti postojee panooptikume (Fuko) i obezbijediti proirenje nadgledanja u postojeim sistemima kontrole rada i upravljanja. Naravno, socijalna realnost se nalazi negdje izmeu ova dva shvatanja. Mnoge organizacije zaista sprovode striktnu kontrolu upotrebe e-maila 34


na radnom mjestu, bilo iz bezbjednosnih razloga ili iz razloga uobiajene kontrole rada. S druge strane, mnoge online socijalne mree ve su razvijene i na demokratskim i participativnim osnovama sprovode uspjene projekte, meu kojima ima i projekata koji su nezamislivi bez Interneta. Prema nekim autorima realnost se nalazi upravo u koegzistenciji tradicionalnih, hijerarhijskih struktura upravljanja i iroko participativnih socijalnih mrea. Problematika efekata Interneta na organizaciju rada i menadment oigledno je veoma slina pitanju politike participacije. Obe perspektive, i ona vie optimistika kao i ona pesimistika, nalaze i injeniku i intuitivnu osnovu za svoje tvrdnje. Ovakvo stanje ini ispitivanje stavova prema Internetu jo interesantnijim. Za razliku od odreenih oblasti u kojima moemo da ispitujemo stavove, ovdje nemamo situaciju u kojoj stereotipi ili izostanak realnih informacija o objektu stava pruaju prostor za formiranje stavova. Nasuprot tome, nalazimo se u diskursivnom prostoru koji nastaje paralelno sa razvojem i usvajanjem jedne revolucionarne tehnologije, i u tom smislu nam se prua rijetka priliku da istraujemo nove tehnologije u periodu njihove difuzije, razvoja i prilagoavanja potrebama korisnika. Efekti na kulturu, recepciju proizvoda savremene kulture i reprezentaciju razliitih jezika i kultura. Dilema oko potencijalnih efekata Interneta na kulturu i recepciju proizvoda savremene kulture oscilira izmeu vizije hipersegmentacije i masifikacije (DiMaggio, Hargitaii, Neumann, Robinson, 2001). Strahovanja skepticista uglavnom su okupljena oko fenomena masifikacije, prema kojoj Internet samo doprinosi opadanju standarda u umjetnikoj i kulturnoj produkciji uopte, predstavljajui medijum kroz koji zakonitosti trita mogu jo neposrednije da opipaju i odgovore na potrebe potroaa, koje nisu uvijek u skladu sa nekim odreenim estetskim principima. S druge strane, 35

ELEKTRONSKO POSLOVANJE scenario hipersegmentacije podrazumijeva da, zahvaljujui relativno niskim cijenama predstavljanja informacija na svjetskoj mrei, svaka potreba pronalazi svoje zadovoljenje na Internetu. Da li je hipersegmentacija shvaena kao pozitivno ili negativno konotiran trend, ostaje nejasno, poto s jedne strane ona podrazumijeva i apsolutnu demokratizaciju u domenu kulture, a s druge strane ne garantuje mogunost ostvarenja neke konzistentne kulturne politike na Internetu. Optimistika posmatranja o efektu na kulturu i recepciju proizvoda savremene kulture mahom poivaju na injenici da je cijena reprezentacije proizvoda kulture na Interneta mala, i prema tome moe da obezbjedi reprezentaciju sadraja koji ne uspijevaju da se probiju kroz tradicionalne medije (TV, radio, novine). Pored ovoga, uvia se i da forma reprezentacije na Internetu omoguava intenzivniju difuziju ovih proizvoda u poreenju sa klasinim medijima: preko mree moete prenijeti dio nekog teksta, oslanjajui se na interaktivne aspekte interfejsa u stanju ste da obavijestite druge o onome to je za vas ili njih potencijalno interesantno, itd. Meutim, ini se da ovoj sociolokoj analizi nedostaje bitan aspekat pitanja odnosa kulture i Interneta, a to je pitanje o reprezentaciji razliitih kultura i jezika na Internetu. Dominacija engleskog jezika na mrei (i ne samo na mrei) predstavlja kamen spoticanja za mnoga miljenja o potencijalnim efektima Interneta na drutvo. Da li e sve svjetske kulture i druge drutvene grupe uspjeti da "preive" optu digitalizaciju? Ukoliko se predstavljaju na svojim jezicima, bojazan je da nee, a s druge strane, postoji strahovanje da e prevoenjem na engleski jezik izgubiti bitne sadraje i sutinske elemente svog ideniteta. Ve je pomenuta nesaglasnost koja postoji izmeu distribucije maternjih jezika korisnika Interneta i jezika na kojima se nalaze informacije na Internetu. Suvino je rei da i u ovom sluaju dominira engleski jezik, sa predstavljenih oko 70% na svetskoj mrei.

36


Prema nama, ovo pitanje je od sutinske vanosti za raspravu o drutvenim efektima Interneta, i sasvim sigurno igra veoma vanu ulogu u generisanju stavova prema svjetskoj mrei i posljedicama njene tehnoloke difuzije. Osetljivost, na stepen reprezentacije u svijetu pripadnika pojedinih kultura, predstavlja sutinski vanu stavku u njihovom odnosu prema tehnologijama reprezentacije. U aktuelnom talasu globalizacije, svjedoci smo veoma napetih diskusija o predstavljanju, prihvatanju ili odbacivanju vrijednosti odreenih kultura koje se prelama kroz politiku utakmicu u kojoj uestvuju i najkrupniji interesi. Samo kao primjer, moemo navesti rijei Smirsa: "U zapadnom svijetu preovlauje vjerovanje da je individualna sloboda jedina prava sloboda i da svi to moraju da prihvate. injenica da moe postojati, i da postoji, vie vanih oblika slobode, koji mogu imati kontradiktorne posljedice i efekte, gotovo i da ne postoji u zapadnom poimanju svijeta." Ovaj odnos prema slobodi koji diskutuje Smirs predstavlja samo jednu od perspektiva iz koje je mogue sagledati problematiku kulturne raznolikosti u procesima globalizacije. Doprinos Interneta u ovim procesima je ogroman, i bez obzira koji su krajnji ishodi njegovih drutvenih efekata, sve zainteresovane strane - a u sloenoj meuigri kultura danas nezainteresovanih nema - spremne su da reaguju na potencijalne prednosti i oteavajue okolnosti (poput distribucije jezika na mrei) branei svoje osnovne vrijednosti. Da li e Internet predstavljati mahom mjesto sukoba kultura ili prostor za dijalog meu njima, hoe li on omoguiti malim kulturama i marginalizovanim grupama bolju reprezentaciju ili indiferentnost kroz gubljenje u moru informacija, sve su pitanja koja informisan korisnik sebi postavlja i na osnovu kojih, vjerujemo, dijelom stvara svoj sloeni stav prema svjetskoj mrei. Kao i u svim prethodnim opisanim aspektima potencijalnih socijalnih efekata Interneta, ini se da je ovo pitanje nemogue odvojiti od rasprave o drugim drutvenim efektima Interneta. 37


1.4. KONCEPT DIGITALNE EKONOMIJE

Zato to je toliko prisutna u cjelokupnom podruju ljudske aktivnosti, revolucija informacine tehnologije bie uvodna taka prilikom analize kompleksnosti nove ekonomije, drutva i kulture u nastajanju. Taj metodoloki izbor ne znai da se novi drutveni oblici i procesi javljaju kao posljedica tehnoloke promjene. Naravno da tehnologija ne odreuje drutvo, niti drutvo zacrtava put tehnoloke promjene, budui da se mnogobrojni faktori, ukljuujui individualnu inventivnost i preduzetnitvo, mijeaju u proces naunog istraivanja, tehnoloke inovacije i drutvene primjene, pa konaan rezultat zavisi od sloenog obrasca interakcije. Naprotiv, dilema tehnolokog determinizma vjerojatno je lani problem, jer tehnologija jest drutvo, a drutvo se ne moe shvatiti niti prikazati bez svojih tehnolokih alata. Stoga, kada se 1970-ih, prvenstveno u Sjedinjenim Amerikim Dravama, poela uspostavljati nova tehnoloka paradigma temeljena na informacionoj tehnologiji, radilo se o specifinom dijelu amerikog drutva koji se, u interakciji s globalnom ekonomijom i svjetskom geopolitikom, poeo matrijalizovati u novom nainu proizvodnje, komunikacije, upravljanja i ivljenja. injenica da se uspostava te paradigme dogodila u SAD-u, te dobrim dijelom u Kaliforniji, i to 1970-ih, vjerojatno je imala znaajne posljedice na oblike i evoluciju novih informacionih tehnologija. Na primjer, bez obzira na kljunu ulogu vojnog finansiranja i trita u uspostavljanju ranih faza elektronske industrije tokom razdoblja od 1940-ih do 1960-ih, tehnoloki procvat koji se dogodio

38


tokom ranih 1970-ih moe se do odreene mjere povezati s kulturom slobode, individualne inovacije i preduzetnitva koji su izrasli iz kulture amerikih univerziteta 1960-ih. To nije bilo povezano u veoj mjeri s politikom, s obzirom na to daje Silikonska dolina bila, i jo uvijek jest, vrsta tvrava konzervativnih glasaa, te da je veina inovatora bila metapolitiki orijentisana, ve se odnosilo na drutvene vrijednosti raskida s utvrenim obrascima ponaanja unutar drutva kao cjeline i unutar poslovnoga svijeta. Naglasak, koji se stavljao na ureaje prilagoene individualnom korisniku, na interaktivnost, na mrene sisteme, te na neumornu potragu za tehnolokim probojima, iako se to nije inilo poslovno opravdanim, oigledno je raskinuo s tadanjim donekle opreznim tradicijama poslovnog svijeta. Revolucija informacione tehnologije polusvjesno je rasprila, irom materijalne kulture naih drutava, liberalni duh koji je cvao u pokretima 1960-ih. im su se nove tehnologije proirile i kad su ih prihvatile razliite drave, kulture, organizacije i s raznim ciljevima, nastupila je prava eksplozija razliitih vrsta aplikacija i koristi koje su jo vise ubrzale tehnoloku inovaciju, te proirile njen raspon i njene izvore. Jedna ilustracija e nam pomoi da shvatimo vanost nepredvienih drutvenih posljedica tehnologije. Kao to je poznato, Internet je nastao unutar smjelog programa koji su 1960-ih osmislili tehnoloki ratnici Agencije naprednih istraivakih projekata amerikog Ministarstva odbrane (mitska DARPA) kako bi sprijeili sovjetsko preuzimanje ili unitenje amerikih komunikacija u sluaju nuklearnog rata. U odreenoj mjeri, to je bio elektronski ekvivalent Maove taktike rasprivanja sila gerile na irokom podruju sa svrhom suprotstavljanja neprijateljskoj sili pomou svestranosti i poznavanja terena. Posljedica je bila mrena arhitektura koja se, prema zamisli njenih pronalazaa, ne moe kontrolisati iz jednog odreenog centra, a sastoji se od hiljade autonomnih raunarskih mrea koje imaju 39

ELEKTRONSKO POSLOVANJE nebrojene naine povezivanja i zaobilaze elektronske barijere. ARPANET - mrea koju je postavilo Ministarstvo odbrane Sjedinjenih Amerikih Drava, konano je postala temelj globalne, horizontalne komunikacione mree hiljade raunarskih mrea (to je opte poznato raunarsko pismenoj eliti koja je imala oko 20 miliona korisnika sredinom 1990-ih i koja eksponencijalno raste). Tu mreu sada koriste pojedinci i grupe irom svijeta za razne svrhe, poprilino udaljene od briga izumrlog hladnog rata. Tako je, na primjer, subcomandante Mar-cos, voa Chiapas zapatista, tokom svog bijega u februaru 1995. iz dubina ume Lacan-don putem Interneta komunicirao sa svijetom i medijima. No, ako drutvo ne odreuje tehnologiju, ono moe, prvenstveno posredovanjem drave, uguiti njen razvoj ili, inae, opet intervencijom drave, moe zapoeti s ubrzanim procesom tehnoloke modernizacije koja za samo nekoliko godina moe promijeniti sudbinu ekonomije, vojne moi i drutvene dobrobiti. Naprotiv, sposobnost ili nesposobnost drutva da ovlada tehnologijom, a pogotovo tehnologijom koja je od strateke vanosti za svako istorijsko razdoblje, uveliko oblikuje sudbinu drutva, pa bismo ak mogli reci da iako tehnologija sama po sebi ne odreuje istorijsku evoluciju i drutvenu promjenu, tehnologija (ili njezin nedostatak) utjelovljuje kapacitete drutva pomou kojih se ova mijenjaju, kao i koristi u koje drutva, uvijek u konfliktnom procesu, odlue uloiti svoj tehnoloki potencijal. Tako, kada je oko 1400. g., renesansa u Evropi posijala intelektualno sjeme tehnoloke promjene koje e tri vijeka poslije upravljati svijetom, Kina je, prema Mokvru, bila tehnoloki najnaprednija civilizacija u svijetu. Kljuni su se pronalasci u Kini razvili nekoliko vijekova prije, pa ak i do hiljadu i po godina prije u sluaju visokih pei koje su u Kini omoguile izlijevanje elika ve 200 g. p.n.e. Nadalje, Su Sung je 1086. godine izumio prvi vodeni sat koji je 40


nadmaivao preciznost mjerenja evropskih mehanikih satova istog doba. elini je plug uveden u estom vijeku, a dva vijeka poslije prilagoen uzgoju rie u mokrim poljima. Na podruju tekstila, vreteno se pojavilo istovremeno i na Zapadu, prije trinaestog vjeka, ali je u Kini napredovalo znatno bre zbog ve uspostavljene tradicije sofisticirane opreme za tkanje: tkalaki stanovi za tkanje svile koristili su se ve u razdoblju Han. Usvajanje vodene energije dogodilo se u isto vrijeme kad i u Evropi: do osmog vijeka Kinezi su se sluili hidraulinim ekiima, a 1280. godine dolo je do opteg irenja vertikalnoga vodenog toka. Kineskim je brodovima putovanje okeanom znatno prije bilo lake nego evropskim: kompas je izmiljen oko 960. godine, a njihove su dunke potkraj etrnaestoga vijeka bile najnapredniji brodovi koji su omoguavali dugotrajna putovanja morem. U vojnom pogledu, osim to su izumili barut, Kinezi su razvili i hemijsku industriju koja ih je snabdijevala monim eksplozivima, a samostrel i katapult u kineskoj su se vojsci koristili pet vijekova prije nego u Evropi. Na podruju medicine tehnike, poput akupunkture, su postizale izvanredne rezultate koji su tek odnedavno opte prepoznati. I, naravno, prva revolucija obrade informacije bila je kineska; papir i tampa kineski su pronalasci. Papir se u Kini pojavio hiljadu godina prije nego na Zapadu, a tampanje je vjerovatno zapoelo krajem sedmog vijeka. Kao to Jones pie: "Kina je dola izrazito blizu industrijalizacije u etrnaestom vijeku." To to nije, promijenilo je istorija svijeta. Kada su 1842. godine opijumski ratovi doveli do kolonijalnih nameta Britanije, Kina je, prekasno, shvatila da izolacija ne moe tititi Srednje kraljevstvo od zlih posljedica tehnoloke inferiornosti. Nakon toga, Kini je trebalo itav vijek da se pone oporavljati od takvih katastrofalnih skretanja sa svoga istorijskog puta. Objanjenja takva zauujueg istorijskog zbivanja brojna su i protivrjena. U ovom uvodu nema mjesta za sloenost takve rasprave. Ali, na osnovu istraivanja i analiza koje su 41

ELEKTRONSKO POSLOVANJE proveli Needham, Qian, Jones i Mokyr, moe se predloiti tumaenje koje e nam naelno pomoi shvatiti interakciju izmeu drutva, istorije i tehnologije. Naime, veina pretpostavki o kulturnim razlikama (pa ak i onih bez oigledno rasistikih prizvuka) ne uspijeva objasniti razliku, kako istie Mokvr, ne izmeu Kine i Evrope, ve izmeu Kine 1300-ih i Kine 1800-ih. Zato su kultura i kraljevstvo koji su hiljadama godina tehnoloki vodili svijet, odjednom postali tehnoloki stagnantni, i to ba u trenutku kad je Evropa zakoraila u doba otkria, te potom u doba industrijske revolucije? Needham je predloio objanjenje kako je kineska kultura bila sklonija skladnom odnosu izmeu ovjeka i prirode nego zapadne vrijednosti, to se moglo ugroziti brzom tehnolokom inovacijom. Nadalje, on se protivi zapadnim kriterijima kojima se koristi za mjerenje tehnolokog razvoja. Meutim, taj kulturni naglasak stavljen na cjelovit pristup razvoju hiljadama godina nije ograniavao tehnoloki razvoj, niti zaustavio ekoloko propadanje uzrokovano sistemima navodnjavanja u junoj Kini, kada je ouvanje prirode bilo podreeno poljoprivrednoj proizvodnji kako bi se prehranilo rastue stanovnitvo. Zapravo, Wenyuan Qian u svojoj snanoj knjizi, iako iskazuje divljenje Needha-movu kolosalnom ivotnom djelu, prigovara njegovom, donekle, pretjeranom entuzijazmu u pogledu dostignua tradicionalne kineske tehnologije. Qian poziva na paljivije analitiko povezivanje razvoja kineskih nauka i obiljeja kineske civilizacije kojom upravlja dinamika drave. Mokvr takoer smatra da je drava kljuni faktor pri objanjavanju kineske tehnoloke retardacije u modernim vremenima. Objanjenje se moe ponuditi u tri koraka: tehnoloka je inovacija bila vijekovima naelno u rukama drave; nakon 1400. godine kineska je drava pod dinastijama Ming i Qing izgubila interes za tehnolokom inovacijom; a kulturna i drutvena elita, djelimicno zbog svoje predanosti sluenja dravi, usmjerila se na umjetnost, drutvene nauke i vlastitu 42


promociju vis-a-vis imperijalne birokratije. Tako se uloga drave i promjenljiva orijentacija dravne politike ine kljunima. Zato bi drava, koja je bila najvei inenjer hidraulike u istoriji i koja je jo u razdoblju Han uspostavila sistem agrikultumog proirenja sa svrhom unapreenja agrikulturne produktivnosti, odjednom postala obuzdana u pogledu tehnoloke inovacije, ak zabranjujui geografska istraivanja i naputajui izgradnju velikih brodova do 1430. godine? Odgovor bi bio oigledan da se nije radilo o istoj dravi; ne samo zato to se radilo o razliitim dinastijama, ve i zato to je birokratska klasa bivala sve dublje uvuena u administraciju u vie nego dugom razdoblju neosporne dominacije. Prema Mokvru, ini se daje prevladavajui faktor, za tehnoloki konzervatizam, bio strah vladara od potencijalno uznemirujuih uinaka tehnoloke promjene na drutvenu stabilnost. Brojne su sile onemoguavale irenje tehnologije u Kini, kao i u drugim drutvima, a posebno gradski cehovi. Birokrati, zadovoljni statusom quo, bili su zabrinuti mogunou pokretanja drutvenih sukoba koji bi se mogli stopiti s ostalim izvorima latentne opozicije u drutvu koje je bilo pod kontrolom nekoliko vijekova. ak su i prosvijetljeni Manchu despoti osamnaestog vijeka, K'ang Chi i Ch'ien Lung, usmjerili svoje napore pacifikaciji i redu, radije nego razvoju novih dogaaja. Protivno tome, istraivanje i kontakti sa strancima, izvan granica kontrolisane trgovine i nabave oruja, smatrali su se u najboljem sluaju nepoeljnim, a u najgorem prijeteim, s obzirom na neizvjesnost koju su ukljuivali. Birokratska drava, bez spoljnih podraaja i s unutranjim ogranienjima tehnoloke modernizacije, izabrala je opreznu neutralnost, zaustavljajui na taj nain tehnoloku putanju koju je Kina slijedila vijekovima, ako ne i milenijima, upravo pod vodstvom drave. Rasprava o faktorima koji su se nalazili u osnovi dinamike kineske drave pod dinastijama Ming i Qing oigledno je izvan dosega ove knjige. Za nae istraivake svrhe bitne su dvije pouke 43

ELEKTRONSKO POSLOVANJE izvedene iz ovoga temeljnog iskustva prekinutog tehnolokog razvoja: s jedne strane, kao to se moe vidjeti iz istorije u Kini i drugdje, drava moe biti vodea sila tehnoloke inovacije; s druge strane, upravo zbog toga, kada drava izgubi interes za tehnoloki napredak, ili ga vie ne moe odravati, statini model inovacije vodi do stagnacije zbog sterilizacije autonomne inovativne energije drutva usmjerene stvaranju i primjeni tehnologije. injenica da je kineska drava bila u stanju nekoliko vijekova poslije ponovo izgraditi naprednu tehnoloku osnovu, s nuklearnom tehnologijom, raketama, lansiranjem satelita i elektronikom, ponovo upuuje na prazninu preteno kulturnog tumaenja tehnolokog razvoja i zaostajanja: ista kultura moe stvoriti vrlo razliite tehnoloke putanje, zavisno o obrascu odnosa izmeu drave i drutva. Meutim, iskljuiva zavisnost o dravi ima svoju cijenu, a cijena je za Kinu bila retardacija, glad, epidemije, kolonijalna dominacija i graanski rat, sve do sredine dvadesetog vijeka. Vrlo se slina, moderna pria moe ispriati o nesposobnosti sovjetskog etatizma naspram revolucije informacione tehnologije, to je za posljedicu imalo smanjenje proizvodnog kapaciteta i naruavanje vojne moi. Ipak, ne bismo smjeli ideoloki zakljuiti kako je svako mijeanje drave kontraproduktivno u odnosu na tehnoloki razvoj, uputajui se u potovanje nesputanog, pojedinanog preduzetnitva. Naravno, Japan je upravo suprotan primjer, u poreenju s kineskim istorijskim iskustvom i u poreenju s nesposobnou sovjetske drave da se prilagodi revoluciji informacione tehnologije pokrenutoj u Americi. Istorijski gledano, Japan je proao kroz razdoblje jo vee izolacije od Kine, za vrijeme ogunata Tokugavva (uspostavljenog 1603. godine), izmeu 1636. i 1853., tano u doba kritinog perioda nastajanja industrijskog sistema na zapadnoj hemisferi. Tako je 1635. godine zabranjena gradnja 44


brodova od preko 50 tona, a sve su japanske luke osim Nagasakija zatvorene za strance, pri emu je trgovina bila ograniena na Kinu, Koreju i Holandiju, iako su poetkom 17. vijeka japanski trgovci trgovali irom istone i jugoistone Azije koristei se modernim brodovima koji su dostizali do 700 tona. Tehnoloka inovacija nije bila apsolutna tokom ta dva vijeka, pa je endogena inovacija omoguila Japanu da nastavi s promjenom bre od Kine. Kako je tehnoloki nivo Japana bio nii od onog u Kini, do sredine devetnaestoga vijeka kurobune (crni brodovi) komodora Perrvja mogli su nametnuti trgovinske i diplomatske odnose zemlji koja znaajno kasni za zapadnom tehnologijom. Meutim, im je 1868. godine Ishin Meiji (restauracija Meiji) stvorila politike uslove za odlunu modernizaciju pod vodstvom drave, Japan je u vrlo kratkom vremenu izrazito brzo napredovao u pogledu napredne tehnologije. Kao znaajne ilustracije, zbog njene trenutne strateke vanosti, prisjetimo se ukratko izvanrednog razvoja primjene elektrotehnike i komunikacija u Japanu u posljednjoj etvrtini 19. vijeka. Prvi odjel elektrotehnike u svijetu osnovan je 1873. godine u novoosnovanom Imperial College of Engineering u Tokiju, pod vodstvom dekana koleda, Henrvja Dyera, kotskog inenjera mehanike. Izmeu 1887. i 1892. godine, vodei akademik na podruju elektrinog inenjeringa, 'VVilliam Avrton, bio je pozvan da predaje na koledu, jer je bio kljuan za irenje znanja novoj generaciji japanskih inenjera. Tako je do kraja vijeka Telegrafski biro bio u stanju zamijeniti strance u svim svojim tehnikim odjelima. Prebacivanje tehnologije sa Zapada nastojalo se postii na vie naina. Godine 1873. Masinska radionica Telegrafskog biroa poslala je japanskog asovniara, Tanaku Seisukea, na Meunarodnu izlobu maina u Beu kako bi prikupio informacije o mainama. Otprilike deset godina poslije, sve su maine u Birou bili japanske proizvodnje. Na temelju te tehnologije, Tanaka Daikichi je 1882. godine osnovao fabriku na elektrini pogon, Shibaura VVorks, koja je, nakon to

45

ELEKTRONSKO POSLOVANJE ju je preuzeo Mitsui, postala Toshiba. Inenjeri su bili poslani u Evropu i Ameriku, a VVestern Electric je dobio dozvolu da proizvodi i prodaje svoje proizvode u Japanu 1899., u zajednikom ulaganju s japanskim industrijalcima: ime kompanije bilo je NEC. S takvom tehnolokom bazom Japan je punom brzinom kroio u doba elektronike i komunikacije prije 1914. godine: do 1914. ukupna proizvodnja energije dosegla je 1.555.000 kw/sat, a 3000 telefonskih biroa prenosilo je oko milijardu poruka godinje. Doista je simbolino daje komodor Perry 1857. godine poklonio Shogunu set amerikih telegrafskih ureaja, koji do tada nisu bili vieni u Japanu: prva telegrafska linija postavljena je 1869. godine, a deset godina poslije Japan je bio povezan s cijelim svijetom preko transkontinentalne informa-cione mree, preko Sibira. Mreom je upravljao Great Northern Telegraph Co., pod zajednikom upravom zapadnih i japanskih inenjera, a poruke su se slale i na engleskom i na japanskom. Danas je svima poznata pria kako je Japan postao jedan od glavnih igraa na svjetskoj sceni u podruju industrija informacione tehnologije u posljednjoj etvrtini dvadesetog vijeka, pod stratekim vodstvom drave, pa e i ovdje biti kao takva i pretpostavljena. Ono to je bitno za ovdje predstavljene ideje jest da se to dogodilo istovremeno kad i industrijska i nauna velesila, Sovjetski Savez, nije uspjela obaviti tu temeljnu tehnoloku tranziciju. Oigledno je, kao to prethodni podsjetnik pokazuje, da se japanski tehnoloki razvoj od 1960. godine nije dogodio u istorijskom vakuumu, ve je bio ukorijenjen u decenijama staru tradiciju uspjenog inenjeringa. Za potrebe ove analize potrebno je naglasiti koliko su dramatino razliite rezultate imale intervencija drave (ili njena odsutnost) u sluajevima Kine i Sovjetskog Saveza, u poreenju s Japanom u razdoblju Meiji, kao i u razdoblju nakon Drugoga svjetskog rata. Karakteristike su japanske drave u korijenima oba procesa

46


modernizacije i razvoja poznate, kako za Ishin Meiji, tako i za savremenu razvojnu dravu, a njihova bi nas prezentacija suvie udaljila od centralne take ovih uvodnih razmiljanja. Za razumijevanje odnosa izmeu tehnologije i drutva mora se shvatiti da je uloga drave, koja usporava, oslobaa ili predvodi tehnoloku inovaciju, kljuan faktor u ukupnom procesu, jer izraava i organizuje drutvene i kulturne sile koje prevladavaju u odreenom vremenu i prostoru. Tehnologija dobrim dijelom izraava sposobnost drutva da se uzdigne do tehnolokog umijea posredovanjem drutvenih institucija, ukljuujui i dravu. Istorijski proces kroz koji se zbiva takav razvoj proizvodnih snaga, oznaava obiljeja tehnologije i njezina upletanja u drutvene odnose. Isto vrijedi i za tekuu tehnoloku revoluciju. Ona nije sluajno nastala i proirila se u istorijskom razdoblju globalne restrukturacije kapitalizma, kome je sluila kao kljuni alat. Stoga, novo drutvo koje izvire iz takvog procesa promjene istovremeno je kapitalistiko i informaciono, iako u razliitim zemljama donosi znaajne istorijske varijacije, zavisno o njihovoj istoriji, kulturi, institucijama i njihovom specifinom odnosu naspram globalnog kapitalizma i informacione tehnologije.

47


2. INTERNET2.1. POJAM I RAZVOJ INTERNETATermin raunarska mrea u optem smislu oznaava usklaen rad vie meusobno povezanih resursa raunarskih sistema radi razmjene podataka. Raunarska mrea je, dakle, skup meusobno povezanih raunara, perifernih ureaja i drugih resursa. Svaki ureaj koji komunicira sa drugim ureajima u mrei, naziva se mreni vor. Svaki vor u principu mora biti opremljen mrenim adapterom (karticom) kao hardverskom komponentom koja mu omoguava rad u mrei, kao i odgovarajuim mrenim operativnim sistemom. Uloga raunarske mree za razmjenu podataka je da povea produktivnost organizacije povezivanjem svih tih kompjutera i kompjuterskih mrea, tako da zaposleni imaju pristup informacijama bez obzira na razlike u radnom vremenu, lokaciji ili tipu raunarske opreme. Raunarske mree se u osnovi sastoje (21/341) od dva podsistema: podsistema raunara i terminala, gdje raunari mogu biti mainframe, miniraunari ili PC raunari, a terminali jednostavni "neinteligentni", pa sve do sloenih "inteligentnih" terminalskih podsistema;

48


. prenosnog (transportnog) podsistema, iji je osnovni zadatak osiguranje ispravnog prenosa podataka izmeu elemenata podsistema raunara i terminala. U zavisnosti od meusobne udaljenosti raunarskih resursa i naina organizacije telekomunikacionih komponenti radi formiranja mree, moe se izvriti klasifikacija mrea na osnovu geografskog podruja koje pokriva i prema vrsti usluga koju obezbjeuje. Podjela raunarskih mrea prema geografskim podrujima je sljedea: LAN mrea, koja pokriva ograniena (ua) geografska podruja (obino nekoliko kilometara),

MAN mrea, (Metropolitan Area Netvvork), koja pokriva gradsko podruje (oko 10 do 15 kilometara), WAN mrea (Wide Area Netvvork), koja pokriva ira geografska podruja.

Raunan su u komunikacionim mreama hardverski povezani (razliitim vrstama kablova), tako da e zbog otpora u provodnicima brzina prenosa podataka biti obrnuto proporcionalna udaljenosti izmeu raunara (ukupnoj duini mrenog kabla). Tako se u lokalnoj raunarskoj mrei podaci prenose brzinom od oko 100 megabita u sekundi, dok je u VVAN mrei brzina transfera nekoliko megabita u sekundi ili manje (interkontinentalne mree). Razlozi naglog irenja i primjene raunarskih mrea su izuzetno brojni i apsolutno opravdavaju orijentaciju i pojedinanih korisnika i preduzea na razvoj ovog koncepta. Pomenuemo neke najvanije prednosti mrenog rada: bolje iskoritenje postojeih raunarskih resursa (tampaa, skenera, diskova, modema itd.);

pristup i dijeljenje informacija u skladu sa savremenim konceptima njihove distribucije;

49


mogunosti jeftinije nabavke licenciranog softvera (vrijeme piratskog kopiranja i korienja softvera bespovratno prolazi, na sceni je meunarodno kompjutersko i informaciono pravo); znatno vea efikasnost rada u mrei.

Dodajmo ovome i ogromne mogunosti pribavljanja informacija i programa, elektronskog poslovanja i slino u uslovima rada u WAN mrei, pa emo i mi poeljeti da svoj raunar to prije umreimo. Mree za razmjenu podataka mjenjaju nain na koji posmatramo kompanije i zaposlene. Vie nije potrebno da svi budu na istoj lokaciji da bi pristupili informacijama koje su neophodne za posao. Zbog toga su mnoge kompanije promijenile poslovnu strategiju kako bi svoje mree iskoristile shodno svom nainu poslovanja. Danas je uobiajeno da kompanija organizuje svoju poslovnu mreu tako da najpogodnije koristi svoje resurse. Internet je najvea postojea raunarska mrea sa ogromnim brojem stalnih i privremenih korisnika. Procjenjuje se da ima oko 10.000.000 stalno aktivnih raunara i oko 500.000.000 korisnika koji se povremeno ukljuuju s ciljem pretraivanja i razmjene informacija. Broj korisnika se stalno poveava tako da je u veoma kratkom vremenskom periodu Internet zauzeo jedno od najznaajnijih mjesta u oblasti skladitenja, pretraivanja i iskoritavanja razliitih informacija. Zahvaljujui mogunostima koje ima, ljudi brzo uspostavljaju meusobnu komunikaciju, razmjenjuju informacije, vode razgovor i na taj nain otklanjaju barijere koje ini prostorna udaljenost jednih od drugih. Internet je praktina realizacija povezivanja stotina miliona kompjutera u jedinstvenu mreu. To je informatika 50


infrastruktura, a ono to ga je uinilo toliko popularnim su sadraji koji se na toj bazi grade. Tako se, na primjer, moe otkucati i poslati tekst vlasniku nekog udaljenog kompjutera. Tekst se podijeli u pakete i onda raznim putevima (preko desetine kompjutera) putuje do primaoca, gdje se nepogreivo sklapa u tekst identian originalu. Takav preneseni tekst predstavlja sljedeu hijerarhijsku cjelinu u stepenastoj strukturi Interneta. Ako je komunikacija dovoljno brza, pored teksta mogu se prenositi i multimedijalne strukture (zvukovi, slike i animacije). Veoma vaan momenat razvoja Interneta bio je upravo prenos multimedijalnih saraja u vidu kombinacije teksta, slike i zvuka. Ovaj momenat je istovremeno oznaio da Internet nije privilegija i potreba samo profesionalaca ve i ostalih struktura stanovnitva.

Slika 9 Slika sa proslave 25 godina Interneta, Jon Postel, Steve Crocker, Vint Cerf, Newsweek, 8.8.1994.

51

ELEKTRONSKO POSLOVANJE Internet je "mrea nad mreama" tj. globalna veza vie miliona kompjutera koji sadre ogromnu koliinu informacija, najveim dijelom pristupanih svakome ko posjeduje modem i odgovarajui softver. Porijeklo Interneta vee se za poetak razvoja masovnih komunikcija. a naroito za period krajem ezdesetih godina, kada su istraivai u Americi poeli da eksperimentiu sa povezivanjem racu-nara putem telefonskih linija. Posao je 1969. godine povjeren amerikoj agenciji za savremene istraivake projekte ARPA Advenced Research Projects Agencv. Pentagon je 1969. godine napravio raunarsku mreu izmeu svih vanijih naunih i vojnih institucija i nazvao je ARPANET. Namjera mree ARPANET je bila da ispita da li kompjuteri na raznim lokacijama mogu da budu meusobno povezani tehnologijom tipa paketnog prenosa (packet snjitching). Tokom ranih sedamdesetih ARPANET je intenzivno razvijan, da bi ga 1975. godine u potpunosti preuzelo Ministarstvo odbrane pretvorivi ga u sadanju DDN - Defense Data Netnjork. Najvaniji rezultat razvoja mrea ARPANET i DDN je protokol, odnosno, nain za razmjenu informacija izmeu raznorodnih kompjutera i mrea pod nazivom TCP/IP - Transmission Control Protocol/lnterface Protocol.

SlikalO ARPAnet 52


Godine 1980., Nacionalna nauna fondacija (NSF) osnovala je mreu The Internet, koja je sedam godina kasnije povezana sa ARPANET/DDN mreama i tako je nastao NSFNET. Ova mrea je uglavnom okupljala akademske institucije irom SAD, ukljuujui i dravnu agenciju NASA. Paralelno se irio i USENET, konferencijski sistem posredstvom koga su u poetku nastavnici i studenti amerikih univerziteta razmjenjivali miljenja o raznim temama. IBM je 1977. godine formirao BITNET mreu, u koju je ukljuio najprije univerzitetske kompjutere u Americi, a kasnije u Evropi i ostalim krajevima svijeta. Komercijalne organizacije su takoe prihvatile umreavanje kompjutera, najprije na nacionalnom, a potom i globalnom nivou. Tako je povezan EARN koji je postojao u mnogim dravama, JANET u Velikoj Britaniji, NORDUNET u Skandinavskim zemljana, FUNET u Finskoj itd. Sve ovo je definitivno rezultovalo nastankom Interneta koji nam je i danas poznat. Njegov drugi naziv "Mrea svih mrea" krajnje je opravdan, uzimajui u obzir da sastavni dijelovi globalne mree nisu pojedinani kompjuteri, ve kompletne kompjuterske mree koje su na razliite naine organizovane. Jedino im je zajedniki protokol za meusobnu komunikaciju TCP/IP. Ovakav razvoj Interneta odredio je upravljanje njim. Naime, Internet nema vlasnika tj. nijedna drava ili privatna organizacija nema vlast nad njegovom cjelinom. Istina, pojedine drave i firme su vlasnici dijelova komunikacionih kanala ili opreme koja se koristi, ali je to djelimini nivo vlasnitva, kao to su u ukupno vlasnitvo ukljueni i pojedinani vlasnici kompjutera. Svaki vlasnik kompjutera odreuje put prikljuka na Mreu i vrstu njenog sadraja koju e eventualno prenositi sebi i slati drugima. Jedina centralizovana stvar je pitanje adresa, jer svaki kompjuter u mrei mora da ima 53

ELEKTRONSKO POSLOVANJE jedinstven identifikacioni broj. Time se bavi ISOC - Internet Sociatv, a posebno njegova radna grupa IAB - Internet Architecture Board. Ova tijela ine ljudi koji dobrovoljno posveuju dio svog vremena razvoju Interneta na globalnom nivou, ali se njihova nadlenost zavrava na dodjeljivanju adresa i preporuci standarda. Oni nemaju nikakvu drugu kontrolu nad Internetom i njegovim sadrajima. U mrei Interneta kompjuteri predstavljaju samo jednu od komponenti mree. Bitna komponenta Interneta je i sistem komunikacionih kanala kojima se veze realizuju. U idealnom svijetu ti kanali bi bili specijalno uraeni i prilagoeni digitalnoj komunikaciji. Do svakog korisnika Interneta dolazio bi kabl koji bi omoguio prenos podataka velikim brzinama, dok bi gradovi, drave i kontinenti bili povezani viestrukim optikim kablovima, koji bi u svakom sekundu mogli da prenesu nekoliko terabita informacija. Meutim, takva infrastruktura je toliko komplikovana i skupa da ak i u SAD, gdje je Internet nastao i gdje ima najvie korisnika, digitalna komunikacija na nacionalnom nivou predstavlja projekat ija konana realizacija treba da nastane u narednom periodu. Zato se Internet uglavnom oslanja na infrastrukturu koja ve postoji, a to je telefonski sistem. Optikim kablovima se povezuju veliki Internet provajderi ili posrednici, dok najvei broj korisnika obavlja komunikaciju sa mreom telefonskih linija, koja se paralelno koristi za konvencionalno telefoniranje. Koritenje telefonske infrastrukture je ekonomino, ali ima i svoju negativnu stranu, loe veze, koje se povremeno prekidaju i usporavaju prenos podataka. Zbog toga, parametri veze sa Internetom ne zavise samo od kompjuterske i komunikacione opreme sa strane korisnika, ve i ukupne komunikacione opreme kao to je, na primjer, odgovarajua telefonska centrala koja moe da bude ozbiljan limit uspjenoj komunikaciji. Jednostavno, novi kvalitet telefonske infrastrukture predstavlja uslov za ukljuenje u globalni informatiki autoput. 54


2.2. ORGANIZACIJA INTERNETA

Davalac Internet usluga (nazvaemo ga sada "vor") spojen je stalnim vezama velikih brzina na druge vorove, koji su spojeni na tree itd. vorovi ne moraju biti samo davaoci Internet usluga. To mogu biti velika preduzea, naune i obrazovne ustanove spojene na Internet. Time je omogueno da svojim kompjuterom pristupate bilo kojem posluitelju spojenom na Internet. Veze izmeu velikih vorova, preko kojih se odvija glavnina mrenog prometa, nazivaju se okosnica (eng. backbone). To su veze velikih brzina, a kao medij za prenos signala najee se koriste svjetlovodi. vorove esto meusobno povezuje vie veza, to znai da poruka od jednog do drugog kompjutera moe putovati razliitim putevima. Ureaji koji odreuju kojim e putem poruka proi (na temelju adrese iz TCP/IP paketa) zovu se usmjerivai (eng. router). TCP/IP se moe posmatrati kao potanska sluba koja prenosi poiljke sa adrese jednog kompjutera na adresu drugog. Tanu identifikaciju (kome je od miliona kompjutera poruka upuena), odreuje jedinstvena adresa svakog kompjutera, kao to i svaka kua ima jedinstvenu potansku adresu. Adresa kompjutera sastoji se od etiri broja koji se nazivaju okteti, razdvojeni takama, npr. 147.91.8.6. Ove adrese se zovu IP adrese, jer ih koristi IP protokol iz

55

ELEKTRONSKO POSLOVANJE porodice TCP/IP protokola za pronalaenje odredita za poslanu poruku. Kako su ove adrese za ljude poprilino nepogodne i neprirodne, jer za komunikaciju sa drugim kompjuterom, odnosno korisnikom, podrazumijevaju pored ove adrese i unoenje korisnikog imena (npr. milan/147.91.8.6) svakoj IP adresi dodijeljena je jedna ili vie simbolikih adresa. Tako se umjesto pisanja brojne adrese kompjutera pie adresa kompjutera u tekstualnom obliku. Uzmimo i analizirajmo npr. adresu bach.rover.co.uk. Na prvi pogled i ovaj nain zapisivanja izgleda kriptino i zato treba da se proui struktura ovih simbolikih adresa. Princip je slian formiranju obinih potanskih adresa: ime ovjeka kome se pie, ulica i broj, mjesto i drava. itajui adresu bach.rover.co.uk sa desne strane: uk oznaava da poruka ide u Veliku Britaniju (United Kingdom), co (Corporate) govori da se radi o nekoj organizaciji koja nije akademska, dravna ili vojna (one imaju svoju posebnu oznaku). Rover je naziv organizacije gdje se kompjuter nalazi i konano, bach je naziv kompjutera u firmi Rover. Broj rijei razdvojenih takama nije fiksan, pa se moe pojaviti i adresa tipa adder.labis.fon.bg.ac.yu koja govori da se raunar nalazi u Jugoslaviji (yu), da je u nekoj od akademskih institucija (ac) u Beogradu (bg) i to na Fakultetu organizacionih nauka (fon), zatim da se nalazi u laboratoriji za informacione sisteme (labis) te da je im

elektronsko poslovanje

Documents